InfoHub Logo

Aqyn Serik Satanovtyń «Halyq taǵdyry, ult abyroıy» atty maqalasyn oqyp shyqtym. Estir qulaqty enjar qaldyra almaıtyndaı jan shyryly, júrek dirili. Tóńiregimizde bolyp jatqan qubylystardyń, ásirese, ekonomıkalyq tirshiliktiń qýantarynan qynjyltary kóp ekeni ras. Alaıda, ejelgi dúnıe danyshpandarynyń: «jylama da, kúlme de, baıybyna bara bil» degen ósıetin osyndaıda eskermegende, qashan eskeremiz?!

Baıybyna bara bilsek, bizdiń kezeńimizdiń eń basty jetistigi — halqymyzdyń ǵasyrlap kútken táýelsizdikke endi qoly jetip otyrǵandyǵy. Buǵan deıin dymymyzdy ishimizde qyp, tyrp etkizbeı kelgen álemdik ımperıany kúlli adamzat bop zamana yrqyna kóndirýdiń oraıy endi kelgendigi.

Bir kezde dúnıeni dirildetken ımperıalardyń qaısysy qulasa da, ornynda quldyraǵan ekonomıka, kúıregen áleýmettik qatynastar, solardan órbıtin saıası alaýyzdyq pen janjaldar qalady. Ondaı jaǵdaıda dúnıege kelgen azattyq pen táýelsizdiktiń býyny bekip, buǵanasy qata qoıýy da ońaıǵa túspeıdi.

Qazirgi turmystyń aýyrlyǵy, maqalada aıtylǵan ekonomıkalyq keleńsizdikterdiń barlyǵy derlik áleýmettik ádilet qaǵıdalaryn saýda-sattyqqa salyp, adamdar bostandyǵy men halyqtar teńdigin aıaq asty qylyp kelgen álemdik ımperıanyń qulaýyna ákelip tiregen qaıshylyqtardan órbıdi.

Búgin kep, mundaı kúı keshýimizdiń basty sebebi, adamzat jaratylǵaly bar árbir aımaqtyń ıgiligi áýeli sol aımaqtyń halqyna, árkimniń talanty men qabileti áýeli sonyń óziniń ıgiligine, sol arqyly baryp memleket pen qoǵamnyń ıgiligine qyzmet etýi kerek ekendigimen eseptespegendigimizden ekendigine kózimiz jetetindeı ýaqyt boldy.

Keıingi jetpis jyl ishinde árkim óz kúnin ózi kóretin ejelgi úrdisti umytyp, enjar jaǵymyz óz múddeń jolynda ózgeniń múddesine qol salmaı, bar múmkindigiń men qabiletińdi túgel jumsap, eńbek etýdiń ornyna kóppen kórgen uly toı dep, bergenge máz, tıgenge qanaǵat qylyp, epti jaǵymyz ortaq dáýletti ıesiz maldaı kórip, qymqyryp ketýge, jymqyryp ketýge boı aldyrdyq. Boıkúıezdik, qymqyrma-jymqyrma bar jerde qoǵam tynysh, memleket baı bola alatyn ba edi?! Alaqoldyq — alakózdikti, alakózdik — alaýyzdyqty, alaýyzdyq — áleýmettik dúrbeleńderdi órbitedi. Qoldary bir-biriniń jaǵasynda júrgen jurttyń qaı sharýasy ońǵarylyp, qaı isi órge basatyn edi?! Ondaı jaǵdaıda onsyz da turalap turǵan ekonomıka odan saıyn turalaı túsedi. Eshteńe óndirmeıtin elde ne jetisýshi edi? Bári de jetispeıdi. Al, bir jyl emes, eki jyl emes, qatarynan jeti jyl saıası sergeldeńge túsken qoǵamda dúkendegi buıym túgili, basyndaǵy mıyń sarqylyp qalýy ábden múmkin. Eń qaterlisi — adamdardyń sabyrlarynyń taýsylyp, aqyldarynyń shaıqalýy.

Sondyqtan da, qazirgideı kezde qoǵamǵa bylaıǵy yryń-jyryńdy umytyp, kóptiń kóńilin jumyldyra alatyn ortaq maqsat, ortaq múdde kerek.

Qudaıǵa shúkir, ondaı maqsat, ondaı múdde bizde bar. Ol — bizdiń táýelsiz memleketimiz. Onyń saıası, ekonomıkalyq múddeleri. Ol jolda kúresý — barsha qaýymnyń, árbir azamattyń basty paryzy.

Táýelsiz eldiń qýatty ekonomıkasy bolǵany jón. Qýatty ekonomıka eldiń tabıǵı, moraldyq kúshteri men syrtqy ortamen yqpaldastyq arqyly júzege asady. Qudaıǵa shúkir, tabıǵı baılyqqa kende emespiz. Sol arqyly syrtqy ortamen yqpaldastyqty nyǵaıtýǵa ábden bolady. Endi tek árqaısymyzdyń jeke iskerligimizben jeke bastamashyldyǵymyzdy táýelsiz memleketimizdiń ekonomıkalyq qýatyn nyǵaıtý jolyna jumyldyra alsaq, sony qamtamasyz etetindeı moraldyq, pravolyq negiz jasaqtaı alsaq bolǵany.

Moraldyq negiz jasaý úshin árqaısymyz óz múmkindigimizdi ózimiz paıymdap, óz taǵdyrymyzdyń jaýapkershiligin óz qolymyzǵa alýǵa táýekel ete bilýimiz kerek.

Pravolyq negiz jasaý úshin jańa ekonomıkalyq qarym-qatynastardy árbir azamattyń iskerlik qabiletin túgel ashýyna jaǵdaı týǵyzatyndaı múmkindikter ornatý qajet.

Al buǵan deıingi júrgizilip kelgen ekonomıkalyq reformada qalyptasyp otyrǵan jaǵdaıdyń yńǵaıymen ketý basym túsedi. Ózderi qaryq bolǵanmen, ózgelerdi ǵarip qylǵan kooperatıvter, berilgen erkindikti qolma-qol aıyrbasqa jumsaǵan ózimshil kásiporyndar «otandyq iskerlik bastamashyldyqtyń» qulqynynyń qandaı ekenin ábden tanytyp berdi. Áýelde barmaqbasty, kózqystylyqtan bas alǵan «astyrtyn iskerlik» jarıa jaǵdaıda burynǵydan beter masaırap, túıeni túgimen jutatyn jábirligine basty. Óndiris ulǵaımady. Taýar kóbeımedi. Baǵa aspandaı tústi. Halyqtyń jıǵan-tergeni kúndelikti kúnkóriske ázer jetýde. Mundaı jaǵdaıda isker qaýym qataryna jańa kúshter qosyla almady. Keshegi «kóleńkeli ekonomıkanyń» tutqynynda qalǵan «naryqtyq ekonomıkanyń» arany ashylyp, barǵan saıyn «taǵylana» túsedi. Memlekettik monopolızm topshyldyq monopolızmmen almasady. Óıtkeni, iskerler qatary jańa kúshtermen tolyqtyrylmaıynsha bizde taza iskerlik ahýal ornamaıdy. Bolyp jatqan ekonomıkalyq reformanyń bar qyzyǵyn tek sol baıaǵy iship qalǵan, jep qalǵan kúshter kóredi. Ol keshegi «bólispeli ekonomıka» tusynda-aq óz upaıyn túgendep alǵandar. Keshegi kooperatıvtiń, búgingi shaǵyn jekeshelendirýdiń, erteńgi orta jáne úlken jekeshelendirýdiń qaımaǵyn qalqyp ishetin tek solar bop qalsa, molshylyq ta, arzanshylyq ta alystaı beredi. Mundaı jaǵdaı ekonomıkalyq qatynastardyń da, qoǵamdyq qatynastardyń da demokratıalanýyn qıyndatady. Kórer kózge ádiletsizdik narazylyqty órbitedi. Dúrdarazdyq táýelsizdikke qaýip týǵyzady. Sondyqtan, ekonomıkalyq qatynastarymyzdy, sol arqyly saıası qatynastarymyzdy aqylǵa syıymdy jolmen rettep almaı turyp, buǵanasy bekip bolmaǵan táýelsizdigimizdi zobalańdardan qutqara almaımyz.

Ol úshin naryqty ekonomıkadan bas tartpaýymyz kerek. Biraq, naryqqa da paryq kerek ekenin umytpaǵanymyz jón. Bul arada men burynǵy aıtqandarymdy qaıtalap aıtýǵa májbúrmin. Toqsanynshy jylǵy kúzgi sesıada úkimettik baǵdarlama talqylanǵanda jańa ekonomıkalyq qatynastar jurtshylyqtyń neǵurlym kóp bóliginiń iskerlik bastamashyldyǵyn oıata alǵan jaǵlaıda ǵana óz maqsatyna jete alatyndyǵyn aıtqanmyn. Ol pikirimdi toqsan birinshi jylǵy qysqy, kóktemgi sesıalarda da naqtylaǵanmyn.

Qysqasy, ulttyq quramy ala-qula, ekonomıkasynyń ár salasy ár qıly damyǵan bizdiń respýblıkamyzdaı memleketterde azamattardyń turmys ahýalynyń ár Qıly bolýyna olardyń ózderi emes, búkil ıgilikti derbes ıelenip kelgen memleket aıypty. Endi sol memleket qaramaǵyndaǵy ortaq dáýletti aqshasyna qarap jekelendirsek, kimniń qaıda ne istep júrgenine qarap, uújym-ujymǵa bólip bersek, burynǵy barlar baıı túsedi. Kóp adam mundaı «hantalapaıdan» atymen qur qalady. Óıtkeni, ondaı alaqulalyq bireýlerdiń ásire eńbekqorlyǵynan, ekinshilerdiń ásire jalqaýlyǵynan týmaǵan, eńbek bólisýdegi, qarjy bólisýdegi, resýrs bólisýdegi alaqoldyqtan týǵan. Jarqyraǵan baı zaýyttyń qasyna jarly aýyldyń otyrýy, óz jerinen tabylǵan, qazynaǵa ózi ortaqtasa almaýy da sodan órbigen. Jańa reforma keshegi ekonomıkalyq ádiletsizdikti birjolata zańdastyryp berýge emes, túbirimen qaıta qarap túzetýge kúsh salýǵa mindetti. Onyń joly — qazirgi qazaqstandyqtardy qaı salada jumys jasap júrgendigine qaramastan, jańa ekonomıkalyq qatynastarǵa kóshýge birdeı múmkindik jasap berý. Respýblıkanyń ulttyq ıgiligi bir kúnde jasalmaǵan. Oǵan kóptegen urpaqtardyń eńbegi sińgen. Bireýler ǵasyrlar boıy osynaý baı ólkeni ıemdenip, qorǵap keldi, bireýler sol baılyqty ıgerýge atsalysty. Eńbek bólisýde ketken alaqoldyqqa adamdar emes, qoǵam kináli. Endeshe, olardyń qaı-qaısysy da besiktegi baladan jasy kárige deıinginiń bári de, ortaq ıgilikten birdeı sybaǵa dámetýge pravoly. Tek sonda ǵana árkimniń óz qabilet-múmkindigin sarqa paıdalanyp, óz taǵdyryna ózi jaýap berýine múmkindik týady. Bálkim jurttyń bári ol múmkindikti birdeı paıdalana da almas. Bireý utar, bireý utylar. Utylǵany, biraq, qoǵamnan kórmeıdi, ózinen kóredi. Eń bastysy, jańa ekonomıkalyq qatynastardyń ıgiligin keshegi bólispeli ekonomıka tusynda «zańsyz upaı» jınaǵandar emes, jańa erkin bastamashyldyq pen básekege tótep bere alǵan jańa kúshter kóredi. Jańa ekonomıkalyq qatynastar búkil ulttyq jasampazdyq ahýaldy nyǵaıtyp, molshylyq pen ornyqtylyqqa qyzmet etedi. Eń bastysy — árkim óz qamyn ózi jeýge múmkindik alady. Ulttyq ekonomıkamyzǵa jańa isker kúshter men tyń daryndar qosylady. Tek sonda ǵana jańa reforma jurtshylyq tarapynan jappaı qoldaý taýyp, birdeı yntalylyq jaǵdaıynda júzege asady.

Bir ókinishtisi, mundaı kózqaras birden qoldaý taýyp kete almady: «Tegin nárseniń qadiri bolmaıdy. Ony júzege asyrýǵa jurtshylyqtyń bár-báriniń iskerlik dárejesi jetise bermeıdi. Onyń ústine, jekeshelendirý jurttyń qaltasyndaǵy aınalymǵa túspeı jatqan artyq aqshany qaıtaryp alýdy kózdeıdi»,— degen qısyndar bel alyp ketti. Sodan kelip, jekeshelendirýdiń aýksıondyq jolynan kásiporyndardy áýeli jalgerlikke alyp, keıin eńbek ujymdarynyń ıeligine aınaldyrý nemese aksıonerlik qoǵamǵa aınaldyrý túrlerine kóbirek den qoıyldy.

Al ondaı jekeshelendirýdiń aıaq alysyn kórip otyrmyz. Ónerkásip pen aýyl sharýashylyǵy qyzmetkerleriniń márelik jaǵdaıynyń arasyndaǵy aıyrma aspan men jerdeı bolmaqshy. Aǵartý, mádenıet, densaýlyq saqtaý, ǵylym, áleýmettik salada eńbek etetinder «naryq ıgiliginen» ımandy aýyzdary sylp etpeı qur qalatyn túri bar. Ol áleýmettik kúızelisterdi kúsheıtpese, álsiretpeıtini belgili. Mundaı ahýal naryqty da qaryq qylmaıdy. İskerliktiń aıaǵyndaǵy tusaýy men basyndaǵy noqtany odan ári qysa túsýdi kózdeıtin saıası kúshterge jel beredi. El basyndaǵy rasynda da qıyn ekonomıkalyq ahýaldy keshegi saıası júıeni qaıta tiriltýge, otarshyldyq ıdeologıany qaıta oıatýǵa, sóıtip, jas táýelsiz memleketterdiń áp degennen eki aıaǵyn bir etikke tyǵyp ustaýǵa paıdalanǵysy keletin kózqarastar da baıqalmaı júrgen joq.

Endeshe, naryqtyq ekonomıkaǵa kóshýdiń qarqynyn tezdetýmen ǵana tynbaı, mazmunyn tereńdete túsýge de kóbirek kúsh salǵan durys. Jańa ekonomıkalyq qatynastardan týyndaıtyn áleýmettik qıyndyqtardyń aldyn alyp, olarǵa jol bermeýdin amaldaryn jan-jaqty qarastyrǵan lázim. Olardy sheshýdiń tetigi — qosalqy qarjy bólý ǵana emes, múmkindiginshe, jańa ekonomıkalyq qatynastardy belgilegen kezde áleýmettik salanyń da úles salmaǵyn oıdaǵydaı mólsherleı bilý. Ony ár adamnyń jekeshelenýden alatyn birdeı sybaǵasyn belgilemeıinshe, oıdaǵydaı sheshý múmkin emes.

Mundaı jaǵdaıdy ekonomıkalyq reformaǵa bizden buryn kirisken Shyǵys Evropa elderi de belden basyp óte almady. Máselen, Cheho-Slovakıada jýyq arada árbir azamatqa memlekettik kompanıalardan aksıa satyp alýǵa jaǵdaı jasaıtyn kýpon kitapshasy úlestirilip berile bastady. Polshada da sol baǵytta talpynystar jasalýda. Reseıdegi kórnekti ekonomıserdiń kópshiligi osyndaı pikirdi jıi aıtyp júr.

Ulttyq quramy bir tekti, ekonomıkalyq jaǵdaıy bizden góri joǵary jaǵdaıda ómir súrip kelgen memleketterdiń ózi qalaı bolsa, solaı qaraı almaı otyrǵan jaǵdaı bizdi tipti oılantýy kerek.

Oılaǵanda da aldyn-ala oılanýymyz kerek. Tumsyǵymyz tasqa soqqanda baryp oılaǵannan shyǵar pátýa shamaly.

Bizdińshe, oǵan áli de múmkindik bar. Jekeshelendirý endi-endi qolǵa alynyp jatyr. Ulttyq ıgiliktiń deni áli de memleket ıeliginde.

Qysqasy, qaı-qaısymyzdyń taǵdyrymyz da egemendigimiz ben táýelsizdigimizdiń baıandylyǵy artyp, saıası ekonomıkalyq ózgeristerimizdiń muqıat paıymdalyp, oıdaǵydaı júzege asyp ketýine baılanysty.

Endeshe, eń aldymen, eldikti oılaıyq. Ne qıyndyq kórsek te, áýeli óz qabyrǵamyzben keńeseıik. Ókpe-bopsaǵa berilip, ótken-ketkenge jarmasqannan góri erteńdi oılap, óz jigerimizdi ózimiz qaırap, óz múddemizdi ózimiz kózdep, óz urpaǵymyzdy ózimiz túgendeýge — eńbekpen, aqylmen, ynta-yjdahatpen túgendeýge boı urǵanymyz abzal. Árkimniń aıtqan ár tarap qısynyna bas shulǵı bermeı, ár tarap uranyna jelkildep ere bermeı, árkimniń bárinen buryn ózi men urpaǵynyń ómirlik múddesi jolynda kúrese bilgeni durys. Óz múddesin zań jolymen, quqyqtylyq jolymen qorǵaı bilgeni jón. Áıtpese, yryń-jyryń, daýdamaıdy bılikke talasqan mansapqor kúshter men jiliktiń maıly jerine umtylǵan paıdakúnem kúshter paıdalanyp ketip júrgenin kórmeı-bilmeı otyrmyz ba?!

Qazirgi kezeń jıyn men toıdiki, daý men damaıdiki emes, árkimniń, ár jumyr bas pendeniń erteńgi bolashaǵy ǵana emes, búgingi kún kórisiniń qamyn jan-jaqty sarapqa sala tolǵana alatyndaı sabyr men oıdiki.

Oılanaıyq, aǵaıyn! Búgin utylsaq, birjolata utylamyz. Búgin qapy qalsaq, birjola qapy qalamyz. Óıtkeni, budan bylaı ne kórsek te, óz talaıymyzdan kóremiz. Mundaı tizgindi ashý emes, aqyl, ýaıym emes, paıym, sózim emes, tózim, arman-qıal emes, eńbek-qareket ustaǵan lazym.

Mamyr 1992 jyl.

---