InfoHub Logo

(etnografıalyq áńgime)

Bazarǵa alyp barǵan on shaqty tuıaǵyn erte satqan Qurmash qumalaqshy tús aýa qaıtqan bolatyn. Sodan biraz at shaldyrý úshin Kúrti ózeniniń Jańabaı kópiri atanyp ketken jerine kelip attan tústi de, osynda áldeqashan bireý ekken, biraq osy kezde tozyp bara jatqan jońyshqaǵa atyn tusap jiberdi. On-on bes qozyly qoıdan basqa mańdaıyna bitken jalǵyz torynyń jaıyna qaramasa bola ma? Kúz bolsa kelip qaldy. Jaz ret aınalyp jerge túskendeı ystyq boldy. Qys qatty bolmasa ne qylsyn. Mızam ushqaly, jýsan basyn shalǵaly da eki apta ótti. Kúnniń aptaby qaıtty, súmbile týdy dese de áli teriskeı júrseń arqannan, kúngeı júrseń mańdaıyńnan qyzý óte shyǵady.

Qurmash shapanyn sheship tósedi de, ústine maldasyn quryp otyrdy. Sonan soń qyzyl qorjynmen birge qanjyǵadan sheship alǵan, syrty dorbamen qaptalǵan qarynnan túıe kózindeı aǵash tostaǵanǵa aıran quıyp, birden demalmastan tartty. Mańdaıynan sýyq ter burq ete tústi. Kún qandaı ysysa da qaryndaǵy, mestegi, torsyqtaǵy sýsynnyń sup-sýyq bolyp turatyny nesi eken dep oılady. Sonan soń tostaǵanǵa aırandy qaıta quıyp aldyna qoıdy. Dorbadan jańa bazarda sarttan satyp alǵan, betine kóknar dánin seýip pisirgen appaq tandyr kúlsheniń birin qolyna aly, shetinen úzip aýzyna saldy. Aıranmen aıdamasa bolmaıdy, túıilmeý úshin aırandy simirmeı, qoryp etkizip bir urttap aldy. Aıran ashı bastapty. Tostaǵandaǵy aqtyń ár jerinen astynan qaınaǵan bastaýdaı jylan kózdengen aýa shyǵyp. shyǵa bere byrsh etip jarylyp ketip jatyr. Bir qyzyǵy, basqa qandaı ydysqa quısań da qatyǵy bir bólek, sary sýy bir bólek bolyp irtiktenip ketetin aıran qarynda bir qalypty ashıdy da, jumsaqtyǵyn saqtaıdy. Ol aırandy urttap, kúlsheden tisteı otyryp, qyzyl qorjyndy aldyna alyp, bazardan alǵan shaı-pulyn qaıta kórdi. Ásirese myna bir qyzyl sátendi alǵany qandaı jaqsy boldy. Álgi Ulbosyn Kóılek tigip kıip, bir qýanyp qalady-aý dep kishkentaı shoqsha saqalyn, seldir qońyrqaı murtyn bir sıpap qoıdy.

Torynyń gúrsildetip jońyshqany shalǵanyna qarap otyryp, qalǵyp ketti. Sonan soń alǵan dúnıesin qyzyl qorjynǵa qaıta salyp, aýzyn túımeledi de, qorjyndy basyna jastap jantaıdy. İle basyn qaıta kóterip aldy. Ketkenine eki-úsh kún boldy, bala-shaǵasy aman ba eken. Ol dereý ishki tós qaltasyna qol salyp, túıýli shúberek aldy. Ony sheship, ishindegi dobıany alaqanyna salyp biraz otyrdy. Sonan soń shúberekti jazyp tósedi de, dobıa qumalaqty bir kezek shashyp tastady. Qaıta jınap aldy da, tórt-tórtten qoıyp, qumalaqty túgendedi... Tórtten qoıǵanda on jerde, bireýi qolynda qaldy. Qumalaq qyryq bir, túgel eken.

Qumalaqty úshke bólip, alǵashqy jolyn tartqanda-aq Qurmashtyń bet qubylysy ózgerip, sońǵy eki jolyn tartpaı qısaıa ketti. Kek torǵyn aspanǵa qarap ájeptáýir ýaqyt únsiz qaldy. Jýan torynyń gúrsildetip jońyshqany úzgenine de bir kóz tastady. Basyn qaıta kóterdi de, qumalaqty qolyna tegis jınap alyp, qaıta tarta bastady. Qumalaqtyń basqy joly týra aldyńǵyny qaıtalady. «Qaýip bar», dep tur. Táýekel! Ne bolsa da aıaǵyna deıin tartyp shyqty.

Qumalaqshynyń kózi sharasynan shyǵyp ketti. «Ne pále boldy, bul»,— deıdi ishinen. Bet-aýyzy jybyrlap, shoqsha saqaldy ıegi tushtandańqyrap, janynda qatty kúızelis paıda boldy. Sasyp qalyp ornynan qarǵyp turdy. Qaıta otyra ketti. Qumalaq jaıýly qalpymen tur. Bári sarnap sóılep tur. «Jolǵa júrseń ne atyń óledi, ne eziń ólesiń. Úıińe barsań ne atyń eledi, ne qatynyń óledi». Bir kezek qumalaqty ýystap alyp, ózen jaǵasyna shashyp jibergisi keldi. Biraq qumalaq ashqan ózi. Oǵan qumalaq qansha kináli!

— Iapyrmaı, á?— deı berdi ol kúrsinip.— Ne istesem eken.

Qurmash qumalaqty jınap aldy. «Jazǵan qulda sharshaý joq». Qumalaqty qaıta tartty. Taǵy da qumalaq sol sezden tanbaıdy. «Úsheýińe de qaýip, úsheýińniń biriń ólesiń»,— deıdi. Qumalaqty mańdaıyna, tumsyǵyna, ıegine tıgizip, táý etti. Shashyp jiberip qaıta birtindep shymshylap jınap aldy da, úshinshi ret qaıta saldy. Qumalaqta ózgeris joq. Alǵashqy sezdi aıtyp sarnap tur: «Úıińe barsań ne atyń óledi, ne qatynyń óledi, jolǵa shyqsań ne atyń óledi, ne óziń ólesiń». Qumalaqqa qaraǵysy kelmeı, bettemeı qaldy. Ajalynyń, azabynyń bári qumalaqta turǵanyn kórip, jınamaı, tipti endi qumalaqty ustasa qoly kúıetindeı bolyp otyrdy. Qumalaq salýly jatyr. Bul orynynan turyp, biraz boıyn jazdy.

Tóńirekten jýsannyń ashqyltym, qosh ıisi shyqty. Shirkin, osy tynymsyz dúnıeniń maǵan aqyrynyń taıanyp-aq qalǵany ma?! Eń bolmasa shıetteı jeti balany jetkize almaı ketetin boldym-aý degen oıyna kelgende ımany ushyp, úreılene tústi. Áıeli bolsa jas basynan tizesinen saryp bolyp júrgeni anaý. Balanyń aldy toǵyzǵa jańa keldi. Eń bolmasa áıeli saý bolsa eken-aý. Eger «jaman aıtpaı jaqsy joq» munyń kózi jumyla ketse,«balalaryńdy asyraı ǵoı, baıqus» deıdi deısiń be, baı aǵaıynnyń biri Ulbosyndy qatyn ústine alyp, ony kúń, balalardyń barlyǵyn shetinen malshy-qosshy eteri haq, oǵan bórkińdi basa kı, solaı bolary sózsiz. Al áıeli ólse she? Osy jerge kelgende onyń júregi dúrsildep soǵyp, aıdalada otyryp qara sýǵa túsip terlep ketti. Áıeli ólgeni ne, ózi ólgeni ne, balalary úshin onyń bári bir.

Ol jaıýly jatqan shapanynyń ústine jalp etip otyra ketip, oramal ústinde úıezdegen qoısha eki-úshten, úshten-tórtten jatqan ádemi burshaq-dobıany qolyna jınap aldy. Ne de bolsa qumalaqty Ulbosynnyń óz basyna ǵana salyp kórgisi keldi.

...Áıeli qaǵanaǵy qarq, saǵanaǵy sarq typ-tynysh otyrǵanǵa uqsaıdy. Biraq qumalaq oǵan da qaýip bar ekenin taǵy da zarlap aıtyp jatyr. «Áıeliń óledi deıdi á, dep oılady Qurmash.— Jeti balanyń aldy toǵyzda, artyna úsh aı. Sonda besikte qalǵan jetkinshektiń kúni ne bolady? Basqa shı borbaılar, jalbyr shashtardyń kúni qarań emes pe!? «Ákemdi alsań al qudaı, sheshemdi qoı, shekpen toqyp berse de ólmeımin ǵoı» degen emes pe. Onda ózimniń ólgenim-aq jón ǵoı. Al tory at ólse she? Alatyn qudaı ony menen surap tura ma?! Degenmen, onyń ólgeni meni bir kemip ketpeı me. Qara jaıaý qalý qaı qazaqtyń kónetin qorlyǵy edi». Naq osy bir kezde men ele qoımaspyn degendeı tory kerilip turyp, shoryldatyp zar tókti. Sonan soń aıaqtaryn jınap, oń búıirinde qanjyǵada baılaýly turǵan atdorbany burylyp turyp ıiskedi de, bir-eki márte úrikkendeı qors-qors etti. «Janýar, onysy nesi, elerine kórinip tur ma. At búıirine qarasa eledi deıtin edi. Shynymen-aq janýar jaıaý tastap ketpek pe».

Jamandatqan jylqy shynynda jatqan jerinde burylyp turyp búıirine qaraǵanyn Qurmashtyń talaı kergeni bar-dy. Jýan tory taǵy moınyn on jaǵyna buryp, búıirine qarap, atdorbany taǵy ıiskedi, taǵy qors-qors etti. Aqyry qaıta otqa kiristi. Tory ottaǵanyn qoıa salyp, tapyr-tupyr ete qaldy. Al mynanyń ajaly jetken eken dedi Qurmash. Janyna kelip kórip edi, búgelektep tur eken. Iesin bir pisken qoıyp, qaıta otqa kiristi.

Shynymen atym óle me? Qurmash qaıta ornyna keldi de, otyryp toryǵa qumalaq ashty. Qumalaqtyń aıtary bir sóz: Úsheýińniń bireýińe qaýip tónip tur deıdi. Biraq myna bir jalǵyz qumalaqtyń aıtyp turǵan shubar aty ne? Neǵylǵan shubar at, ol?

Besinde kelgen Qurmash qumalaqty tarta-tarta kún uıasyna taıap qalǵanyn da baıqamady. Qumalaq jaıýly tur, qumalaqshy mólıip, moıyny salbyrap ketken, eki kózi sonda. Naq osy bir shaqta toryǵa kezi túsip edi, ol álde qaıda qulaǵyn qadap qalypty. Tory qulaǵyn tikken jaqqa qarap Qurmash bir atty kisiniń kele jatqanyn kórdi. Óz basyna ólim qaýpi tónip, ajal quryǵyn salaıyn dep turǵanda Qurmashtyń kóldeneń kek attyda jumysy ne. «Túıesi joǵalmaǵan, aqyly túgel adam» muny qaıtsyn. Bireýdiń qaıǵysyn bireý qaıǵyrýshy ma edi. Qurmash mólıgen kúıi, búkshıip otyra berdi. Tipti unjyrǵasynyń túsip ketkeni sonsha, atty kisiniń janyna kelgenin de baıqamady.

— Oý, batyr, kesh batyp barady, naǵyp otyrsyń. Qumalaǵyń ne Deıdi?— dedi kelgen adam at ústinen. Qasy túksıip, qabaǵy túsip ketken Qurmash onyń betine qaramaǵan kúıi solǵyn jaýap berdi:

— Qumalaq jolǵa shyqsań ne atyń eledi, ne óziń elesiń deıdi, úıińe barsań ne atyń óledi, ne qatynyń óledi deıdi. Sodan besinnen beri mazam ketip júre almaı, aıdalada otyrǵanym.

Atty kisi attan túspedi, qaıta til qatty:

— Qane, qumalaqshym, qumalaǵyńdy kórsetshi, basyndy tartshy!

Qurmash kelgen kisige endi ǵana qarady. Astynda shubar aty bar, qara súr, shoń muryndy, sepkil betti kisi eken. Kúrekteı aq saqalyn ábden taraǵan ba, jelp-jelp etedi. Kıimi jupyny. Sen ne bilýshi ediń degendeı, Qurmash qulyqsyz ǵana shalqaıyp otyrdy. Shubar atty kisi at ústine sóılep ketti.

— Qumalaqshym, qumalaqshy-aq ekensiń. Tur, ornyńnan, tur da anaý atdorbańdy baryp alyp túbinen ustap silkishi,— dedi. Qurmash ornynan senimsizdeý turyp, atynyń oń jaǵyna baılaǵan atdorbany sheship aldy da, túbinen ustap silkip qaldy. Jeńdi bilekteı qara shubar jylan sylq etip jerge tústi de, sýmańdap jońyshqa arasymen ıreleńdeı jóneldi. Jylannan qorqyp qalǵan Qurmash súlesoq, qaqqan qazyqtaı qatyp qaldy.

— Al endi seni alatyn jaý joq, úıińe júre ber. Qumalaqshym, qumalaqshy-aq ekensiń, qyryq qumalaqtyń tilin biledi ekensiń de, bireýin bilmeıdi ekensiń.

Shubar atty jerde salýly jatqan qumalaqqa at ústinen qaıta úńildi de:

— Qumalaqtyń otyz toǵyzyn kámil biledi ekensiń. Qyrqynshysyn shala bilesiń. Anaý qumalaq shubar atty kisi keledi, sol seni qutqarady dep turǵan joq pa?— dep sál únsiz turdy. — Seni segizinshi kúshi qumalaqpen aýyzdandyrǵan eken. — Qurmash onyń aıtqanyn jaqsy túsindi. Qoıdyń bir qumalaǵy jýsan basyna ilinip qalsa kerek-ti. Sol qumalaqty shóp basynan jeti kún degende alyp, jańa týǵan balany sonymen aýyzdandyrsa kerek. Shubar attynyń aıtqany sol. Shubar atty qaıta sóıledi;

— Bir jarym qumalaqtyń tilin bilmeıtiniń sol. Al endi seni alatyn jaý joq, qosh bol, baýyrym!— dep shubar atty tebinip qalyp, jorǵasyn jolǵa salyp, kóıkelte jóneldi. Onyń Taıtory Qosdáýlet qumalaqshy ekenin Qurmash eki jyldan keıin ǵana bildi. Biraq Qurmash úıine aman jetken soń qumalaq ashýdy birjola qoıyp ketti.

1983

---