InfoHub Logo

Qaryndasym dúnıeden qaıtqaly óń men tústiń arasynda júrgendeı kúı keshýdemin. Meniń erkimnen tys bir kúsh ár izimdi ańdyp, tý syrtymnan qadaǵalap turǵandaı sezinemin.

Qabyrǵada ilýli turǵan sýret túnde eles bolyp tósegimniń qasyna keledi, kúndiz kósheniń qarsy betinen, burylystan kórinip, lezde ǵaıyp bolady. Onyń menen basqa medeýi qalǵan ba? Joq. Ǵumyr qyzyǵyn da, jastyq keshýin de kóre almady. Aıazǵa urynǵan erte kóktemniń gúlindeı úlbiregen qalpynda solyp tyndy. Onyń alǵash dúnıege kelgendegi shyryldaǵan daýsy da, ómir sáýlesi ósherdegi jan tásilim yńyrsýy da qulaǵymda. Endi onyń kúlgen daýsy dál qasymnan syńǵyrlaıdy. Ańtarylyp jan-jaǵyma qaraımyn. Eshkim joq.

Búgin qala shetinde júrip taǵy da sol elesti kórdim. Ol ádettegideı ǵaıypqa da aınalmady, jetkizbedi de, shashyn ıyǵyna jaıǵan qalpy júrdi de otyrdy. Anda-sanda sońyna buryla súzile qarap, jymıyp qoıatyn sıaqty. Óńinen salqyn lep esip, betimdi shalady. Sálden soń terektiń saıasyn saǵalap, zıratqa baratyn jalǵyz aıaq soqpaqqa tústi. Sol eles-beıneniń ystyq kóringeni, sol ekenine sengenim sondaı, kózime jas irkilip, daýystap ta jiberdim. Qaramady. Qaýlaı shyqqan boz jýsannyń bir túbin julyp alyp, ıiskelegen kúıi qalyń beıittiń ishine ene berdi. Toqtatqym kelip, janushyra umtyldym… Beıitte topyraq betin búrkegen shyrmaýyq, ermennen basqa eshteme de joq. Tek, qabirdiń ústinde julynǵan bir ýys jýsan ǵana jatyr. Ystyq jalyn keýdemdi qarydy. Bul ókinishtiń ornyn eshteme de toltyra almaıtynyn, eshkim de jubata almaıtynyn bilemin. Áıtse de terezeniń áıneginen túsken sáýlege súzile qarap: «Túý, jaryqty da kórdim-aý. Túnde kózim ilinip bara jatsa, ashyp alamyn. Júrip ketetindeı úreılenemin», — dep, aq jamylǵyny keýdesine tarta uıyqtap bara jatqany elestegende, ishi-baýyrym ezilip ketedi…

Kesh úıirilip, ańǵardan salqyn lep esti. Bir ýys jýsandy qysa ustap, betime bastym. Sýyldaǵan júregimdi sıpalap, kóńilimdi jubatsam da sergimedim. Qarańǵy túndi jamylyp, úıge qaıttym. Jýsandy qasymdaǵy oryndyqtyń ústine qoıyp, tósekke shalqalaı jata kettim. Qarsy aldymdaǵy qabyrǵada ilýli sýretten aq kóıleginiń jaǵasy sál kóterilgen, qap-qara shashy ıyǵyn japqan, aıaly janaryn qadaǵan beıne… Kenet adam beınesine aınalǵandaı boldy. Sál únsizdikten soń maǵan qaraı júrdi. Jibek kóılegi sýyldaı qozǵalady. Dybysy da bilinbeıdi. Qasyma taqap jýsandy qolyna aldy da, ıiskep, keýdesine basty. Ile oryndyqqa otyryp, jýsandy tizesine qoıdy. Men býlyǵyp úndeı almadym. Erni sál ashylyp, jumsaq, bıazy únmen sybyrlaǵandaı boldy. Sóılegen joq-aý, belgisiz tolqyn dirili maǵan sony jetkizip tur… Onyń ne oılaǵanyn bir qupıa kúsh estirtip tur…

1

— Kóktem ıisi ańqıdy. Keshe túnde ústimizden tyraýlaǵan tyrnalardyń kerýeni ushyp ótti… Keshqurym qarańǵy bólmede jalǵyz óziń osylaı tósekte shalqańnan jatyp alyp, kózińnen jasyń botalaǵanda qatty qınalamyn. Biraq daýystaýǵa únim shyqpaıdy. Meniń arpalysqan oıymdy túsinbeısiń. Sen japa shekpe, meniń rýhym senimen birge, sen arqyly ómir súremin. Sony uǵyn. Páli mynaý meniń kúndelikterim ǵoı. Sen oqydyń ba? Jaryq dúnıedegi qaldyrǵan belgim. Keı adamdar týraly oıyńdy únemi ashyq aıta almaısyń ǵoı. Bul — qanshama ret jalǵyzdyqtan qutqardy. Sen týraly janyńa tereń úńilmeı aıtqan jerim bolsa keshir. Maǵan shyndyǵy solaı kórindi. Ózin shań basyp qalǵan ba? Átteń, súrtip jiberse, shirkin. Álde meniń kózim buldyrady ma. Nege ekenin bilmeımin, áıteýir, janarymdy býaldyr tuman basady da turady. Káne, kóter basyńdy, egile bermeı. Arylmaıtyn ýaıym bolmaıdy jaryq dúnıede…

Elestiń kóılegi aǵarańdap, ashyq jatqan kúndelikterine qol sozǵandaı boldy.

Esime toǵyzynshy palata oraldy. Ol óziniń jaryq dúnıelik emestigin sezbeıdi dep oılap, jubatatynmyn. Ádettegiden erte palataǵa kirip barǵanymda terezege úńilip qalypty. Betinen kóz jasynyń izi bilinedi. Óz dertiniń qaterin sezgen-aý. Óne boıym shymyrlap, dúnıe shyr aınaldy. Basym zeńip, tizem qaltyrady. Endi onyń kózine qalaı qaraımyn…

Álgi beıne qabaǵyn sál qınala túıgendeı boldy osy sát. Sosyn taǵy da qulaǵyma tanys ún estildi.

— Sonda qatty abyrjyp, men úshin azap shekkenińdi birden sezdim. Eger men jantalasyp, jaryq dúnıeni qımaıtynym týraly sál emeýirin tanytsam, seniń ǵumyr boıy jan azabynan arylmaıtynyńdy sezdim. Túriń sondaı úreıli, jyndanyp ketetin shyǵarsyń dep seskendim… Morfı aqyl-esimdi tumandandyrsa da, esimnen sol keıpiń ketpedi. Tek sender joqta ǵana kóz jasyma erik beretin edim. Arman-aı… Sońǵy jyly týǵan kúnimdi ótkize almaǵanyma ókinemin, átteń…

Kórshi bólmeden tyqyrlaǵan dybys pen aıaq júrisi shalyńdy. Ulymdy Jasulandy uıqtatyp júrgen apaıym Aıymhan ǵoı. Eles-beıne birte-birte janymnan alystaı berdi de, qabyrǵadaǵy sýretke aınaldy. Esik jaıymen ashylyp, ishke Aıymhan kirdi. Jaryq kózimdi qaryqtyryp, betimdi alaqanymmen basa qoıdym. Aıymhan jan-jaǵyna alaqtap, áldeneni izdegendeı burysh-buryshty sholyp ótip:

— Sen bireýmen sóılestiń be? — dedi ańtarylyp.

— Joq.

Ol jaltaqtap biraz turdy da, seziktener syltaý tappaǵasyn keri shyǵyp ketti. Umtyla túsip, toqtaı qaldym. Sol sátte eles beıne qarsy aldymda, oryndyqta otyrǵandaı kórindi.

Shynymen, osy men jyndanyp ketken joqpyn ba?! Bul óńim be, túsim be, ózime-ózim senbedim. Endi, kózimniń de ilinbesi anyq. Kitaptyń ashyq betinen Eınshteınge bir qyzdyń jazǵan hatyndaǵy «Ia vam pıshý, chtoby ýznat, sýshestvýet lı vy v deıstvıtelnostı», — degen sózin oqydym. Maǵan bir nárseniń qos kórinip, sanamdy bılep, buldyratyp júrgeni ras. Janymdy kúızeltken de sol eles, eles, eles!..

Adam óz ómirine tóngen baqytsyzdyqtyń jaqyndap kele jatqanyn kúni buryn sezedi. Sony seze turyp, daǵdaryp, qalypty minezinen aırylyp, óz-ózine esep berýden, oılaýdan qashady. Jaz ótip, qońyr kúz bastalǵanda men de sondaı kúı keshtim. Jaıshylyqta jolym bolmaıtyn usaq-túıek kúıbeńniń ózi jónimen rettelip, sáti túse berdi. Qaıda, nege asyǵamyn, beımálim… Sol joly saparda júrgenimde aeroporttyń kasasyna qalaı jetip barǵanymdy ańǵarmadym. Oıymda eshteńe joq.

— Sálem, apataı. Qane, tezdetińiz, — dep, kishkene tesikten pasportymdy shertip jiberdim.

Jyltyr áınektiń terezesinen bılet berip jatyp, sary shashty, tolyq deneli, qylı kózdi, egde áıel:

— Qaıran qaıǵysyz jastyq-aı. Aspanda qustaı sharyqtaısyńdar. Qandaı baqyttysyńdar, shirkin, kóńilderińde ýaıym-sher joq, — degende tula boıym shymyrlap, ishtegi úreıdiń shyndyqqa aınalǵanyn, osy sátten bastap bir tosyn oqıǵanyń tap bolaryn bildim.

Onyń ne ekenin ańǵarmasam da, bolashaq nalanyń bar ýyty júregime quıylyp, eńsemdi ezip jiberdi. Kúnásiz, maǵan esh qatysy joq adamnyń bul sózi janyma qatty tıdi. Renishimdi jasyra almadym:

— Siz meniń ótkenim men erteńimdi bilmeısiz ǵoı. Baqyt — ýaıymsyzdyqta emes, — dedim de, teris burylyp kettim.

Qalaı sezdim, nege tap sol áıeldiń sózinen sekem aldym, ony túsine de, túsindire de almaımyn. Alaıda barlyq jan azaby sol sátten bastalǵany anyq. Samolet qonysymen qala syrtyndaǵy úıge tarttym. Tór aldyndaǵy tósekte jatqan qaryndasymdy kórip, ómirimdegi eń aýyr qaıǵyny kóterip, eń asyl adamymnan aırylarymdy uǵyndym. Qabaǵy kirtıgen, óńi bozaryńqy. Júdepti. Sol úreı qysqan kezdegi qorqynyshty oılarymnan aryla almasam da, ishteı qoshtasa bastadym. Nege ekenin qaıdam, jazylmas dertke ushyraǵanyn bilgendeımin. Sál renjise, janym shyǵatyn edi, endi qalaı jamandyqqa joryp otyrmyn, ózim de túsinbeımin. Ol túregelip otyryp, daýysy syna til qatty. Ánsheıindegi jarqyn, ójet minezi baıqalmaıdy. Ishimnen ózimdi-ózim jazǵyryp: «Qatelesesiń, jamandyq oılama», — dep kúbirleı berdim. Sózin birde estip, birde estimedim. «Búgin sońǵy ret úıge túneısiń. Erteń qalaǵa dárigerge aparamyn». Apyr-aý, maǵan ne kórindi? Esim durys pa? Aqyryn qozǵalyp, tósekten tústi. Úni synyq.

— Sharshaǵansyń-aý joldan. Shaı qoıaıyn…

Sálden soń jadyrap, jaırańdap, ázildeı sóıledi. Kıimderin útiktedi. Qaterli derttiń ýaqytsha sheńgelin jazyp, sál erkinsitip baryp búreri anyq. Qarańǵy úıirile qabaǵy túıildi. Tań atqansha kúrsinip shyqty. Shamyn óshirmesten túndi ótkerip, álbomdaryn aqtardy. Men de kirpik ilmedim. Móldir sýdy ojaýmen iship turǵan fotosyn qara syzyqpen qorshap: «Shirkin, bir jutym sý?» — dep jazyp qoıypty sonda. Úıden shyǵa bergende artyna jalt burylyp uzaq turdy. Ishteı qoshtasýy ma? Úsh jasar ulymdy qushaqtap, betinen súıdi. Kózine jas irkilip qaldy.

— Qosh, bol, qulynym. Meni umytpa, — dedi de, jedel járdemniń esigin ashty.

Sanasynda esh qaýip-qater joq sábı onyń jan qoparylysyn, sózdiń astaryn tarazylamady. «Qoshtasýdyń basy bul», — degen oı júregimdi shanshyp ótti.

Dárigerler uzaq tekserdi. Endigi tilegim: «Shirkin-aı, onkologıalyq aýrýhanaǵa aparmasa eken. Onda aıaly janaryna muń uıalaǵan, kúder úzgen usqynyn qalaı kóremin. Óziniń aıyqpas dertke shalynǵanyn bilse bitti…». Áýede qazdańdap jolatpaǵan, buıyra sóılegen dáriger áıel bólmesinen shyǵyp bara jatyp, maǵan aıanyshpen qarady. Qarsy júrgende qasy dir ete qaldy.

— Mazalanbańyz, onsha qaýipti emes, — dedi de burylyp ketti. Orta jastaǵy er adam teris qarady.

Qaryndasym rentgen kabınetinen shyqty da, maǵan qaraı kúle júrdi. Shashyn jóndep qoıyp:

— Túý, jeńildenip qaldym. Basqa bir pále me dep em… Áıteýir, odan aýlaq kórinedi, — dedi.

Bul onyń men estigen sońǵy kúlkisi edi. Ol palatasyna qaraı ketip bara jatqanda kóz aldym tumandandy. Ekinshi qabattan aq kóılegi aǵarańdap, qolyn bulǵady. Shynymen, jazylmas derttiń bolǵany ma? Qolym dirildep, temeki tutata almadym. Sol sátte dúnıeniń barlyq qyzyǵyn dárigerdiń jalǵyz aýyz sózine, jaqsylyq habaryna oılanbaı aıyrbastap jiberer edim.

Ol kezde, az ǵana kúnniń ishinde ne oılamadym, qandaı jan azaby mazalamady deısiń. Úreıli kúnder basymdy zeńitti. Besinshi kúni aýrýhananyń aýlasyna kirdim. Búıirin basyp, jalǵyz ózi baqtyń túp jaǵynda júr eken. Qabaǵyn túıip:

— Keldiń be? — dedi aqyryn. Muńly qalpy belgisiz oıdan aryla almady. Saýsaǵymen betimnen sıpady. — Saqalyńdy alsańshy. Tekserip jatyr. Jeke bólmege aýystyrdy… Ýf, ernimniń kezerip turǵanyn qarashy. Qýyrǵan bıdaı jegim keledi. Esińde me, baıaǵyda… Kórshi kempir bizge berýshi edi ǵoı…

Sál jymıdy. Men onyń jan dúnıesindegi ózgeristerdi birden baıqadym. Demek, sezdi… Neni?

— Túnde qatty qınaldym. Shybyn janym kózime kórindi. Nege basylmaı aýyrady? Kún qurǵatpaı kelip turyńdarshy. Sen keıde jalǵyzbyn degende renjýshi edim. Sonyńnyń rastyǵyn ańǵardym. Bar aýyrtpalyq saǵan qalady-aý.

Sózinde aýyr zil bar. Buryn menimen bulaı sóılespeıtin. Nege sekem aldy, qolyna sarǵaıǵan japyraqty qondyryp óz-ózimen otyrǵany qalaı. Ishteı mazasyzdandym. Onyń sol kúngi kóńil-kúıin jastyǵynyń astynan kishkentaı bloknotyn alǵanda bir-aq túsindim. Kún saıyn jalǵyz sóılem jazypty. Mynaý jaryq dúnıemen ózinshe baquldasyp, dertpen jantalasqanda ózin qalaı ustaý kerektigin oılap, sheshim qabyldaǵan, ári qımas sezim bılegen shaǵy eken. Kelesi júzdeskenimde renishtiń tabyn ańǵarmadym. «Mynaý kúzde túsken aǵashtyń japyraǵy sıaqty, meniń ómirimniń de erte sarǵaıyp, úzilgeni me… Bilmeımin. Suraq. Bári de suraq. Jaýaby erteń», — dep jazypty. Sonda, qalaı sezdi…

Boıym dir ete qaldy. Eles stoldyń qasyna kelip, janyma jaqyndaǵandaı boldy. Kenet, tanys, saǵynǵan daýys estildi. Sondaǵy, aýladaǵy muńly úni…

— Seniń janyńdy jegen saýaldarǵa jaýap berip, rýhanı azaptan qutqarǵym keledi. Bulaı ómir súrip, tirshilik etýge bolmaıdy. Ońashada ózińdi-óziń qazyp, tózimińdi taýyspa. Meniń: «Bar aýyrlyq saǵan qalady-aý» degenim — osy oı azaby. Oısoqty bop ómir túbine jetpeısiń. Keıde ińirde óz-ózińnen sóılep otyrasyń. Iship te júrsiń. Aqyry, shyn qalaýyń aýdy, aıtaıyn… Búgin talaı jumbaqtyń sheshimin tabasyń. Óziń myna oıdan arylsyn dep aıtyp otyrmyn. Sen kelgen kúni óz dertimniń jazylmasyn aıaq astynan estidim. Tańerteń qalanyń ár aýrýhanasynan eki-úsh profesor kelip, meni bir saǵattaı tekserdi. Olar shyǵyp ketkende esik sál ashyq qaldy. Meniń bir bólmede jalǵyz ornalasqanyma, óziniń dálizde jatqanyna buıra bas áıel rıza emestin. Sol qasyndaǵy serigine sańqyldaı sóılep: «Kórdiń be, mynalardyń shubyrýyn? Bireý ólerde ǵana shybyndaı úımeleıdi. Keshe bas dárigerdiń eki aıaǵyn bir etikke tyǵyp em… Sen úndeme… Myna qyz… Rak… Jazylmaıdy. Úsh-tórt-aq kún ǵumyry qalypty… Sosyn ǵoı, jyly ornymdy sýytpaı jatqanym», — degende kózim qaraýytyp, basym aınalyp tósekke quladym. Bastapqyda ashýlansam da, sońynan óksigimdi basa almadym. «Shynymen, jaryǵymnyń sóngeni me… ómirden qyzyq kórip úlgergen de joqpyn ǵoı… Jalǵan, álgi áıel kóre almaı aıtyp otyr… Endi ne isteımin? Ólimniń tez bolǵany ma?». Osyndaı oılarmen kúni-túni arpalystym. Erteńinde kózim anyq jetti. Endi oıym sender boldyńdar. Sónip bara jatyp, senderge shaǵynsam, jyndanyp ketetinderiń anyq. Ary-beri tolǵandym. Senderdi azapqa salmaıyn, ýaıym-sherimdi syrtqa shyǵarmaımyn dep, syr bermeýge bekindim. Sondaı mazasyz kezimde sen keldiń. Qansha tyryssam da, sezip qoıǵan ekensiń-aý. Shyndyǵyn aıtsam, álgi áıeldiń sózin estigen soń, úreı bılegen joq. Operasıaǵa ózim kelisim bergenim de sol. Jazylyp ketermin, basqa dert shyǵar degen úmit óshpeı qoıdy.

Meniń janymdy da jubatqan sol úmit-sáýle edi. Adam sanasy ondaı sátte sábıdiń oılaý júıesine uqsap, qıalǵa berilip, ózińdi-óziń aldaısyń, áldeneni medet tutyp, aldanysh etesiń. «Sýǵa ketken tal qarmaıdy». Ishteı men de daıyndaldym. Qandaı azapqa da shydap, sekem bermeýim tıis. Kún saıyn solyp bara jatqanymdy sezse, tipti…

2

Operasıa oqystan, noıabr merekesi kúni jasaldy. Qara sýyq. Kún bulyńǵyr. Ekinshi qabattaǵy toǵyzynshy bólmeniń esigin qaqtym. Kórshi bólmede teledıdardy qyzyqtaǵan jandardyń ortasynda otyr eken. Meni kórip qýanyp ketti.

— Úlgerdiń-aý. Seni kórmeı qalamyn ba dep qorqyp edim. Táýekelge bekindim. Meni bir taǵdyrǵa tapsyrsańshy, óziń berik bol, men kettim…

Mańdaıynan ıiskedim. Operasıa bólmesiniń esigi jabylarda maǵan qarady. Janarynda jas irkilip turdy. Sonda onyń qanshama qınalǵanyn, aýrýynyń janyna batqanyn, ómirdi qımaıtynyn sezdim. Sol sáttegi júregimniń úzdigip baryp qaıta soqqany, keýdemdi kernep, baıyz tappaǵanym jadymda. Búkil ǵumyrymnyń sheshýshi mezeti. Eger sol joly qýansam — ómir boıy shyn qýanýdyń ne ekenin umytpas edim-aý.

Esik sart-surt ashyldy. Qabaǵy qatyńqy profesor meni kórdi de, ańtarylyp qaldy. Qarama-qarsy júrdim. Úsh qadam maǵan úsh júz qadamdaı kórindi. Úmit pen úreıdiń shekarasy. Eki attadym, tizem qaltyrady. Ol da abyrjydy. Oıyndaǵysyn týra jetkize almady.

— Bul ózi jas adamda sırek kezdesedi. Bireý aıtsa, senbes edim. Keminde eki aı bolǵan aýyrǵanyna. Al buryn operasıa jasaldy ma?

— Tórt jyl buryn, soqyr ishekke…

— Joq, soqyrshekke emes, osy pálege jasalǵan. Jas organızm kúresse de, aqyry, jeńe almapty… Shyda, baýyrym, ókpe-baýyr isken, endi júrek tamyryna shapqan. Amal joq. Solaı, ózine sezdirmeńder.

Qaryndasym qol arbanyń ústinde yńyrsyp bara jatty. Aıǵaılaǵym kelip, umtyla bergenimde profesor bilegimnen ustaı aldy. Eseńgiregen kúıde úıge qaıttym… Úsh kún esi kirmedi. Anda-sanda yńyrsyp qoıady. Alasuryp, shydaı almadym…

Osy sátte kózime jas irkilip, eleske qaradym. Ol meniń kúndeligimdi daýystap oqyp otyrǵandaı boldy.

«Ómirdiń keıde zary, keıde ashshy zapyrany ótimdi tilip edi. Kóngemin. Shydaǵamyn. Biraq seniń jaýdyraǵan janaryńdy, qınalǵan sátińdi kórermin dep oılappyn ba. Janym-aý, qazir ólim men ómir arasynda qınalyp, alasuryp jatyrsyń-aý. Sý surap, dirildep, kebersigen erniń, úreıli janaryń, ystyq kóz jasyń… Eger qasyńda men bolsam ne aıtar eń? Qandaı oı torlap, ıyǵyńdy basyp jatyr? Bir kórýge zarmysyń? Tańerteń daýystap tildese de almadyq-aý. Óńińde bekinis, ójet ot, sál úreı bar eken. Búgingi túnniń zaýalynan saqta. Sheshemdi, ákemdi alǵan aram dert, gúli ashylmaǵan, kún nuryna qolyn sozǵan qyrshynda neń bar? Shydashy, úıge alsaq pa eken? Onda kúrt synasyń-aý. Serpilshi. Bir kórip, betińnen súıeıinshi. Erteń úmitsizdigińdi sezgende, betińe qaıtip qaraımyn… O, qudiret. Esikten, terezeden júrekke ómir sáýlesin quıyp, búrgen dertti jazshy. Mine, tań da atty».

Eles kúndelik dápterimniń betin jaýyp, maǵan qaraǵandaı boldy. Kúńgirlegen ún taǵy da qulaǵyma jetkendeı.

— Operasıadan soń alǵash esim kire bastaǵanda seniń daýsyńdy estidim. Osylaı kúıinip júrgenderińdi sezgem. Shól qysqany da ras. Kózimdi ilsem, júrip ketetin tárizdimin. Jumyla bergende asha qoıamyn. Ózińdi kórgende qýanǵanymdy aıtsańshy. Dertimdi sylyp alǵandaı. Sen maǵan gúl usyndyń ǵoı. Sony ıiskedim. Qanshama qınalsam da uıyqtamaýǵa tyrystym. Birde Jasulan kóz aldyma keldi. Men ýnıversıtettegi leksıadan qaıtqanda aldymnan júgirip shyǵyp, moınyma asylatyn. Týra solaı qushaqtap, tamaǵynan ıiskeı berip… uıyqtap ketippin. Sondaǵydaı rahat dem almaǵan shyǵarmyn. Operasıadan úsh kúnnen soń sol burynǵy shemen ustaǵanda, keıin údeı túskende, bárin de túsindim… Terezedegi aǵash japyraǵyna, móldir aspanǵa qarap jatyp, kóńilimdi ýaıym basyp, jas monshaqtaı aǵyp, tyıylmady. Sen ketetin kezde ázer toqtattym. Birden baıqadyń. Men: «Uıqynyki ǵoı», — dep edim, sendiń. Óziń úshin emes, men úshin…

— Shyn aıtasyń, maǵan eń aýyr tıgeni — óz dertińdi sezgeniń edi. Men seni jubatýmen boldym. Sát saıyn álsiregen, sónip bara jatqan adam ómirin, onyń ishinde ózińniń baýyr etińniń ezilip bara jatqanyn bile turyp, sharasyz býlyǵa, óksigińdi syrtqa shyǵara almaı tunshyǵyp, ózińniń kózińe qarap turyp: «Sen ómir súresiń!» — deý netken azap edi. Tańerteń seniń palatańnyń esigin ashqanda ózim tas túıin bekinip alamyn. Óıtkeni uzaq kún saǵan qarap otyryp, shydaý múmkin emes-tin. Aıaq astynan aǵytylyp, óksip jiberýiń kádik. Sen gúl suradyń. Iiskelediń. Sol sátte esikten dosyń Álıa kirip, daýystap jibergeni. Shydaý kerek… Bul eń qaýipti kezdesýler edi. Birde Jasulandy túsińde aıtyp jattyń. Erteńine oǵan aq halat kıgizip, janyńa alyp keldim. Seni kóre sala tura umtyldy. Bas salyp, qushaqtaı alary anyq. Sasqanymnan oǵan: «Oıbaı, anany qara», — dep, terezeni nusqadym da, qolynan ustadym. Ekeýiń jarty saǵat sóılestińder. Ol eppen betin tosyp, qushaqtap qoıady. Sol kúni ózińdi sergek sezindiń.

— Rasynda da oıyma Jasulannyń ár túrli sábılik minezderi, sózderi tústi. Onyń sábı ıisi murnymdy qytyqtap turǵandaı. Sen shyǵyp ketkende, men odan kóp nárseni suradym. «Úıge barǵanda papań ne isteıdi, jylaı ma, kimder bar?» — degendeı. Ol bárin de aıtty. Maǵan bildirmeseń de, kún saıyn úıge birden-ekiden kelip jatqandardyń bar ekenin bildim. Ózi áńgimeshil, ekeýmizdiń bir kezde qydyrǵanymyzdy aıtyp: «Aýrýyńnan jazylasyń ǵoı, ıá, endi seni men parkke aparamyn, balmuzdaq áperemin. Aıparkke kirgizemin. Sonda sen qoryqpa», — dedi. E, meniń osy jatqanymnan turmaıtynymdy qaıdan bilsin. Tek, meniń beınemdi júreginde máńgi saqtaıtyn múbárák kóńildi adamnyń tirshilikte barlyǵyn sezdim. Bala kóńili esh nárseni umytpaıdy ǵoı. Maǵan da sábılik qıaldarym áli de maza bermeıdi. Sheshemniń ólgenin men bilmeımin ǵoı. Sender sabaqtasyńdar. Taý ishindegi qaraǵaı kesetin aǵaıymnyń úıinde júrdim. Ot jaǵamyn, kúl shyǵaramyn. Shamam bárine jete me. Oshaqtyń aldy shashylyp qalady. Sonda jeńgemiz meni shymshýyrmen salyp qap, súıreı jóneldi. Esiktiń aldyndaǵy kúresinge laqtyrǵanda basymmen shanshyldym. Eki-úsh ret túıgishtedi de. Sol kezde álýetti qol julyp aldy. Aǵaıymyz. Keshke sen keldiń. Oı, qýanǵanym-aı. Kórshilerden estigen bolýyń kerek, esikten kire jańaǵy aǵaıymdy qamshynyń astyna aldyń, ol úndemedi. Jýas adam-tyn. Sonda neshe jasta ediń, osy?

— Naqty bilmeımin, qazir esepteıin. Ekinshi klasta oqımyn. Kanıkýlǵa shyqqan ýaqyt qoı. Ol meniń de esimde. Seniń barlyq tirshiligiń, týǵanyńnan bastap kóz aldymda…

— Sońǵy jyly týǵan kúnimdi ótkize almaǵanyma ókinemin.

— Iá, kúndeligińe «ataýsyz qalǵan kún» dep jazyp, astyn qara flomastermen syzypsyń. Ótelmes kúnániń ózi osy shyǵar. Sen aıyptama meni. Janyma batady. Aıtpaqshy, qalaı dúnıege kelgenińdi bilemisiń. Qanshama oqtalsam da aıta almadym. Umyta berippin. Endi aıtaıyn.

Ol kezde men alty jasta edim. Qatqaq kóktem bolatyn. Qara ala taıynshany erttep, júgendep, minip júrgen kezim. Men de baldyrǵan edim ǵoı, biraq esimde qalǵany, jylaǵandaǵy daýsyń ashshy bolatyn. Óziń bilesiń, óspegen tuqym edik qoı. Anamyzdyń bizdiń aldymyzda kótergen toǵyz qursaǵynyń bári de jer jastanypty. Solardyń tirshiliktegi tóleýi, óteýi bolsyn dep seniń atyńdy Tóleý qoıdy. Meni qınaıtyny eki jasyńnan jetim qalyp, endi kókteı bastaǵanda aıaz uryp, úsigeniń. Sen tek biz kórmegen aǵa-apalaryńnyń ǵana emes, jaryq dúnıede aýamen tynystap, kún keship júrgen bizdiń de súrer ǵumyrdyń, kórer qyzyqtyń óteýi, tóleýi sıaqtysyń. Taǵdyrdyń ádiletsizdigi de sonda ǵoı. Tym quryǵanda ana sútine jarymaı óskende ómirdiń shýaǵyna qumaryń qana shomylatyn qaqyń bar edi. Ne qyzyq kórdiń, neni medet tuttyń tirshilikte, men bilmeımin. Maǵan salsa ómiriń tek áldebir belgisiz dúnıege umtylýmen ótken sıaqty.

— Osy sońǵy dúnıe sáýlesine asyqqan shyǵarmyn. Seniń saýalyńa toǵyzynshy palatanyń terezesinen sheksiz keńistik pen jyly shýaqqa súzile qarap jatyp, men de jaýap izdedim. Árıne, kim armanyna jetken. Bar qyzyǵymnyń alda ekenin sezemin. Ony oılaýdyń reti ne. Oılap qarasam, óz zamandas-qurbylarymmen teń, deńgeıles ekenmin. Jetim ómirdi serik etken jalǵyz men emespin ǵoı. Eń bastysy, úsheýmizdiń ystyq yqylasymyz sýymapty. Árqaısysymyz ákeniń, shesheniń jetispegen peıilin, meıirimin birimizge-birimiz syılappyz. Súıenip ósken úsh butaq tárizdi. Men ózimniń jetim ekenimdi umytyp ketippin. Tek, aq jamylǵynyń astynda álsirep jatqanda qaıǵym senderge batatynyn oılaǵanda baryp, ata-anamnyń joqtyǵyna ókindim. Múmkin, olar tiri bolsa, ýaıym bulty solarǵa aýysar ma edi, kim bilsin. Esińde me, ákem eń sońǵy ósıetin Ramazan ataǵa aıtyp: «Mynaý úsh bozdaqty saǵan amanat etip tapsyrdym», — degeni. Tirshiliktegi eń úlken paryz — amanat adaldyǵy. Ákem óz ómiriniń jalǵasyn tapsyrǵan eken ǵoı, bizdiń taǵdyrymyzdy óz taǵdyryndaı kóretin adamdy taýyp, sony dúnıeden kósherde kóńiline medet tutypty ǵoı. Ramazan ata men qınalyp jatqanda kelgende, áke ósıetine aqtyǵyn uǵyndym. Seniń ádeıi habarlaǵanyńdy bildim.

— Iá, keshke jaqyn aýrýhanadan shyǵyp, úıge jetkenimde Ramazan atany kórip qalaı daýsym shyǵyp, qushaqtaı kóriskenimdi bilmeı qaldym. Sol joly ishimdegi zapyrandy syrtqa tóktim-aý. Óıtkeni seniń jaǵdaıyń tym aýyr edi. Tańerteń sergek oıandyń. Maǵan kúle sóılep: «Shirkin, suıyq, jińishke kesilgen kespe», — dediń. Qýanǵanym-aı. Keseni qolyńa ustap turyp, bir mezet uzaq súzile qaradyń. Kóziń jáýdirep, óńiń qýqyldanyp, murynyń sál qýsyrylyp, qabaǵyń túıile túsken. Men tań qaldym. Sheshemizdiń ózisiń. Ózi… Onyń beınesin biz bilmeımiz ǵoı. Seni uqsas degende senbeıtinmin. Dál sol joly sheshemniń de solaı súzile qaraǵany esime tústi. Netken uqsastyq. Tek óńderiń ǵana emes, taǵdyrlaryń da uqsas. Biraq seniń solatyn mezgiliń bul jas emes edi. Kishkene urttadyń. Zárem ushty. Onyń saǵan jaqpaıtyny anyq. Betińdi de qaıtarýǵa dátim jetpedi. Raqattana terlep, uıqtap kettiń. Adamnyń óler aldynda boı jasaıtyny ras qoı. Dálizge shyqtym. Profesor kezdesti de, kabınetine shaqyrdy. Shashy appaq, kózinde muń bar, qatty sharshaǵany, qaljyraǵany kórinip tur. Esigin kilttedi de, tórdegi shkafty ashyp, jarty grafın spırtti alyp, eki rúmkege quıdy. Usyndy. Ózi tartyp jiberdi. Ishpesime qoımady. Temekini býdaqtata soryp, áńgimeni qozǵaı almady.

— Solaı, ıá, osylaı… Sátsiz operasıadan soń jan dúnıeń qulazyp, baz keship ketkiń keledi ómirden. Daýasyz dertke ne shara. Jas qyrshyndy kórgende tóbe shashyń tik turyp, sol operasıanyń ústinde esińnen tanatyn sıaqtysyń. Aýrý adamnyń qaıǵysy bizge batpaı ma, batqanda qandaı?! Sát saıyn qynjylasyń. Áldekimder dárigerdiń eti úırenip ketken deıdi. Árıne, barlyǵyn birdeı aza tutpaısyń. Sátsizdikti sátti is umyttyrady. Bireýinen sharasyz qalsań, ekinshisin arashalaısyń. Áıteýir, kóńilińe medet. Mine, búgingi kún maǵan eki ese aýyr. Taǵy bir jas bozdaq osy dertke shaldyqqan. Túsinesiń be, on jeti jasta! Seni kórgen saıyn tula boıym shymyrlaıdy. Osydan on jyl buryn, teteles inimdi kóz aldymda attandyrdym. Osy pále. Operasıany da ózim jasadym. Amalym qaısy… Úmitsiz. Men dárigermin, hırýrgpin… Kóp izdendim… Izdenisim ataq, dárejeden basqa esh nárse ákelgen joq. Sál jetistik bar. Meniń jasym neshede dep oılaısyń?

Ol ekinshi temekini tutatyp, maǵan qarady. Kózinde muń, tereń ýaıym. Elýdiń ishine ilikkeni anyq. Ájimdi mańdaıy, shashy… Men kemitip, qyryqtyń ortasyn atadym. Kúldi de basyn shaıqady.

— Múldem olaı emes. Joq. Otyz segizdemin. Otyz segiz. Senen uzasa on jas úlkenmin. Osy on-on bes kúndegi sen shekken jan azabyna men on bes jyldan beri tózemin, kúresemin. Inimniń qabiri basynda solaı ant bergenmin. Al kóz aldymda óship bara jatqan jandardyń janaryndaǵy úreı men úmitke tózbeımin, solardyń amanatyn umytýǵa qaqym joq. Seni ádeıi shaqyrdym. Búgingi azap uzaqqa deıin umytylmas. Esińe bizdiń de sherimizdi salǵym keledi. Keıde dáriger ómiri aýrýdyń taǵdyryn oılamaıtyndaı kórinýi múmkin. Aıta bermeısiń, biraq ishińdi shemendeı túıreıdi.

— Bul qandaı dert, jan daýasy tabylmaı ma? Sizdiń búkil tehnıkańyzdyń kúshi almaıtyn ne ol? Adam aǵzasynyń zerttelmegen jeri joq. Qashanǵy qasiretke kómilemiz… Eń bolmasa, sony túsindirińizshi. Bul merez qaıdan juǵady?

— Árıne, suraý ońaı, jaýap qıyn. Ol jaranyń ýyty sıaqty. Bul sál syzattan da órshıdi. Qaterli isik adam mıynyń jumbaǵy ispetti ári názik, ári op-ońaı bir qupıa dert. Eger emin tapsa, qolǵa kirgen tikennen ońaı. Biraq ol kún qashan týady? Shirkin, sol kezde jolyqsaq… Áı, óz basym jylar edim. Qanshama qaıransyz ketken bozdaqtardy oılap jylar edim. Al qazir oǵan haqym joq. Shama kelgenshe kúresýim kerek. Iá, búgin aýyr kúnniń biri… ózge adamnyń ýaıymy janǵa qatty batady. Eski jaranyń aýzyn ashady.

Esiktiń tutqasyn qatty-qatty julqylaǵan áıel daýystap keri ketti. Dáliz ý-shýǵa toly. Taǵy bir ashshy aıqaı estildi. Profesor ornynan atyp turyp, syrtqa bettedi de:

— Qozǵalmaı otyra ber, men qazir, — dep, syrttan kilttep ketti.

Hırýrgtyń áńgimesi meni de mazalady. Aýyr oı eńsemdi basqandaı. Jańaǵy ashshy aıqaı qulaǵymnyń túbinde jańǵyryǵyp tur. Abyr-sabyr basyldy.

Profesor maǵan tike qarady da syrt aınaldy. Qoly dirildep temikisin ázer tutatty. Óz-ózine kelip, endi, áńgime arnasyn basqaǵa burdy. Ekindi aýǵanda arqamnan qaǵyp:

— Solaı, baýyrym… Esh ýaıymǵa boı aldyrmaý qajet. Ómirdiń mániniń ózi sol ǵoı… Iá… Qan tamyrynyń soǵysy júz jıyrma. Iá… Iá, túngi onda telefon soǵarmyn. Mazalanba, múmkin úıińe qaıtarsyń, a, — dedi.

Basymdy shaıqadym. Ol meni palataǵa jetkizip saldy da, qolymdy qysyp-qysyp jiberdi. Esik ashqanda yńyrsyp qınalǵan seni kórdim. Morfı boıyńa jaıylyp, ýyty qaıtqandaı. Qolyńdy qysyp, ýqaladym. Sál esińdi jıǵanyńda:

— Qatty qınaldym. Kózime kórinbediń ǵoı. Búgin jalǵyz qaldyrmashy. Keýdeme qaraı áldene jyljyp kele jatqan sıaqty, — dediń.

Sonda baǵana profesordyń meni óz kabınetine ádeıi shaqyrǵanyn, ádeıi esikti bekitkenin, jalǵyz qaldyrǵanyn, al ashshy aıqaı seniki ekenin túsindim. Mynaý sónip bar jatqan shýaq seniń sońǵy kórgen sáýleń ekenin túsindim. Sálden soń taǵy da dert sheńgeldeı qysyp, jantalasqa tústiń. Ondaı sátińdi kórgenim osy. Meniń kóz aldym tumandanyp, búgile berdim. Esimdi jıǵanda dárigerler qorshap, ýkol salyp jatty. Sen maǵan tesile qarap qalypsyń. Sýyq sý urttap, qasyńa otyrdym. Betimdi sıpap:

— Sen úıge baryp tynyq. Eger ketpeseń, renjımin. Ótinishim osy, barshy. — dediń.

Qarsy boldym. Qas qaraıa apaıym keldi. Qımaı, qınalyp ary-beri júrdim. Betińnen súıip, kózińe qaradym. Qarashyǵyń tuna tesile qarap, aqyryn qystyń saýsaǵymdy. Shyǵyp bara jatyp qaıta buryldym. Kózińdi almaı qaradyń. Tabaldyryqtan attaǵanda «ýh» dep kúrsingenińdi, óksip jylaǵanyńdy estidim.

— Al berik bol. Men saǵan endi joqpyn. Jańa aǵammen sońǵy ret qoshtastym. Ol tóze almaıdy, júregi nashar. Bir nárse keýdeme qaraı tyqsyryla kóship keledi. Ne isteımin, aıtshy, qınady ǵoı, ne isteımin? — dediń de tyna qaldyń.

Meniń eki ıyǵym dirildep, palatadan alystaı berdim. Bul seniń men estigen sońǵy sóziń edi. Al kóz jumaryńda Aıymhanǵa: «Shirkin Jasulan erjetkende meni esine alar ma eken, oılaı ma eken», — dep, betińdi teris buryp áketipsiń. Sodan soń kóz jasyńdy tyıyp: «Keýdeme keldi, ketip baram, ne isteımin», — dep Aıymhannyń moınyna asyla beripsiń.

— Bárin de saǵan aıtqan eken ǵoı. Sol kúni saǵan jýsan aldyrǵan edim ǵoı. Únemi sonyń ıisi murnyma kelip turatyn. Jastyǵymnyń astyna tyǵyp qoıǵanmyn. Ómiri mán bermegen ósimdik edi. Áıteýir, ańsarym aýdy da turdy. Naq qaı mezette ekenin bilmesem de, demimniń taýsylyp qalǵanyn, sońǵy jantalas sátimde sen qasymda bolmaý kerektigińdi túsindim. Ásirese ekindidegi qysylǵanymda anyq solaı sheshtim. Morfı esimdi buldyratsa da sanamdy joıa almady. Seniń túsken eńseńdi, qýarǵan óńińdi, sondaı aıanyshty halyńdy kórgende qatty kúızeldim. Meni qoıshy, solarmyn. Al seniń tirligiń qalaı bolady? Esikke bettegende ıyǵyń selkildep bara jatty. Apaıymmen az áńgimelestim. Endi odan jasyrýdyń reti joq edi. Dúnıe sáýlesindegi kórgen talaı beınetter elestep ketti.

— Tún ortasyna deıin elegizip jata almadym. Dúrildegen mashına daýsy, ile terezeniń qaǵylǵany estildi de, tula boıym dirildep, otyra kettim. Profesor meni kórgende qabaǵy túıilip, úndemeı teris aınaldy. Bar qolymnan kelgeni qabirińniń basyndaǵy taqtadaǵy:

—

Dúnıe, shirkin, jalǵan-aı,

Jalǵannan kóńil qalǵany-aı.

Kógerip kelip ómirge,

Kómilip ketken arman-aı. —

dep jazylǵan ókinishim.

Alaıda sen qazir de osy ómirde sıaqtysyń. Únemi kóz aldymda júrgendeısiń. Daýsyń da shalynady. Alys jaqqa ketip, endi búgin-erteń keletin tárizdisiń. Men seniń eles ekenińdi bilemin. Biraq sóıleskim keledi, osylaı…

Túnniń bir ýaǵy bolypty. Ómirden qyrshyn ketken qaryndasymnyń kúndelik dápterleri aldymda ashylǵan kúıi jatyr. Aýyr oıdan basym zeńip ketti…

Eles baıaý ornynan kóterilip, qalyqtaı baryp syrtqa shyqty. Men de ilestim. Aýladan shyǵa bere qolymnan ustady. Sál samal jelpigendeı boldy da, aspanǵa kóterile berdim. Bıik terektiń japyraqtary betime tıdi. ózime-ózim senbedim, saýsaǵymmen jas butaqty syndyryp, jerge qaraı laqtyrdym. Ol maǵan kórshiniń qorshaýyna ilinip qalǵandaı kórindi. Bıik aspanǵa shyrqaı ushyp, aýada qalyqtap bara jattym. Kóktóbedegi munaranyń ottary jyltyraıdy. Qala shamdary qyzyldy-jasyldy nur shashady. Bıik taý shyńdary bozalań tartyp, ortalyq tusqa kelgende tómendep, ashyq terezesi bar ǵımarattyń ishine endik. Ol kóılegi aǵarǵandaı baryp partaǵa otyrdy. Ýnıversıtettiń leksıa zaly, maǵan da tanys.

— Sabaqty tyńdaı otyryp, oıymyzǵa kelgen nárseni jazýshy edik. Men únemi osy aradan qozǵalmaıtynmyn. Bári de kóz aldymda. Talaı-talaı qyzyq kúnniń kýási ǵoı bul parta, — dedi qaryndasym tereń kúrsine.

Ornynan baıaý qozǵalyp, taqtaǵa baryp, bormen: «Qurmalas sóılemge mysal: «Eger ómirdegi ornyńdy izdeseń, onda ótkenińdi júregińde saqta, keıin sharshaǵanda tynyqqan qara tasty da saǵynasyń. Tóleý», — dep jazdy da, qolymnan ustady. Taǵy da aspanǵa kóterildik. Bıiktep ushpaı, aleıada qydyrdyq.

Tynysh tún, tymyrsyq aýa. Jataqhananyń ústinen tómendeı aınaldyq. Barlyǵynyń jaryǵy óshken.

— Uıqylaryń tynysh bolsyn.

Toǵyzynshy palatanyń terezesindegi bıik aǵashqa qondyq. Men terektiń butaǵyna jarmasyp, syrtta qaldym. Sálden soń kúńgirt jaryq jandy. Óziniń tóseginde on alty jasar shamasynda qyz jatyr. Shashy jerge tógilgen. Saýsaǵymen sıpalap qoıdy. Aınalany shola qarady. Esikten tanys egde medsestra kirip, jan-jaǵyna kóz salyp, jaryqty óshirdi de shyǵyp ketti. Bul joly bıikke kóterilý aýyr soqty. Tań da sibirleı bastaǵan.

— Sharshadym, tezdeteıik, — dedi alqyna…

Tań qarańǵysynyń qońyr boıaýy tarqatylar shaqta úıdiń janyndaǵy terektiń qasyna qondyq. Ol maǵan qolyn usynyp:

— Qosh, endi eles bolyp kórinbespin. Qazir jaryqqa aınalamyn da, keńistikke sińip joǵalamyn. Seniń júregińde tek estelikter ǵana qalady. Múmkin, oıanǵanda kirpigińe ilingen sáýle bolyp, múmkin, aıazda tońǵanda betińdi jylytqan shýaq bolyp tógilermin. Áıteýir, saǵan jylý syılaımyn. Meni izdeme, qosh… Sáýleń molaısyn tirshiliktegi. Men qazir ushamyn. Áne, qustar kerýeni keledi. Tań nuryn qanattarymen ilestirip keledi. Sáýle ǵoı. ómirimniń sáýlesi… Qosh…

Aýada sál diril sezildi. Aq kóılekti arý jylystaı alystap baryp, appaq qusqa aınalyp, qanatyn baıaý qaǵyp, qalyqtaı ushyp, tizbekke qosyldy. Kózge kórinbeıtin qustardyń, sansyz qustardyń qaýyrsyny sáýle bolyp tógildi. Sońynan telmire uzaq qaradym. Kógildir aspannyń qońyr boıaýy bozalań tartyp, kún kótirilip keledi. Mańdaıyma jyp-jyly shýaq quıyldy.

Qatty uıqydan shoshyp oıandym. Bólme ishi alageýim. Kúndelikter ashylǵan kúıi jatyr. Oryndyqtyń ústinen jýsannyń, keshegi bir ýys jýsannyń úzilgen jalǵyz búrin kórip, alaqanyma salyp, aqyryn úrledim. Kúndelikterdiń shańyn súrtip, jýsandy arasyna qattap saldym. Áınekten quıylǵan sáýlege alaqanymdy tostym. Kún shýaǵynyń jylýy boıyma tarap, tamyryma qýalaı jaıyldy.

Bólmeniń ishinen boz jýsannyń ıisi ańqydy…

Álmerek, 1980 j.

Túsinik: «Bir ýys jýsan» — eles arqyly ómirlik shyndyqty, ıaǵnı, atom bombasyn synaıtyn Degeleń polıgonynda turǵan, aq qannyń kesirinen 1979 jyly erte solǵan týǵan qaryndasy Tóleý marqumnyń qyrshyn taǵdyryn shimirkendire tolǵaǵan áńgime. Áńgime alǵashynda «Qazaq ádebıeti» gazetinde jarıalandy. Keıin jazýshynyń «Besqarager» (1982), «Bolashaqtyń báıteregi» (2007) atty jınaqtarǵa kirdi. Belorýs (Mastaskaıa lıteratýra, aýd. M.Boreısha,1984), qyrǵyz (Alatoo, aýd. J.Jápıev, 1986), orys («Babochka pod snegom», aýd. L.Knázev, 1991) tilderine aýdarylǵan.

---