InfoHub Logo

...1974 jyldyń jazy. Biz segizinshi klasty bitirip, kanıkýlǵa shyqtyq. Bir top klastas balalar oılana kele, bul merzimdi bosqa ótkizbeýge kelistik. Jas qurylysshylar otrádyn qurdyq. Men, Serjan, Batyrhan, Tájibaı, Aıdyn beseýimiz bir brıgada boldyq.

Kúnder ótip jatty. Biz qurylys jumysyna birte-birte kóndigip kelemiz. Alǵashqyda balshyq ılep, tas áperip, qaıyr tasyp qana júrdik. Úırene kele keıbirimiz sylaqshy bolyp ta istep, úırene bastadyq.

Bir kúni eki bala aýdan ortalyǵy Shetpeden shıfer tasýǵa barady degendi estidik. Olardy shofer jigit Serikbaı aparatyn boldy. Brıgadır Eskendir aǵaı:

 Kim barady?  dep óz talqymyzǵa saldy.

 Men baraıyn,  dedim.

 Men de baramyn,  dedi Tájibaı. Bizdiń bul batyl jaýabymyz Esekeńe unap qalǵan bolýy kerek, rıza bolǵan keıippen «ekeýińiz barasyńyz» dedi.

Tús aýa jolǵa shyqtyq. Gaz-51 avtomashınasy áp-sátte-aq bizdiń shaǵyn ǵana Shaıyr aýylyn kózden tasa qylyp, aýdan ortalyǵyna qaraı ala qashty. Eki ara edáýir jer. Biz áńgime aıtyp jol qysqartpaq boldyq.

 Netken tamasha taýlar!  dedi Tájibaı Qarataýdyń teristik betkeıindegi tórtkil quzdardy kórsetip.

 Rasynda da,  dep qostadym men.

 Tájibaı, áńgime aıtshy?

 Abzal, men saǵan kóńilimde júrgen bir oıymdy aıtaıyn ba?  dep Tájibaı qarsy suraq qoıdy.

 Aıtsaıshy.

Tájibaı qandaıda bir tolqyǵan sezimniń qushaǵyńda az ǵana otyrdy da, úlken kisilershe sóz bastady.

 Men nege ekenin bilmeımin, kóp armandaımyn.  Ol maǵan bir qarap aldy da, sózin jalǵastyrdy.  Bir armanym  ushqysh bolý. Kók zeńgir aspanda qustan da jyldam zymyrap, samǵaǵym keledi. Ekinshisi, myna taýlardy (ol qolymen alystan kóringen Sherqala shatqaldaryn nusqady) qoparyp zertteıtin, Mańǵystaýymnyń qazyna-baılyǵyn aqtaratyn geolog bolý. Al sońǵy armanym osylardan týyndaıdy dese de bolady, ómirdi súıemin...

Tájibaı sózin aıaqtady. Men oılanyp otyryp qaldym. «Men armandadym ba eken,sirá? Joq? Nege? Sonaý sábı kezimnen osy kúnge deıin aqyn bolam, jazýshy bolam dep júrgenim arman emes pe? Iá, ár adamnyń óz armany bar eken ǵoı...»

Únsizdikti aýyldan shyqqaly beri sózge qosylmaı otyrǵan shofer buzdy:

 Neǵyp úndemeı qaldyńdar?

Serikbaı jas jigit bolatyn. Taýshyq kásiptik-tehnıkalyq ýchılıshesin bıyl bitirgen ol on segiz ǵana jasta. Onyń bizben oınap-kúlip otyrǵysy keldi me, bilmeımin:

 Qyzyń bar ma?  dedi maǵan qarap jymıyp.

 Ne qyz?  dedim men túk túsinbegen syńaı baıqatyp,- mendeı balada qaıdan qyz bolady?

 Mylqaý,  dedi ol murnymnan tartyp.

 Óziń,  dedim men eregesip.

Osylaı árnemeni bir aıtyp otyrǵanda Shetpege de jaqyndadyq. Alystan kóp qabatty aq úıler kózge shalyndy.

Mine, kelip te qalyppyz. Tez-tez túse qaldyq ta, daıyn turǵan shıferlerdi tıeı bastadyq. Tıep jatyrmyz, tıep jatyrmyz... Qolymyz da talyp barady. Áreń degende boldyq-aý áıteýir. Endi aýylǵa keri qaıtpaqshymyz. Azyraq otyryp tynyqqannan keıin:

 Otyryńdar, júremiz,  dedi shofer.

Qozǵalyp ta kettik. Mashına ortasha jyldamdyqpen keledi. Poselkeden úsh-tórt shaqyrymǵa deıin jolǵa shyqqansha  qaz-qatar úıler. Sol úılerdiń orta jolynda «Shaıtan kópir» dep atalatyn kópir bar. Árqashanda jer, sý attaryn qoıǵanda múlt jibermeıtin halyq osy kópir atyn da taýyp qoıǵan sıaqty. Ózi tar, tegis jolmen kele jatqan mashına ol aradan keri burylyp, aınalyp ótedi.

Mine, biz mingen mashına da sol kópirge jaqyndap kelip qaldy. Kenet...

Qulap barady ekenmin. Kózime mashınanyń dońǵalaqtary tústi. Tóbemnen ajdahadaı tónip qalypty. Basym aınalyp, jer-dúnıe tóńkerilgendeı bolyp elestedi...

Qulap tústim...

Sálden soń esim kirdi. Ústi-basymdy ustap qaraımyn, saý sekildi. Tek qana birer jerim shydatpaıdy, sodan qan aǵyp tur. Men ony elemesten ornymnan turdym da, Tájibaıdy izdedim. Sóıtkenshe, janyma Serikbaı da kelip qaldy.

 Tájibaı qaıda?  aıqaılaı suraq berdim. Ol «kórmedim» degendeı eki ıyǵyn qıqańdatty.

Tájibaıdy izdep taba almadyq. Ushty-kúıli joq. ishimnen «qaıda ketti?» dep tań qala oılaımyn. Bir kezde shashylǵan shıferlerdiń arasynan úzdigip shyqqan adam daýsy estilgendeı boldy. Jan ushyra, jantalasa arshı bastadyq...

O, sumdyq, buǵan kim sener! Óńim be, túsim be? Túsim shyǵar... Joq, óńim sıaqty. Jańa ǵana qıalymen dúnıeni sharlap, kóńildi kúıde qasymda otyrǵan Tájibaı ústinde saý-tamtyq jeri joq, qyp-qyzyl qanǵa boıalyp jatyr...

Ekinshi ret eseńgirep kettim...

***

Tómendegi mektep janyndaǵy úıden shyqqan qyzyl shyraıly bala joǵaryǵa qaraı yntyǵa júgirdi. Sharshasa da, toqtar emes, júzi qara kúreń tartqan, júrisinde bir asyǵystyq bar. Janynan ótken adamdar eriksiz kóńil aýdararlyqtaı.

Bul Jantas bolatyn. Jańa ǵana Shetpeden kelgen aǵaıyndary jolda aýdarylǵan mashına kórgenderin, onyń mańynan bala da kórgenderin aıtqan. Tereńirek suraǵan Jantas bulardy bizderge joryǵan ǵoı. Sodan úıge aıtýǵa, habarlaýǵa kele jatyr eken.

Tájibaıdyń úıi jolda. Jantas jaqyndap qaldy. Bul kezde Tájibaıdyń anasy túıe saýýǵa qora jaqqa qaraı ketip bara jatyr edi. Sharbaqty aınalǵansha Jantas ta jetti.

 Apa... Sálem berdik, apa...

Jalt qaraǵan Jańyl apa Jantastyń túnergen júzine qarap, úreılenip qaldy. Degenmen jamandyqqa joryǵysy kelmedi. Eriksiz Tájibaıy esine tústi.

 Nemene, aınalaıyn?  Jantas kidirip qaldy. Aýzyna sóz túspedi. Pák kóńildi anaǵa «Tájibaılar aýdarylypty» dep qalaı aıtady?

 Jantasjan, birdeńe bolyp qaldy ma, aıtsańshy?

 Tájibaılardyń mashınasy jol-da-a... toqtap qalypty...

Aı, qaıran dos, aqyry jamandyq aıtqyzbadyń. Ondaı sóz aıtýǵa dos júregi daýalamady. Iá, dostyq, seniń tuǵyryń árqashanda bıik qoı!

 Nege toqtapty?  Ana úreıleneıin dedi. Jantas bul jerde shyndyqty aıtqannyń durys ekendigin túsindi.

 Jańa bizdiń úıge Shetpeden kisiler kelip edi, sonyń adamdary... jolda aýdarylǵan mashına kórgenderin...

Ana teńselgendeı boldy. Jantas ta óziniń kóńili bosap bara jatqanyn sezińdi.

 Tezirek jeteıik, Jantasjan, garajǵa júgir, mashına sura.

Ana ózine-ózi kele almaı tutyǵyńqyrap qaldy.

 Abzaldyń úıine aıtyp keteıin, apa.

 Joq, sen júgir garajǵa, men aıtaıyn. Sen mashına tapqansha biz daıyn turamyz.

Ana quraq ushty. Jantas garajǵa qaraı bar ekpinimen júgire jóneldi. Qaıran ana júregi, dos kóńili!

...Jeńil mashına jyldamdyqty barynsha údetip zýlap keledi. Baǵyty - Shetpe. Mashına ishinde tórt adam bar: qos ana, Jantas jáne shofer jigit Qanatbaı. Mashına qustaı ushady. Biraq, buǵan da ishtegilerdiń kúpti kóńili tolar emes.

Dala, hosh ıisi burqyraǵan jýsandar, Qarataý boıyn jıekteı asyr salǵan taı-qulyndar, nebir kórkem kórinister kóliktegilerdiń nazaryn aýdara almaıdy.

 Anany qarańdar!

Óli tynyshtyqty buzǵan shofer daýsyna olar bastaryn tez kóterip aldy.

 Ne, ol ne?

Daýystar qatarlasa shyqty, kózder ilgeri qaraı qadalǵan... Tóńkerilgen mashına, dabyrlasqan adamdar, shashylǵan qurylys materıaldary, mılısıalar, dárigerler...

Olar mashınadan júgire tústi. İlgeri jaqyndaýǵa qorqyp, ózime-ózim kele almaı turǵan men anamdy kórgende «mama» dep umtyldym. Shirkin, ana qushaǵynan ystyq ne bar dúnıede?!

Sol kez esime Tájibaı túsip keıin buryldym. Álde bolsa bir jamandyqty sezgen Jańyl apaı ilgeri attaı berdi de, toqtap qaldy. Qarsy aldynda dárigerler mashınasy, janynda Tájibaı jatyr edi...

 Tiri me?!  Ana daýsy ashshy shyqty.

 Tájibaıym, qulynym!  Jerde sulap jatqan Tájibaıyn ana qushaqtap, súıip jatyr. Ol bir sát eńkeıip, qulaǵyn ulynyń júrek tusyna tosty da, aıqaılap baryp talyp ketti. Qara shashy qoparylyp betine tústi.

...Kózimdi aýrýhanada ashtym. Oıanǵan boıda «Tájibaı!» dep aıqaılap jiberippin. Janymda áke-sheshem otyr eken.

 Bir jeriń...- deı bergen anamnyń sózin kilt qıyp:

 Mama, Tájibaı saý ma?  dedim entigip.

Anamnyń janarynan jas yrshyp ketti. Sabyrlylyq saqtaǵan ákem: «Iá, bar, bar»,  dedi. Sene almaǵan men:

 Mama, Tájibaı osynda ma?  dep ornymnan ushyp turdym.

 Oıbaı, jat! Ústiń tolǵan jara ǵoı, jat,  dedi anashym. Sosyn Tájibaıdyń endi joq ekendigin estirtti.

Sol kúni túnimen kóz ilmeı shyqtym. Kóz aldymnan Tájibaı ketpedi. Sál qalǵysam, «Tájibaı» dep shoshyp oıana berdim. Uıqym qashty. Qaıtsem de Tájibaıdy jamandyqqa qıa almadym. Ol qazir esikten «jumysqa kettik» dep kirip keletindeı kórindi.

Kóp uzamaı aýylǵa keldim. Týra Tájibaıdyń úıine tarttym. Qan-sólsiz óńim bozaryp, muń shalǵan júzim qýqyl tartyp, jaqyndaı berdim. Qalyń kópshilik maǵan ysyrylyp jol berdi.

Kirdim. Ánsheıinde qaratory, sulý óńdi Jańyl apaıdy tanymaı qaldym. Sanaýly kúnderde shógip ketipti.

Iá, ana qasireti qıyn eken. Eki kózi isinip ketken, eshteńe kórer emes. Boıymdy asqan aıaýshylyq sezim bılep ketti.

Janymdaǵy adamdar «Abzal, Abzal keldi» degende álsiz ana belgisiz bir áýenmen zarlap qoıa berdi. Qolyn sozyp, meni qushaǵyna qushyrlana qysty. Sol sát ol maǵan óz anamdaı bolyp ketti. Men oǵan Tájibaıdaı bolyp sezilgen bolýym kerek, ol meni qasiretti, qaraly qushaǵynan kópke deıin bosatpady.

«Tańerteń ketken Tájijan...» Árkimder basý aıtty. Ana býlyǵyp, eńireı berdi. Meniń kózimnen de jas ytqıdy. Tóbe quıqany shymyrlatar mundaı úndi estip turyp, jylamaý múmkin emes te edi.

Ana áreń degende basylǵandaı boldy. Sol bir ananyń zarly áýeni kókeıimde yzyńdap turyp qaldy...

Úıge kelip jazý ústelime otyrdym. Kózimnen aqqan ystyq jasty súrtpesten qalamymdy qolyma aldym. Oıyma óleń joldary orala berdi.

...Qulyn-taıdaı tebisip birge ósip edik. Bir-birimizge qatty sóz aıtyp, nemese renjisip kórgen emespiz. Bala bolsaq ta, dos kóńili degendi jaqsy túsinýshi edik.

«Jan dosyma» atty óleń jazylyp bitti. Kóz aldyma Tájibaıdyń ańqyldaǵan beınesi keledi...

...Qabir basy. Klastas balalardyń bári de kelgen. Men olardyń jáne óz atymnan jan dosym, týmalasymmen eń sońǵy ret qoshtastym.

«Qosh, Tájibaı, qosh. Senimen biz qımas dos edik. Bir sátke kórmesek, sonsha saǵynyp, japadan-jalǵyz júre almaýshy edik. Átteń, ómir bizdi bir júre berýge jazbapty...»

Mine, barlyq klastastaryń kelip tur. Bári de seni baqıǵa qıǵysy kelmeıdi, biraq jazmyshqa amal ne?..Seni umytpaımyz, árqashan da este ustaımyz, deıdi olar. Qosh, topyraǵyń torqa bolsyn».

Bir ýys topyraqty aldym da, jas qabirdiń ústine tastadym.

«Tirilerden kórgen eń sońǵy jaqsylyǵyń osy. Iapyrmaı, kúni keshe ǵana aıǵa ushtalǵan aq armannyń bir ýys topyraq bolyp qalǵanyna tańym bar...»

Men tas-talqan bolǵan ishki dúnıemdi áreń bılep, tip-tike kókke qaradym. Móltildep jasqa kómilgen janarymnan ushqyndar ushqandaı boldy...

Men janymdaǵy jandardyń bárine qaradym. Bárinen de ushqyndar ushyp jatqan sıaqty. Áne, áne... anaý...

1976 jyl

---