InfoHub Logo

Prolog

Sońǵy kezderi Tynysbektiń onsha kóńil-kúıi bolmaı júr. Eshteńege zaýqy joq. Ózin arman jaǵalaýynan birte-birte, aqyryn-aqyryn alystap bara jatqandaı sezinedi. Sonsha ańsap kelgen Almatydan da sharshaı bastaǵanyn ishteı moıyndaıdy. Iá, ómir degen qıyn eken... Bilmeıtini qandaı kóp?.. Búgin de asa talapshyl profesordyń dárisinde moınyn ishine tyǵyp alyp, «sen tımeseń, men tımen, badyraq kóz» bolyp otyr. Qas qylǵandaı, profesor munyń famılıasyn atady. Tynysbek atyp turdy.

— Seniń famılıań óte jaqsy, Quryshbekuly! Biraq jınaǵan balyń násh-shár! — dedi ustaz kózin týra qadap. — Ózgelerge uqsamas dep edim, tanys súrleýge túsip alyp, sen de tartyp kelesiń. Baıqa, senimnen aıyrylǵan degen eń jaman nárse.

Esikten bir qyzdyń basy qyltıdy. «Aǵaı, Quryshbekulyn bola ma eken? Bir mınýt» deı salyp, joq boldy.

— Bolmaıd!

Biraq profesor tez jibidi. «Baryp kel, tez!» dedi kózin budan aýdarmaǵan kúıi.

Tynysbek terlep ketti. Ustazdyq ǵumyrynda profesordyń stýdentti syrtqa jiberýi birinshi ret shyǵar. «Qartaıa bastady ma eken?» dep oılady shyǵyp bara jatyp. Shyǵystaný fakúltetinde oqıtyn aýyldasy Qymbat eken, amandasa salyp, «Aǵylshyn tilin úırený kýrsy» degen kitapty usyndy. Tynysbek jaqynda Qymbattan anasyna sálem aıtyp jibergen-di. Oqýlyqty qysa ustap, ornyn tapty. Profesordyń kózinshe paraqtaýǵa da jasqanyp otyr. Ustaz ózge stýdentke buryla qalǵanda, kitaptyń alǵashqy paraǵyn aýdarǵan. Anasynyń tanys jazýy kózine ottaı basyldy. «Tynystaı, jaqsy oqy. Jaqsy júr. 25.02.1995 j.» dep qolyn qoıypty. Tynysbektiń kózine jas úıirildi. «Jaqsy oqımyn, jaqsy júremin, apa» dedi tistene kúbirlep.

1

... Qarajar aýyly bizdi jylap shyǵaryp saldy. Men de jyladym, biraq ne úshin jylap turǵanymdy ózim túsingen joqpyn. Aýdan ortalyǵynan uzap, bıik taýlar arasyndaǵy bulyń-bulyń jolǵa túskenshe apam basymnan ıiskep, egildi de otyrdy. Júrgizýshi qart kisi eken, apam ábden óz-ózine kelgenshe lám-mım dep til qatpady.

Jańa aýylǵa kelip kirgende, qar qylaýlap jaýyp turdy. Typ-tynysh, únsiz ǵana. Qarajarda qar jaýsa, jel de uıtqı soǵatyn-dy. Tańerteń esik ashylmaı qalatyn, ákem úlken terezeniń kózin alyp tastap, ishte turyp, esikti kúrekpen arshıtyn. Keıin osy aýyldaǵy barlyq úıdegideı biz de syrtqy esikti ishke qaraı ashylatyn etip alǵanbyz. Al myna Jalterekte bári mamyrajaı. Qonystanǵan úıimizdiń baspaldaǵy bıik eken. Bilisbek pen Yrysbek qar kúrep júr, ózderi máz. Aldyńǵy kúni jańa aýylǵa menen buryn ketken. Sol úshin de ókpelimin. Jańa kórshilermen tanysyp alǵan da shyǵar. Kólikten túse salyp:

— Artqy úıdiń balalarymen tanystyńdar ma? — dep suradym. Ekeýi de bas shaıqady. «Óı-ı!» dedim qomsynyp. Úıge apam jylap kirdi. Naǵashy ájem men dáý apam da daýys salyp qarsy aldy. Ortalarynda otyrǵan qaryndasym Jaınagúldiń beti de aıǵyz-aıǵyz.

— Já! — dedi dáý apam. — Jamanshylyq shaqyrma! Adasyp kelgen joqsyń, balalaryńnyń, Quryshbegimniń atajurtyna keldiń. Bosaǵadan «bismillá» dep attadyń ba ózi?

Dáý apamnyń qabaǵy jaman. Bárimiz qorqamyz. Ákemniń jeńgesi, bizdiń úlken sheshemiz. Toǵyz balamen jesir qalyp, bárin adam qataryna qosqany jańa. Dáý apamnyń bala urǵanyn kórgen de, estigen de emespin, biraq bizge túnere qaraǵan bir kózqarasy jetedi, dereý jym bolamyz. Apam da tez tyıyldy. Shelpekten dám tatyp, shaı quıyp, dereý sharýaǵa aralasyp ketti.

— Endi kóz jasyńdy balalarǵa kórsetpe! Túnde Qarajardan shyǵa bergenimizde kólik taıyp ketip, jol shetindegi qarǵa tirelip áreń qaldyq. Qudaı endi qasiret shektirmesin de. Myna pyshaqtan jańa jazylǵan Jaınagúldiń perishtesi qaqty ma, áıteýir bárimiz amanbyz...

Jaınagúldiń jaqynda ǵana aýdan ortalyǵy Bógendegi aýrýhanadan shyqqany ras edi. Áı, nesin aıtasyń, sońǵy úsh-aq aıda biz ómirdi shyn tanydyq qoı... Aldymen ákem aýyrdy. Men es bilgeli aýyrǵanyn kórgen emes edim, bir-aq aptanyń ishinde tús kórgendeı boldyq ta qaldyq.

Kórshi Serikqalıdyń úıinde ádettegideı oıynnyń týyn tigip jatqanbyz. Sol úıdiń Aına degen qyzy júgirip kelip:

— Bilis, Tynys! — dedi ádetinshe bizdiń «begimizdi» atamaı. — Quryshbek aǵa aýyryp qalypty! Senderge apań tez kelsin dep jatyr.

Júgirip jetsek, ákem baýyryn jaza almaı, tórde júresinen otyr eken. Óńi bozaryp ketipti. Apam artqy úıge qaladan kelgen týystarynyń «Nıva» kóligin dereý aldyrdy. Bilisbek, ápkem Darıǵa, Jaınagúl bárimiz eńirep jylap júrmiz. Ákem eńkeńdegen kúıi máshınege ázer otyrdy. Qaqpanyń syrtyna deıin erip bardym. Artyna áreń burylyp:

— Jylama!.. — degendi maǵan tistenip ázer aıtty. Apam da birge ketti. Tórt bala tym-tyrys otyryp qaldyq.

— Ótken jolǵydaı taǵy da baýyry ustap qaldy ǵoı deımin. Qoryqpańdar, jazylady. — Darıǵa birinshi bolyp es jıdy.

Erteńine apam Bógennen oraldy. «Ákelerińe operasıa jasap tastady. Hali jaqsy. Baýyry eken desek, sol baýyrdyń astyndaǵy soqyrishek eken ǵoı» dedi. Tústen keıin apam aýrýhanaǵa taǵy ketti. Biraq sol kúni úıge kelgen joq. Aqbastaýdan dáý apamnyń da kelgenin estidik. Úshinshi kúni ákeme taǵy bir operasıa jasaldy. Bul joly Almatydan arnaıy kelgen dáriger tekseripti. Saryaǵash sýy tabylmaı jatyr depti. Ákem ózi de osy sýsyndy jáshigimen aldyryp qoıýshy edi, qajet kezde tabylmaı jatqanyn qarashy...

Bir apta ótti. Darıǵa men Jaınagúldi apam Bógenge alyp ketken. Úıde Bilisbek ekeýmiz ǵanamyz. Erte jatyp qaldyq. Tún ortasynda esiktiń tarsylynan oıanyp kettik. Ákemniń Abdýlla degen qurdasy men sol kisiniń Roza esimdi áıeli eken. «Bilisbek, Tynysbek, sender kórshi úıge baryp uıyqtaı berińder. Ákeleriń jazyldy. Oǵan biraz tynyshtyq kerek. Tańerteń kelesińder ǵoı» degen. Artqy úıge barsaq, bizge tipti tósek te daıyndap qoıypty, qulaı kettik.

Tańerteń turǵanda... ákemizdiń qaıtys bolǵanyn bir-aq estidik. Yrysbek naǵashylardyń aýylynda edi, keshigip jetti. Jerleıtin kúni apam, bes bala — bárimiz baryp, ákemizben qoshtastyq. Kúlimsirep jatqan sıaqty kórindi, quddy tiri adam sıaqty. Bala ekenbiz, jerleýge qansha máshıne shyqqanyn sanap, kólikterdiń bir izben shubyrǵanyn qyzyqtap otyrdyq.

Ákemniń jetisin berip jatqan kúni Darıǵa ápkem aýyrdy. Oniki de soqyrishek bolyp shyqty. Operasıa jasamaı, taratyp jiberetin dáriniń kómegimen emdedi dárigerler. Ákemniń qyrqynan eki-úsh kún ótkende birinshi synypta oqyp júrgen Jaınagúl qatty qusyp, aýyryp qaldy. Apam baıǵus dereý Bógenge alyp jóneldi. Úıde úrpıisip úsh ul qaldyq. Darıǵa bul kezde biz kóship baratyn Jalterek aýylynda, ákemniń bóleleriniń qolynda oqyp júrgen-di. Jaınagúldiń baǵy bar eken, dál sol kezde aýdanǵa Almatydan balalar hırýrgy kele qalypty da, operasıany sol kisi jasapty. Jaınagúldiń soqyrishegi jarylyp ketipti desedi.

Osy azaptyń bári apama jeńil bolǵan joq. Ózi qatty azyp ketti. Tym kúıreýik bolyp aldy. Jaınagúl aýrýhanadan shyǵyp, sál tyńaıǵanyn kúttik te, Jalterekke kóship kettik. Dáý apamnyń «Quryshbegimniń atajurty» dep otyrǵany — Jalterek emes, Aqbastaý. Eki aýyldyń arasy 9 shaqyrym ǵana. Apamnyń aıtýynsha, Jalterekte de, Aqbastaýda da bizdiń aǵaıyndar birqaýym el kórinedi. Solardy panalap jetken betimiz osy...

2

Elden, týystardan aınalaıyn! Bizdi birden baýyryna basty. Bóleler qoıymyzdy bes-besten bólip alyp, qystatyp berdi, naǵashylar kók sıyrdy, taǵy biraz usaq maldy tóldetip bir-aq qaıtardy.

Jalterektiń balalary da oıynpaz eken. Dereý dostasyp kettik. Ekinshi toqsandy tórteýmiz de óte jaqsy aıaqtadyq. Jaınagúldiń densaýlyǵy jaramady, mektepke kelesi jyly baryp, birinshi synypty qaıta oqıtyn boldy.

Meniń synyptastarym da — kil myqtylar. Ásirese, Janar men Gúlnara. Olardyń sabaqta qol kótermeı otyrǵanyn kórmeppin. Men de qarajaıaý emes edim, dereý básekege tústim de kettim. Olar qol kóterse, men de kóteremin. Olar «bes» alsa, men de «bes» alamyn. Olar erteńgilikte án shyrqasa, men de shyrqaımyn, óleń oqysa, men de oqımyn.

Maǵan aǵylshyn tili qıyn tıdi. Qarajardaǵy birinshi toqsanda fransýzshaǵa tilim táp-táýir synyp qalyp edi. «Setún bale», «setún table» dep dop pen ústeldi nusqap, «óń, dó, tǵýa, kátuǵ, seń, súıs, set, ýıt...» dep onǵa deıin sýdyrata sanaýǵa mashyqtanyp ta alǵanmyn. Aǵylshynsha da qyzyq eken, naǵyz «ıt dep jazyp, shoshqa dep oqıtynnyń» ózi. Sonda da qyńbadym. Janar men Gúlnaradan qalamyn ba, áripterdi tez jattaýǵa kiristim. «Eı, bı, sı, dı» degendi alǵashqy sabaqta-aq qatyrdym, ekinshi sabaqta — «teıbl», «boll», baıaǵy fransýzshadaǵy ústel men doptyń balamasyn qınalmaı taptym. Osy jigerimmen Nurjamal apaıdy onsha renjitpedim, sirá, aǵylshyn tili páninde ustaz qıyn tapsyrmalardy maǵan da júkteı beretin boldy.

«Bes» alyp kelgen saıyn apam qýanady. Meniń de tóbem kókke jetedi. Únemi muńdanyp, qabaǵynan kún áredikte ǵana bir jarq etip qalatyn apamnyń qýanǵanyn kórý úshin «bes» alamyn. Onyń ústine, menen bir synyp joǵary oqıtyn Yrysbekten de qalmaýym kerek. Yrysbek bir «bestik» alsa, men ekeý alýǵa tıispin, ol eki «bestik» arqalap kelse, meniń kúndeligimde úsheýi turýǵa tıis. «Tórttik», «úshtik», «ekilik» jaıly áńgime bolýy múmkin emes. Apamnyń inisi Áýelhan naǵashym da kelgen saıyn kúndeligimizdi tekseredi. Yrysbek ekeýmizdiń tizilgen «bestikterimizdi» kórip, senbegen syńaı tanytady. «Qaısy, ózim tekserip kóreıin» dep árneni suraıdy. Biz múdirmeımiz. «Qaısymyz buryn aıtar ekenbiz?» dep jarysamyz kelip.

Bir kúni Yrysbek «Ádebıetten» «eki» alyp keldi. Jattaýǵa berilgen óleńdi bir-eki oqyp-aq qaǵyp alǵanyn túnde kórgem. Sóıtsem, másele basqada eken. Muǵalimderdiń qol kótermeı otyratyn balalardan sabaqty birinshi suraıtyn ádeti. Sol salttan jazbaı, tómen qarap, tympıyp otyrǵandardan suraı bastaǵanda, Yrysbek bárine kómektesip, tynyshtalmaı qoıǵan. Muǵalimniń bir-eki eskertýine de qulaq aspaǵan. Aqyry bolmaǵasyn, Gúlnar apaı semiz «ekini» kúndeligine qonjıtyp tastapty. Yrysbek úıge kóńilsiz oraldy. Eptep kóńili bosaǵan ba deımin, kóziniń aınalasy qyzaryńqy. Qas qylǵandaı, Áýelhan aǵam da aýylynan kele qalǵan edi. Ádetine baǵyp, kúndeligimizdi surady. Ánsheıinde menen buryn julynyp jetip baratyn Yrysbek bireý jelkelegendeı, kúndeligin ázer usyndy.

— Káne, kimniń qansha «ýrasy» bar? — dep surap aldy Áýelhan aǵam.

— Mende «ýra» múlde joq, bolmaıdy da! — Ózimshe masattanyp turmyn.

Áýelhan aǵam kúndeligimizdi qaraǵanda, «bestikterimizdi» únemi «O-o!» dep daýsyn soza sanamalap ótetin. «Ekige» jolyqsam, «Ýra-a!» dep aıqaılaımyn» dep eskertip qoıatyn. Surap turǵany — sol. Meniń kúndeligimdegi bestikterdi sanap-sanap, basymnan bir sıpady. «Jaraıdy qara bala!» degendi qosyp qoıdy. Apam jaqqa urlana qaraımyn. Apam yrzashylyqpen kúlip tur. Yrysbektiń kúndeliginiń búgingi betine kelgende, Áýelhan aǵam bir qap altynnyń ústinen túskendeı ornynan yrshyp túregelip:

— Ýr-ra! — dep aıqaı saldy. Yrysbek jylap jiberdi. Apam da habarsyz eken, kúndelikke úńile qalǵanda, júzi tunjyrap ketti. Meniń Qudaıym berip-aq qalǵany. Yrysbek murnynyń astynan mińgirlep, «ekini» nege alǵanyn aıtyp bitkenshe, perdeniń artynan syǵalap turyp, eki-úsh ret «ýralap» qoıa berdim. Yrysbek yzaǵa býlyqty. Óziniń jylap turǵanyn umytyp ketip, kózimnen judyryqpen salyp qaldy. Endi aıaldasam, esem ketedi, boıymnyń shartyqtyǵyna qaramaı, Yrysbekti aıaqtan ala tústim. Ekeýmiz sart ta surt kúresip júrmiz, bir-birimizdi yńq-yńq aýdarǵan saıyn men «ýralap» qoıamyn, Yrysbek odan ári yzalanady. Áýelhan aǵam bizdi ázer aıyrdy. Shaqar emespin be, naǵashymnyń bir qushaǵynda qysylyp turyp, tilimdi shyǵaryp, «ýra!», «ýra!» deımin ekilenip.

Erteńine «Tabıǵattanýda» otyrǵanymyzda, Yrysbek meni syrtqa surady. Shyqsam, Rekeńniń júzi jaınap tur. Qolynda — synyp jýrnaly.

— Tanyp al dódeńdi! — dedi kókiregin kóterip. «Ádebıet» pániniń paraǵyn ashyp, daıyndap ta qoıypty. Kózimdi júgirte jóneldim. «Ábilǵazıeva, Ábilev...» Yrysbek tizimde ekinshi tur eken. Keshegi kúnniń tusynda «ekilik» turmaq, saıtannyń sapalaǵy da joq. Esesine, búgingi kúnge «bes» qoıylypty.

— Gúlnar apaı meni ótirik qorqytypty ǵoı. Al búgin «ót-te jaqsy» dep baǵalady!

— Báribir seniń kúndeligińde «ýra» bar!

Yrysbek basymnan sart etkizip, qasha jóneldi.

Jalterekte biz bilmeıtin bir keremet oıyn bar eken. Shańǵy tebý. Aýyldyń irgesinen-aq bastalyp ketetin jota-jotany qydyryp, kúnuzaq úı kórmeıtin boldyq. Qysqy kanıkýlda tipti rahat. Kórshi úıdegi bizden úlkenirek Erlan naǵyz sportshy sıaqty, alǵa túsip alyp, juldyzdaı aǵady-aı! Qyrqa-qyrqaǵa jol salatyn — sol, biz qalmaı erýge tyrysamyz. Jalterektiń qysynyń bir jaqsysy — qardyń únsiz, biraq óte kóp jaýatyny. Betińdi aıaz álsiz ǵana shymshıdy. Qos taıaqqa súıene, pora-pora terlep, talaı jerdi aralap qaıtamyz. Ásirese, tómen quldılaǵan keremet! Jańa ǵana basqan qadamyń keri ketip, qyr basyna zorǵa shyqqanyńdy demde umytasyń. Kózińdi syǵyraıtyp alyp, qulaǵyńnyń túbinen jel zýyldap, aǵasyń kelip! Erlan, onyń inisi Bekulan, taǵy bir kórshilerimiz Darqan men Orynbasar eńiske jetip, kilt burylǵanda, qar kólbeı shashylyp, týra teledıdardaǵydaı burqyraıdy. Bizde ondaı mashyq qaıda, ańyraǵan kúıi kelip, umar-jumar qulaımyz. Aýzy-murnymyzǵa qar tolyp, qaqalyp jatsaq ta, ornymyzdan tez kóterilemiz. Tura salyp, shańǵymyzǵa qaraımyz. Ýh-h, synbapty ǵoı abyroı bolǵanda! Eki-úsh aptadan keıin biz de kánigi shańǵyshy bolyp aldyq, burqyrata qar shashyp, kimniń qansha jerden shuǵyl buryla alǵanyn salystyryp, daýlasamyz da jatamyz. Opyr-topyr qulaıtyndardy mazaqtaýdy bizge qoıa berińiz!

Tómengi kósheniń balalary bizdi «machqa» shaqyrypty. Hokeı machyna! Apyr-aı, daıyndyqtary sumdyq kórinedi. Qoldaryndaǵy taıaqtary qandaı keremet! Bizdiń túsimizge de kirmes. Kolhozdyń qoralaryndaǵy bileýdeı-bileýdeı alúmınılerdi boltpen bekitip, qolǵa ustaıtyn tustaryna ızolenta orap, kelistirip-aq jasaǵan, tegi... Báriniki biryńǵaı ádemi. Bizdiń taıaqtar olardikiniń qasynda túkke jaramaı qalady eken. Birimizde — ýyq, birimizde — aǵashtyń ıilgen butaǵy, endi birimizde — neden qurap jasalǵanyn ózimiz de túsinip bolmaıtyn qurama birdeńe.

— Bulaı bolmaıdy! — dedi Erlan. — Bárimiz birkelki nárse tabýymyz kerek.

Dúkenge hokeı taıaǵy múlde túspeıdi, Almatydan aldyrýǵa ýaqyt tar. Onyń ústine, apama «úsh birdeı taıaq alyp ber» dep qalaı aıtamyz? Ózimiz de qorany shala-sharpy tazartyp, mal aldyna shópti beı-bereket shasha salyp, oıynǵa tartyp ketip júrgende...

— Aıatbekterde qoldan ıilgen ýyq bar. Qyp-qyzyl. Óte yńǵaıly, — dep Darqan esine túsire qaldy.

— Iá-ıá, durys aıtasyń! Biraq ákesi berýshi me edi?

Ernat ile ketti:

— Ákesi Toraıǵyrda qystaýda emes pe? Bizge on tal ýyq bergennen qalqozdyń baılyǵy kemip qalmas.

— Ernat, onda óziń baryp, kelisip kel. Aıatbektiń inisi Erkinbek seniń synyptasyń edi ǵoı. Birdeńe ǵyp kóndir. Tómengi kósheniń balalaryna qarsy myna masqara taıaqtarmen oınar bolsaq, búkil aýyl kúledi bizge. — Erlannyń baılamy osy boldy.

Ernattyń qalaı kóndirgenin qaıdam, erteńine bárimizdiń qolymyzda bir-bir qyzyl ýyq turdy. Aıatbek pen Erkinbek te oınaýǵa kelipti. Úsh kún qatty daıyndaldyq. Biraq... úshinshi kúni Yrysbektiń aıaǵy aýyryp qaldy. Qarajarda júrgennen aýyratyn edi, kútinbeı, býyndaryn taǵy isitip alǵanyn qarashy... Apamnan es ketti. Yrysbek kádimgideı tósek tartyp jatyp qaldy. Bir apta degende áreń bas kóterdi. Tusaýy jańa kesilgen sábıdeı qalt-qult attap, eki qadamnan keıin-aq qabyrǵa jaǵalap qalatynyn kórý qandaı aıanyshty... Bilisbek ekeýmiz oıyndy umyttyq. Túnde tósekke bas qoıǵanda kúbir-kúbir etip, Qudaıdan Yrysbektiń tez saýyǵyp ketýin tilep uıyqtaıtyn boldyq.

Tómengi kósheniń balalary bizdikilerdi utyp ketipti. Endi eki aptadan soń qarymta mach «bizdiń aıdynda» ótpek. Biz taǵy da daıyndyqty bastap kettik. Yrysbektiń aıaǵynda belýaryna bir-aq jetetin qara pıma, ústinde qabat-qabat pálte, aqyryn basyp, oıyn alańyna ázer jetedi. Kózi botalap otyryp, oıynymyzdy tamashalaıdy. Apam mektepten qaıtady-aý degen mezgil jetkende, ilbip úıge qaıtady. Onyń alańǵa kelip júrgenin apama eshkim aıtpaýǵa tıis. Kórshi Ándiz apa kórip qoıyp, bir ret jaqsylap urysqan. Yrysbek úıde taǵy eki kún otyrdy da, shydamaı, báribir kelip aldy. Bul kezde qımyly ájeptáýir shırap qalǵan-dy.

Bárimizdiń aýzymyzda — tómengi aýyldyń qaqpashysy Erhannyń kıimi. Olardyń kapıtany Almastyń shyǵarmaıtyny joq. Erhandy týra teledıdardaǵydaı kıindirgen. Basyna qyrmandaǵy eginshilerdiń kaskasyn kıgizip, kózine etjaıǵyshtyń torly temirinen qalqan jasaǵan. Kóziniń tusyn dop-domalaq etip oıyp qoıypty. Tizeqap, shyntaqqaptary óz aldyna, áskerden osy kúzde oralǵan Nurbaqyt aǵanyń qurym etigin jyltyrata maılap kıip alǵan. Ústinde — áskerı býshlat, qolpyldap turǵan keńdigine qaramastan, Erhandy týra qaqpashy keıpinde elestetedi. Aıylbas beldikti qapsyryna býynǵan Erhan myna turysynda 6-synyptyń kóp tenteginiń biri emes, naǵyz sportshy. Tómengi kóshede ótken alǵashqy kezdesýde osy Erhan qaqpaǵa tiri tyshqan ótkizbeı, bizdiń saıypqyrandardyń salyn sýǵa ketirgen ǵoı.

Bizde ondaı sán-saltanat joq. Eshqaısymyzdyń áskerden jańa oralǵan aǵamyz jáne joq. Sonda da eńsemiz túser bolmady. Erlan qandaı, eki aýyz sózben-aq seni erdiń eriniń qataryna qosyp qoıa alady. «Olardyń Erhany kózi-basyn tumshalap, týra kelgen sháıbiden qorqady. Biz óıtpeımiz. Jalań qolmen-aq ustaımyz onyńdy!» Bizge osy sózi de dári. Biraq qaqpaǵa eshkimniń turǵysy joq. Ótken joly 0:4 esebimen utylǵasyn, bir de bireýimiz qaıtyp bettemeı qalǵanbyz. Jalpy jeńilgen komandanyń qaqpashysy bolýdan abyroısyz ne bar eken dúnıede?

Kútpegen jerden Yrysbek «qaqpaǵa men turamyn» dep shyqty. «Sen durystap qozǵala da almaı júrsiń ǵoı» deı almadyq eshbirimiz. Kóńiline qaradyq. «Qarańdar da turyńdar, mach ótetin kúni men qur attaı jelip shyǵa kelemin. Oǵan áli eki kún bar, sol eki kúnde de úıdiń ishinde jattyǵamyn. Jyly jerge kirsem, baıaǵysha qımyldaı alamyn ǵoı, aıtshy, Tynysbek!» Men bas ızedim.

Qudaı aýzyna saldy ma, eki kúnnen keıin Yrysbek oınaqtap shyǵa keldi. Áı, ózi de qaıtpastyń qaıtpasy ǵoı, eki kún boıy qol-aıaǵyn sozǵylap, pora-pora terlep, ábden daıyndaldy. Biz sabaqtan kelsek, ol apamnyń ystyq shaıyn iship, typ-tynysh otyrady da, apam mektepke ketkende qaıta qaǵynady.

Mach Sultanáli aǵanyń úıiniń janynda, Abaı kóshesinde ótetin boldy. Tómengi aýyldyqtar ózderi ǵana kelmeı, bir top jankúıerin erte kelipti. Olardyń qoldarynda qıqyldaq-shıqyldaqtar jetkilikti eken, oıyn bastalmaı jatyp-aq basymyzdy áńki-táńki etti. Kún jeksenbi bolǵandyqtan ba, kolhoz jumysynan qoly bosaǵan kórshilerdiń bári tizilip alǵan. Yrysbek ózi oınaıtynymen qoımaı, qalaı sendirip, qalaı kóndirgenin qaıdam, apamdy da ertip alypty. Yrysbektiń qaqpaǵa turǵanyn kórgende, apam esinen tanyp qala jazdady. Kórshi Oljabaı aǵa: «Oınasyn, tıme, oınasyn, qımyldaǵany ózine jaqsy», — degen soń ǵana tynyshtaldy. Oljabaı aǵanyń da býyndary aýyrady, jaqsy biledi ǵoı ol kisi bul syrqattyń syryn.

Tómengi aýyldyqtar bizdi eńserip áketti. Birinshi kezeńde-aq 4 dop aıyrmasymen utylyp turdyq — 2:6. Yrysbek qaqpashy bolyp jarytar emes, qansha tyryssa da, Almas bastaǵan qarsylastar eńse kótertpedi. Balasynyń burq-burq qulap, qaptaǵan qalyń taıaqtyń arasynan sháıbige jantalasa umtylyp jatqanyn kórgende, apam baıyz taýyp tura almaı ketti. Bir-eki ret daýystap ursyp, Yrysbekti shaqyryp almaq ta bolǵan. Biraq qyzynyp alǵan Yrysbek qoısyn ba, óziniń tili de qý:

— Namys, apa, namys! Ólispeı berispeımiz! — dep qoıady.

Shynynda da, ekinshi kezeńde Yrysbektiń qoly júrdi. Jańa ǵana aýyryp turdy deıtin emes, qımylyna kóz ilespeıdi. Sháıbini jata qalyp, tura qalyp qaıtaryp, qaqpaǵa darytpaýǵa tyrysty. Bul kezeńde ol kemi on soqqyny qaıtardy-aý, baǵanaǵydan eki ese az gol jiberdi. Al Erlan bastaǵan bizdiń komanda Erhannyń qaqpasynan segiz sańylaý tapty. Esep — 10:8, ázirshe bizdiń aıdarymyzdan jel esip tur. Urlanyp apama qaraımyn, ol kisi Yrysbekke kóp qaraǵyshtap tur, Bilisbek ekeýmizdi umytyp ketkendeı. Atan jilik jigitter qyrqysyp jatqanda, tórtinshi synypta oqıtyn men alańǵa anda-sanda ǵana shyǵyp, sháıbini bir-eki ret qaqqanyma mázbin.

Úshinshi kezeń bastala qalǵanda, tómengi kósheniń shabýylshysy Aıdar kútpegen jerden sháıbini ortadan bir-aq shıirdi. Eshqaısymyz es jıyp úlgermedik, rezeńke sháıbi qaqpaǵa bebeýleı ushty. Alańsyz turǵan Yrysbek sol jaqqa sál buǵyp úlgerdi. Yrysbek pen sháıbiniń bir núktede túıiskenin kórgenbiz, biraq ne sart etken dybys shyqpady, ne Yrysbek aýyrsynbady, al sháıbi — joq! Yrysbek qarqyldap kúlip jibergende ǵana es jıdyq. Qaqpashymyz basyn sol ıyǵyna qysqan kúıi qulaǵyn nusqaıdy. Oı, ǵalamat-aı, sháıbi Yrysbektiń qalqıǵan qulaǵy men ıyǵynyń arasyna qystyrylyp qalypty!

Kútpegen osy erlikten keıin bizdiń arýaǵymyz kóterildi, tómengi aýyldyqtardy túre jeńip shyqtyq. 15:10 — budan artyq qandaı qarymta kerek? Yrysbektiń mártebesi asyp-aq qaldy. Tómengi kóshedegi synyptasy Zańǵardy:

— Senderdiń soqqylaryńdy qulaqpen-aq qaǵyp tastaıdy dódeń! — dep qyjyrtqanyn óz qulaǵymmen birneshe ret estidim.

Biraq hokeıimiz aıaq kıimniń sory edi. «Jetisý» fabrıkasynyń taza bylǵarylaryn shydatpaıtyn boldyq. Apama aı saıyn aıaq kıim aldyrý qanshalyqty qıyn ekenin múlde sezinbeppiz ǵoı. Apam bylshyldap sý bolǵan etigimizdi keshkisin pesh yǵyna jaıyp jatyp, bizdi bir shyqpyrtyp alatyn. Erteńine ultany men tilshigi qoqyraıyp keýip qalǵan etigimizdiń aqjem bolǵan basyn qaıqaıta kıip, mektepke túsip bara jatatyn edik.

3

Áı, Jalterektiń kóktemi-aı! Jer-dúnıe túgel jasaryp, jaınap, jarqyrap ketedi. Órik pen alma gúldegen shaqtardy aıtsańshy! Jota jaqtan kerimsal samal esip, saraıyńdy ashady. Toıyp alǵan qozy-laq kózderin ashyp-jumyp, kúnshýaqtap jatatyn bir ǵajap mezgil!..

Biz mektepke de, aýylǵa da úırenip aldyq. Ony aıtasyń, tórteýmiz de synyp belsendisimiz. Biz qatyspaıtyn jarys, biz qatyspaıtyn baıqaý joq. Sóıte tura, oıyndy da umytpaımyz. Bólemiz Jandostyń tappaıtyny bar ma, bir kúni júgirip baryp, qabyrǵaǵa aıaq tireı qalyp, aınalyp tebýdi úıretedi, bir kúni dopty úıdiń tóbesine laqtyryp jiberip, shatyr syzyǵymen zymyraı tómen túskende, baspen soǵady. Biz de qaıtalaımyz, qalyspaımyz.

Búgin Yrysbek sabaqtan oljaly oraldy. Qolynda — ortalyqta kún saıyn Qazaq radıosynyń án-kúıin shalqytatyn dáý dybys zoraıtqysh. Baılanysshy aǵalar ortalyqqa jańasyn qoıypty, eskisin qoqysqa tastamaq bolǵan jerinen Yrysbek surap alyp ketipti. Tústen keıin qozylardy jaıýymyz kerek. Kún uzaryp qalǵan kez, qoılar óristen qaıtqansha biraz júre turýǵa bolady.

Erlan, Bekulan, onyń inisi Bekjan, Darqan, Orynbasar, Ernat, onyń inisi Maqsat, Yrysbek, Bilisbek bárimiz qoıyn-qonshymyzdy aralaǵan samalǵa eltip, kózimiz kilgirip, jota ústinde shýaqqa shomylyp otyrmyz. Yrysbek dybys zoraıtqyshpen bir-eki ret sóılep kórip edi, jańǵyryǵyp, aýyldy azan-qazan etti. Bir jaqsysy, jota ústinen aýyl alaqandaǵydaı kórinedi. Shetki kóshedegi úılerde kimniń ne istep jatqanyn anyq baıqaısyń.

— Tura turyńdar, qazir qyzyq jasaımyn!

Yrysbek dóńesteý jerge shyǵyp, tamaǵyn kenep aldy da:

— Tyńdańyzdar, tyńdańyzdar! Sóılep turǵan — Qulaǵanjar radıosy! — dedi sańqyldap. Qulaǵanjar — aýyldyń batysyndaǵy bıik jota. Shetten kelgender onyń bıiktigine qarap, birden taý der edi, biz úshin jota ǵana. Erterekte taýdyń bir beti aǵyp túsip, orny úńireıip qalǵan. El sondyqtan da Qulaǵanjar deıdi. Yrysbektiń «radıosy» sol, endeshe.

— Jalterek aýylyndaǵy sońǵy jańalyqtardy habarlaımyz! Búgin Káribaı aǵanyń úıindegi aq saýlyq egiz qozy týdy. Darqan men Orynbasar olardy aýyzdandyra salyp, dál qazir jota ústinde baǵyp otyr.

Búgin Ernat qorǵasyn quımaq bolyp, úlken shegeni qatty qaǵyp qalǵanda, saqasy qaq aıyrylyp tústi. Keshkisin ákesi Dúısenǵalı aǵa soıatyn qoshqardyń asyǵyn shıkileı alyp, saqa jasamaq.

Búgin Sársenbek ata áıgili qos jırendi sýytady. Erteń Orazhan aǵanyń «Trıine» basyp alyp, aýdandaǵy báıgege jol tartady. Joldaryń bolsyn, qos jıren! Mańdaılaryń jarqyrap, aýylymyzdyń atyn shyǵaryp, ozyp oralyńdar, arǵymaqtar!

Al endi halyqaralyq jańalyqtarǵa aýysamyz. Búgin mektep janyndaǵy ınternatqa Aqbastaýdan jańa eki qyz keldi. Erlan keshkisin mindetti túrde baryp, olarmen tanysyp qaıtýǵa asyǵyp otyr!

Áı, Yrysbektiń de shyǵarmaıtyny joq qoı. Ásirese sońǵy jańalyqty estigende, ishek-silemiz qatyp, jata kettik. Segizinshide oqıtyn Erlannyń jańa kelgen qyzdarmen tanysýǵa yqylastanyp otyrǵany ras edi.

Úıge kelsek, Erlannyń ákesi Jaqysh aǵa yrza. «Sen be jańaǵy jańalyqtardy aıtyp júrgen? Toqym tigip otyr edim, jańalyqtaryńa kúlem dep, birneshe ret qolyma biz tyǵyp aldym ǵoı» deıdi aqtaryla kúlip.

Erteńine apam aýdanǵa, bastaýysh synyp muǵalimderiniń kýrsyna ketti. Úsh kún ózimizben-ózimiz qalamyz. Darıǵa ápkem mundaıda bizdi qıa bastyrmaıdy. Sabaǵymyzdy tekserip, jarylyp ketken qolymyzdy ystyq sýǵa aıamaı salyp, tyrnalap kirin ketirip, qaımaq jaǵyp tastaıdy.

Bárin qoıshy, kók sıyr saýǵyzbaı áýreledi. Apama ábden úırenip alǵan ba, mańyna jolatar emes. Bilisbek aıaǵyn baılap qoıyp edi, buıym qurly kórmedi. Baýyryna jabysa ketken Darıǵany múıizimen jasqap, quıryǵymen sabalap, qýyp tastady. Taǵy da Yrysbek aıla tapty. «Tura turyńdar» dep saýsaǵyn shoshaıtyp úıge kirip ketkeni sol edi, apamnyń oramalyn taǵyp, kók halatyn kıip jetip kelipti. Murny qońqıyp, sury tipti kelisipti. Mine, qyzyq, kók sıyr halatty bir-eki ıiskeledi de, kúıisin qaıyryp tura berdi. Yrysbektiń qoly qolyna juǵar emes, gúrp-gúrp saýyp, sıyrdy ekinshi ret ıitip, jarty shelek sút aldy.

— Dódeń ǵoı, dódeń! — deıdi masattanyp.

Apam aýdannan júdep, jasyp oraldy. Peshtiń otyn túrtip-túrtip qoıyp, bir muńdy áýendi yńyldady da otyrdy. Eshteńe suraı almadyq. Aıaǵymyzdyń ushymen basyp, sabaǵymyzdy ún-túnsiz oqyp, tamaqty da jym-jyrt ishtik.

— Ákelerińniń sońǵy demi shyqqan jerlerdi kórip, júregim aýyryp qaıtty...

Bizdiń de basymyz salbyrap ketti. Apyr-aı, oınap-kúlip júrip, ákem jaryqtyqty bir ret te esime almappyn-aý sońǵy kezderi... Osydan segiz-toǵyz aı buryn ǵana ákemdi qatty qýantqanym esime tústi. Osy Jalterek pen Aqbastaýdyń ortasynda pıoner lageri bar. Sonda maýsym aıynda demalyp, Bógenniń balalarymen birge aýdan ortalyǵyna jetip edim. Odan ári meni ákemniń qaryndasynyń úıinen Máken aǵalar Qarajardyń burylysyna deıin aparyp tastap, ózderi ary ketti. Kún jaz bolǵandyqtan ba, eshteńeden qoryqqan joqpyn, «abaıla» degen Máken aǵaǵa basymdy ızeı salyp, jol shetine tura qalǵanmyn. Baǵyma qaraı, jol jóndeýshi KamAZ-dardyń biri ala ketti, áp-sátte Qarajarda boldym. Sonda ákem qalaı qatty qýandy deseńshi! «Ulym ózi jol taýyp keldi!» dep meni aspanǵa laqtyryp:

— Jigit boldy degen osy! Anaý-mynaý emes, KamAZ-dy toqtatyp kelgenin kórmeısiń be?! — degen-di masattanyp.

Sol kez esime túsip, kóńilim bosap ketti. Ákemdi kóp qýanta aldym ba eken osy? Men ár synypty úzdik bitirgen saıyn qýanatyn. Mańdaıymnan ıiskeıtin. Á-á, esime tústi! Bir kúni ákem taý-taý gazetterdi aqtaryp otyrǵanda, «baryp jat» degen eskertýine qaramaı qaǵaz shımaılaǵanmyn. Qaıdan aýzyma túskenin qaıdam, dápter betine:

— Sende bar oqýlyq,

Mende bar oqýlyq.

Kel, ekeýmiz birigip,

Oıǵa bilim toqylyq,

— dep bir shýmaq óleń jazdym. Tańerteń oıansam, ákem jumysqa shyǵyp bara jatyr eken. Meni tósekten kóterip alyp, mańdaıymnan qushyrlana ıiskedi.

— Áýes, sen ne baıqadyń? — degen sosyn apama. — Myna bizdiń Tynysbek aqyn bolatyn sıaqty. Jazǵan óleńi táp-táýir. Atasy Bóltiriktiń jolyn qýyp, aqyn bolsa qane!

Qaıran ákem! Meniń bir óleńim bolsa da gazet betine shyqqanyn kórmeı ketti-aý... Saǵynǵanym-aı!..

Túpki úıge urlanyp kirip, qolyma qaǵaz-qalam aldym. Shynymdy aıtsam, sol ákem oqyǵan taqpaqtan basqa óleń jazyp kórgen emes edim. Qazir qatty jazǵym kelip tur. Jaza bastadym. Ákemdi saǵynǵanymdy, qansha saǵynsam da oralmaıtynyn jazdym. Kere qarys mańdaıyn, denesin tik ustap, keń adymdap júretinin jazdym. Kózimnen tyrs-tyrs tamǵan tamshy qaǵaz betin aıǵyzdap tastaǵanda ǵana esimdi jıdym. Jasymdy jeıdemniń etegine súrte salyp, aına aldyna keldim. Kózim qyzaryp ketipti ǵoı, apama baıqatpaýym kerek!

Eki kúnnen keıin mektepte poezıa keshi ótti. Uıymdastyrýshy Gúlnar apaıǵa óz óleńimdi oqıtynymdy aıtqanymda, ustazym kádimgideı tańdanyp qaldy. Qandaı óleń ekenin surady. Kórsettim. Apaıym unatty. «Mamańa aıtyp pa ediń? Aıtpasań, tipti jaqsy. Kútpegen syı bolsyn! Saǵan aq jol tilep, arnaıy sóz beremin» dedi ol kisi.

Óleńimdi jurt aldynda taqyldap turyp oqyp bergenimde... apam jylady. Ózin qansha ustaýǵa tyryssa da, shydaı almady. Kórshi Kúlásh táte maǵan tanabaý taǵyp, qolyma bir som ustatty. «Iá, tanabaýyn jýamyz, jýamyz» dedi apam sózine óksik aralastyryp.

Arada jarty aı ótkende, «Ákeme arnaý» degen alǵashqy óleńim aýdandyq gazette jarq ete qaldy. Gúlnar apaı poezıa keshiniń erteńinde-aq redaksıaǵa joldap jibergen eken. «Aqyn bala» atanyp shyǵa kelgenime ózim de sene alar emespin...

4

Darıǵa onynshy synypty táýir bitirgenmen, oqýǵa túse almady. Orys tili men ádebıeti pániniń muǵalimi bolýdy qatty armandap edi. Ákem jıyp ketken orys tilindegi taý-taý kitaptardy shemishke shaqqandaı tez oqyp ta tastaǵan. Rasýl Ǵamzatovtyń «Vospevaıý to, chto vechno novo» degen óleńin, Sergeı Esenınniń «Shagane, ty moıa Shaganesin» oqyǵanda, aýzymyzdy ashyp tyńdaıtynbyz. Teledıdardan túri qorqynyshty, ezýi jıylmaıtyn adam týraly kıno berilip jatqanda: «O-o, mynaý Gúgonyń «Kúlmeıtin adamy» ǵoı!» — dep tanı ketkeni de esimde. Meniń bilýimde, ápkeme QazPI-diń esigi aıqara ashylyp turýǵa tıis edi. Demek, Darıǵadan da myqty biletinder bar bolǵany ǵoı... Ápkemniń úlgisi bizge de ádet bolyp juqty. Jatsaq ta, tursaq ta kitapqa jabysatyn aýrý taptyq. Úıdegi ákemniń qazaqsha kitaptarynyń bárin tez taýysyp, mektep kitaphanasyn da jıi aqtaratyn boldyq.

Darıǵa aýylǵa oralǵan joq. Alǵashqy jyly maqta-mata kombınatynda jumys istep, keler jazda oqýǵa taǵy tapsyryp kórdi. Taǵy qulady. Biraq Talǵardaǵy medısınalyq ýchılıshege túsip ketti. Oqýyn jaqsy oqydy. Ár kelgen saıyn bizge Brús Lıdiń, Chak Norrıstiń, Sılvestr Stalloneniń sýretterin ákep berip, qaryq etip tastaıtyn.

Úsh ul da erjetip qaldyq. Jaınagúl de oqý ozaty. Tek Yrysbektiń aıaǵy jyl saıyn kóktemde syr beredi. Aýrýhanada aılap jatqan kezderi de boldy. Sabaǵyna «tórt» aralasty. Biraq aýrýhanadan shyqqan saıyn qońqaıyp murny ǵana qalatyn baýyryma eshqashan qaıtip «ýralaǵan» emespin. Aman bolsynshy! Ol aýrýhanada jatqanda, qatty saǵynyp ketem. Apam ázirlegen sorpany alyp jetkenshe taǵatym qalmaıdy. Bir jaqsysy, qalt-qult etip, ázer qadam basyp júrse de, Yrysbektiń eńsesi esh túsken emes. «Dódeń jazylady!» deıdi kózinde nur oınap.

Karta jasyryp oınaýǵa óte shebermiz. Bilisbek qaıdaǵy bir jybyrlaq jazýlardy jasyryp, bárimizdiń aýzymyzdy aspanǵa qaratyp ketedi. Kózin ańdımyz. Ol báleń KSRO-nyń soltústigine qarap turǵandaı bolady da, eshqashan estimegen bir ataýdy dúńk etkizedi. Apam da bizben qosyla oınap ketedi. Eń qyzyǵy, eshkim taba almaǵan ataýdy apam erteńine tań atpastan saýsaǵymen nuqyp turady. Bul qýlyǵynyń syryn da bilip aldyq. Kórshi úıdegi geograf Kúlásh táte — apamnyń aýyldasy, ápkelik jaqyndyǵy da bar. Biz tańerteń tátti uıqyny qımaı jatqanda, apam Kúlásh táteden surap alady eken ǵoı...

Jetinshini bitiretin jylǵy kóktemde apam, Jaınagúl, eki aǵam — bárimiz karta jasyryp oınap otyryp, aýzyma qaıdan túskenin qaıdam:

— Apa, men Artekke baraıynshy! — dedim. Búkilodaqtyq pıoner lageri jaıly osynyń aldynda ǵana mekteptegi erteńgilikte aıtylǵan, soǵan qatty áserlensem kerek.

— Jaqsy oqysań, barasyń, qulynym! — dedi apam.

Mine, qyzyq! Eki aptadan soń mektebimizge Artekten bir joldama kelipti! Aýdanǵa eki joldama berilgen eken, bireýi — Shyrǵanaqqa, bireýi — bizdiń aýylǵa. Men bul kezde ozat ta belsendi oqýshylardyń biri edim. Mektep dırektory Muhamedjan aǵa dereý apama aıtypty. Sóıtip, aıaq astynan armanym oryndalyp-aq qalǵany!..

Qaıda-an, qujat jınaý degeniń bir qıyn jumys eken. Talap boıynsha, Artekke baratyn ozat balanyń ata-anasy qyzmetker emes, jumysshy bolýǵa tıis. Onyń máselesi ońaı sheshildi. Oblysqa attanǵan qujatqa apam bastaýysh synyp muǵalimi emes, mektepte eden jýýshy bolyp tirkelip ketti. Muhamedjan aǵanyń oılap tapqany bul! Endi densaýlyq týraly anyqtama qaldy. Ony aýdan ortalyǵyndaǵy aýrýhanadan alýymyz kerek.

Apam ekeýmiz tań atpaı aýdanǵa tartyp kettik. Taý-tasty aralaǵan joldardy qýalap, sary «Pazık» yshqynyp keledi. Adam kóp, kún bolsa ystyq. Apam ekeýmizge de oryn buıyrmady. Men alda, kúrkiregen motor ústin japqan temirde otyrmyn. Apam artqy jaqta tikesinen tik tur, maǵan durys kórinbeıdi. Avtobýs áıgili Qaıqynyń asýyna myqshyńdaı kóterile bastady. Túsip alyp, jaıaý adymdap otyrsań da, avtobýstan ozyp ketetindeısiń. Bir-eki ret sýy da qaınady. «Endi bir shirensek, ulan taýdyń basyna shyǵa kelemiz» dep qıaldanyp otyr edim, arttaǵylar daýryǵyp ketti. «Toqtat, toqtat, Áýes táteniń basy aınalyp ketti» degendi qulaǵym shaldy. Ortaǵa yrshyp túsip, kımeleı umtyldym. Avtobýs kilt toqtady. Apamnyń júzin qara ter jýyp ketken, alǵa ázer attap keledi eken. Esikten eki-úsh kisi súıemeldep túsirdi. Bir áıel aýzyna sý toltyryp alyp, keýdesine búrkip jibergen soń ǵana apam eptep es jıdy. Aýa jetpegendeı, aýzyn tamsap biraz otyrdy. Avtobýs ta asyqpaı kútti. Bógenge jetkende:

— Apa, aýyryp qalady ekensiz ǵoı, men onda Artekke barmaı-aq qoıaıyn, — dedim tunjyrap.

— Barmaǵany nesi? Men tiri turǵanda, eshteńeden de qalmaısyń, eshkimnen de kem bolmaısyń! — Apam jańa ǵana óziniń júregi qysylyp, talyp qala jazdaǵanyn umytyp ketipti. Qolymnan jetelep júrip, densaýlyǵym týraly anyqtamany ýaqytynda toltyryp úlgerdi.

— Balam, Artekten aýylǵa sońǵy hatyńdy oryssha jaz, — dedi apam meni Almaty áýejaıynan shyǵaryp salyp turyp. — Sýǵa túspe. Teńiz túgili, kól kórmegen balasyń, batyp ketip, soryń sopaq astaý bolmasyn. Sen aman-esen kelgenshe janymdy shúberekke túıgenim — túıgen.

Orys-qazaǵy aralas ózim sıaqty otyz úsh balamen birge on eki jyldyq ómirimdegi eń alys saparǵa osy amanatpen attanyp ketip edim...

...Artek maǵan qatty unady. Almaznaıa degen drýjınaǵa, onyń onynshy tobyna bólindim. Úsh Natasha, eki Lúda, Arman, Pasha, Sasha, Vıtalık, Ýmberto, Valeralardyń ortasynda ótken kúnder esten keter me? Apamnyń «sýǵa túspe» degenin kelgen kúni-aq umyttym. Toptaǵy tárbıeshi, uzynsıraq Kostányń arqasyna minip alyp, qaıqańdaı júzip júrgende, apam týraly múlde oılamaǵanymdy nesine jasyraıyn? Eki aptada ózim de júzýdi úırenip qaldym. Árıne, Baltyq boıynda ósken Antonǵa jetý qaıda, sonda da ózimizdiń Sarykólmektiń ıtbalyǵynsha súńgýge jaraǵanym ras edi. Aýylǵa tórt hat jazdym, tórteýinde de «Qara teńizge kúnde shomylamyz» degen sóz bar. Apataıym-aı, osy sózderimmen sizdiń onsyz da álsiz júregińizdi neshe ret tilgiledim eken? Aýyldan hat kelgende, apamnyń tikireıte jazǵan, árbir árpi erekshe jazýyn kórgende esim kete qýanatynmyn.

Ýáde boıynsha, tórtinshi hatymdy oryssha jazdym. Sol hat osy kúnge deıin ózimde bar edi, qaı dápterimniń arasynda qaldy eken?

Sımferopol — Krasnodar — Qostanaı — Almaty baǵytyndaǵy ushaqpen kelip qona qalǵanymyzda, Almaty órtenip tur eken. Balalardyń bári ata-anasymen qozysha tabysyp, máz-máırem. Apamdy kózimmen izdep men turmyn. O-o, mynaý Jaınagúl ǵoı! Jaman qyzdyń boıy ósip qalǵan ba, qolyndaǵy sirá maǵan arnalǵan gúlin laqtyra salyp, qushaǵyma kelip súńgip ketti. Apam da qushaǵyn jaıa umtylyp keledi eken, «Apa!» dep úlgerdim. Maýqymdy basa alar emespin.

Almatyda kóp aıaldamaı, erteńine-aq aýylǵa tartyp kettik. Kózime tanys ólkeniń taý-tasyna qarap otyryp, nege ekeni belgisiz: «Men bul jerlerdi qaıta kóredi ekenmin, á», — dep oılaǵanym da esimde. Apam, ózi aıtpaqshy, meniń kún ıisi sińgen basymdy jol boıy qaıta-qaıta ıiskep keldi...

5

Osy tarǵyl sıyrdyń álegi-aı!.. Týra tanki! Ándiz apanyń qashasyn byt-shyt qıratyp, shópke kirgenimen qoımaı, súzgilep, shashyp tastaǵanyn qarashy!.. Kóktem shyqqaly tipti erkinsidi, jelindep tursa da, óziń izdep tappasań, ómiri úıge kelgen emes. Jaqynda buzaýlady. «Ólermen ádetin qoıatyn shyǵar» dep edik, qaıda-a-a, mine, taǵy joq. Badanyń aldynan shyǵý da beker, tarǵyl kókke sińgendeı ǵaıyp bolyp ketedi.

— E-e, seniń danyshpan sıyryń aýylǵa eki kezeń qalǵanda qashyp ketken, — deıdi badashy Áteke aǵa. Apyr-aı, jańa týǵan buzaý óldi ǵoı úıde. Baǵana badadan basym salbyrap bos oralǵanymda-aq apamnyń qabaqtary ádettegiden góri qalyńdap, júrisi shıraı bastaǵanyn baıqaǵanmyn. Apam tez-tez júrdi degenshe, búkil shalalyqtan boı tartyp, áskershe symdaı tartyla qalý qajet. Aıtqanyn eki etkizbegen lázim. Áıtpese... áı, qoıshy, shapalaǵy áli ashshy.

— Myna buzaý ishegin tartyp-tartyp óler boldy. Káne, úsheýiń de tur da, tarǵyl sıyrdy taýyp kel!

Japparqulda jan bar ma, kúpáıkemizdi ile salyp, joq qaraýǵa shyǵyp kettik.

— Bir jaqqa úımelemeı, árqaısyń ár jaqtan qara!

Úıden shyqqanda úsh jaqqa bettep ketken biz baqshanyń etek jaǵynda qaıta toqaılastyq. Tún tastaı qarańǵy. Úı jaqtan ash buzaýdyń ishin tarta, ólimsireı móńiregeni qulaqqa keledi.

— Qalyń kıinip shyqtyńdar ma? — deıdi Bilisbek.

Oıyn uǵýdyń esh qıyndyǵy joq. Úsh aǵaıyndy mamyrajaı mamyr túninde sıyr izdep nesine áýre bolaıyq, baqsha túbindegi kók maısaǵa qulaı kettik. Sál jaýrasaq, bir-birimizge tyǵyla ketip, jylynyp alamyz.

— Sen qý baǵana sýǵa ketkende sonsha joǵalǵanyń ne? «Sý syzdyqtap aǵyp tur» dep, Qudaı biledi, basqa jaqqa baryp keldiń ǵoı deımin, a? — Yrysbektiń bul suraǵynan Bilisbek jaltara almaı qaldy. Ádetinshe aýzyn tumshalap, myrs etip kúlip alyp:

— Muhıt ekeýmiz arǵy kóshege baryp keldik, — dedi.

— Qulpynaıǵa ma? — Tyz etkizdim ádeıi. Qulpynaı — tártibi de, bádeni de nasharlaý, erkekshora qyz. Eki betiniń qyzyly eshqashan tarqamaıtyndyqtan, aýyldyń bári osyndaı at qoıyp alǵan.

Bilisbek eń aıaýly nársesine kenet kúıe jaǵylǵandaı, qınalyp qaldy. Sózge kelgen joq, arqamnan dúńk etkizdi, bylq etpedim. Kúpáıkem qalyń ǵoı.

— Qulpynaıyńmen óziń-aq dos bol! Bizdiki — basqa-a-a! — dedi mańyzdanyp.

— Bilem onyń kim ekenin! — Yrysbek bilmese, jer osy qazir jarylyp ketpes pe? — Geograf qoı!

Bilisbek suq saýsaǵyn murnyna taqaı qoıdy. Men baıqamasyn degendegisi. Geografy kim boldy eken, á?

— Aıtshy! — dedim taǵatsyzdanyp.

— Aıtpa! Aıtsań, taıaq jeısiń! — Bilisbek Yrysbekke doq kórsetip jatyr.

— Anaý bar ǵoı, anaý she...

— Ki-im?

— Anaý she!.. Arǵy kóshede bar ǵoı. Jaqynda she, bizben birge aýdandyq olımpıadaǵa baryp kelgen she?!

Jymyńdap jatqan Bilisbek is aıaǵy bulaı óris alatynyn kútpese kerek, «e-e-eı» dep toqtata bergenshe-aq:

— Arna ǵoı! — dep sart etkizdim. Iá, dál ózi. Sol! Jaqynda Bógenge olımpıadaǵa birge barǵanbyz, ol geografıadan qatysqan.

Bilisbek Yrysbekti mytyp-mytyp aldy. Men bolsam:

— Nesi bar, jaman jeńge bolmaıdy! — dep kósemsidim.

Qansha ýaqyt jatqanymyz esimizde joq, bir kezde Yrysbek qulaǵyn tosa qalyp:

— Tarǵylekeń kele jatyr! — dedi shattana daýystap. Tanyp turmyz, toqaldyń ózi. Qasıetsiz neme aýyldy basyna kótere ozandap kele jatyr. Buzaýy endi esine túsken ǵoı, jelini ábden syzdaǵanda. Óı, uıat joq!.. Ony ýaqtyly tappaǵan bizde uıattyń bar-joǵyn qaıdam, aldynan kútip aldyq ta, ázer tapqan adamnyń qalpynda úıge kirdik. Saǵat túngi on ekiden aýyp ketipti. Apam esikti ilmeı jatypty. Ashyqqan buzaýdy toıdyryp alyp, Yrysbek ekeýmiz sıyrdyń eki jaǵyna otyra qalyp, saýyp jiberdik. Minezi qansha shataq bolsa da, tarǵyl sıyr erkin saýdyrady, tórt mamasyna tórt qol jabysyp jatsa da, buzaýyn tilimen sylaı erkeletip, tura beredi.

Bilisbektiń uıqysy ómiri qanbaıdy. Áskerge barsa qaıter eken? Apamnyń sabaqqa túste ketetini úsheýmizge jaqsy. Qaryndy da toıdyramyz, uıqyny da qandyramyz, oıyndy da qatyramyz. Apam sabaqtan keletin mezgil jaqyndaǵanda ǵana jantalasyp, sharýany ótirikten-ótirik tyndyra salamyz. Shala bitken tirlikte qandaı bereke bolsyn, shıkiligimiz apta ótpeı-aq belgili bolyp, tıisti sybaǵamyzdan qur qalǵan kezimiz joq.

Apam da qyzyq. Biz sabaqtan súıretilip úıge qaıtyp kele jatqanda, Jaınagúl ekeýi qarsy aldymyzdan jolyǵady. Dereý ońashalap alyp, kúnde isteıtin sharýany qaıta tapsyrady. Synyptas qyzdardan osynysy úshin ájeptáýir uıalamyz, biraq apam bile tura, bizdi uıalsyn dep ádeıi isteıtin bolsa kerek.

Bári de qat zaman. Biraq apam bizdi eshqashan tamaqtan taryqtyrǵan emes. Qaǵaz qapty makaronnan birnesheý, bir qap kúrish, bir qap sheker úzilmeıdi. Jaqynda tamaqqa syndyryp qosatyn spagettıden bir qap ákelip qoıdy. Átteń, tosaptaryn túpki úıge tyǵyp, esikti qulyptap ketetini jaman. Biraq bizden aıla artylsyn ba, túpki úıdegi terezeniń kózin alyp tastap, apamnyń tátti patshalyǵyna birneshe ret tutqıyldan shabýyldaǵanbyz. Degenmen bul tásildi jıi qoldana berýge bolmaıdy, apam bilip qalmaýǵa tıis. Sondyqtan da kúnde túste et týramaı, maı men pıazdy az ǵana qosyp, birese spagettı, birese makaron qýyramyz. Qaryn toq. Dalada móńirep — buzaý, mańyrap qozy ol tur. Esiktiń aldy sypyrylmaı ol jatyr. Sonda kimge senemiz deseńshi!..

Bilisbek kúnde bir oıyn oılap tabady. Mynasy tipti qyzyq. Kitap shkafynyń qarsysyndaǵy tósekke jatyp alyp:

— Osy jerden bir kitaptyń atyn ózgertip, túrlendirip jasyramyn. Tapqan adam ózi jasyrady, — dedi.

— Qalaı sonda?

— Qazir kóresiń. — Bilisbek yńyldap otyryp-otyryp, kózin syǵyraıtty ma-aý, baqyraıtty ma-aý, bir kezde:

— Eltaı Aýzynanovtyń kitabyn tabyńdar! — dep saldy.

Ol kim boldy eken? Úıdegi kitaptardyń bárin «beske» bilemin ǵoı, biraq dál osyndaı avtordyń atyn estisem, kereń bola qalaıyn. Baıqaımyn, Yrysbek te daǵdaryp tur. Ári izdedik, beri izdedik, taba almadyq. Bilisbek jymyń-jymyń etedi. «Taba almadyńdar ǵoı, ózim aıta salaıyn», «óı, mynalar ozatpyz deıdi, eń qarapaıym kitapty bilmeıdi ǵoı» dep qaıraıdy kelip.

Joq, taba almadyq. Týra on bes mınýt izdeppiz.

— «El aýzynan» degen kitap qoı kóz aldaryńda turǵan!

Ó-óı, sen de... Yrysbek ekeýmiz qyzaraqtap qaldyq. Shynynda da, qalaı oılamaǵanbyz-eı!.. İshindegi sheshendik sózderdi kúnde jattap, kúnde «bes» alýǵa kómektesip júrgen kitap emes pe?

— Kelesi kitap... Ke-le-si ki-taaaap... «Álı, ony uq» degen kitapty tabyńdar endi.

— Ondaı kitap bolýshy ma edi-eı!

— Bar, bar, durystap qarańdar.

Búkil shkafty súze qarap shyqtyq, ushty-kúıli joq. Moıyndamasqa sharamyz qalmady.

— Leonovtyń kitaby ǵoı, aqymaqtar!

— Ony qalaı «Álı, ony uq» dep jasyrasyń, tipti uıqaspaıdy ǵoı.

— Qalaısha uıqaspaıdy?! Qazaqsha ony Leonov dep náshine keltirip oqyp turmaısyńdar ǵoı, Lıonyp deı salasyńdar. Mine, osydan shyǵaryp alýǵa bolady.

Bilisbektiń meımanasy tasydy-aq. Aqyry kezek bermeıtinine kózimiz jetkesin, qıylyp surap aldyq. Jasyrý jaǵyn biz de qatyrady ekenbiz, áp-sátte «Uıat qoı-eı» (Nızamı. «Pát poem»), «Murny bar» (Morýa), «Buzyq neme» («Qyzyl jebe») degen jańa kitaptar oılap taptyq.

«Áńgime buzaý emizer» degen osy endi... Terezeden qaraı qalǵan Yrysbektiń kózi sharasynan shyǵyp kete jazdady.

— Apam! Jasyl úıdiń janynan kórindi!

Jasyl úıdiń tusyna kelse, apam úıge endi úsh mınýttan keıin kelip kiredi degen sóz! Endi qaıttik? Yrysbek pen Bilisbek syrtqa ata jóneldi. Áne, Bilisbek tanany buıdasynan aǵytyp, qasha syrtyna qýyp shyqty. Kúrekti ala salyp, ashyq qoradaǵy sıyr japasyn jandármen qyryp jatyr. Yrysbek qozylardyń ortasyna bir baý shópti aparyp shasha saldy. Men she? Men qarap turaıyn ba, ózimiz bylǵaǵan ydystardy shala-sharpy jýǵan bolyp, dastarqan ústin tazartýǵa kóshtim. Baǵana spagettı qýyrǵanda, qazannyń túbin qyryp, maıyn nan batyryp otyryp soǵyp alǵanymyz abyroı bolǵany-aı... Jyly sý quıyp, bir-eki shaıǵanymda-aq aınadaı jarqyraı ketti.

Apam úıge taıap qaldy. Qasynda kórshi muǵalimder Rásh táte men Ámına táte bar. Qyzý áńgime aıtyp keledi. Sharshaǵandary kórinip tur, asyqpaı adymdaıdy. Bizdiń úıdiń tusyna kelgende úsh muǵalim úsh jaqqa bólinýge tıis. Dastarqan ústin súrtip bolyp, jozyny tiktep turǵyzyp turyp ta, kózimdi terezeden almaımyn. Masqara-aı, edendi sypyryp, súrtip úlgermeımin ǵoı... Eki aǵamnyń da jaǵdaıy máz emes. Yrysbek qolyna sypyrǵy alyp, esiktiń aldyn qulashtaı sypyryp ketipti, Bilisbek artqy úı jaqtan eki shelek sý kóterip kele jatyr.

Úsh muǵalim tura qalyp sóılesti. Taǵy biraz tura tursa eken. Edenge sýdy shashyp-shashyp jiberip, aıǵyzdap súrtýge kirisip kettim. Shekem tership shyǵa kelipti. Apam tátelermen qoshtasyp, úıge bettedi. Qashaǵa endi jete bergeninde, Rásh táteniń esine birdeńe túsip ketti bilem, daýystap toqtatty. Úsheýi turǵan jerlerinde bir-birine estiletindeı ǵyp taǵy sóılese bastady. Aınalaıyn Rásh tátem-aı, áńgimeńizdiń bitpeı qalǵany qandaı ǵajap boldy! Men de úıdi tazalap bittim, Bilisbek te sýdy úıge kirgizip úlgerdi, Yrysbek te qoqysty zembilge salyp, dyryldata súırep barady. Pa, shirkin, qyzý eńbek maıdany!

Aqyry úsh muǵalimniń sózi bitti-aý! Ý-ýh! Jan qaldy bul joly! «Apa, gazǵa shaı qoıyp qoıdym, ózińiz óshire salyńyz. Men sıyrdyń aldynan shyǵaıyn» dedim erekshe saltanatpen. Yrysbek qolyna shybyq alyp, qoılardy kezekten bólip alýǵa bettedi. Qudyqtyń basynan ózi sý iship qaıtqan tanany Bilisbek qaıta baılap jatyr...

6

Bilisbek te alǵashqy jyly oqýǵa túse almady. Úlken synyptarda sabaǵy kilt nasharlap ketip edi. Óziniń bilmeıtini joq, biraq dúrmekke ilesip ketti-aý, sirá... Aýylǵa kelip, sıyr fermasynda shóp týraǵysh bolyp istedi. Kúnde tańerteń kózin tyrnap ashyp, jumysqa ketedi. Keshkisin sharshap-talyp, ázer jetedi. Kelesi jyly Bilisbek Talǵardaǵy tehnıkýmǵa tústi. Apam onyń artynan bir-eki ret baryp qaıtty. Jataqhana joq bolǵandyqtan, kýrstastarymen birge páter jaldap turyp jatyr.

Bul bir qıyn ýaqyt edi. Bári qat. Apamnyń neni qalaı jetkizip júrgenin bilmeımin, biraq sol kezde bizdiń, bizdiń ǵana emes-aý, búkil aýyldyń balalarynyń kıimine qaraǵan adam jaǵdaıdy birden túsiner edi. Qytaıdyń arzan, sapasyz dúnıelerin ústimizge ilip júre beretinbiz. Jarkentten qytaı bazary ashylǵany tipti jaqsy boldy. «Montana» delinetin sporttyq kıimniń keýde tusynda qanatyn keń jaıǵan qyran beınesi turatyn edi. Birte-birte qyran — torǵaıǵa, torǵaı adam túsinbeıtin birdeńege aınalyp ketti. Kóziniń orny oıylǵan, bir qanaty bir qanatynan qysqa, denesi ne rabaısyz semiz, ne rabaısyz aryq bir jaratylys beınelenetin. Oǵan qarap jatqan eshkim joq, oıǵa da, qoıǵa da, toıǵa da sony kıip júre beretin.

Á-áı, aıaq kıimniń azabyn tartqanymyz-aı! Syrty jyp-jyltyr, qarasań kóz uıalatyn týflıler eki kúnge jetpeı yrsıyp qalady. Basqasyn qoıshy, keship ótseń, qıaq ekesh qıaq shóp te syrtqy qabatyn tilip túsedi. Burynǵydaı dop tebý degen arman boldy. Shirenip bir tepseń, tabanyń dereý jaltyrap, aıǵa sálem berip turǵanyńdy óziń ańǵarmaısyń.

Sabaǵymyzdy daıyndap bitip, Yrysbek, Jaınagúl úsheýmiz «Qala-qala» oınaımyz. Paraqty birneshe bólikke — adam aty, janýar, zat, qala, kıim, kólik dep bólemiz de, árbir árip boıynsha toltyramyz. Birinshi tapqanymyz «Stop!» dep belgi bergen sátte bárimiz toqtaýymyz kerek. Bizden kishirek bolǵasyn, Jaınagúlge jeńildik bar — ol keıbir ataýlardy oryssha da jaza beredi. G árpinen janýar tappasa, «gýs» deı salady mysaly.

Meniń birmoıyndyǵym qyryq esekke júk. Aıtqanymnan qaıtpaımyn. Ásirese, ózim qısyndatyp jibergen ataýlardyń durystyǵyn dáleldeýge kelgende ólermenmin. Q árpin birinshi toltyryp bolyp, «Sto-op!» deımin qoqılanyp. Yrysbek pen Jaınagúl ań-tań. Olardyń kólik ataýynan qınalyp otyrǵanyn «beske» bilem. Sondyqtan da ózim tapqandardy náshine keltire tizbeleımin. Qanat! Qabylan! Qaıshy! Qostanaı! Qapsyrma! Bul suraqtardan aǵam men qaryndasymnyń múdirmeıtini aıan. Kólik ataýyna kelgende sál aıaldap turyp:

— Qyty-qyty! — deımin.

Yrysbek ishin basyp, otyrǵan ornynda qulaı ketti. Jaınagúldiń kózi sharasynan shyǵyp ketipti. Apam da máz.

— Eı, sýaıt, ondaı kólik joq-eı! — dedi aqyry Yrysbek ózin-ózi ázer toqtatyp.

— E, nege joq, bar! Anaý Ómirbek aǵa minip júrgen traktordy búkil aýyl «Qyty-qyty» demeı me?! Kádimgi qoraby aldyna qaraǵan kishkentaı qyzyl traktordy!

— Deýin deıdi ǵoı, biraq onyń ataýy ondaı emes.

— Qandaı ekeninde sharýam joq, biraq biz kózimizdi ashqaly «Qyty-qyty» deımiz ǵoı! Ótirik deshi al!

— Iá-ıá, shyn. Biraq biz bul oıynda árbir nárseniń shynaıy ataýyn jazýymyz kerek qoı.

— Oıyn bastalǵanda osyndaı talap qoıdyń ba? Jolshybaı zań shyǵara berse, nesi oıyn onyń?! Tapqan — tapqandiki, eshki baqqandiki!

Boı berer emespin. Apam aramyzǵa tústi.

— Qısyqbasymnyń aıtyp otyrǵany durys. Bul oıynda bilik qana emes, qıal da kerek!

Sonymen, q árpinde men myqty boldym! Alty ataýdan alty upaı aldym! D-da taǵy qatyrdym. Kıim ataýyn Yrysbek pen Jaınagúl de «djınsy» dep jazypty. Oıyn talaby boıynsha, eki adam bir ataýdy birdeı jazsa, syzyp tastaýǵa tıis. Upaı joq. Men bolsam:

— Dermantın bátińke! — dep qoıyp qaldym.

— Mynaýyń endi tipti uıat! Ondaı bátińke bolýshy ma edi?

— Áı, Yrysbek, qazir aıaǵyńa kıip júrgeniń dermantın emes, taza bylǵary ma sonda?!

— Saǵan daýa joq eken! — dedi Yrysbek.

«Qala-qala» oıynynda jeńis syılaǵan dermantın bátińkemen respýblıkalyq olımpıadaǵa baryp, jeńispen oralatynymdy ol kezde qaıdan bileıin...

Toǵyzynshy synypta qazaq tili men ádebıetinen aýdandyq olımpıadada birinshi boldym. Oblystan — úshinshi oryn. Onynshy synypta ekeýinen de myqty shyqtym. Oblysqa ózimdi qatty qamshylap barǵanmyn, jolym boldy. Men jazǵan shyǵarmany Arnur ustaz olımpıadanyń qorytyndy keshinde barsha jurtqa oqyp berip, úlgi etti. Tóbem kókke jetti. Úıge kelgesin, respýblıkalyq synǵa jatpaı-turmaı daıyndaldym. Gúlnar apaıym sábıli bolyp, úıinde otyrǵan edi. Meni úıinde daıyndady. Bópesin emize salyp, kemi eki-úsh saǵat aldymen qazaq tilinen, sosyn qazaq ádebıetinen táptishteı túsindiretin. Ustazymnyń osy eńbegin de aqtaýǵa tıispin.

Kútpegen jerden moınyma syzdaýyq qaptady. Kelmeı qoıǵan kóktemniń sýyǵy tıdi me, bilmeımin. Moınym burylmaıdy. Sonda da sabaqtan qalmaımyn. Bir kún qalsam, barsha dúnıeniń qyzyǵynan ada bolardaı tikireıip alyp, mektepke tartamyn. Atymdy ataǵan adamǵa búkil denemmen burylamyn. Biraq keshkisin qatty syzdaıdy-aı!.. Janymdy kózime kórsetedi. Apam shydaı almaı, maqta basyp turyp syǵyp-syǵyp qalady. Odan da daýa az. Oıbaıym kúsheımese, azaımaıdy.

Sondaı em-dom jasap otyrǵan kúnniń birinde úıge Serik aǵa kirip keldi. Ózi aýdan ortalyǵynda turady, bizdiń kórshi úıdiń týysy. Eptep baqsylyǵy da bar. Kirgen bette:

— Tátetaı-aý, ne istep otyrsyz? Bul balanyń mańdaıy jarqyrap tur ǵoı! Ozǵaly tur ǵoı! Qınamasańyzshy janyn! Til bolǵan balańyzǵa, til bolǵan. Jaqsylap ashtatyńyz, sol jetedi, — dedi menimen birge qınalyp. Kirgeni qansha tez bolsa, shyqqany da sonsha jyldam boldy.

Erteńine kún shyqpaı turyp, apam meni kórshi Aqan apaǵa ashtatty. Aqan apa úıine jetkenshe esinep baryp, biraz ýaqyt tyrp etpeı uıyqtap qalǵanǵa uqsaıdy.

Mine, endi «respýblıkalyq olımpıada, qaıdasyń?» dep Jezqazǵanǵa tartyp kelemiz. Kúrtilik Ermek oqyptýǵan ba deımin, qandaı suraq qoısań da múdirmeıdi. Ol — toǵyzynshy synyp boıynsha, men — onynshy, Altyngúl on birinshi synyptan Almaty oblysynyń namysyn qorǵamaqpyz. Kıimim qorashtaý. Aıaq kıimim tipti qyzyq, dermantın krosovka. Basqa eshteńe tabylmady, shynymdy aıtaıyn. Apamnyń shamasy jetkeni sol boldy. Biraq ony elep jatqan men joq. Jolaq shalbarymnyń balaǵyn aıaq kıimimniń qonyshyna aınaldyra tyqpyshtap, alyp-ushyp kelemin. Jaryq stansasynda segiz saǵat basqa poıyz kútkenimiz bolmasa, Jezqazǵanǵa jaqsy jettik. Oryn tabylmaı, plaskart vagonnyń júk qoıatyn úshinshi tekshesine jatyp barǵanymyz bolmasa...

Jarysqa kelgenderdiń sıpatyn kórip, áýeli shoshydym. Ádemi kıingen ádemi bozbalalar men qyzdar. Ózimdi olardyń arasynda júrýge laıyqsyz sezingen sátterim de boldy. Biraq tez shıryqtym. Qorqatyn túgi de joq!

Ermek ekeýmizdiń mańdaıymyz jarqyrady. Ol — óz tustastarynan, men óz tustastarymnan ozyp shyqtyq. Altyngúl yntalandyrý syılyǵyn ıelendi. Alataýymyzdyń baýraıyna alkeýde kóńilmen jettik. Oblystyq muǵalimder bilimin jetildirý ınstıtýtyna toqtap, jataqhanasynda qalǵan zattarymyzdy aldyq ta, tarqaı bastadyq. Esikten shyǵa bersem, apam júgirip kele jatyr eken. Aýylda shydap jata almaǵan ǵoı qaıran anam!

— Tynystaı, ne boldyń, qalyń qalaı? — deıdi alqyna daýystap.

— Apa, bir! — deımin saýsaǵymdy shoshaıtyp.

— Biri nesi, birinshi oryn aldyń ba?

— Iá, apa, birinshi oryn!

Ózimniń sonsha ustamdylyq tanytyp turǵanyma qaıranmyn. Apam bas-kózime qaramaı, óbe jóneldi. Qushaǵyna kire túsip, kún ıisti basymdy ıiskete berdim, ıiskete berdim.

Apam ekeýmiz birden Talǵarǵa tarttyq. Bilisbektiń halin bile ketpekpiz. Aǵam sabaǵynda eken, biraz kútýge týra keldi. Stýdentter turǵan páterde ne bereke bolsyn, áskerı staqandarǵa shaıdy ázer sýytyp ishtik. Bilisbektiń moıny jýandap, naǵyz jigit bolyp qalypty.

— Óı, sen myqty ekensiń ǵoı! — dedi maǵan shyn razy bolyp. Sosyn ústi-basyma, qyry ábden ketip, dóńgelenip qalǵan jolaq shalbaryma, esiktiń kózinde yrsıyp jatqan dáý krosovkama qarap alyp:

— Myna kıimdermen bardyń ba? — dedi senińkiremeı.

— Iá.

Birdeńe degisi kelip turdy da, apamnan jasqandy.

— Eń quryǵanda, shalbaryńdy útiktep kımeısiń be? — dedi sosyn mińgirlep.

7

Darıǵa jıyrma jasynda turmysqa shyǵyp ketti. Bilisbek oqýynyń ekinshi jylyn támamdap, áskerge ketti. Áýeli Máskeý túbindegi Podolsk qalasynda alty aı oqydy, sosyn táýelsiz eldiń jaýyngeri retinde Saryshaǵanda boryshyn ótedi. Yrysbek Esiktegi pedkolledjge tústi. Áı, óner ınstıtýtynda oqıtyn-aq jigit edi, táýekel jasap kórmedi ǵoı. Birinshi kýrsta oqyp júr. Boıy áli kishkentaı. Stýdenttik ómirin jyr ǵyp aıtsa, tańdy tańǵa uratyn dastandaı. Meniń aýzymnyń sýy qurıdy.

— Ótkende, qar jańadan túskende she, — deıdi ezýi jıylmaı, — Sháken, Ádil úsheýmiz joryqqa shyqtyq. Qas qaraıǵanda Ádildi syrtqa shyǵaryp jiberdik. Qarnymyz ash. Joryqqa shyqpasaq ta ólmeımiz, jataqtaǵy sanaýly jigit bolǵasyn, qyzdar as-sýlarynan bizdi qaldyrǵan emes. Jigittik namysymyz qaıdan oınaı qalǵanyn qaıdam, ózimiz et asyp jegimiz keldi. Kózdegenimiz — balkonynda et jaıýly turǵan Janardyń bólmesi. Búgin olar qalaǵa ketipti, bólmelerinde eshkim joq. Bul kezde balkonnan-balkonǵa ortekedeı orǵýdy úırenip alǵanbyz. Tor qaltaǵa oralǵan etti sheship alyp, tómenge laqtyrǵanymyz sol edi, jataqtyń esigi ashylyp, kúzetshi qaqyrynyp-túkirinip syrtqa bettedi. Tómende etti qaqshyp almaq bolyp turǵan Ádil zym-zıa joq boldy, biz de demimizdi ishimizge tartyp, turǵan jerimizde qattyq ta qaldyq. Kúzetshi eshteńeden sekemdengen joq, birden ýchılıshe aýlasynan shyǵyp ketti. Tómende ıtter yryldaıdy. Qarasa-aq... qańǵybas ıtter tordyń dala-dalasyn shyǵarypty, etke talasyp jatyr. Sóıtip, urlyq bizge jaqpady, dereý tyıyldyq.

— Óı, aqymaqtar, ózderiń-aq jeńil-jelpi birdeńe jasap jeı bermeısińder me? — deımin olardyń teris áreketin unatpaı.

— Oı, Tynys, kelesi jyly stýdent bolasyń, sol kezde bárin óziń túsinesiń. — Yrysbek osyny aıtyp, jeńil kúrsinedi.

Qar demekshi, erteń qoıdyń kezegi. Bizdiń aýylǵa qar qazan aıyn ortalamaı-aq jaýa beredi. Qoı tebindep jaıyla beretindikten, qar ábden qalyńdaǵansha, Degeres, Bel jaqqa alyp ketemiz. Baqyt aǵanyń qasqa dónenin surap qoıdym. Arqasy jaýyr deıdi, sonsha qınamaımyn da.

Abyroı bolǵanda, kún ashyq. Qoılar da jaıylatyn jerdi jaqsy bilip alǵan, artynan ilbip erip otyrsań boldy. Qasqa dónenniń tizginin qoıa berip, kózimdi qaryqtyrǵan qarǵa syǵyraıa qarap, oı jeteginde kelemin. Bolashaǵym qalaı bolar eken? Ýnıversıtetke túse alar ma ekenmin? Bıyldan bastap test degen jańalyq shyqty, neshe bal jınaı alamyn? Shynymdy aıtsam, osy oıymnan ózim qatty qorqamyn. Aldymdaǵy bir ápkem, eki aǵam joǵary oqý ornyna túse alǵan joq, men qaıtemin? Eger ýnıversıtetke, onda da QazMÝ-dyń jýrnalısıka fakúltetine túse almasam, «sport jýrnalısi bolsam» degen armanymnyń kúli kókke ushady ǵoı...

Shirki-in, ýnıversıtetke túsip ketsem ǵoı... Oqyǵannyń kókesin kórseter edim. Biraq QazMÝ-da oqyǵan qıyn shyǵar, a... Bizdiń aýyldan onda Qymbat pen Aınur ǵana oqıdy. Solar qysqy kanıkýlǵa kelgende surap kórmesem...

Tańerteń aýyldan shyqqanymda, árbir úıdiń úlkeni óz qoılaryn qatty tabystaǵan. «Tynysbek, ánebir toqtym ilese almaı qalýy múmkin, qaraılaı júrshi», «myna kári qoıdy búgin-erteń soıamyz, óriste qalyp qoımasynshy», «shıdiń túbine jatyp qalatyndary da bolady, abaıla» degen ótinish-aqyldardy qalqıǵan qulaǵyma quıyp alyp-aq shyqqanmyn.

Iá, aýyldaǵylardyń tabystaıtyn da jóni bar. Bizdiń kolhoz Qazaqstanda eń birinshi bolyp tarady. Buryn baılyǵy asyp-tasyp jatatyn sharýashylyq aınalasy eki aıdyń ishinde joq boldy. Kolhoz múshelerine eńbegine qaraı úles malmen berildi. Az kúnde buryn qorasynan qoı mańyramaıtyn úıler kem degende qyryq-elý usaqqa, eki-úsh iri qara, bir-eki jylqyǵa ıe bolyp shyǵa keldi. Muǵalimderge, keńse qyzmetkerlerine úles eń sońynan tıdi. Apama — on bes toqty, bir buzaý, Bilisbektiń kolhozdaǵy bir jyly úshin eki toqty jazylypty. Kolhoz taraıtyn bolǵasyn, sońǵy jyly qoıshylar múlde qyzyqpaǵan sıaqty, bizge buıyrǵan toqtylar qozydaı-aq. Júnderi qampaıyp turǵany bolmasa, bárin túrtseń qulap tur. Álsiz. Men qaıdan bileıin, alǵashqy kúni on jeti toqtyny otardan bólip ákelip, shóp qoraǵa kirgize salǵanmyn. «Ash nemeler bir toısyn» dep aıaǵan túrim. Apam osy áreketimdi qatty sókti. «Mal kórmegen baıǵus qýalap júrip óltiredi» degenniń kerin keltirdiń, jegeni ash ózegine túsip, qyrylady endi» degen kúdigi erteńine-aq rasqa shyqty. Tańerteń tursaq, qorada úsheýi teńkıip ólip jatyr, ekeýiniń turýǵa áli joq.

Iá, umytqan joqpyn, toqsan úshinshi jyldyń qysynda bizdiń aýyl qoı qyrýdan rekord jasady. Árbir úıdiń aýlasynda joq degende tórt-bes qoı óligin kóretinińizge bás tigeıin. Bizdiń toqtylardyń úsheýi ǵana mal qataryna qosyldy. Kóktemge qaraı aýyldyń ákimshiligi arnaıy kólik bólip, ólikterdiń bárin aýyl syrtyna aparyp kómdi. Taý bolyp úıilip jatqan baqytsyz toqtylarǵa qaraý sonshalyqty jıirkenishti edi.

Aýyl adamdary da qyzyq qoı, aman qalǵan maldyń esin sál kirgizip alǵasyn, kór-jerge aıyrbastaı bastady. Eki bótelke taza araqqa bir toqty op-ońaı almastyryla beretin. Qytaıy bátińkelerdiń sál shydamdysyna da toqty baıqus pul esebinde edi. Jegishter jedi, naq aldanǵan bizdiń aýyldyń aqkóńil turǵyndary boldy.

Meniń baǵyp júrgenim — sol kolhoz taraý «qyrǵynynan» aman-qalǵandar. Obaly ne kerek, eshbiri shashaý shyqpaı, pyrdaı bolyp jatty da qoıdy. Aınalaıyn Degeres ot qoı, qardyń astyna tumsyǵyn tyǵyp jibergen qoılar bas kótermeı, aýzyn shópten almaǵan kúıi barqyraı mańyraıdy. Qasqa dónenniń tizginin qoıa berip, shaıymdy asyqpaı urttap, men de qıalǵa erkin berildim.

Keshki tórtter shamasynda otar basyn aýylǵa burdym. Besten óte-aq qarańǵylyq tumshalap alady, sondyqtan budan keshiktirýge bolmaıdy. Jolǵa túsken qoı aýyldy betke alyp, asyqpaı shubyrdy. Artyma qaraılaı-qaraılaı uzaı bergenim sol edi, shı túbinde qunjyńdap kóterile almaı jatqan toqtyny kózim shalyp qaldy. Baǵana Nurqadyr ata tabystaǵan toqty ǵoı, kórgenim qandaı abyroı boldy! Taıap kelip, at ústinen julyp aldym. Qasqa dónenniń jaýyryna er batyp ketti, sirá, qaıqań etip baryp túzeldi. Toqty qaýyrsyndaı jeńil eken, aldyma esh qınalmastan óńgerdim. Eki-úsh kezeńnen asqansha toqty jazǵan aldymda múlgip jatty da qoıdy. Sosyn sál de bolsa es jıyp, qushaǵymnan bosanýǵa talpyndy. Qoıa berdim. Tyńaıyp qalypty, otarǵa erip ketti.

Aýyldyń tútini kórinetin kezeńge kóterilgende, Qalısha apanyń kári qoıy bir orynda aınalshyqtap turyp qaldy. «Tentek bolyp qalǵannan saý ma?» dep ári-beri qaqpaılap kórip edim, alǵa basar emes. Basy sol jaǵyna qaraı tarta beredi. At ústinen óńgermek bolyp edim, qaıda-a, aýyr eken. Qasqa dónen jaýyryn manaǵysynan da aýyrsynyp, qaıqańdaı berdi. Amal joq, tyńaıýyn kútýim kerek. Qoı basy uzap, aýylǵa baratyn jolmen týra tartyp barady. Qas qaraıdy. Kári qoı bir-eki attasa-aq álsirep qalady. Tastap ketýge bolmaıdy, erteń ıt-qusqa jem bolsa, Qalısha apadan uıat. Attan túsip alyp, ıterip kórdim. Bolmady. Qasqa dónenniń tizginin shyntaǵyma qystyryp alyp, qoıǵa ilbip ere berdim.

Tún ábden ornady. Aıdyń sál jańaryp qalǵan shaǵy ǵoı deımin, ólimsiregen sáýlesi aınalańdy ajyratýǵa jetedi. Qap, apam qorqyp qaldy-aý... Jaınagúldi úıge jalǵyz tastaı almaıdy, qaıter eken? Aldymnan bir-eki balany júgirtip jiberse jaqsy bolar edi. Kári qoıdy atqa óńgerer edik te, aýylǵa qazir-aq jetip alar edik.

— Tynystaı, qulynym, qaıdasyń? — degen daýys qulaǵyma talyp jetti. Apataıym shydaı almaı, ózi shyǵyp ketken be aldymnan?

— Apa, qoryqpańyz, mundamyn, — dedim barynsha sabyrly daýystap. Apam ushyp keledi eken. Aýyldan nedáýir uzaqta tabystyq. Ústine ile salǵan ákemniń eski páltesi alqam-salqam.

— Oı, apa, sonsha jerden júgirip kelgenińiz ne? Ózim-aq barar edim ǵoı.

— Sorly-aý, sorly, seni qasqyr jep ketti me dep... Qoı aýylǵa baǵana kelip aldy ǵoı...

— Sorly emespin, apa, myna kári qoı júre almaı qaldy.

— Tasta, tasta, janyńnan artyq emes. Azar bolsa, bir qoı tólermiz.

Bekulan men Darqan da kelip qalypty. Qoıdy óńgerip alyp, aýylǵa tartyp kettik. Apamnyń qorqynyshy sál basylǵan sıaqty. Biraq «Jaınagúl úıde jalǵyz qaldy» dep alǵa túsip, taǵy da júgire jóneldi.

8

On birinshi synypta respýblıkalyq olımpıadadan úshinshi oryn alyp qaldym. Bári ózimnen. «Shyǵarmany tek «beske» jazamyn» degen senimniń kókiregime qaıdan ornap alǵanyn túsinbedim, berilgen tórt saǵattyń ekeýin qaǵaz shımaılap, oıyn oınap ótkizgenim ras edi. Sosyn bir saǵatta jazyp, bir saǵatta taza qaǵazǵa kóshirdim de... «tórt» alyp qaldym. Kóńil-kúıim birden tústi. Óz oıymda óte jaqsy jazǵan sıaqty edim. Aýyzsha týrda da sasqalaqtap, bilip turǵan taqyrypty durys aıtpaǵandaımyn. Birinshi oryn alǵan bes balanyń ishinde aty-jónim atalmaǵasyn, búkil armanymnyń byt-shyty shyqqandaı, úıge súleısapa kúıde oraldym. Bitti, ýnıversıtet kózden bul-bul ushty degen osy shyǵar. «Pán olımpıadalarynyń jeńimpazdaryn joǵary oqý oryndaryna emtıhansyz qabyldaıdy eken» degen sybys qulaǵymyzǵa jetkeli birtalaı ýaqyt. Al men... men qolda turǵan múmkindikten aıyryldym.

Apam syrtqa onsha bildirmese de, menen kem qınalǵan joq. Kóktem shyǵa, Almatyǵa tartyp ketti. Ákemniń týǵan bólesi iri qyzmette edi, sóılesip qaıtpaq.

Apam Almatydan oralǵanda, men qora tazartyp jatqan edim. Qasymda Ernat bar. Olardyń otbasy eki-úsh jyl buryn Talǵar jaqqa kóship ketken-di, ózi aýylǵa qydyra kelipti. Apamdy alystan kórip, aldynan júgire shyqtym. Anashymnyń kóńili kóterińki. Tó-ó, munsha kóp sómkeni qalaı kóterip kelgen?! «Jolyń bolatyn boldy, balam» dedi kúlimsirep. Qol-aıaǵym jerge tımeı, lypyldap kettim. Apam kıim aýystyryp shyqqansha, qora jaqty jylan jalaǵandaı etpekpin.

— Jýrfak qoı, apa? — dedim qasyma kelgende.

— «Tehnologıalyq ýnıversıtetke túsýińe kómektesemin» dedi aǵań.

— A-a?!

— Jaqsy mamandyqtar kóp deıdi onda, «kez kelgenin tańdasyn» dep otyr.

Kúrekti laqtyryp jiberip, eńirep jylap, jerge otyra kettim. Úmitim taǵy jelge ushqany ma? «Óziń-aq oqy soǵan» dep mińgirleımin ara-arasynda. Ernat meni jubatyp áýre. «Apańnyń qolynan kelgeni sol ǵoı, aıasańshy» deıdi, oǵan yńǵaı berer túrim joq. Apam bolsa: «Qaıtemin, endi, qaıtemin? Barmasań barma, aýylda qoı baǵasyń», — dep sharasyz otyra ketti.

Mektepti úzdik bitirdim. Memlekettik emtıhandar tapsyryp jatqan kezde dırektor Muhamedjan aǵa meniń jaýaptarymdy ózi tyńdap otyrdy. Orys tilinen armanym jaıly suraqqa jaýap bere kelip: «Ia hochý postýpıt v bolshoı ýnıversıtet», — dep saldym. Dırektor ezý tartty. Shyǵyp bara jatyp: «Postýpı, postýpı v bolshoı ýnıversıtet», — dedi óte baısaldy.

Mine, men de talapkermin. Erteń aýyldan Almatyǵa attanamyn. Yrysbek pen nemere ápkem Jansaıanyń jynyma tıgeni-aı!.. Ekeýi meni túnimen «oqytty».

— Almatyǵa barǵanda, 65-avtobýsqa minesiń. Raıymbek dańǵylymen batysqa júrip, dál segiz aıaldamany sanap otyryp túsip qalasyń. Áı, «balmuzdaq», baıqa, avtobýstyń árbir baǵdarshamǵa toqtaǵanyn aıaldama dep qalma, — deı me-aý...

— Bireýden birdeńeni suraǵanda, aýyldaǵydaı daýdyrama. Bir jaqty qolyńmen emes, ıegińmen nemese qabaǵyńmen nusqa, — deı me aý...

— Avtobýsqa kirgende, jolaýshylar «peredaıte» dep aqsha berse, qaltańa salyp alyp júrme. Sen de «peredaıte» dep, aldyńdaǵy adamǵa berip jiber. Aldyńdaǵy ne artyńdaǵy adamdy saýsaǵyńmen túrtpe, ıyǵyna jaı ǵana qolyńdy qoı, — deı me-aý...

— Kóshede túk kórmegendeı balmuzdaq soraptama. Óıtkeni, óziń de «balmuzdaqsyń», — deı me-aý...

Meni apam qorǵashtap shyqty. «Sender júrgen Almatyda bir kezderi biz de júrgenbiz. Qısyqbasym bárińnen ozady, kórip turyńdarshy» dep qanattandyryp qoıdy.

Qalaǵa jalǵyz attandym. Buǵan deıin eshqashan alysqa jalǵyz shyǵyp kórmep edim, ishteı júreksinip turǵan da sıaqtymyn. Apam meni saparǵa shyǵaryp salardaǵy qashanǵy ádetimen mańdaıymnan súıdi de, Allaǵa amanattap, turǵan ornynda qala berdi. Apam mundaıda eshqashan syrtqa qosa shyqqan emes.

Nán avtobýstyń oń jaǵyndaǵy terezege telmirip otyrmyn. Jańa ómir bastaldy, Tynysbek myrza! Ol qandaı ómir bolar eken? Aldymnan ne kútip tur? Oqýǵa túse alamyn ba? «Túse almasań, túk te renjime, balam. Bir jyl daıyndalyp, keler jyly qaıta tapsyrasyń. Ómir ylǵı jeńisterden tura bermeıdi» degen apamnyń sózi qulaǵymda áli jańǵyryp tur. «Túsemin, apa, túsemin!» deımin tistenip.

Avtobýs Shelektiń syrtyndaǵy zırattar tusynan ótip bara jatqanda, qalyń shıdiń arasynan qoıan qashty. Qýanyp kettim. Jaqsy yrymǵa baladym.

Mine, mynaý men armandaǵan Almaty! 65-avtobýsqa mindim. Qaptalyndaǵy 1 degen nómirge kózim tústi, ony da jaqsylyqqa jorydym. Qolymdaǵy qaǵazǵa qaıta-qaıta qaraǵyshtap júrip, Álıa ápkemniń úıin de dál taptym. Basy sátti bastaldy, endi oqýǵa da túsip ketsem eken.

Áýelhan naǵashym da qalada eken, meni dereý QazMÝ-dyń qabyldaý komısıasyna apardy. Respýblıkalyq olımpıadadan úshinshi oryn alǵan marapatyma qarap turyp, komısıadaǵy apaı: «Qazir men tizimnen qarap jibereıin, eger shynynda da bul balanyń aty-jóni tirkelip turǵan bolsa, ýnıversıtetke emtıhansyz qabyldanýy múmkin», — degeni!.. «İİİ oryn. T.Quryshbekuly — Almaty oblysy» degen jazýdy tizimnen apaıdan buryn taýyp aldym, saýsaǵymmen nusqap ta jiberdim. «Qujattaryńyzdy tapsyra berińizder, sheshim bir aptanyń ishinde shyǵady» dedi ol kisi. Qulaǵym shyńyldap ketti. Syrtqa shyqqanda Áýelhan aǵam qushaǵyna qatty qysyp alyp: «Stýdent boldy degen osy!» — dep quttyqtap ta jiberdi.

Qujatymyz tapsyrylmaı turyp, Alataýdyń bir qoınaýynda Áýelhan aǵamnyń eki kýrstasymen — bul kúnderi ǵylym doktory atanǵan eki aǵaımen birge oqýǵa túskenimdi atap ótken sátterdi qalaı umytaıyn...

Shynynda da, sheshim tez daıyn boldy. Jýrnalısıka fakúltetiniń dekany, orys aǵaı meni aýdıtorıalardyń birinde májilis quryp otyrǵan komısıaǵa kirgizdi de jiberdi. Óńsheń qasqa mańdaı aǵalar men kózildirikti táteler! Arasynda murtyn sándep qoıyp, kúnniń ystyǵynda galstýkke qylǵynǵan jap-jas jigitter de bar. Tus-tustan suraq qoıyp, meniń gazet-jýrnaldarǵa shyqqan maqala, óleńderimdi aýdarystyryp, biraz sastyrdy. Sosyn shashyn artqa kótere taraǵan bir aǵaı: «Tynysbek, mektepti de úzdik bitiripsiń, respýblıkalyq olımpıadanyń jeńimpazy da, júldegeri de ekensiń. Jarıalaǵan maqalalaryń da kóńilimizden shyqty. Qysqasy, sen barlyq talapqa saı kelip tursyń. Qabyldaý komısıasynyń sheshimimen sen oqýǵa túsý emtıhanynan bosatyldyń. Aýylyńa qaıta ber. Ózińdi stýdentpin deı berseń de bolady. Tamyz aıynyń ortasynda mınıstrliktiń buıryǵy shyǵady, ony fakúltet basshylyǵy saǵan habarlaıtyn bolady. Jolyń bolsyn!» — dep shyǵaryp saldy.

Men stýdentpin! Ýra! Men QazMÝ-dyń stýdentimin! Apama qalaı aıtsam eken? Júgirip kelemin. Jańbyr quıyp ketti. Jazdyń erke jańbyry. Abaı dańǵylyna túsip, 19 troleıbýsqa malmandaı sý bolyp kirgen maǵan jolaýshylar aıanyshpen qarap edi. Olardy elep turǵanym joq, tula boıymnan tógilgen sýǵa qaramaı, yrjıyp kúle berdim, kúle berdim.

Apama aýdandyq oqý bólimi telefon shalyp, sol kúni-aq quttyqtap qoıypty!

Armysyń, úlken ómir! Armysyń, Almaty! Meniń múlde jańa ómirim bastaldy!

Epılog

...Sońǵy kýrstyń sońǵy sesıasy. Endi eki aıdan keıin Tynysbekterdiń kýrsy ýnıversıtet bitirmek. Búgin ár top ózderi bólingen kafedra boıynsha arnaýly kýrstan emtıhan tapsyrady. Tynysbek júreksinip tur. Profesor qaıter eken? Bylaıynsha, barlyq suraqqa jaýaby daıyn. Biraq ustazynyń mysy basyp kete beredi. Kafedradaǵy alty stýdent qabaq túıip, tas-túıin bekinip alypty.

Profesor qashanǵy ádetinshe emtıhanǵa bir mınýt keshikpeı keldi. Oryndarynan qoparyla turyp, qurmet kórsetken stýdentterdi az-kem sholyp ótip, papkisindegi qaǵazdaryn ádettegiden uzaq aqtardy. Áldeneni eseptedi, áldeneni syzdy. Artynsha-aq:

— Quryshbekuly, ornyńyzdan turyńyz! — dedi buıyra sóılep.

Apyr-aı, áli eshkimge emtıhan bıletin aldyrmap edi, ne demek eken?

— Quryshbekuly, siz bizdiń arnaýly kýrs páninen eń joǵary 96 baldyń 92-sin jıypsyz. Kánspektińiz toltyrýly, tapsyrmalaryńyzdyń bári oryndaýly eken. Osy semestrde respýblıkalyq gazetterge úsh maqalańyz shyǵypty. Demek, siz biz qoıǵan talaptardyń bárin de oryndadyńyz. Ózińiz aıtyńyzshy, sizge «bes» degen baǵany avtomatty túrde qoıýǵa bola ma, bolmaı ma?

Tynysbektiń aýzyna sóz túspeı qaldy. Sasyp qalǵanyn sezdirmeýge tyrysyp, ustazynyń qabaǵyn baqty. Ázili emes sıaqty. Óziniń tarǵyldaý kúlkisimen qarq-qarq kúlip otyr.

— Bolady, aǵaı, nege bolmasyn?! — dedi batyldanyp.

— Bolsa, ákelińiz synaq kitapshańyzdy!

Profesordyń bireýge «avtomat» qoıǵanyn estigen de, kórgen de emes. «Qartaıa bastaǵany shyǵar» degen bir oı mıyn aralap ótti. Eńsesin tik ustap, ustazyna kitapshasyn tapsyrdy.

— Ekinshi kýrsta biraz qıqańdap, júgiń eki jaǵyńa kezek aýyp edi, tez es jıdyń, bala! Jaman maman bolmaýyń kerek endi. Uqtyń ba? — dedi kózin ejireıte qadap.

— Uqtym, aǵa! — Tynysbek tereń tynystady.

Ustazynyń qoıǵan «besine» aýdıtorıa syrtynda qaıta-qaıta qaraǵyshtap turyp:

— Otan-Ana osy eńbegińizdi eskeredi! — dedi Tynysbek. Profesordyń qatty súısingende aıtatyn sózi ǵoı bul...

---