InfoHub Logo

Birikken Ulttar Uıymy ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin KSRO, AQSH, Qytaı jáne Ulybrıtanıa memleketteriniń belsendilik tanytýymen qurylǵan halyqaralyq uıym. Uzaq jyldardan beri álemde beıbitshilik pen qaýipsizdikti qamtamasyz etýde erekshe ról atqaryp kele jatqan bul Uıymnyń dúnıege kelýi ońaı bola qoıǵan joq . Osy jyldar ishinde atalǵan elderdiń basshylary, syrtqy ister mınıstrleri, talaı márte bas qosyp, Uıymnyń maqsattary men mindetterin talqylady. Sol kezdesýlerdiń barlyǵy qyzý pikirtalas jaǵdaıynda ótkeni tarıhtan belgili.

Birikken Ulttar Uıymynyń eń basty ári negizgi qujaty onyń Jarǵysy bolyp tabylady. Tarıhı derekterdi alǵa tartsaq , Uıym Jarǵysynyń jobasy KSRO, AQSH, Qytaı jáne Ulybrıtaná memleketteri ókilderiniń qatysýymen jasalǵan. Qujat bes tilde – orys, aǵylshyn qytaı, fransýz jáne ıspan tilderinde daıyndalyp, oǵan 1945 jyldyń 26 maýsymynda San- Fransısko konferensıasynda 51 memleket qol qoıdy. Al Jarǵy sol jyldyń 24 qazanynda atalmysh konferensıaǵa qatysýshy elderdiń Jarǵyny stratıfıkasıalaýlaryna baılanysty kúshine engizildi. Sodan beri 24 qazan halyqaralyq qoǵamdastyqta Birikken Ulttar Uıymynyń qurylǵan kúni retinde keńinen atalyp ótip júr. Kózi qaraqy kópshilikke jaqsy tanys, Uıymǵa múshe barlyq memleketter kiretin bas Assambleıa Birikken Ulttar Uıymynyń bas organy sanalady. BUU-ǵa múshe elderdiń árqaısysy sheshim qabyldaý kezinde bir daýysqa ıelik etedi. Jalpyǵa ortaq erekshe mańyzdy máseleler, atap aıtqanda, beıbitshilik pen qaýipsizdik, Uıymǵa jańa músheler men onyń búdjetin qabyldaý máseleleri BUU-ǵa múshe memleketterdiń úshten ekisi qatysyp, daýys berý qorytyndysy boıynsha sheshiledi. Sondaı-aq Bas Assambleıa Uıymynyń búdjetin qarap, bekitedi. Uıymnyń ártúrli organdaryna músheler Qaýipsizdik keńesiniń Usynýymen BUU-nyń Bas hatshysyn saılaıdy. Búginde Qaýipsizdik Keńesine Reseı, AQSH, Qytaı, Ulybrıtanıa jáne Fransıa memleketteri turaqty múshe.

Halyqaralyq qoǵamdastyqta orny aıryqsha, nebir ózekti máselelerdi salqynqandylyqpen sheship kele jatqan Bas Assambleıanyń alǵashqy sesıasy osydan 60 jyl buryn, 1946 jydyń 10 qańtarynda Londondaǵy Vestmınıster ortalyq zalynda ashylǵan. Ondaǵy ınagýrasıalyq sóz sóıleý qurmetine Ulybrıtanıanyń premer-mınıstri Klement Ettlı ıe boldy. Belgıalyq Pol Anrı Spaak birinshi sesıanyń prezıdenti bolyp saılanypty. Qaýipsizdik Keńesiniń alǵashqy otyrysy qańtardyń 17-sinde bolsa, oǵan Avstralıanyń elshisi tóraǵalyq etken.

Táýelsiz Qazaqstan tarıhynda 1992 jyldyń 2 naýryzy Qazaqstan Birikken Ulttar Uıymyna múshelikke qabyldanýymen erekshelenedi. Elimiz BUU Bas Assambleıasynyń 46-sessıasynda Uıymnyń jańa múshesi retinde ǵana emes, qazirgi zamannyń eń ózekti halyqaralyq problemalary boıynsha belsendi pozısıa ustanatyn memleket retinde múshe boldy. Memleket basshysy Qazaqstannyń halyqaralyq saıasaty týraly aıta kelip, eki mańyzdy usynysty alǵa tartty. Onyń birinshisi – barlyq úkimetterdiń izgi nıet bildirý tártibimen «bir+bir» formýlasy boıynsha BUU-nyń bitimgershilik kúsh-jigeriniń qoryn qurýdy bastaý. Bul formýla árbir memleket oǵan óziniń qorǵanys búdjetinen bir paıyz bólip, jyl saıyn ony bir paıyzǵa ulǵaıtyp otyrýdy kózdeıdi. Osylaı etkende on jyldan soń bitimgershilik somasy on esege ósedi. Ekinshi usynysy – Azıadaǵy ózara yqpaldastyq jáne senim sharalary jónindegi keńes (AÓSSHK) shaqyrý. Memleket basshysynyń bul bastamasy kópshilik elder tarapynan, sondaı-aq BUU-dan qoldaý taýyp, Qazaqstannyń syrtqy saıasatyn aıqyndaýda aıtarlyqtaı ról atqarady.

Qazaqstan – ıadrolyq qarýdan óz erkimen bas tartqan álemdegi birden- bir el. Bul máseleni BUU aıasyndaǵy jıyndarda únemi kóterip, ózge memleketterge úlgi kórsetip keledi. Elimizdiń ıadrolyq qarýdy synaqtan tolyq toqtatý jónindegi tabandy ustanyp, BUU tarapynan qoldaý tabýda. Máskeýde 2001 jyldyń tamyzynda Almatyda ótken «HHİ ǵasyr: ıadrolyq qarýdan azattyq jolynda» atty halyqaralyq konferensıasynda BUU Bas hatshysynyń orynbasary V.Petrovskııdiń: «Halyqaralyq qoǵamda azattyq úshin Qazaqstan jaýapty saıası erik jigermen, salmaqty sózben jáne naqty istermen adamzat ózin-ózi joıatyn quraldardan ǵalamshardy qalaı azat etýge bolatyndyǵynyń jarqyn mysalyn kórsetti», – dep málimdeýi Qazaqstannyń osy máselede ustanǵan baǵytynyń durys ekendigin kórsetedi.

Qazaqstan, sondaı-aq BUU-ǵa múshe memleket retinde múshe memleket retinde saıası problemalardyń, onyń ishinde Ortalyq Azıa aımaǵy elderiniń qaýipsizdigine qatysty problemalardyń rettelýine de uıytqy bolyp keledi. Buǵan BUU aıasynda óziniń Myńjyldyq samıtinde Qazaqstan basshysynyń aýǵan máselesin retteýde tıisti nátıjelerdiń bolmaı otyrǵanyna alańdaýshylyǵyn bildire kelip, ony turaqtandyrýda naqty is-sharalardy ázirleý úshin Aýǵanystan men Ortalyq Azıadaǵy jaǵdaıdy qaraýǵa arnalǵan Qaýipsizdik Keńesine arnaıy otyrysyn shaqyrýdy ótingeni bolmaq . Óıtkeni, Aýǵanystaǵy jaǵdaı Ortalyq Azıa elderimen qatar, ózindik aımaqtarda qaýipsizdik saqtaýda keri ete bastaǵan. Keıinirek, ıaǵnı 2001 jyldyń sáýirinde Qazaqstannnyń osy usynysy Qaýipsizdik Keńesine jáne Bas Assambleıanyń 55-sessıasynda resmı Qujat retinde qatysýshy elderge taratyldy. Búgin Qazaqstan usynysy Aýǵanystandy qalpyna keltirý jumystarynda óz nátıjesin berip jatqanyn atap ótken jón. Elimiz BUU-na múshe bolǵannan bergi aralyqta Uıym jumysynda qabyldanǵan halyqaralyq konvensıalardyń kópshiligine qosyldy. Mysaly, adam quqyqtary, halyqaralyq qaýipsizdikti, qorshaǵan ortany qorǵaý, esirtkige baqylaý jasaý, taǵy basqa da konvensıalar qosylyp, óz ustanymyn ashyq bildirip keledi. Naqty mysal keltireıik, BUU Assmableıasynyń 53-sessıasynda Qazaqstan Ortalyq Azıadaǵy tranzıt máseleleri boıynsha qarar qabyldaýǵa bastama bolǵan edi. Óıtkeni, Eýropa Azıa elderiniń arasynda saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyqty damytý úshin ulttyq jáne aımaqtyq kólik ınfraqurylymdardy qalyptastyrýdyń mańyzy zor. Osynyń negizinde Eýropa men Azıa arasyndaǵy tranzıtttik kólik qatynastaryn damytý baǵdarlamalaryn ázirleý men iske asyrý jónindegi donor elderdiń tarapynan bolatyn is-sharalardyń halyqaralyq quqyqtyq negizin qurý jumystary keń alyna bastady.

Múıizi qaraǵaıdaı uıymnyń Qazaq­stan­daǵy ókildigine jumysqa kirý úshin úmit­ker aǵylshyn jáne orys tilderin bilýi mindetti eken. Al qazaq tilin biletin­derge sál ǵana basymdyq beriletin kóri­nedi. Iaǵnı qazaqsha bilmeseń de BUU-nyń elimizdegi ókildigine jumysqa tura ala­syń. Al oryssha sóıleı almasań, bedeldi uıymnyń irgesine jaqyndaý qıyn.

Joǵaryda atap ótken habarlamany qandaı da bir sheteldik jeke kompa­nıa taratsa túsiner edik. Óıtkeni «qazanshynyń erki bar, qaıdan qulaq shyǵarsa». Alaıda BUU – búkil álemge ortaq uıym. İrgeli uıymnyń jarǵysynda taıǵa tańba bas­qandaı kórsetilgen. Bul sózimizdi «Biz, Bi­rik­ken Ulttar Uıymynyń halqy retin­de...» dep bastalatyn preambýla aıǵaq­taıdy.

Bálkim, orys tili – BUU-nyń resmı tilderiniń biri ekenin alǵa tartyp, aqta­la­tyndar tabylar. Biraq salysty­ryp qarasaq, buǵan deıin KSRO quramynda bolǵan birqatar memlekette jergilikti halyqtyń ana tiline basymdyq berilgen. Máselen, BUU-nyń Grýzıadaǵy ókildigine jumysqa turý úshin aǵylshyn jáne grýzın tilin bilý mindetti. Alda-jalda úmitker orys tilin bilse, «nur ústine nur».

Ý.M.Djoldybaeva Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-  niń Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń dosenti

Qajymuhanqyzy Arýjan Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-niń shyǵystaný fakúltetiniń 1 kýrs stýdenti

---