Birjasýshalylardyń tabıǵattaǵy jáne adam ómirindegi mańyzy
Kúndelikti jospar bıologıa 6 synyp
Sabaq: 32
Taqyryby: §34. Birjasýshalylardyń tabıǵattaǵy jáne adam ómirindegi mańyzy
Sabaqtyń maqsaty: birjasýshaly aǵzalardyń tabıǵattaǵy jáne adam ómirindegi mańyzyn, ıaǵnı olardyń paıda - zıanyń oqýshy tulǵasyna jete túsindirý; túrli tárbıelik sharalardyń áserimen oqýshy tulǵasyna jaǵymdy ózgeristerge jetý; pánge, taqyrypqa baılanysty qyzyǵýshylyqtaryn arttyrý.
Sabaqtyń ádisi: túsindirmeli
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
İ Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Birjasýshaly jándikterdiń qorektený tásili jaǵynan jasyl ósimdikterden ereksheligi nede?
Jasyl evglenanyń ósimdikshe qorektenýine onyń qurylysyndaǵy qandaı ereksheligi múmkindik beredi?
Evglenada, amebada, kirpiksheli kebisshede as qorytylýynyń ortaq belgileri qandaı?
Birjasýshalylar qalaı tynys alady?
Kirpiksheli kebissheniń zıandy qaldyqty syrtqa shyǵarýynyń amebadan ereksheligi nede?
Bir jasýshalylar qandaı joldarmen kóbeıedi?
Birjasýshalylar qandaı tásilmen kóbeıedi? Onyń mánin túsindirińder.
Ameba qorekti qalaı ustaıdy? Qorek denege qalaı túsip, qorytylady?
Kirpiksheli kebisshede qorek qalaı ustalyp, sıtoplazmaǵa ótedi? Ol qalaı qorytylady?
Sısta degen ne? Birjasýshalylar úshin onyń qandaı mańyzy bar?
1. Atalǵan úsh jándik daıyn qorektik zattar joq kún sáýlesi túsip turǵan taza sýǵa jiberildi dedik. Olardyń qaısylary ashyqpaı belsendi tirshilik ete berer edi? (oılanyńdar).
2. Tynys alý men zıandy zattardyń syrtqa shyǵarylýynyń aǵza úshin qandaı mańyzy bar dep oılaısyńdar?
3. Jasýshanyń bóliný tásilinde ekeýinde qandaı erekshelik bar? Bul – tirshilikke eleýli áseri bar erekshelik pe? (oılan).
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Erkin júrip tirshilik etetin birjasýshalylardyń tabıǵatta jáne adam ómirinde zor mańyzy bar. Birjasýshalylardyń kóp túrleri bakterıalarmen qorektenip, sýdy tazartady. Ózderi tushshy sý shaıandaryna, usaqshaıandarǵa jáne balyqtar men shabaqtarǵa, t. b. sý jándikterine qorek bolady.
Al teńizder men muhıttarda kún saıyn, tipti saǵat saıyn qanshama baqalshaqty birjasýshaly jándikter ólip, sý túbindegi shógindini quraıdy deseńdershi. Geologtar ondaı shógindiler bar jerlerde munaıdyń mol qory bolatynyn anyqtady. Birjasýshalylardyń topyraq túzýde de róli bar.
Qarapaıymdardyń ishinde adam men janýarlardyń ár túrli múshelerinde parazıttik tirshilik etip, túrli aýrý týdyratyndary da kóp. Solardyń biri – dızenterıa amebasy.
Dızenterıa amebasy (grekshe: «dıs» – buzý, «ekteron» – ishek) adam men janýarlardyń isheginde tirshilik etip, ishektiń silemeıli qabyqshasyn zaqymdaıdy. Osy jaradan shyqqan qandy iriń nájiske aralasyp, adamnyń ishin júrgizip, ystyǵyn kóterip, qatty aýyrtady. Bul aýrý qantyshqaq dep atalady. Aýrý adamnyń isheginde ameba tez kóbeıip, nájispen aralasqandary birden sıstaǵa aınalady. Táýligine nájispen birge 300 mln - daı ameba sıstasy syrtqa shyǵady. Olar sýdy, túrli kókónisterdi jáne taǵy basqa azyq - túlikterdi (sıstalardyń qalaı taralatynyn eske túsirińder) lastaıdy. Dızenterıa amebasynyń sıstalary las sýdy ishkennen, kókónisti, jemis - jıdekti jýmaı jegennen saý adamǵa juǵady. Der kezinde emdelmese, bul aýrýdy ajalǵa dýshar etýi múmkin.
Bezgek parazıti adamnyń qanyna bezgek masasynyń silekeıimen túsedi de, qanda bóliný jolymen kóbeıedi. Olardyń kóbeıýinen qanǵa ýly zattar bólinedi. Bezgek aýrýyn qozdyratyn parazıtti 1880 jyly fransýz dárigeri A. Laveran ashqan. Bul parazıt negizinen qannyń qyzyl túıirshikterinde tirshilik etedi. Bezgek parazıti qannyń bir qyzyl túıirshiginen ekinshisine aýysqan kezde aýrý ustaıdy. Olar túıirshiktiń ishinde bolǵan kezde adam táýirlenip, jumysyn odan ári jalǵastyrady. 3 - 4 kún ishinde parazıtter ornyqqan qan túıirshigin zaqymdap búldiredi de, onyń qabyǵyn jaryp, kelesi túıirshikke aýysady. Dál osy sátte bezgek qaıta ustaıdy.
1960 jyldary bezgek aýrýyn emdeıtin hının, akrıhın dárileri jasaldy. Odan soń osy aýrýdy taratatyn bezgek masalaryn qurtý sharalary júrgizildi. Olar qystaıtyn jerlerge, geksahloran sıaqty ýly hımıkattardy shashý, masalar tirshilik etetin batpaqtardy qurǵatý, shaǵyn bógetterde masa dernásilderimen (lıchınka) qorektenetin gambýzıa balyqtaryn ósirý sıaqty sharalardyń arqasynda elimizde bezgek aýrýynyń óris alýyna kedergi jasalýda.
Adamdy teri aýrýyna ushyratatyn talshyqtylar tobynyń bir ókili – leıshmanıa. Bul aýrýdy kóbinese qum shirkeıleri taratady. Aýrýdyń aty – leıshmanıoz.
Elimizdiń shól aımaqtarynda úlken qumtyshqan mekendeıdi. Osy tyshqannyń ininde usaq shirkeıler kóp bolady. Shirkeı adam terisin shaqqanda aýrý sol jer arqyly teri astyna túsip, odan ári kóbeıedi. Áýeli teride bórtken paıda bolady da, ol birtindep jańǵaqtaı bop úlkeıedi. Birazdan soń jarylyp, irińdeıdi. Bul aýrýdan adam da kóp zardap shegedi. «Teri leıshmanıozy» dep atalatyn bul dert der kezinde emdelmese asqynyp ketedi.
Parazıttik tirshilik etetin birjasýshalylardyń ishinde adamda, janýarlarda qaýipti aýrýlar týǵyzatyndary kóp. Olardy juqtyrmaý úshin eń bastysy tazalyqty saqtaý kerek. Ol úshin úıdi, tósek - oryn, kıimdi, ydys - aıaqty, azyq - túlikti taza ustap, qoldy jýǵannan keıin ǵana tamaq ishken jón. Parazıttik tirshilik etetin, aýrý týdyratyn qarapaıymdardyń kóbeıip, taralýyna múmkindik beretin tabıǵı oshaqtardy únemi qurtyp otyrý kerek.
İV. Bekitý.
Birjasýshaly jándikterdiń tabıǵatta qandaı mańyzy bar?
«Parazıttik tirshilik etý» degendi túsindir. Túrli aýrý týdyratyn birjasýshalylardy ata; qaısysy qandaı aýrý týdyrady?
Bezgek aýrýyn týdyratyn qandaı jándik? Ol adamǵa qandaı jándik arqyly juǵady?
Leıshmanıa qandaı jándikterge jatady? Ol qandaı aýrý týdyrady? Qum shirkeıleriniń buǵan qandaı qatysy bar?
Birjasýshalar sýdy qalaı tazartady?
Shaǵyn bógetterge gambýzıa balyǵyn ósirý qandaı aýrýǵa qarsy júrgiziletin shara?
Birjasýshalylar qandaı janýarlarǵa qorek bolady? Onyń adam úshin mańyzy bar ma? Qandaı?
Birjasýshaly jándikterdiń munaı qorynyń jasalýyna qandaı qatysy bar? Topyraq túzýde she?
Bilimińdi tekser.
1. Birjasýshalylardyń bárine ortaq qasıetterine sıpattama berińder.
2. Tómendegi kesteni dápterlerińe syzyp, toltyryńdar. Qarapaıymdar qurylysynda bar organoıdtardyń tusyna bar bolsa «+», joq bolsa «–» belgisin qoıyńdar.
Tolyq nusqasyn júkteý
Sabaq: 32
Taqyryby: §34. Birjasýshalylardyń tabıǵattaǵy jáne adam ómirindegi mańyzy
Sabaqtyń maqsaty: birjasýshaly aǵzalardyń tabıǵattaǵy jáne adam ómirindegi mańyzyn, ıaǵnı olardyń paıda - zıanyń oqýshy tulǵasyna jete túsindirý; túrli tárbıelik sharalardyń áserimen oqýshy tulǵasyna jaǵymdy ózgeristerge jetý; pánge, taqyrypqa baılanysty qyzyǵýshylyqtaryn arttyrý.
Sabaqtyń ádisi: túsindirmeli
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
İ Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Birjasýshaly jándikterdiń qorektený tásili jaǵynan jasyl ósimdikterden ereksheligi nede?
Jasyl evglenanyń ósimdikshe qorektenýine onyń qurylysyndaǵy qandaı ereksheligi múmkindik beredi?
Evglenada, amebada, kirpiksheli kebisshede as qorytylýynyń ortaq belgileri qandaı?
Birjasýshalylar qalaı tynys alady?
Kirpiksheli kebissheniń zıandy qaldyqty syrtqa shyǵarýynyń amebadan ereksheligi nede?
Bir jasýshalylar qandaı joldarmen kóbeıedi?
Birjasýshalylar qandaı tásilmen kóbeıedi? Onyń mánin túsindirińder.
Ameba qorekti qalaı ustaıdy? Qorek denege qalaı túsip, qorytylady?
Kirpiksheli kebisshede qorek qalaı ustalyp, sıtoplazmaǵa ótedi? Ol qalaı qorytylady?
Sısta degen ne? Birjasýshalylar úshin onyń qandaı mańyzy bar?
1. Atalǵan úsh jándik daıyn qorektik zattar joq kún sáýlesi túsip turǵan taza sýǵa jiberildi dedik. Olardyń qaısylary ashyqpaı belsendi tirshilik ete berer edi? (oılanyńdar).
2. Tynys alý men zıandy zattardyń syrtqa shyǵarylýynyń aǵza úshin qandaı mańyzy bar dep oılaısyńdar?
3. Jasýshanyń bóliný tásilinde ekeýinde qandaı erekshelik bar? Bul – tirshilikke eleýli áseri bar erekshelik pe? (oılan).
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Erkin júrip tirshilik etetin birjasýshalylardyń tabıǵatta jáne adam ómirinde zor mańyzy bar. Birjasýshalylardyń kóp túrleri bakterıalarmen qorektenip, sýdy tazartady. Ózderi tushshy sý shaıandaryna, usaqshaıandarǵa jáne balyqtar men shabaqtarǵa, t. b. sý jándikterine qorek bolady.
Al teńizder men muhıttarda kún saıyn, tipti saǵat saıyn qanshama baqalshaqty birjasýshaly jándikter ólip, sý túbindegi shógindini quraıdy deseńdershi. Geologtar ondaı shógindiler bar jerlerde munaıdyń mol qory bolatynyn anyqtady. Birjasýshalylardyń topyraq túzýde de róli bar.
Qarapaıymdardyń ishinde adam men janýarlardyń ár túrli múshelerinde parazıttik tirshilik etip, túrli aýrý týdyratyndary da kóp. Solardyń biri – dızenterıa amebasy.
Dızenterıa amebasy (grekshe: «dıs» – buzý, «ekteron» – ishek) adam men janýarlardyń isheginde tirshilik etip, ishektiń silemeıli qabyqshasyn zaqymdaıdy. Osy jaradan shyqqan qandy iriń nájiske aralasyp, adamnyń ishin júrgizip, ystyǵyn kóterip, qatty aýyrtady. Bul aýrý qantyshqaq dep atalady. Aýrý adamnyń isheginde ameba tez kóbeıip, nájispen aralasqandary birden sıstaǵa aınalady. Táýligine nájispen birge 300 mln - daı ameba sıstasy syrtqa shyǵady. Olar sýdy, túrli kókónisterdi jáne taǵy basqa azyq - túlikterdi (sıstalardyń qalaı taralatynyn eske túsirińder) lastaıdy. Dızenterıa amebasynyń sıstalary las sýdy ishkennen, kókónisti, jemis - jıdekti jýmaı jegennen saý adamǵa juǵady. Der kezinde emdelmese, bul aýrýdy ajalǵa dýshar etýi múmkin.
Bezgek parazıti adamnyń qanyna bezgek masasynyń silekeıimen túsedi de, qanda bóliný jolymen kóbeıedi. Olardyń kóbeıýinen qanǵa ýly zattar bólinedi. Bezgek aýrýyn qozdyratyn parazıtti 1880 jyly fransýz dárigeri A. Laveran ashqan. Bul parazıt negizinen qannyń qyzyl túıirshikterinde tirshilik etedi. Bezgek parazıti qannyń bir qyzyl túıirshiginen ekinshisine aýysqan kezde aýrý ustaıdy. Olar túıirshiktiń ishinde bolǵan kezde adam táýirlenip, jumysyn odan ári jalǵastyrady. 3 - 4 kún ishinde parazıtter ornyqqan qan túıirshigin zaqymdap búldiredi de, onyń qabyǵyn jaryp, kelesi túıirshikke aýysady. Dál osy sátte bezgek qaıta ustaıdy.
1960 jyldary bezgek aýrýyn emdeıtin hının, akrıhın dárileri jasaldy. Odan soń osy aýrýdy taratatyn bezgek masalaryn qurtý sharalary júrgizildi. Olar qystaıtyn jerlerge, geksahloran sıaqty ýly hımıkattardy shashý, masalar tirshilik etetin batpaqtardy qurǵatý, shaǵyn bógetterde masa dernásilderimen (lıchınka) qorektenetin gambýzıa balyqtaryn ósirý sıaqty sharalardyń arqasynda elimizde bezgek aýrýynyń óris alýyna kedergi jasalýda.
Adamdy teri aýrýyna ushyratatyn talshyqtylar tobynyń bir ókili – leıshmanıa. Bul aýrýdy kóbinese qum shirkeıleri taratady. Aýrýdyń aty – leıshmanıoz.
Elimizdiń shól aımaqtarynda úlken qumtyshqan mekendeıdi. Osy tyshqannyń ininde usaq shirkeıler kóp bolady. Shirkeı adam terisin shaqqanda aýrý sol jer arqyly teri astyna túsip, odan ári kóbeıedi. Áýeli teride bórtken paıda bolady da, ol birtindep jańǵaqtaı bop úlkeıedi. Birazdan soń jarylyp, irińdeıdi. Bul aýrýdan adam da kóp zardap shegedi. «Teri leıshmanıozy» dep atalatyn bul dert der kezinde emdelmese asqynyp ketedi.
Parazıttik tirshilik etetin birjasýshalylardyń ishinde adamda, janýarlarda qaýipti aýrýlar týǵyzatyndary kóp. Olardy juqtyrmaý úshin eń bastysy tazalyqty saqtaý kerek. Ol úshin úıdi, tósek - oryn, kıimdi, ydys - aıaqty, azyq - túlikti taza ustap, qoldy jýǵannan keıin ǵana tamaq ishken jón. Parazıttik tirshilik etetin, aýrý týdyratyn qarapaıymdardyń kóbeıip, taralýyna múmkindik beretin tabıǵı oshaqtardy únemi qurtyp otyrý kerek.
İV. Bekitý.
Birjasýshaly jándikterdiń tabıǵatta qandaı mańyzy bar?
«Parazıttik tirshilik etý» degendi túsindir. Túrli aýrý týdyratyn birjasýshalylardy ata; qaısysy qandaı aýrý týdyrady?
Bezgek aýrýyn týdyratyn qandaı jándik? Ol adamǵa qandaı jándik arqyly juǵady?
Leıshmanıa qandaı jándikterge jatady? Ol qandaı aýrý týdyrady? Qum shirkeıleriniń buǵan qandaı qatysy bar?
Birjasýshalar sýdy qalaı tazartady?
Shaǵyn bógetterge gambýzıa balyǵyn ósirý qandaı aýrýǵa qarsy júrgiziletin shara?
Birjasýshalylar qandaı janýarlarǵa qorek bolady? Onyń adam úshin mańyzy bar ma? Qandaı?
Birjasýshaly jándikterdiń munaı qorynyń jasalýyna qandaı qatysy bar? Topyraq túzýde she?
Bilimińdi tekser.
1. Birjasýshalylardyń bárine ortaq qasıetterine sıpattama berińder.
2. Tómendegi kesteni dápterlerińe syzyp, toltyryńdar. Qarapaıymdar qurylysynda bar organoıdtardyń tusyna bar bolsa «+», joq bolsa «–» belgisin qoıyńdar.
Tolyq nusqasyn júkteý
