Kópjasýshaly janýarlardyń qurylysy men tirshiligi
Kúndelikti jospar bıologıa 6 synyp
Sabaq: 34.
Taqyryby: § 36. Kópjasýshaly janýarlardyń qurylysy men tirshiligi
Sabaqtyń maqsaty: omyrtqasyz jándikterdiń asqorytý júıesi jáne astyń qorytylýy jaıly bilimderin qalyptastyrý; qorektik zat túrleri, jasýshadaǵy mólsheri jaıly maǵlumat berý; túrli tárbıelik sharalardyń áserimen oqýshy tulǵasynda jaǵymdy ózgeristerge jetý; pánge, taqyrypqa baılanysty qyzyǵýshylyqtaryn arttyrý.
Sabaqtyń ádisi: túsindirmeli
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
İ Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Ulpa degen ne? Janýarlar aǵzasyndaǵy ulpalardyń toptaryn atańdar.
Epıtelıı ulpalarynyń qandaı túrleri bar? Bul ulpalardyń negizgi qyzmetin áńgimeleńder.
Dáneker jáne bulshyqet ulpalarynyń túrleri men qyzmetin áńgimeleńder.
Júıke ulpasyn túzetin jasýshalardyń qurylysy men qyzmetin qysqasha sıpattap, olardyń ózara táýeldiligin túsindirińder.
«Jasýsha – ulpa – múshe – músheler júıesi» tizbeginiń birtutastyǵyn baıandańdar.
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Jospar:
1. Qorektik zat jáne tirshilik.
2. Omyrtqasyz jándikterdiń asqorytý júıesi jáne astyń qorytylýy.
Qorektik zat jáne tirshilik. Kez kelgen tirshilik ıesi sıaqty janýar aǵzasy de úzdiksiz jumys isteıdi. Munyń barysynda keıbir jasýshalar tozyp, buzylyp nemese tirshiligin joıady. Olardyń orny dál sondaı jańa jasýshalarmen tolyǵyp, qalpyna keledi. Sonymen qatar búkil tirshilik prosesteriniń úzdiksiz júrýine qýat paıdalanylady. Janýar aǵzasy mundaı «qurylys materıaly» men qýatty qaıdan alatynyn qarastyraıyq.
Aǵzaǵa qorek bolyp, onyń tirshiligin qamtamasyz etetin, ıaǵnı oǵan «qurylys materıalyn» da, energıany da beretin zattarǵa nárýyz, maı jáne kómirsýlar jatady. Sonymen birge mundaı materıaldarǵa kóptegen mıneraldy tuzdardy jáne sýdy jatqyzýǵa bolady. Osyndaı zattardan aǵza óz denesin quryp, tirshilik etedi.
Nárýyz – mólsheri men tirshiliktegi qyzmeti jaǵynan jasýshanyń eń mańyzdy organıkalyq zaty. Nárýyzdardyń tiri aǵzada atqarmaıtyn qyzmeti joq.
Jasýsha quramyndaǵy maılardyń mólsheri az, 5 - 10%- dan aspaıdy. Olar da tirshilik prosesinde qurylys materıaly, qýat kózi, jasýshany sýmen qamtamasyz etetin zat retinde mańyzdy ról atqarady.
Kómirsýlar janýar jasýshasynda 1 - 5%- daı bolady, al baýyr men bulshyqet jasýshasynda kóbirek kezdesedi:
Kómirsýlar (glúkoza, saharoza, t. b.) – aǵzadaǵy negizgi qýat kózi.
Janýarlar daıyn organıkalyq zattarmen (ósimdikpen, basqa janýarmen jáne t. b.) qorektenedi. Biraq qorektiń (jemniń, azyqtyń) quramyndaǵy nárýyz, maı jáne basqa qorektik zattar eshbir ózgeriske túspeı, birden janýar jasýshalaryn túzedi, ony «jóndep», qalpyna keltiredi degen qate uǵym týmaýy kerek. Janýar aǵzasynda ol zattar ydyrap, eritindige aınalady. Sol ydyraǵan bólshekterden janýar aǵzasy tek ózine tán nárýyzdardy, maılardy jáne basqa zattardy sıntezdep alady.
Bul zattar aǵzanyń múshelerindegi óz qyzmetin atqaryp tozǵan, joıylǵan jasýshalardyń qaıtadan túzilip jańarýyna jumsalady. Olardy «qurylys materıaly» deýge bolady. Organıkalyq zattar úzdiksiz ydyraǵanda únemi qýat bólinip shyǵady. Ol jańa organıkalyq zattardyń sıntezdelýine, tynys alýǵa, qozǵalýǵa jáne t. b. jumsalady.
Omyrtqasyz jándikterdiń asqorytý júıesi jáne astyń qorytylýy. Kópjasýshaly janýarlardyń damý deńgeıine jáne tirshilik qalpyna qaraı asqorytý júıesiniń qurylysy ár túrli. Jándikterdiń asqorytý júıesiniń qurylysyn, onyń birtindep kúrdelenýin naqtyly túsiný úshin erekshelikteri aıqyn kórinetin birneshe ókilderin salystyryp qarastyralyq.
Bulardyń eń qarapaıym qurylysy bar ókilderiniń biri – gıdra. Ol negizinen sýly ortada tirshilik etedi. Dene mólsheri usaq. Gıdra denesiniń pishini men qurylysynyń syzbanusqalyq sýretimen tanysyńdar. Onyń denesi jasýshalardyń syrtqy – ektoderma, ishki – entoderma qabattarynan turady.
Ektoderma qabaty teri - bulshyqet jasýshalarynan, atpa jasýshalardan, júıke jáne aralyq jasýshalardan túziledi.
Entoderma qabaty asqorytý - bulshyqet jasýshalary men bezdi jasýshalardan turady jáne ishek qýysyn astarlap jatady.
Atpa jasýshalar qarmalaýyshtarda ornalasady jáne olardyń ishinde ýly suıyǵy bar qapshyǵy (kapsýlasy) bolady. Qapshyqta shıyrshyqtalǵan jińishke atpa tútikshe - jip jatady. Mundaı jasýshanyń gıdra denesi jabynynan sál qaltıyp shyǵyp turatyn sezimtal talshyǵy bolady. Sýdaǵy usaq shaıan nemese sý býnaqdenelileriniń dernásili gıdra denesindegi sezimtal talshyqqa tıip ketse, qapshyqtaǵy atpa jipshe lezde jazylady da, denesine jaıylady. Gıdra jemdi qarmalaýyshtary arqyly aýyzyna aparyp, jutady. Jem ishek qýysyna túsken soń bezdi jasýshalardan sál bólinip, as usaqtalyp qorytyla bastaıdy. Asqorytý - bulshyqet jasýshalarynyń talshyqtary as túıirshikterin aralastyrady da, paıda bolǵan jasýsha jalǵanaıaqtary (ameba sıaqty) ol túıirlerdi orap alyp, sıtoplazmaǵa ótkizedi. As odan ári vakýolderde qorytylady.
Qorektik zattar aǵzanyń barlyq jasýshalaryna sińiriledi. Qorytylmaǵan qaldyq zattar aýyzy arqyly syrtqa shyǵarylady.
Aq sulama (planarıa) sıaqty qurttar aýyzy arqyly jutqynshaǵyn aınaldyryp syrtqa shyǵarady da, qoregine suǵyndyryp, ony tutas jutady. Qorek ishekte qorytylady. Sóıtip aýyz, jutqynshaq jáne ishek aq sulamanyń asqorytý júıesi bolyp tabylady.
Al ózderińe jaqsy tanys shubalshańnyń asqorytý júıesi kúrdeli. Olarda aýyz, jutqynshaq, óńesh, jemsaý, qaryn jáne ishek bolady. As jemsaýda jumsarady, qarynda aralasady, ishekte qorytylady.
Kemirgish býnaqdeneliler (mysaly, zaýza qońyz) aýzyndaǵy tómengi tissheli jaǵymen japyraq túıirin azdap usaqtaıdy. Budan soń óńesh arqyly as tissheli qarynǵa túsip, sonda ábden usaqtalyp, aralasady. İshekte qorytylyp, sińedi.
İV. Bekitý.
Sonymen kez kelgen aǵzanyń tirshilik etýi úshin qorektik zat qajet. Sol úshin aǵza qorektenedi; onyń aǵzasynda as qorytylady. Astyń qorytylýy – erekshe joldarmen júzege asatyn kúrdeli qubylys. Munymen joǵary synypta tereńirek tanysasyńdar.
Sonymen gıdra sıaqty ishek qýystylarda jasýshaishilik asqorytý jáne ishek qýysy ishindegi asqorytý bolady.
Úı tapsyrmasy. § 36 oqý, 79 - sýretti salý.
Sabaq: 34.
Taqyryby: § 36. Kópjasýshaly janýarlardyń qurylysy men tirshiligi
Sabaqtyń maqsaty: omyrtqasyz jándikterdiń asqorytý júıesi jáne astyń qorytylýy jaıly bilimderin qalyptastyrý; qorektik zat túrleri, jasýshadaǵy mólsheri jaıly maǵlumat berý; túrli tárbıelik sharalardyń áserimen oqýshy tulǵasynda jaǵymdy ózgeristerge jetý; pánge, taqyrypqa baılanysty qyzyǵýshylyqtaryn arttyrý.
Sabaqtyń ádisi: túsindirmeli
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
İ Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Ulpa degen ne? Janýarlar aǵzasyndaǵy ulpalardyń toptaryn atańdar.
Epıtelıı ulpalarynyń qandaı túrleri bar? Bul ulpalardyń negizgi qyzmetin áńgimeleńder.
Dáneker jáne bulshyqet ulpalarynyń túrleri men qyzmetin áńgimeleńder.
Júıke ulpasyn túzetin jasýshalardyń qurylysy men qyzmetin qysqasha sıpattap, olardyń ózara táýeldiligin túsindirińder.
«Jasýsha – ulpa – múshe – músheler júıesi» tizbeginiń birtutastyǵyn baıandańdar.
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Jospar:
1. Qorektik zat jáne tirshilik.
2. Omyrtqasyz jándikterdiń asqorytý júıesi jáne astyń qorytylýy.
Qorektik zat jáne tirshilik. Kez kelgen tirshilik ıesi sıaqty janýar aǵzasy de úzdiksiz jumys isteıdi. Munyń barysynda keıbir jasýshalar tozyp, buzylyp nemese tirshiligin joıady. Olardyń orny dál sondaı jańa jasýshalarmen tolyǵyp, qalpyna keledi. Sonymen qatar búkil tirshilik prosesteriniń úzdiksiz júrýine qýat paıdalanylady. Janýar aǵzasy mundaı «qurylys materıaly» men qýatty qaıdan alatynyn qarastyraıyq.
Aǵzaǵa qorek bolyp, onyń tirshiligin qamtamasyz etetin, ıaǵnı oǵan «qurylys materıalyn» da, energıany da beretin zattarǵa nárýyz, maı jáne kómirsýlar jatady. Sonymen birge mundaı materıaldarǵa kóptegen mıneraldy tuzdardy jáne sýdy jatqyzýǵa bolady. Osyndaı zattardan aǵza óz denesin quryp, tirshilik etedi.
Nárýyz – mólsheri men tirshiliktegi qyzmeti jaǵynan jasýshanyń eń mańyzdy organıkalyq zaty. Nárýyzdardyń tiri aǵzada atqarmaıtyn qyzmeti joq.
Jasýsha quramyndaǵy maılardyń mólsheri az, 5 - 10%- dan aspaıdy. Olar da tirshilik prosesinde qurylys materıaly, qýat kózi, jasýshany sýmen qamtamasyz etetin zat retinde mańyzdy ról atqarady.
Kómirsýlar janýar jasýshasynda 1 - 5%- daı bolady, al baýyr men bulshyqet jasýshasynda kóbirek kezdesedi:
Kómirsýlar (glúkoza, saharoza, t. b.) – aǵzadaǵy negizgi qýat kózi.
Janýarlar daıyn organıkalyq zattarmen (ósimdikpen, basqa janýarmen jáne t. b.) qorektenedi. Biraq qorektiń (jemniń, azyqtyń) quramyndaǵy nárýyz, maı jáne basqa qorektik zattar eshbir ózgeriske túspeı, birden janýar jasýshalaryn túzedi, ony «jóndep», qalpyna keltiredi degen qate uǵym týmaýy kerek. Janýar aǵzasynda ol zattar ydyrap, eritindige aınalady. Sol ydyraǵan bólshekterden janýar aǵzasy tek ózine tán nárýyzdardy, maılardy jáne basqa zattardy sıntezdep alady.
Bul zattar aǵzanyń múshelerindegi óz qyzmetin atqaryp tozǵan, joıylǵan jasýshalardyń qaıtadan túzilip jańarýyna jumsalady. Olardy «qurylys materıaly» deýge bolady. Organıkalyq zattar úzdiksiz ydyraǵanda únemi qýat bólinip shyǵady. Ol jańa organıkalyq zattardyń sıntezdelýine, tynys alýǵa, qozǵalýǵa jáne t. b. jumsalady.
Omyrtqasyz jándikterdiń asqorytý júıesi jáne astyń qorytylýy. Kópjasýshaly janýarlardyń damý deńgeıine jáne tirshilik qalpyna qaraı asqorytý júıesiniń qurylysy ár túrli. Jándikterdiń asqorytý júıesiniń qurylysyn, onyń birtindep kúrdelenýin naqtyly túsiný úshin erekshelikteri aıqyn kórinetin birneshe ókilderin salystyryp qarastyralyq.
Bulardyń eń qarapaıym qurylysy bar ókilderiniń biri – gıdra. Ol negizinen sýly ortada tirshilik etedi. Dene mólsheri usaq. Gıdra denesiniń pishini men qurylysynyń syzbanusqalyq sýretimen tanysyńdar. Onyń denesi jasýshalardyń syrtqy – ektoderma, ishki – entoderma qabattarynan turady.
Ektoderma qabaty teri - bulshyqet jasýshalarynan, atpa jasýshalardan, júıke jáne aralyq jasýshalardan túziledi.
Entoderma qabaty asqorytý - bulshyqet jasýshalary men bezdi jasýshalardan turady jáne ishek qýysyn astarlap jatady.
Atpa jasýshalar qarmalaýyshtarda ornalasady jáne olardyń ishinde ýly suıyǵy bar qapshyǵy (kapsýlasy) bolady. Qapshyqta shıyrshyqtalǵan jińishke atpa tútikshe - jip jatady. Mundaı jasýshanyń gıdra denesi jabynynan sál qaltıyp shyǵyp turatyn sezimtal talshyǵy bolady. Sýdaǵy usaq shaıan nemese sý býnaqdenelileriniń dernásili gıdra denesindegi sezimtal talshyqqa tıip ketse, qapshyqtaǵy atpa jipshe lezde jazylady da, denesine jaıylady. Gıdra jemdi qarmalaýyshtary arqyly aýyzyna aparyp, jutady. Jem ishek qýysyna túsken soń bezdi jasýshalardan sál bólinip, as usaqtalyp qorytyla bastaıdy. Asqorytý - bulshyqet jasýshalarynyń talshyqtary as túıirshikterin aralastyrady da, paıda bolǵan jasýsha jalǵanaıaqtary (ameba sıaqty) ol túıirlerdi orap alyp, sıtoplazmaǵa ótkizedi. As odan ári vakýolderde qorytylady.
Qorektik zattar aǵzanyń barlyq jasýshalaryna sińiriledi. Qorytylmaǵan qaldyq zattar aýyzy arqyly syrtqa shyǵarylady.
Aq sulama (planarıa) sıaqty qurttar aýyzy arqyly jutqynshaǵyn aınaldyryp syrtqa shyǵarady da, qoregine suǵyndyryp, ony tutas jutady. Qorek ishekte qorytylady. Sóıtip aýyz, jutqynshaq jáne ishek aq sulamanyń asqorytý júıesi bolyp tabylady.
Al ózderińe jaqsy tanys shubalshańnyń asqorytý júıesi kúrdeli. Olarda aýyz, jutqynshaq, óńesh, jemsaý, qaryn jáne ishek bolady. As jemsaýda jumsarady, qarynda aralasady, ishekte qorytylady.
Kemirgish býnaqdeneliler (mysaly, zaýza qońyz) aýzyndaǵy tómengi tissheli jaǵymen japyraq túıirin azdap usaqtaıdy. Budan soń óńesh arqyly as tissheli qarynǵa túsip, sonda ábden usaqtalyp, aralasady. İshekte qorytylyp, sińedi.
İV. Bekitý.
Sonymen kez kelgen aǵzanyń tirshilik etýi úshin qorektik zat qajet. Sol úshin aǵza qorektenedi; onyń aǵzasynda as qorytylady. Astyń qorytylýy – erekshe joldarmen júzege asatyn kúrdeli qubylys. Munymen joǵary synypta tereńirek tanysasyńdar.
Sonymen gıdra sıaqty ishek qýystylarda jasýshaishilik asqorytý jáne ishek qýysy ishindegi asqorytý bolady.
Úı tapsyrmasy. § 36 oqý, 79 - sýretti salý.
