Omyrtqaly janýarlardyń asqorytý júıesi jáne onda astyń qorytylýy
Kúndelikti jospar bıologıa 6 synyp
Sabaq: 35
Taqyryby: §37. Omyrtqaly janýarlardyń asqorytý júıesi jáne onda astyń qorytylýy
Sabaqtyń maqsaty: omyrtqaly janýarlardyń (balyqtar, qosmekendiler, jorǵalaýshylar, qustar, sútqorektiler) asqorytý júıesi jáne onda astyń qorytylýy jaıly bilimderin keńeıtý; túrli tárbıelik sharalardyń áserimen oqýshy tulǵasynda jaǵymdy ózgeristerge jetý; pánge, taqyrypqa baılanysty qyzyǵýshylyqtaryn arttyrý.
Sabaqtyń ádisi: túsindirmeli
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
İ Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Janýarlar tirshiliginde qorektenýdiń qandaı mańyzy bar?
Qorektiń quramyndaǵy tirshilik úshin eń qajetti nárli zattardy atańdar.
Bulardy nelikten «qurylys materıaly» deıdi.
Qýat qaıdan, qalaı paıda bolady? Onyń «qurylys materıalyna» qandaı qatysy bar?
Sıntez degen ne? (óz túsinikterińdi aıtý kerek). Onyń nátıjesinde qabyldanǵan as aǵzada qandaı ózgeriske túsedi? Tozǵan jasýshalardyń jańarýyna munyń qandaı qatysy bar?
Asqorytý júıeleriniń (árippen belgilengen) qaısysy qaı jándikke (sanmen belgilengen) tán ekenin anyqtap, sáıkes árip pen sandy birge jazyńdar.
A. Aýyz qýysy – jutqynshaq – óńesh – jemsaý – qaryn – ishek. 4. Shubalshań.
Á. Ótkir hıtındi ústińgi taqtasha – tissheli astyńǵy jaq – erin – óńesh – tissheli qaryn – ishek. 2 Zaýza qońyz
B. Aýyz – jutqynshaq – ishek. 1. Aq planarıa.
V. Aýyz tesigi – ishek qýysy – asqorytý vakýoli 3. Gıdra.
Gıdrada asqorytýǵa deneniń qaı qabatynyń jasýshalary qatysady? (entoderma qabaty)
Gıdrada asqorytylýynyń qarapaıym jándiktermen qandaı ortaq belgisi bar? (asqorytý vakýoliniń bolýy)
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Balyqtar, qosmekendiler, jorǵalaýshylar sıaqty omyrtqaly janýarlardyń aýyz qýysyndaǵy jaq súıekteri, tisteri jáne tili jemin ustap jutqynshaqqa jyljytyp ótkizý qyzmetin atqarady. Jem jutylyp, óńesh arqyly qarynǵa túskenshe eleýli ózgeriske túspeıdi. Qarynǵa túsken soń qaryn bezderinen bólingen sóldiń áserimen as biraz qorytylyp, as ishekke ótedi. Munda uıqy bezinen keletin sól men baýyrdan keletin ótpen aralasyp as aqyryna deıin qorytylyp, ishek qabyrǵasy arqyly sińiriledi.
Qustardyń jaqsúıekteri – múıizdengen tumsyq; tisteri bolmaıdy. Jemniń mólsheri úlken bolsa, ony tumsyǵymen shoqyp bólshektep jutady.
Dánqorekti qustarda (kepterler, taýyqtar, t. b.) óńeshtiń sońǵy bólimi keńeıip, jemsaýǵa aınalǵan. Munda jem bezderden bólinetin sólmen aralasyp jumsarady jáne azdap ózgeriske ushyraıdy.
Býnaqdeneliqorekti qustardyń (mysaly, qarlyǵashtar, úırekter, t. b.) jemsaýy bolmaıdy. Jem óńeshten qarynǵa ótedi.
Qustardyń qarny eki bólimnen – bezdi qarynnan jáne etti qarynnan turady. Qarynnyń aldyńǵy bólimi – bezdi qarynda jem asqorytý sólimen aralasyp, odan soń etti qarynǵa túsedi. Bul bólimniń bulshyqeti qalyń jáne ishi qasań, qatparly qabyqpen astarlanǵan. Bulshyq ettiń jıyrylýynan jem qasań qabyqpen jáne qustyń únemi jutatyn maıda tas - qum túıirshikterimen úıkelip ábden usaqtalady, botqaǵa aınalady. Sonymen qustarda etti qaryn tistiń qyzmetin atqarady. Jem baýyr men uıqy bezderi sóliniń áserinen ishekte ábden qorytylady.
Sútqorektilerde, ádette tisteri úsh túri bolady: kúrek tister, soıdaq tister jáne azý tister.
Ańdardyń keıbir túrlerinde (mysaly, úı qoıany, qundyz, tıin) kúrek tisteri jaqsy damyǵan, al soıdaq tister joq; ekinshi bireýleriniń (mysaly, ıt, sýsar, arystan) kúrek tisteri álsiz, soıdaq tisteri kúshti damyǵan. Ańdardyń ár túrinde tisteri pishini, mólsheri, sany jaǵynan túrlishe bolyp keledi. Al bárine ortaq jáne erekshe belgileri: tisteri jaqsúıekterdegi uıalarǵa tis túbirimen bekıdi. Tis erekshe zat – dentınnen turady jáne syrtyn kireýke (emal) qaptaıdy.
Aýyz qýysynda jem silekeımen shylanyp, shaınalady, usaqtalady. Silekeı jem quramyndaǵy krahmal tárizdi kómirsýlardy ydyrata bastaıdy. Sútqorektilerde astyń qorytylýy aýyz qýysynda bastalady. Usaqtalǵan jáne shala qorytyla bastaǵan jem jutqynshaq arqyly óńeshke, odan qarynǵa túsedi.
Tolyq nusqasyn júkteý
Sabaq: 35
Taqyryby: §37. Omyrtqaly janýarlardyń asqorytý júıesi jáne onda astyń qorytylýy
Sabaqtyń maqsaty: omyrtqaly janýarlardyń (balyqtar, qosmekendiler, jorǵalaýshylar, qustar, sútqorektiler) asqorytý júıesi jáne onda astyń qorytylýy jaıly bilimderin keńeıtý; túrli tárbıelik sharalardyń áserimen oqýshy tulǵasynda jaǵymdy ózgeristerge jetý; pánge, taqyrypqa baılanysty qyzyǵýshylyqtaryn arttyrý.
Sabaqtyń ádisi: túsindirmeli
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
İ Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Janýarlar tirshiliginde qorektenýdiń qandaı mańyzy bar?
Qorektiń quramyndaǵy tirshilik úshin eń qajetti nárli zattardy atańdar.
Bulardy nelikten «qurylys materıaly» deıdi.
Qýat qaıdan, qalaı paıda bolady? Onyń «qurylys materıalyna» qandaı qatysy bar?
Sıntez degen ne? (óz túsinikterińdi aıtý kerek). Onyń nátıjesinde qabyldanǵan as aǵzada qandaı ózgeriske túsedi? Tozǵan jasýshalardyń jańarýyna munyń qandaı qatysy bar?
Asqorytý júıeleriniń (árippen belgilengen) qaısysy qaı jándikke (sanmen belgilengen) tán ekenin anyqtap, sáıkes árip pen sandy birge jazyńdar.
A. Aýyz qýysy – jutqynshaq – óńesh – jemsaý – qaryn – ishek. 4. Shubalshań.
Á. Ótkir hıtındi ústińgi taqtasha – tissheli astyńǵy jaq – erin – óńesh – tissheli qaryn – ishek. 2 Zaýza qońyz
B. Aýyz – jutqynshaq – ishek. 1. Aq planarıa.
V. Aýyz tesigi – ishek qýysy – asqorytý vakýoli 3. Gıdra.
Gıdrada asqorytýǵa deneniń qaı qabatynyń jasýshalary qatysady? (entoderma qabaty)
Gıdrada asqorytylýynyń qarapaıym jándiktermen qandaı ortaq belgisi bar? (asqorytý vakýoliniń bolýy)
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Balyqtar, qosmekendiler, jorǵalaýshylar sıaqty omyrtqaly janýarlardyń aýyz qýysyndaǵy jaq súıekteri, tisteri jáne tili jemin ustap jutqynshaqqa jyljytyp ótkizý qyzmetin atqarady. Jem jutylyp, óńesh arqyly qarynǵa túskenshe eleýli ózgeriske túspeıdi. Qarynǵa túsken soń qaryn bezderinen bólingen sóldiń áserimen as biraz qorytylyp, as ishekke ótedi. Munda uıqy bezinen keletin sól men baýyrdan keletin ótpen aralasyp as aqyryna deıin qorytylyp, ishek qabyrǵasy arqyly sińiriledi.
Qustardyń jaqsúıekteri – múıizdengen tumsyq; tisteri bolmaıdy. Jemniń mólsheri úlken bolsa, ony tumsyǵymen shoqyp bólshektep jutady.
Dánqorekti qustarda (kepterler, taýyqtar, t. b.) óńeshtiń sońǵy bólimi keńeıip, jemsaýǵa aınalǵan. Munda jem bezderden bólinetin sólmen aralasyp jumsarady jáne azdap ózgeriske ushyraıdy.
Býnaqdeneliqorekti qustardyń (mysaly, qarlyǵashtar, úırekter, t. b.) jemsaýy bolmaıdy. Jem óńeshten qarynǵa ótedi.
Qustardyń qarny eki bólimnen – bezdi qarynnan jáne etti qarynnan turady. Qarynnyń aldyńǵy bólimi – bezdi qarynda jem asqorytý sólimen aralasyp, odan soń etti qarynǵa túsedi. Bul bólimniń bulshyqeti qalyń jáne ishi qasań, qatparly qabyqpen astarlanǵan. Bulshyq ettiń jıyrylýynan jem qasań qabyqpen jáne qustyń únemi jutatyn maıda tas - qum túıirshikterimen úıkelip ábden usaqtalady, botqaǵa aınalady. Sonymen qustarda etti qaryn tistiń qyzmetin atqarady. Jem baýyr men uıqy bezderi sóliniń áserinen ishekte ábden qorytylady.
Sútqorektilerde, ádette tisteri úsh túri bolady: kúrek tister, soıdaq tister jáne azý tister.
Ańdardyń keıbir túrlerinde (mysaly, úı qoıany, qundyz, tıin) kúrek tisteri jaqsy damyǵan, al soıdaq tister joq; ekinshi bireýleriniń (mysaly, ıt, sýsar, arystan) kúrek tisteri álsiz, soıdaq tisteri kúshti damyǵan. Ańdardyń ár túrinde tisteri pishini, mólsheri, sany jaǵynan túrlishe bolyp keledi. Al bárine ortaq jáne erekshe belgileri: tisteri jaqsúıekterdegi uıalarǵa tis túbirimen bekıdi. Tis erekshe zat – dentınnen turady jáne syrtyn kireýke (emal) qaptaıdy.
Aýyz qýysynda jem silekeımen shylanyp, shaınalady, usaqtalady. Silekeı jem quramyndaǵy krahmal tárizdi kómirsýlardy ydyrata bastaıdy. Sútqorektilerde astyń qorytylýy aýyz qýysynda bastalady. Usaqtalǵan jáne shala qorytyla bastaǵan jem jutqynshaq arqyly óńeshke, odan qarynǵa túsedi.
Tolyq nusqasyn júkteý
