InfoHub Logo

Qashan, qaı jerde bolsyn áńgime-dúken quryp otyrǵanymyzda dúmbilez bireý: «Joq, týysqandar, biz adam bolmaımyz!» — dep qalsa-aq — bitti: «Iá, ıá, biz asyrasa da adam bolmaımyz!» — dep japatarmaǵaı bas shulǵyp shýlasa bastaımyz. «Oý, osy sender ne dep otyrsyńdar?! Tym qurysa ózderińdi ózderiń syılasańdarshy!»— deıtin tiri jan tabylmaıdy.

Jas kezimde, jıyrma besterdegi shaǵymda, meniń sondaı bir ezdikke qanym qaınap qarsy shapqanym bar.

Birde kememen Patshazada araldaryna júzip bara jatqanbyz. Mosqal tartqan bireý aıaq astynan óz-ózinen tulan tutyp:

— Ollahı, biz adam bolmaımyz!— degeni.

Salondaǵylar ony quptap, al kep bas shulǵysyn.

— E, nege adam bolmaımyz?!— dedim men, kúıip ketip.— Bolǵanda qandaı!.. Kór de tur!.. Búkil jer-jahandy tańyrqatamyz áli!..

Salondaǵy jolaýshylar kelisip alǵandaı-aq qıqýlasyp:

— Jo-joq, biz adam bolmaımyz.

— Bizge basqalardaı bolý qaıda!

— Biz asyrasa da adam bolmaımyz!— desti.

Jurttyń qoshemetine kóńili kónshigen jańaǵy mosqal neme:

Ulym, qalaı, estidiń be?—dedi maǵan.—Barlyǵy da meni qoldap, qostap otyr ǵoı. Iaǵnı, bizdiń adam bolmaıtynymyz daýsyz. Myna halaıyqty sen sony aıt dep eshkim qorqytyp-úrkitken joq.

— Adam bolamyz!.. Bolamyz!—dedim men.

Anaý jymıdy.

— Baıqaısyń ba, ulym, sen óziń de «Adam bolamyz» dep tursyń, á? «Bolamyz!..» Iaǵnı, biz áli adam bola qoıǵan joqpyz.

Sol kúnnen bastap: «Biz nege adam bolmaımyz?» degen oı meni jegideı jedi de júrdi.

Bul suraqqa jaýapty torly terezeniń arǵy jaǵynda sońǵy joly otyrǵanymda ǵana taýyp, kózim ashylyp, kóńilim ornyǵyp qaldy.

Onda saıası tutqyndarǵa arnalǵan keń kamerada otyrdym. Menen basqalarynyń bári kileń qasqalar men jaısańdar, áıgili ósimqorlar, ataqty aqsúıekter, gýbernatorlar, bas dırektorlar, medjlıstiń burynǵy depýtattary, kórnekti saıası qaıratkerler, iri chınovnıkter, ınjenerler, dárigerler. Kópshiligi Evropa men Amerıkada oqyp bilim alǵandar, shet elderde kóp bolǵandar, birneshe tildi biletinder.

Bizdiń kózqarastarymyzda alshaqtyq bolsa da, men olardan kóp nárselerdi úırendim, nege adam bolmaıtynymyzdy da solardyń arqasynda túsindim.

Maǵan úıden bireý-mireý kelgen saıyn júıkem juqaryp, esim shyǵady. Páteraqyny tóleı almaı otyrmyz, dúkenshige qaryzbyz degen beısharalyqtan basqa estirim joq. Eńsem túsip ezilip qalamyn. Tirshilikten túńilip-aq ketemin.

Dereý roman jazǵannan basqa amal joq. Ony gazetterdiń birine ótkizip, az da bolsa aqsha tabý kerek. Kitap sújetin baıaǵyda-aq kesip-piship, basymda saqtap júrgenmin.

İshteı bekinip, avtoqalamymdy saılap, qaǵazymdy yńǵaılap, taqyr temir tósekke tóselip otyrdym. Esil ýaqytym tekke ótpesin! Qyzyǵy joq qysyr áńgime qurysyn!

On shaqty jol jazdym-aý degen kezimde tutqyndardyń ishindegi bir oqymysty janyma keldi de, tóbege túıip qalǵandaı etip:

— Biz adam bolmaımyz! Bola almaımyz!— dedi.

Men úndemedim.

— Sebebin aıtyp bereıin be?— dedi ol.— Men Shveısarıada oqyp bilim aldym, Belgıada alty jyl qyzmet istedim.

Ol sol elderdiń ómirin emeshegi úzile mátıyhtap jóneldi. Onyń oıda joqta qystyryla ketkenine qynjylyp-aq otyrmyn, qaıteıin! Qolym bos emes ekenin ańǵarar dep qaǵazyma úńilip otyrǵan bolamyn. Al áńgimeshimniń qaperine eshteńe kirip shyǵar emes. Sýdyrlatyp otyr:

— O jaqta kitapsyz júrgen tiri jandy kórmeısiz. Shveısarıalyǵyń da, belgıalyǵyń da bir mınýt bos ýaqyty bola qalsa kitap oqıdy. Avtobýsta, poezda — bárinde de kitaptan bas almaıdy. Úılerine baryp kórseńiz, shirkin! Kúndiz-túni oqı beredi, oqı beredi...

— Apyrym-aı, netken ǵajap edi!— dep qoıdym, endi ol jaıyna keter degen úmitpen.

— Árıne, ǵajap!— dedi ol.— Al siz myna mańaıyńyzdaǵylarǵa qarańyzshy. Kileń zıalylar, biraq bireýiniń qolynda kitap bolsaıshy. Jo-joq, qymbattym, biz adam bolmaımyz!

— Ras aıtasyz!— deı saldym.

Meniń quptaýyma zárý bolyp otyrǵandaı-aq ol ekilene tústi, eńbektegen jasynan eńkeıgen kárisine deıin kitap oqıtyn belgıalyqtary men shveısarıalyqtaryn odan saıyn madaqtap jóneldi.

Túski tamaq ýaqyty boldy. Ekeýimiz de tósekten turdyq.

— Bizdiń nege adam bolmaıtynymyz sizge endi túsinikti shyǵar?— dedi ol.

— Túsinikti,— dedim men.

Sonymen, túske deıingi ýaqytym kitapsyz júrmeıtin shveısarıalyqtar men belgıalyqtar týraly leksıany tyńdaýǵa ketti.

Tamaǵymdy apyl-ǵupyl iship aldym da, tósegime shyǵyp alyp, romanyma qaıta kiristim. Aldymda — qaǵazym, qolymda — avtoqalamym, oıymda — roman oqıǵalary.

Qalamymdy qaǵazyma tıgize bergenimde janyma taǵy bir tanysym jetip keldi:

— Ne istep otyrsyz?

— Roman jazyp otyrmyn.

— Bul jerde jaza almaısyz. Aınala — ý-shý!.. Siz Evropada boldyńyz ba?

— Joq. Túrkıadan uzap kórgen emespin.

— Ókinishti-aq! Evropaǵa qalaıda baryp kelińiz. Olardy áz kózińmen kerý, onda turý — bir baqyt! Ómirtanymyńyz ósedi. Men Evropany kóp araladym, barmaǵan elim joq. Men Danıada, Golandıada, Shvesıada biraz jyl turdym. Birin-biri syılaıdy dep solardyń adamdaryn aıt. Mańaıymdaǵylardyń mazasyn almaıyn dep tipti qatty sóılemeıdi de. Al bizde ý-shý, aıqaı-uıqaı! Meniń uıyqtaýym kerek pe, birdeńe jazýym, oqýym kerek pe, taǵy basqa isteıtin sharýalarym bar ma — oǵan eshkim qaramaıdy... Joq, siz myna ý-shýdyń ishinde roman jazyp jarymaısyz. Jaza almaımyz!

— Men ý-shýdyń ishinde jaza beremin, tek bireý-mireý qulaǵymdy túrip qoıyp quran oqymasa boldy.

— Qymbattym-aý, sizge múlgigen tynyshtyq kerek qoı, ras pa? Al mynalardyń sizge bóget jasaýǵa qandaı pravosy bar? Aqyryn sóılese, ishteri keýip óle me! Al Danıa men Shvesıada, Golandıada bundaı emes. Ol elderdiń adamdary birin-birin syılaı biledi, progreske qoldary jetip otyrǵany da sondyqtan.

Ol evropalyqtardyń iltıfaty men tárbıesi týraly hıkaıasyn maqamdap, aǵyl-tegil sampyldaı berdi.

Men qaǵazǵa eńkeıip, jazýǵa yńǵaılandym. Jazbasam da jazatyn sıaqtandym. Onym sypaıygershilikke jatpaıtynyn bilemin-aq, qaıteıin...

— Bosqa áýre bolmasańyzshy,— dedi tanysym,— báribir eshteńe jaza almaısyz. Tekke sharshaısyz. Bul jer sizge Evropa emes. Evropanyń adamy bolý degenniń ne ekenin bilesiz be? Ol — eń áýeli tóńiregindegilerdi syılaı bilý. Al bizde nemene bar? Mine, qymbattym, osydan soń biz adam bola alamyz ba?! Joq, bola almaımyz!

Advokaty kelip qalmaǵanda ol meniń qulaǵymdy sarsytatyn edi.

Taǵy bireýi kelip mıymdy ashytpasa eken degen qaýippen qaǵazyma shuqshıa tústim.

Birer joldy jazǵanym da sol edi, kameralas bir tanysym sap ete qaldy.

— Jumysyńyz jemisti bolsyn! — dedi ol.

— Raqmet,— dedim.

Ol tósegime qystyrylyp otyrdy da:

— Bizge basqalardaı bolý qaıda!— dedi.

Sóılesetin raı tanytqym kelmedi de, úndemedim.

— Siz Amerıkada boldyńyz ba?— dedi.

— Joq.

— Ókinishti-aq! Amerıkada birer aı turyp kelseńiz, bizdiń nege osynsha artta qalǵanymyzdy túsiner edińiz. Amerıkandyqtar biz sıaqty emes, olar myljyńdaýdy súımeıdi. Amerıkada: «Taım ız manı» deıdi. Ýaqyt — aqsha deıdi. Olar sende bir sharýasy bolǵanda ǵana keledi. Sharýasyn eki-aq sózben aıtady da, jumysyn isteı beredi. Al bizdiń Túrkıada she? Osy ózimizdi alaıyqshy. Biz nemen shuǵyldanamyz? Tilimizdi bezegendi ǵana bilemiz. Al Amerıkada óıtpeıdi. Sol sebepti olarda progres bar.

Myljyńyn tıyp, mańymnan keter me eken dep oılap ary kúrsinemin, beri kúrsinemin, biraq ol tilin bezegenin toqtatar emes.

Keshki tamaqtyń ýaqyty boldy.

— Biz adam bolmaımyz. Sózýarlyqtan arylmaıynsha, biz adam bolmaımyz!— dedi ol, ornynan tura berip.

— Durys aıtasyz!—dedim men.

Keshki tamaqty da tezirek iship alyp, jumysqa qaıta kiristim. Roman! Tek roman jazý kerek!

— Eń bastysy — eńbek. Basqasy ózinen-ózi bola jatady,— dedi áldekim.

Basymdy kóterip alsam,— qarsy aldymda kameralas joldastarymyzdyń bireýi tur.

— Al siz qalaı deısiz?— dedi ol, qatarlas tósekke otyra berip.

— Oǵan daý bar ma? Eńbektiń aty — eńbek,— dedim.

— Áke-sheshem meni nemis ónegesimen tárbıelep ósirdi,— dedi ol.

Men yzadan qaq jaryla jazdadym.

Ol aqtaryla jóneldi:

— Men Stambýlda nemis lıseıin bitirdim. Germanıada joǵary bilim alyp, sonda kóp jyl qyzmet istedim. Onda jumys istemeı sandalǵan bir de bir nemisti kórmeısiz. Al bizde she? Osy kamerada otyrǵandardy-aq alaıyqshy... Joq, jo-joq, biz adam bolmaımyz. Bizge basqalardaı adam bolý qaıda!

Men romanymdy kúndiz jaza almaıtynymdy, júıkemdi bosqa tozdyratynymdy uqtym. Jurt shyrt uıqyǵa ketken kezde, ıaǵnı túnde ǵana jazýym kerek.

Al kórshim Germanıany maqtap áli saırap otyr:

— Germanıada jumys istemeý — naǵyz masqara. Nemis qaı jerde bolsyn qol qýsyryp otyrmaıdy, qalaıda jumys taýyp alady. Bos otyrǵan nemis — nemis emes. Al bizde kerisinshe: osynda biz ǵoı pálenbaı aıdan beri otyrmyz, biraq tym qurysa bireýimiz jumys istedik pe? Jumys dep aýzyńdy ashyp baıqashy: túrmede ne istemekshisiń?— dep ózińdi aqymaq qylsyn. Qarataıaq nemis óıtpeıdi. Ol estelik jazady, maqala jazady, erteń ne isteıtinin oılastyrady, kitap oqıdy, áıteýir, telmirip tek otyrmaıdy. Al biz she?.. Joq, ne deseńiz o deńiz, biz adam bolmaımyz!

Ol tún ortasynda ǵana ketti. Endi iske kirisýime ábden bolady. Endi eshkim kelip tósegime otyrmas, bizdiń adam bolmaıtynymyzdy dáleldep eshkim leksıa oqı qoımas.

Joq, qatelesippin, taǵy bireýi keldi. Ol uzaq jyldar boıy Fransıada turypty. Uıyqtap jatqan joldastardy oıatyp almaıyn dep aqyryn sóıledi. Onyń aıtýyna qaraǵanda, fransýzdar jumysty da jaqsy isteı biledi, oınap-kúlgendi de jaqsy kóredi,— ár saǵaty esepte.

Ol maǵan tún ortasynan keıin jumys isteme dep aqyl aıtty.

— Siz qazir uıyqtańyz, jaqsylap tynyǵyp alyńyz, sonsoń tańerteńnen bastap jazyńyz. Osy bizde ýaqytty durys paıdalaný degen joq. Dem alar kezde — jumys isteımiz, jumys isteıtin kezde — dem alamyz. Sodan baryp durystap eńbek ete bilmeımiz. Sol sebepti biz adam bolmaımyz! Eshqashan adam bolmaımyz!

Ol ketken kezde men de qaljyrap bitkenmin. Kózimdi ashyp-jumyp az-maz otyrdym da, quladym.

Tańerteń erterek turyp, jurt uıyqtap jatqan ýaqta jazýǵa qaıta kiristim.

Kamerada ózim qatty syılaıtyn bir tanysym bardy, sol álgi bir jerge barǵan eken, sodan oralyp kele jatyp maǵan buryldy:

— Anglıanyń eshbir tirligi myna bizdikindeı emes,— dedi ol.— Siz Anglıada boldyńyz ba?

— Joq.

— Aıtalyq, myna siz Anglıada júrsiz delik. Poezda kele jatyrsyz. Pálenbaı saǵat boıy birge kele jatsańyz da, kýpedegi jol serigińiz sizge tis jarmaıdy. Bizde ondaıdy kóre qalsa: «Netken sýyqbastylyq! Netken jatbaýyrlyq» der edi. Al onyń úndemeıtini — sýyqbastylyǵy da, jatbaýyrlyǵy da emes, tárbıeliligi, zıalylyǵy. Múmkin sizdiń onymen sóılesýge zaýqyńyz joq shyǵar. Sony oılaıdy da, sizdi mazalamaıdy. Al bizde she?.. Bizde siz ony tanısyz ba, tanymaısyz ba, sizde jumysy bar ma, joq pa — báribir: janyńyzǵa keledi de, jaǵy talǵansha sampyldaıdy. Mine, sondyqtan da biz adam bolmaımyz!..

Men aldymdaǵy qaǵazymdy jumarlap-jumarlap, tósek astyna atyp jiberdim. Avtoqalamdy qaltama súńgittim.

Qurysyn!..

Roman jazbaq áreketim sonymen tyndy. Onyń esesine romannan on ese qymbat aqıqatqa kózim jetti. Nege adam bolmaıtynymyzdy bildim.

Sodan beri, eger men otyrǵan jerde bireý-mireý kekesinmen: «Joq, biz adam bolmaımyz!..» deı qalsa, men qolymdy kótere qoıamyn da:

— Nege adam bolmaıtynymyzdy men bilemin! — deımin.

Meniń kózim ashyq, kókiregim oıaý. Bul úshin túrmege máńgi qaryzdarmyn.

Orysshadan aýdarǵan Ǵabbas Qabyshev

---