InfoHub Logo

— Dostarym! — dedi kózildirikti kisi.— Mundaı máselede asyǵýdyń jóni joq. Jan-jaqty oılanyp-tolǵanyp alý kerek.

Otyrǵandardyń eń jasy ony quptaı ketti:

— Iá, jaqsylap oılastyrý kerek. Áıtpese, saý basymyzǵa saqına tilep alyp júrermiz.

Sekpil bet kisi de pikirin qystyra qoıdy:

— Qazirgi márge rızamyz ba, joq pa, áýeli osynyń basyn ashyp alsaq qaıtedi?

— Rıza emespiz!— dedi bári biraýyzdan.

— Nege rıza emespiz?— dedi sekpil bet.

— Ol esýas!— dedi kózildirikti.

Basqalar da sondaı pikirde eken.

— Iá, ıá, esýas!

— Jarymes! Jyndy!

— Túsinikti,— dedi sekpil bet.— Máseleniń basy ashyldy. Tek endi taǵy da sondaı bireýdi saılap alyp, taǵy da sorlap júrmelik.

— Munyń aldyndaǵy da bir esýas boldy emes pe,— dep qaldy salpy qaryn.

— Onyń aldyndaǵy she?

— Onyń aldyndaǵynyń aldyndaǵy she?

— Meniń biletinim: osy qyzmetke qoıylǵandardyń bári de esalań bireýler bop júr.

— Olaı bolsa,— dedi jylmań jigit, endigi jerde ábden aqyldasyp, baıyppen áreket etýimiz qajet. Aqyldy, alǵyr oıly adamdy saılaıtyn bolaıyq!

Kózildirikti eki alaqanyn jaıa sóıledi:

— Anaý aldyńǵylardy saılaǵanda, olardyń esýas bolatyndaryn biz bildik pe? Aqyl-esi durys, jón-josyǵy túzý adamdar dep-aq saıladyq, al olardyń bári shetinen naqurys bop shyqty.

Kúrkildep qoıyp otyrǵan qatpa shal da sózge aralasty.

— O, alla, bu dúnıe ne bop barady? Osy qyzmetke ıe bolǵannyń bári jyndanyp tynatyndy shyǵardy-aý!

— Ie bolǵandar emes, bizdiń saılaǵandarymyz,— dep salpy qaryn naqtylaı tústi.

Jylmań jigit ıyǵyn qıqań etkizdi:

— Kesel qyzmette emes. Olardyń tipti mer bolmaı turǵanynyń ózinde-aq naqurys ekendikterine meniń tıtteı de shúbám joq, tek olar bılikke jete almaı qor bop júrdi. Ókimet bıligin senip tapsyrsań-aq boldy,— erteńinde bári qaǵynyp shyǵa keledi.

Qatpa shal aýyr kúrsindi:

— Biriniń aýzyna biri túkirip qoıady bilem. Mer boldy — qurydy. Deni durys bireýi bolsaıshy!

Sekpil bet te kúızele bas shaıqady:

— Bir qyzyǵy: sońǵy mer menimen otyz jyl dos boldy. Buryn kádimgideı op-ońdy jigit edi. Mer bop saılanýy-aq muń eken...

— E, esalańdardyń qaısysy esalań bop týdy deısiń. Sirá, ol da bizdiń qala bastyǵy etip saılaıtynymyzdy tosyp, buǵyp júrgen ǵoı. Saıladyń — bitti!

— Já, jetti!—dep kózildirikti daýdy doǵardy.— Óter is ótti. Endi kimdi saılaıtynymyzdy aqyldasyp alaıyń.

Atalǵan kandıdatýralardyń bári de jaramady. Bolashaq merdiń minez-qulqy, aqyl-oıy qazir de, keıin de kináratsyz bolýy talap etildi.

Talaılardyń aty ataldy, biraq kópshilikke eshqaısysy unaǵan joq.

Bir kezde kózildirikti daýryǵa sóılep:

— Baǵanadan beri men ne oılap otyrmyn osy?— dedi.— Rásim-beıdiń kandıdatýrasyna qalaı qaraısyńdar, a?

— Allany aýyzǵa alyp aıtaıyn: eń adal adam sol!

— Ári adal, ári ádil, ári kishipeıil!

— Ol kúnshil de emes, qorqaý da emes, ózi jáne ornyqty kisi!

— Eńbekqor, tájirıbesi mol!

Olar Rásim-beıdi jer-kókke syıǵyzbaı biraz maqtasty.

— Rásim-beı qala meri bolýǵa kelispeı me dep qorqamyn,— dedi salpy qaryn.

— Men Rásimdi sábı kezinen bilemin. Bul qyzmetke ol kelise qoıady dep men de oılamaımyn,— dedi qatpa shal ony quptap.

Sekpil bettiń pikiri de solaı eken:

— Ras, ol kelispeıdi. Óltirseń de kónbeıdi! Bundaı iske aralasýdy súımeıdi ol.

Jylmań jigit te qostady:

— Ol bizdiń usynysymyzdy qabyldaı qoımas.

Kózildirikti kúızele sóıledi:

— Endi qaıttik? Rásim-beıdi qalaıda úgittep kóndirýimiz kerek. Úmitimizdi aqtar jalǵyz adam — sol. Shynymen bas tartyp júrer me eken?!.

Bul kandıdatýra saılaýda ótpeı qalýy múmkin-aý degendi eshqaısysy oılaǵan da joq, óıtkeni jurt bularǵa qaltqysyz senedi, bulardyń uıǵarymyna qarsylyq jasamaıdy.

Bári tik kóterilip, jóńkilip Rásim-beıge bardy.

Jaǵdaıdy jaılap aıtty. Mer etip saılaǵandarymyzdyń bári aqyr-aıaǵynda... álgi... eptep netip ketip júr desti.

— Sonda qalaı? Meni de esalań etkileriń kele me?— dedi Rásim-beı.

— Qudaı saqtasyn! Sen aqyldy adamsyń, árqashan tereń oılaısyń. Jalynyp suraımyz. Kelisimińdi ber bizge!

— Joq! Bermeımin!

— Rásim-beı, bul Otan aldyndaǵy boryshyńyz ǵoı!

— Halqyńyzdyń aldyndaǵy paryzyńyz!

— Rásim-beı, ultymyzdyń bar úmiti — ózińsiń!

— Rásim-beı, bul memlekettik mańyzy bar is!

— Jaraıdy, keliseıin,— dedi Rásim-beı,— tek bir shart qoıamyn.

— Qoı shartyńdy!

— Qandaı shart qoısań da qabyldaýǵa qulmyz!

— Meniń shartym mynaý,— dedi Rásim-beı,— men týra júretin, týra aıtatyn adammyn, eskertpediń demeńder keıin. Jaǵympazdardy sýqanym súımeıdi! Sender meniń qurmetime eshqashan qonaqasy bermeıtin, eshqandaı qabyldaý uıymdastyrmaıtyn bolasyńdar, meniń eńbegim sińbegen jetistikterdi maǵan enshiletpeıtin, meni jer-kókke syıǵyzbaı maqtamaıtyn bolasyńdar. Qalaı, meniń bul shartymdy qabyldaısyńdar ma? Men de jumyr basty pendemin. Dandaısyp ketýim múmkin. Káne, qalaı, kelisesińder me?

— Kelisemiz! — dep daýystady bári biraýyzdan.

— Mine, adal adam qaıda?!

— Mine, aqyl qaıda!

— Jaraısyń, Rásim-beı!

Rásim-beı saılaýda jeńip shyǵyp, qala meri boldy.

Saılanǵan kúnniń erteńinde ol elýden asa quttyqtaý telegramma aldy. Solardyń ishinen bir telegrammany ashyp oqydy. Quttyqtaý:

— «Asa qurmetti Rásim-beı! Bizdiń elimizdiń eń mártebeli uly! Halyqtyń eń qalaýlysy!..» — dep bastalypty.

Rásim-beı odan ary oqyǵan joq.

— E, qudiret, esimnen jańyldyra kórme!—dep jalbaryndy ol.

İle-shala bireý esik qaqty. Qushaǵy gúlge tolǵan kózildirikti kirdi. Basy jerge jeterdeı ıilip, jańa merdi qoshemettep quttyqtady.

Rásim-beı qabaq shytyp:

— Osynshama qoshemettiń qajeti ne! — dedi.

Odan soń qatpa shal keldi. Bir qolynda taıaǵy, ekinshi qolynda — úlken gúl shoǵy. Búktetile ıilip, Rásim-beıdiń qolyn súıdi. Rásim-beı qabaǵyn túıip:

— Bosqa áýre bolǵansyz! — dedi salqyn únmen.

Odan soń basqalary: jylmań jigit te, sekpil bet te, salpy qaryn da keldi. Olar da Rásim-beıdi qulshylyq ura quttyqtap shyǵysty.

Rásim-beı eki qolyn kókke jaıyp:

— O, táńirim, aqylymnan adastyra kórme! — dedi.

Tús kezinde oǵan:

— Sizdiń qurmetińizge qonaqasy beriledi! — dep habarlady.

Rásim-beı barar-barmasyn bilmeı eki oıly bop otyrǵanda mashına da kele qaldy.

Qonaqasy zaly patsha saraıyndaı bezendirilip tastalǵan. Qyryq kisige jasalǵan stol ústindegi hrýstal ydystar, kúmis shamdaldar, gúl shoqtary kóz tundyrady.

Bokalyn kóterip kózildirikti ornynan turdy. Onyń quttyqtaýmen bastalǵan sózi birden órnektele jóneldi:

— Ýa danyshpanymyz! Teńdesi joq tektimiz! Kóz toımas kórnektimiz! Seniń arqańda, seniń ǵajap kúsh-qýatyńnyń arqasynda bizdiń mynaý qalamyz qysqa merzim ishinde...

Rásim-beıdi ashý qysyp, ornynan ushyp turdy da, shyǵyp ketip qaldy.

«Bul olarǵa myqtap sabaq bolady»,— dep oılady ol.

Erteńinde ol qyzmetine barýǵa úıden shyqty. Qarasa: kósheler merekedegideı bezendirilgen, úıinen mýnısıpalıtege deıingi jolǵa kilem tósep tastaǵan, barabandar qańǵyrlap, syrnaı-kerneıler sarnap tur, lavr butaqtary samsatyp ilingen, trotýar jıekterinde shákirtter sap túzep tizilip tur.

Jurt qoshemettep qol soǵýda.

«Ýralaǵan» daýystar.

Jylmań jigit qala orkestriniń barabanshysyna:

— Aıanbaı soq! — dep aıqaı saldy.

Sodan keıin shákirtterge:

— Qattyraq, qattyraq! — dep ámir berdi.

— Ýr-ra-a!

Kóshe boıynda qurbandyqqa shalynyp jatqan qoıda esep joq.

Mýnısıpalıtet úıiniń aldynda bıik arka ornatylyp, lavr butaqtarymen kómkerilip qoıylypty. Arkaǵa: «Qalamyzdyń qamqor basshysy jasasyn!» dep ádemilep uran jazylǵan.

Mýnısıpalıtet aldyna ornatylǵan minbege salpy qaryn shyqty da, sóz sóıleýge kiristi.

— Óziniń jigerliligimen, adaldyǵymen, uıymdastyrýshylyq zor qabiletimen, Otanǵa jan-tánimen berilgendigimen búkil qala halqynyń júregine nur quıǵan bizdiń jańa merimiz...

Zyǵyrdany qaınaǵan Rásim-beı sheshenniń qasyna jetip bardy da, onyń saltanatpen oqyp turǵan qaǵazyn qolynan julyp alyp, jyrtyp-jyrtyp tastady. Sonsoń salpy qarynǵa tóne aqyryp:

— Men mundaıǵa qarsymyn! — dedi.

Sol sátte sekpil bet sarnap qoıa berdi:

— Beý, halaıyq! Bu dúnıede budan artyq kishipeıildilik bolar ma? Mundaı keremet qasıetti qaısymyz, qashan kórip edik? Bizdiń jańa merimiz jasasyn!

Ja-sa-syn!

Dúrkirete qol soǵylyp, dúnıe tóńkerilerdeı boldy.

Qoshemet-qurmetten bas saýǵalaǵan mer, dúleı apattan qashqandaı-aq, mýnısıpalıtet úıine qaraı tura júgirdi.

Jańa merdi quttyqtaǵysy kelgender mýnısıpalıtettiń qabyldaý bólmesine de lyq tolǵan eken.

Jylmań jigit qol qýsyryp paıda bola ketip:

— Kimge qandaı nusqaýlaryńyz bar?— dedi.

Jymıyp qatpa shal da shyǵa keldi:

— Bul qyzmetke laıyq sizdeı adam eshqashan bolyp kórgen emes,— dedi ol.

Mer yshqyna aıqaılap:

— Otstavkaǵa ketetinime allanyń atymen ant etemin! Dereý tarańdar, káne! — dedi.

Quttyqtaýǵa jınalǵandar ımenip sheginshekteı bastady.

— Qup bolady!..

— Ámirińizge quldyq!

— Sizdiń sózińiz — bizge zań!

Rásim-beı:

— O, táńirim, saqtaı kór! — dep kúıine kúrsindi. Al sekpil bet turyp:

— Myrza, durystap tynyǵyp alyńyzshy! — dedi qamqor únmen.

Kózildirikti ilese sóılep:

— Ne isteseńiz de erkińiz ǵoı, ápendim, biraq á degennen jumys basty bop sharshamańyzshy! — dedi.

Rásim-beı:

— Joǵalyńdar, túge! — dep aqyrdy.

Jumys jaıyna qaldy. Rásim syrtqa shyqty.

Jylmań jigit onyń aldyna túsip alyp:

— Jol berińder!.. Qalamyzdyń basshysy kele jatyr!.. Jol berińder!.. Joldan bylaı turyńdar!..— dep jurtqa aıqaılaı bastady.

Rásim-beı úıine áreń jetip, esigin tars jaýyp jatyp qaldy. Ol kúni kóshege múlde shyqpaı qoıdy.

Tańerteń qalalyq eki gazettiń ekeýin de alyp kelýin ámir etti. Eki gazet te onyń úlken-úlken portretterin basypty. Birinshi gazet: «Danyshpan adam, bizdiń qala turǵyndarynyń maqtanyshy!» depti. Ekinshi gazet: «Dúnıe júzindegi eń isker mer!» depti. Eki gazet ony básekelese maqtap, tipti jer-kókke syıǵyzbapty.

Keshke merdiń úıine qaraı mashınalar taǵy aǵyldy.

— Bizdiń qalaǵa bıshiler keldi,— dedi oǵan salpy qaryn.— Olardyń ónerin úıge shaqyrtyp alyp kóresiz be, álde el-jurtyńyzdy qýanyshqa bólep kazınoǵa baryp kóresiz be?

Kazınoda jylmań jigit taǵy da sýyrylyp sóılep berdi:

— Asa qurmetti mermen bir mezgilde ómir súrý, onyń mańynda júrý — biz úshin naǵyz baqyt...

Ol jarty saǵattaı sóıledi. Mer ony tyıǵan joq. Odan keıin kózildirikti shyqty:

— Biz sheksiz baqyttymyz, sebebi: bizdiń asa qadirli merimiz shyn máninde eń qaıyrymdy, eń meıirimdi adam...

Rásim-beı jymıyp tyńdap otyrdy.

Arada bir jyl ótti.

Baıaǵylar taǵy da bas qosty.

— Joq, jarandar, ony endi aýyzdyqtaı almaspyz!

— Ábden esirip ketti!

— Bul bárinen de asyp tústi. Muny da óz sorymyzǵa saılappyz! Sumdyq-aı!

— Menmensip aldy! Jer men kókti osy jaratqan sıaqty.

— Jerdi jalǵyz ózi kóterip turǵandaı!

— Naǵyz esirik!

— Esalańdardyń bári osyndaı bolady!

— Al endi ne isteımiz!? Bul jeksuryndy kelesi saılaýǵa deıin taırańdatyp qoıyp otyramyz ba?

— Jo-joq! Jeter!.. Onyń orny — jyndyhana. Ózderiń oılańdarshy: jaman úıin mýzeıge aınaldyryp aldy!

— Alańǵa ózine eskertkish ornattyryp qoıdy!

— Ol keshe álgi kimniń betine bylsh etkizip túkirip jiberdi!

— Ótken túngi qonaqasyda esi ketkenshe iship, bıleımin dep stol ústine jata qalyp sereńdegen joq pa?!

— Sonda bul esalańǵa ne isteımiz?!

— Onyń bir ǵana amaly bar: dárigerge aparyp kórsetip, qaǵazyn myqtap alyp, tup-týra jyndyhanaǵa tapsyrý kerek!

Kózildirikti qopań etti:

— Endi kidirýge bolmaıdy. Áıtpese ol bireýimizdi qylǵyndyryp óltirip tastaıdy.

Ras, ras, tez qımyldaýymyz kerek!

Erteń ony tóseginen turǵyzbastan aıaq-qolyn baılap, jyndyhanaǵa aparǵyzyp tastaıyq. Sonsoń jańa saılaýǵa kirisemiz.

— Durys aıtasyń. Al onyń ornyna kimdi saılaımyz?

— Jarandar, endi abaılaıyqshy! Tym bolmasa osy joly deni durys bireýdi saılaıyqshy!

— Onyń ras! Esalańdar-aq jurtty jyndy qylatyn boldy!

Orysshadan aýdarǵan Ǵabbas Qabyshev

---