InfoHub Logo

«Qazaqfılm» kınostýdıasy «Qyz Jibekke» kelgenshe talaı tarıhı taqyryptyń basyn shaldy. Kınotarıhyn zertteýshilerdiń tujyrymy boıynsha «Amankeldi» men «Shoqan Ýalıhanovtan» sátti shyqqany joq degenge bári qol qoıyp ta júr. Bul aradaǵy «Abaı áni», «Qozy Kórpesh», «Aldar kóse», taǵy basqa tamyry tarıhqa baılanysty shyǵarmalardyń abyroı alǵany shamaly. Osy aıtylǵandardyń ónerdiń basqa jaǵynan belgili dárejede oryn aldy. Keıbireýi odaqtyq, dúnıejúzilik abyroıǵa ıe boldy. Demek kınoóneriniń óz ereksheligi bir bolsa, bul salanyń áli de bizde býyny bekimeı kele jatqanynyń saldarynan sátsizdikke ushyrap júrmiz degendi moıyndap ta qoıdyq. Ásirese «Qozy Kórpeshtiń» súreńsiz shyǵýy kórermen qaýymnyń kóńilin sýytty.

Al «Qyz Jibek» ekranǵa shyǵady degende eleńdemegender shamaly, halyq arasyndaǵy qıssa túri óz aldyna Kúlásh, Qurmanbek, Qanybek, Ǵarıfolla tobynyń Qyz Jibegi de alǵany bólek qazyna, jyr túrimen áni túrimen, qulaq sińdi, kóńilge jattandy Jibekti kóp jaǵdaıda kıno tilinde jurttyń keıbiri jatyrqaı qarsy alýy da túsinikti.

Sondyqtan biz ekrandaǵy «Qyz Jibekti» sóz eterde aldymen ár nárseniń ózine tán ózgesheligi, ádisi, jurtqa jetý joly bar degendi eskerte ketkimiz keledi.

Maıdan dalasy...

Ár jerde sheıit bolǵan arys — azamattar..

Maıyrylǵan qylysh, synǵan naıza... Qulyndaǵy úni quraqqa shyqqan mertikken bedeý, bárine qulaq aspas meńireý dúnıe...

Qandy kól, azaly alań... úrikken el, úreıli bala...

Qaraly qatyn, qajyǵan qart... Qaıyrymsyz taı qazan, qamalǵan halyq... Jańa ǵana ótken qandy shaıqas zil-záleniń kýási. Osyǵan ilese «Jeńdik»—degen bip aýyz sózdi estigen Qyz Jibek qýanyshynda shek joq. Alqa bilezik, belbeý, ilgek, boıyndaǵy bar asylyn súıinshige shashyp, jan ushyryp shaýyp keledi... Qansha qaza bolǵanmen jeńistiń aty jeńis. Jeńis árdaıym qýanysh, tek uzaǵynan súısindirsin!..

Ǵabıt Músrepov senarıin jazǵan Sultan Qojyqov ekranǵa shyǵarǵan «Qyz Jibek» kınodastany osylaı bastalady.

Álbette, halyq murasyna barǵan qaısybir sýretker bolmasyn, ol aldymen óz qoǵamynyń búgingi múddesi men erteńgi muratynyń jarshysy bola tura, ózi ómir keship otyrǵan ortanyń oı-sanasynyń ókili, tarıhqa búgingi parasat bıiginen, rýhanı ómirimizdiń ıgi talabynan qaraıtyn zerdeli zertteýshisi, baısaldy barlaýshysy saq sarapshysy. Sondyqtan da avtorlar barshamyzǵa belgili hıssanyń jalań qabat jelisin qýalamaı, ondaǵy azamattyq áýen, estetıkalyq ıdeal, birlik, berekege qushtarlyq, ar-ádiletti tý tutqan halyqtyq qasıetterdiń fılosofıalyq astaryn asha, bizge Qyz Jibek týǵan topyraqtyń tegin, zamanadaǵy tynys-tirliktiń áleýmettik árin, tarıhı turpatyn, muń-muqtaj, sor syńaıyn negizgi keıipkerlerdiń taǵdyrymen baılanystyra baıandaıdy. Shyǵarmanyń bar bolmys-bitimimen «Adam taǵdyry halyq taǵdyry» — degen Pýshkınniń uly qaǵıdasyn ustanǵandyqtaryn dáleldeıdi. Biz kórgen «Qyz Jibektiń» qundylyǵy da, qýanysh ákelgendigi de osynda jatsa kerek.

Osy kúngi qabyrǵaly halyqtardyń ádebı murasy, azamattyq tarıhyna zer salsaq birlik yntymaq úshin nebir batyr baǵlany, aıaýly arýy qurban bolǵan. Tarıhtan talaı ógeılik kórgen qazaq halqy da bul ker kezeńdi basynan ótkizgen.

Mine, «syımaı emes, sıystyrmaı júrgen» keseldiń biri rý tartysy. Aǵaıyn arasyndaǵy altybaqan alaýyzdyq. Baýyrdan baqastyń, jaqynnan jábir shekken qor tirlik. «Baqytsyz elge basshy tabylmaı» batyr degeni qaraqshyǵa, aqsaqal degeni aıańshyǵa aınalǵan seń soqqandaı sergeldeń kezeńniń keıpi. Shermende ómirdiń sherli shejiresi. Syrttan toryǵan jaý óz aldyna, ishtegi lańnyń túri osy. Bul bir el basyna beımezgil túsken náýbet. Osyǵan moıynusyna júrgen halyqtyń boıynda qudiretti ses bar. Arýaǵyn taptatpas aıdyn bar. Sol zamannyń ózinde qyrshynyn jyr ete bildi, armanyn tý ete bildi. Olardyń úzilmegen úmiti — búgingi urpaqtyń jetken bıigi. Oqıǵanyń túleıtin tósegi, órbıtin ózegi osy.

Rejıser Sultan Qojyqovtyń budan burynǵy eńbekterimen de qalyń qaýym ekran arqyly tanys. Keıbirinde «áttegen-aı» aralasqanmen kóz qýantyp kóńilge uıalaǵany da az emes. Al «Qyz Jibek» bolsa bul Sultannyń burynǵy shyǵarmalaryndaǵy izdenis, tolǵanys joldarynyń toǵysa kelip bir arnaǵa túsken shaǵy sıaqty. Sultan «Qyz Jibekte» arǵy-bergi zamandaǵy qazaq halqynyń tarıhyna baılanysty shejire derekterdi, ǵylymı eńbekterdi, etnografıalyq salt-sanalyq, ádet-ǵuryptyń áleýmettik qarym-qatynasqa baılanysty jazbalardy tereń zerttegen bilimdarlyǵyn tanytty.

Tabıǵat kórinisine keıipkerdiń kóńil kúıiniń kózimen qaraý, adam taǵdyryn ortamen ólsheý, Sultannyń berik ustanǵan ádisi. Tabıǵat, adam, orta osy úsheýinen kindiktes birlik taba otyryp, zamana jáıli oı tolǵaý bar.

Anaý kókjıekti kómkere tartqan sán-salıqaly kósh — dáýir kóshi. Berirekte qyzyldy-jasyldy samsaǵan san-qıly gúldermen bezelgen jomart jerdiń sheksiz túkti kilemi. Jeńis qýanyshy, ata mekenge bettegen qýanyshyna saı tutana bastaǵan ǵashyq ushqyny, Jibek shat-shadyman qurbylarynyń ortasynan órtten úzile qashqan jalyndaı anda-sanda jalt-jult etip bir kórinedi. Kók jelekti tóbe, úkili shatqal, jarasymdy ázil, jarqyn kúlkige aına kóldiń aqqý qazy ún qosady. Búkil tabıǵat búgingi adam qýanyshynyń qoshemetshisine aınalǵandaı.

Endi birde, kún aptaby jalaǵan taz tóbeler, mylqaý qıa qyzǵylt jartastar, aza kúıin shalǵan jaıaý jel, jaýlyǵy jelmen alysqan qaraly áıelder, qara jabýly tul attar. Taǵy da tabıǵat, adam, taǵdyr... osyndaı birin-biri ósire, tolystyra otyratyn qat-qabat kórinister shyǵarmanyń ón boıyna tán.

Osy tusta rejıser oıymen astarlasyp jatqan operator eńbegin atap ketken jón. Respýblıkalyq syılyqtyń laýreaty Ashad Ashrapov, tabıǵat áseriniń qupıasyn, kórkemsýret qudiretin jiti ańǵaratyn sezimtal júrek, sergek oıdyń sýretkeri. Ol akter janynyń emosıalyq qubylysyndaǵy eń tıimdi sátterdi taýyp qandaı kadr qaı qımylda utymdy bolatynyn tamyrshydaı tanıdy. Onyń eńbeginde tabıǵattaǵy boıaý úılesimderin, oqıǵaǵa keıipker haline úndestirýde shynaıy sheberlik jatady.

Fılmniń úlkendi-kishili rolderin atqarýǵa qazaq óneriniń talantty toby tizelesken. Avtor oıyn, rejıser maqsatyn oryndaýda akterlerdiń kóp izdengendikteri baıqalady. Oqıǵadaǵy ornyna saı minez, qulyq, pıǵyldyń óz keıipkerleriniń boıyna laıyq boıaýlaryn taýyp, árqaısysy dara tulǵa jasaǵan.

Ańǵarǵany mol, aıtary kóp, qaýymdasary joq, Kenenbaı Qojabekovtyń pushaıman — Syrlybaıy, armany kóp te dármeni joq, qobyzben birge bebeý qaqqan Ydyrys Noǵaıbaevtyń Qarshyǵasy, jylqynyń tuıaǵyn sanap, qulaǵynan arǵyny kórmeıtin Qaýken Kenjetaevtyń bezbúırek — Bazarbaıy — úsheýi úsh udaı jatqan obrazdar.

Shalt aqyn, shapberme ázildiń sheberi Shegeni Ánýar Moldabekov otty kóz, oınaqy minez, qarshyǵa qımylymen súısindirdi.

Sol ortanyń búligi Bekejan obrazyn jasaýda Asanáli Áshimov óneriniń jańa betin ashty. Buǵan deıingi oınaǵan rolderimen salystyrǵanda Bekejan qaı jaǵynan bolsa da Asanáliniń ampýlasyna jat, jambasyna kelmes shalǵaı tárizdi edi. Al, akter, talanty, qyzǵanyshynan qomaǵaılyǵy, seziminen sekemshildigi, batyrlyǵynan baqastyǵy basym, jalǵan namys, jadaǵaı serttiń aılaly aramzasyn halyq uǵymyndaǵy qandy qaraqshylyq qalpyna apardy.

Al, avtorlar ásirese Qyz Jibek pen Tólegen obrazyna qıssadaǵy jelisti saqtaı otyryp úlken azamattyq júk, áleýmettik astar bergen. Qyz Jibek «betime tozań tımesin» dep oń jaqta jigit tańdap otyrǵan baıdyń erke arýy emes, Jasynan daý-damaıdy, jala-janjaldy kópip ósken kózi ashyq, kóńili sara halyq qyzy. Sondyqtan da ol tek qana ǵashyqtyqtyń ońasha qyzyǵyn oılaǵan joq. Tatýlyqtyń uıytqysyn saqtaý úshin óz basyn báıgege tikti. Tólegenge qosylýdan góri el yntymaǵyna dáneker bolýdy joǵary sanaıdy. Egesti toqtatyp, jebe tańdaýdyń syry osynda jatyr. Jibek bolmysyn jan-tánimen uǵynǵan jas aktrısa M. Ótekeshovanyń tuńǵysh qadamy sátti bolǵanynda daý joq. Sol zaman qyzyna tán ıba-iltıfat, bıazy minez, jaıdary qylyq tabý, kóp izdenýdiń jemisi. Áne, kóz baılaýly, qolda jebe, qıyn asý, qyl kópir, attaı týlaǵan júrek, diril qaqqan shoq erin Jibektiń ózi tańdaǵan jol, tusaý kesetin tek taǵdyr ǵana... Shúkir, bult torlaǵan úmit kúni qaıta shyqty. Qyz Jibektiń syrtqy symbatyna súısine otyryp, pák júrektiń alaýlaǵan qýanyshyna, ańsaı kútken muratyna qan-qazadaǵy qasiret zaryna birge kúıinesiń.

Tólegen de (Quman Tastanbekov) Syrlybaı aýlyna qyz izdep emes, bitim izdep kelipti. Úlkenge izet kórsete otyryp, maqsatyn baıandaıdy. Aqyldy azamat halyqtyń oıynan shyǵyp otyr. Uzamaı jolda tapqan belbeý syry da málim boldy. Qumannyń Tólegeni arzan sezimniń jelókpe jigiti emes. Qyz abyroıyn saqtaı otyryp, óz baǵasyn da biledi. Ata-baba dástúrin de berik ustaıdy, ádepten aspaıdy. Biraq Jibek úshin bárine daıar. Jigeri de, erligi de jetedi. Ony biz jyryndy aılaker Bekejan men jekpe-jekte kóremiz. Ol sertke berik, oǵan kelgende áke sózi de tosqaýyl bola almaıdy, ol sertke sengish, sol sengishtiginen qapyda qaza tabady. Aq jol, aq nıettegi azamattyń obrazyn jasaýdaǵy talantty tabysy úshin jas akterge rızalyǵymyzdy aıtamyz.

Barshamyzǵa jastan qanyq «Qyz Jibek» operasyndaǵy kúılerden ózgeshe, ózinshe tyń jol tartqan kompozıtor Nurǵısa Tilendıev eńbegi bul shyǵarmanyń júrek lúpili tárizdes, Nurǵısa oqıǵa dáýirine saı syrly sazdar tapqan. Keıipker kóńil kúıleri bylaı turyp dombyradan bastap árqıly orkestr, horǵa deıin qosylǵan Nurǵısa mýzykalarynan tabıǵatqa jan bitip, keı sátte kól kúrsinip, taý teńselgendeı áserler paıda bolady.

Fılmniń ásemdik ajaryn nurlandyryp turǵan talantty sýretshi G. Ismaılovanyń qolynan shyqqan úlgiler, kıim-keshektiń nebir tamasha pishimderi, saýyt-saıman, er-turmannyń ár túrli áshekeı-bederi, úı jabdyqtarynyń oıý-órnekteri, eń arjaǵy rýǵa tán kıim ózgeshelikteri, kánigi sheberdiń halyq ónerin tereń biletindigine kepil. Aıtpaqshy, bizdiń áńgime etip otyrǵanymyz fılmniń qazaqshasy ǵoı. «Kúnde de meń bar» degendeı oryssha nusqasyn jasarda eki jáıdi eskerse eken deımiz.

B i r i n sh i: ersili-qarsyly shabystyń shamadan tys moldyǵy, tabıǵat kórinisterindegi utymdy-aý degenin ár rakýrstan kórsete berý shyǵarmanyń dramalyq býynyn bosatyp, damýyn álsiretedi.

E k i n sh i: o bastan epıkalyq arnamen kele jatqan fılmniń fınaly tym qorash, jeńil. Osy jaǵyn avtorlar áli de oılana tússe eken degen tilek edi.

Sonymen «Qazaqfılm» kınostýdıasynyń talantty tobynyń epıkalyq qulashy «Qyz Jibek» arqyly kórindi. Fılm halyq taǵdyry, búkil adamzat taǵdyry birlik yntymaqta dese, bul adam balasynyń aýzynan túspes urany. Onyń ústine bul fılm ıdeologıa maıdanyndaǵy jaýlarymyzdyń «Sovet halyqtarynyń ótken tarıhyn baıandaýǵa haqy joq» deıtin sáýegeıligine taǵy bir jaýap.

1971

---