InfoHub Logo

Qazaqstannyń eńbekshil halyq ýákilderiniń 1-jalpy jıylysynyń bolyp ótkenine hám úkimettiń qurylǵanyna mine, úsh jyl toldy.

Osy úsh jyldyń ishinde Qazaqstannyń eńbekshil halqy basynan qandaı isterdi keshirdi hám úkimeti qandaı ister istedi, sony qysqasha sydyryp qarap ótip, qorytyndysyn aıtqanda hám ilgeri isterdiń josparyn baǵdarlaǵanda myna tóm endegini aıtýǵa týra keledi:

Qazaqstannyń 1-jalpy keńestik jıylysy bolyp, úkimeti jasalǵannan beri turmys júzinde, tirshilik maıdanynda talaı oqıǵalardy basynan keshirdi.

Germanıa soǵysynan beri sol soǵystyń áserinen jáne juttyń hám túrli indettiń áserinen kúızele bastaǵan qazaqtyń sharýashylyǵy, Semeı hám Aqmola gýbernıalarynan basqa qazaq gýbernıalarynyń bári de jylmaǵaı qan jalaǵan aqsúıek jutqa shaldyqty, adam balasy kóp kórmegen asharshylyqqa ushyrady. Juttyń, asharshylyqtyń aýyrlyǵy sondaı boldy: Oral, Aqtóbe, Torǵaı gýbernıalarynyń talaı jerlerinde ólgen-jitkender de boldy.

Bul ásirese 1921 jyl men 1922 jyldardyń arasynda boldy. Dál Qazaq respýblıkasy jarıalanǵanyna bir jyl bolǵan shamada. Jalpy Qazaqstan osy bir sońǵy 6 — 5 jyldyń ishinde burynǵy maldyń 80 prosentinen (100-den 80 joǵaltty) aıryldy.

Mine bul qarsańda, ıaǵnı sol Qazaqstan úkimetiniń qurylǵan 1920-dan 1922 jylǵa sheıin úkimettiń nazarynyń hám kúshiniń kóbin bir jaǵynan sol jańa qurylǵan jas úkimettiń mekemelerin jasaýǵa hám olardy jóndeýge nyǵaıtýǵa jumsaldy, ekinshi jaǵynan asharshylyqpen, jutpen kúresýge jumsaldy. Qazaqstannyń úkimeti ózi jas úkimet, buryn tájirıbe, tártibi joq úkimet bolǵandyqtan jáne ózi qazynasyz kedeı úkimet bolǵandyqtan, isti jóndep, týra kóńildegideı alyp júrerlik eńbekshil tapqa shyn kóńilimen qyzmet qylatyn adamdar az bolǵandyqtan, bul asharshylyqpen kúresý maıdanynda hám úkimet mekemelerin jóndeý maıdanynda aıta qalǵandaı kóńildegideı qaırat kórsetti deýge bolmaıdy.

Qolynan kelgenin úkimet aıanǵan joq, biraq artyq qaırat kórsete almaǵan sebebi — sol joǵarǵy aıtylǵan kemshilik boldy. Mine, bylaı bolǵan soń, ózi nadan, ózi taǵy qazaq tárizdi halyqta eń kerekti: 1. Oqý. 2. Halyq sharýashylyǵyn ońdaý. .1. Halyqtyń densaýlyǵyn qorǵaý hám úkimet mekemeleriniń túrli isterin basqaratyn adam daıarlaý tárizdi isterdiń bári de artta qaldy.

Bul eki arada jalpy rossıalyq keńes úkimetiniń basynan keshirgen tarıhı oqıǵalarmen baılanysty Qazaqstannyń sharýa baqqan eńbekshil halqy da jalpy sharýasynyń juttan, asharshylyqtan búlingen, kúızelgen ústine moınynan «razverstkany» atqardy. Jáne kólik salyǵyn, ylaý mindetin atqardy.

Mine, bul rette de «razverstka» salyǵynyń retinde, zat salyǵynyń retinde hám kólik, ylaý, eńbek mindetteriniń retinde de álgi aıtylǵan keńes mekemeleriniń túrli qyzmetterin kóńildegideı basqaryp, kóńildegideı atqaryp otyrarlyq eńbekshil halyqqa shyn qyzmet qylatyn adamdar az bolǵandyqtan sol halyqqa túsken joǵarǵy salyq jınaý retterinde talaı kemshilik, talaı jolsyz is, talaı zıandy ister boldy. «Jut jeti aǵaıyndy, kúıeýimen segiz aǵaıyndy» degendeı, ondaı, halyqtyń sharýasynyń kúızelip, jalpy eńbekshil halyq tóten shyǵyndarǵa ushyrap turǵan kezde, aýrý ústine shyqqan shıqandaı, Qazaqstannyń sharýa baqqan halqy úkimet tarapynan túsken salyqtardyń hám ol shyǵyndardy jınaǵan retterdegi tóten shyǵyndardan basqa kóldeneń shyǵyndarǵa da kóp ushyrady.

Máselen: qaptaǵan, órgen qalyń qasqyrlardyń kóbeıgeni, qaptaǵan qalyń urylardyń tıgizgen zıandary hám hár jerdegi shyqqan bandalardyń tıgizgen zıandary qazaq sharýasyna az bolmady.

Mine, osy aıtylǵandardyń báriniń zardabynan Qazaqstannyń ózi jas, óziniń tájirıbesi joq, óziniń kóńildegideı is basqaratyn, is júrgizetin adamdary az úkimeti aıta qalǵandaı is isteı almady.

Biraq úıtkenmen qansha qıyndyq kórse de, jalpy rossıalyq keńes úkimetiniń aqyryndap, azdap nyǵaıyp, isterin túzeýimen bizdiń Qazaqstan úkimeti de azdap, aqyryndap isterin jóndeı bastady, aqyryndap qulashyn jaıa bastady hám Qazaqstannyń eńbekshil halqy da az bolsa da 1920 hám 1921 jyldardan kóri turmysyn jóndeı bastady.

Qazaqstanda qazir taqyr asharshylyq joq. Burynǵy sansyz salyq qalyp, bıyl Qazaqstan halqynyń aýyl sharýashylyǵyna biryńǵaı jalǵyz salyq tústi. Árıne, bul salyqty kóńildegideı jeńil deýge bolmaıdy, biraq úıtkenmen burynǵy salyqtardan jaqsy.

Qazaqstannyń ár jerindegi elder óner-bilim dúkenin qurýǵa qolaısyz kóshpeli, qańǵyrǵan turmysty tastap, otyryqshy bolýǵa, jer kásibine aınalýǵa kirisip jatyr.

Mine, bul — bir.

Ekinshi, bizdiń Qazaqstan úkimetiniń bir zor istegen isi — oqý isin alǵa bastyrdy.

Patshalardyń zamanynda mektep, medrese kórmegen, shkalalardyń mańaıyna kele almaǵan qazaq eńbekshileriniń balalary qazir Qazaqstannyń árbir qalasynda-aq mektepterde hám shkolalarda tolǵan jáne Qazaqstannan tys shet qalalary da qazaq jastarynan qur emes.

Taǵy da, ár túrli mekemelerdiń isterin kóńildegideı júrgizip ketetin qazaq eńbekshilerinen shyqqan adam az bolǵandyqtan, Qazaqstan úkimeti kerekti qyzmet qylatyn adamdar daıarlaýǵa túrli kýrstar, túrli mektepter ashyp jatyr. Máselen: 1. Baspa óneriniń kýrsy. 2. Salyq, qazyna, aqsha isterin júrgizetin adamdar shyǵarǵan kýrs. 3. Kooperasıa uıymdarynyń isterin júrgizetin adamdardy shyǵarǵan kýrstar. 4. Muǵalimder daıarlaıtyn ınstıtýt hám tehnıkýmdar, kýrstar. 5. Adam dárigerlerin shyǵaratyn tehnıkým. 6. Mal dárigerlerin shyǵaratyn hám jer bilgishterin shyǵaratyn tehnıkým. 7. Ásker bastyqtaryn shyǵaratyn shkola. 8. Mılısıanyń bastyqtaryn shyǵaratyn kýrs. 9. Sot isterin basqaratyn adamdardy shyǵaratyn kýrs.

Bul oqý isin, qyzmet qylarlyq adamdar daıarlaý isin, Qazaqstan úkimeti 1922 jyldyń aqyrynan 1923 jyldyń basynan beri qaraı bastap kótermelep, júrgizip keledi.

Joǵarǵy aıtylǵan kýrstardyń keıbireýleri biraz kisilerdi daıarlap shyǵaryp ta qoıdy.

Máselen, sot kýrsynan biraz kisi shyqty, salyq, qazyna, aqsha kýrsynan biraz kisi shyqty.

Biraz ýaqyttardan keıin ózge kýrstegiler de birte-birte shyǵa bermek. Sóıtip, qazir aqyryndap birte-birte jóndelip kele jatqan keńes úkimetiniń mekemeleri de isterin túzep, júrgizip ketpek. İlgeri basqan saıyn «er qosy júre túzelmek...»

Bizdiń endi ilgergi isterimizdiń baǵdary qandaı?..

Ol mynadaı. Bizdiń maqsat: 1. Tez arada Qazaqstan halqyn jalpy otyryqshy qylý, sóıtip óner-bilim isterine jalpy qalyń eńbekshi halyqty jumyla kirgizý. 2. Oqý isterin nyǵaıtyp, kórkeıte berý, sóıtip tez qyzmetkerler daıarlaý. 3. Qazaqstannyń aýyl sharýashylyǵyn, halyqty saýdager- qýlarǵa jem qylmaı, halyqty ózara uıymdastyryp, kooperasıa isin júrgizip, ortaq dúkender ashqyzyp, halyqtyń satatyn hám alatyn nárselerin sol ortaq dúkender arqyly ótkizý. 4. Onan soń halyqtyń toqtalyp, bólinip qalǵan zaýyttaryn, ıakı kásip dúkenderin birte-birte jóndep júrgizip jiberý. Al qazir júrip turǵan zaýyttar bolsa, ıakı kásip dúkenderi bolsa, hám bulardyń ózderi paıda shyǵaryp turǵan bolmasa, solardy paıda shyǵaratyn qylý. 5. Jáne qazaq jastaryn az-azdap ásker isine úıretip, óz mindetin ózine tanytý, — mine osy 5 másele bizdiń Qazaqstan úkimetiniń qazirgi aldynda turǵan zor máseleleri, moınyna artqan zor júkteri, tarıhı júkteri.

Árıne, bulardyń bárin úkimet jalpy halyqtyń kómeginsiz isteı almaıdy hám jalpy halyqtyń kómegi bolǵanda da bir-aq jylda isteı almaıdy.

Bul kórsetilgen isterdiń kóńildegideı bolyp shyǵýyna jalpy halyqtyń úsh kómegi kerek, hat biletin, kózi, kókiregi ashyq qazaqtyń jalpy yntasy kerek.

Osyndaı gazet-jýrnalǵa jazylǵan sózderdi qur oqyp tastamaı, árbir eńbekshil tapqa qyzmet qylamyn degen adal nıetti azamat oılanyp, istiń eńbekshil halyqqa zor maǵynaly ekenin bilip jumyla kirisse hám joǵarǵy isterge kómek berýge jalpy halyqty shaqyrsa, qandaı is bolsa da ilgeri baspaı qoımaıdy, qandaı is bolsa da istelmeı qoımaıdy.

Qazir aldymyzda turǵan zor is — qazaǵy kóp jerlerde mekemelerde keńse isterin qazaq tilinde júrgizý. Bul eńbekshil halyqqa úlken kerekti, zor maǵynaly máseleniń biri. Buǵan da jalpy ynta, jalpy jumylý kerek.

Minekeı, qysqasha aıtqanda ótken arttaǵy isterdiń hám aldaǵy isterdiń baǵdary osy.

04.10.1923 jyl

---