InfoHub Logo

Qazaqstannyń jalpy halimen tanystyryp ótý úshin 1924 jyly 5-aqpanda joldas Seıfýllın Sáken Kúnshyǵys ortaqshyl ýnıversıtetinde oqýshy qazaq, qyrǵyz jastarynyń arasyna kelip baıandama istedi. Kún tártibine qoıǵany I — qazaq sharýashylyǵy, II — Qazaqstanda oqý, III — áskerlik qyzmeti, IV — Jetisý ám Syrdarıa oblysyn Qazaqstanǵa qosý, V — qazaqtyń tili ám ádebıeti.

Eńbekshil Qazaqstannyń sharýasyna kóz jiberip, jeriniń keńdigine qarasaq, qazaq jeri qaı respýblıkalardan bolsa da eki- úsh ese úlken. Jeriniń jaratylysyna qarasaq turmysy óte nashar, sharýasy artta qalǵan óte kedeı halyq, jer taý, tas, qumdy bolady, toǵaıly, sýly jeri az, mal asyraýǵa táýir. Qazaq eliniń kedeılenip, maldan aıyrylýy German soǵysy, onan tap soǵysy kezinde boldy. Qazirgi kúnde qazaqtyń malyn mólsherlep qaraǵanda jalpy 100-den 20-sy qaldy, jekelep alǵanda maldyń azyn- aýlaq qalǵan jeri Semeı, Aqmola gýbernıalarynda mal bitken, keı jerlerinde yrymǵa mal joq, iship-jegeni qaratary, sý. Qazaq malynyń bitýine kesir bolyp jabysqan nárse, aıtyp kettim, German soǵysy, tap soǵysy, asharshylyq boldy. 1923 jyly halyq astyq egip, jerge aınalysyp kishkene táýir edi, bıyl taǵy nashar boldy.

Ózderińizge belgili, qazaq eli qansha malmen birge týyp, birge ósip kele jatsa da, maldy qalaı asyrap, qalaı artynan júrip ketýin bilmeıdi. Bul árıne, mal qararlyq ónerdiń joqtyǵyn kórsetedi. Endi qoldan mal ketip, ashyqqan soń, qazaq bereke sharýalyqta ekenin, jer kásibiniń jaqsy ekenin bilgen soń, otyryqshylyqqa aınalýǵa, sharýaǵa kirisýge jalpy bet alyp otyr.

Biraq munyń bárin ózderi keńitip áketýge kúshteri joq, úkimet qoldap áketýge úkimettiń de qarajaty belgili. Biraq úkimet qoldan kelgen járdemin aıamaı otyryqshylyqqa aınaldyrmaqshy, sharýaǵa moıyn burǵyzbaı kelgen nárse ózderińizge belgili nadandyq, qarańǵylyq boldy.

Ár ult mádenıetsiz alǵa baspaq emes, óz tili, ádebıeti bolmasa keri ketpek. Jıhanger soǵysynan keıin qazaq halqy oqýdyń qadirin bilip, oqýdyń barysy jastardyń arasynda óte zoraıyp otyr. Qazaq halqy jalpy bilimge, ónerge jetý úshin otyryqshylyqqa aınalýy kerek. Bolmasa qazaq halqy sharýaǵa aınalyp, mádenıetke jetedi dep aıtýǵa bolmaıdy. Úkimet qolynan kelgen járdemin aıamaı jastardy oqytyp otyr.

Qazir bir Orynborda eki myńdaı oqýshy bar, jekelep alǵanda mynandaı: keleshekte qazaq jastarynan oqytýshy shyǵaratyn qazaq ınstıtýtynda 300-deı, rabfakta 200-deı, aımaqtyq keńes partıa mektebinde 200-deı, dárigerler daıyndaıtyn mektepte 100-deı, mal aýrýyn qaraýǵa daıyndaıtyn mektepte 60-taı, fınans kýrsynda 50-deı, sot kýrsynda oqyp jatqan jigitter bar.

Alǵashqy shyǵarǵanyn ár jerge tarattyq. Baspa, árip tizetin kýrstarda oqyp jatqandar bar, aımaqtyq kooperasıa kýrsynda 34-teı jigit bar. Mılıseıskıı kýrsta 25-teı qazaq bar.

Basqa shet qalalarda: Máskeý, Tashkent sıaqty jerlerde oqyp jatqan jigitter bar. Qazaqstannyń árbir gýbernıalarynda ashylǵan mektepter bar, munymen jetilip ketti deýge bolmaıdy, biraq jyldan-jylǵa qaraǵanda jastardyń qozǵalysy kúshti. Oqýshylarymyzdyń hali nashar, qarajaty kem, buǵan bóget bolyp otyrǵan, aıtyp kettim, úkimet qarajatynyń kemdigi.

Qazaqstannyń alǵa basa almaı otyrǵany — jeriniń shalǵaılyǵy, halqynyń ár jerde shashylyp jatqandyǵy. Qazirgi ýaqytta eki oblys — Jetisý, Syrdarıa Túrkistan qaramaǵynda otyr. Biz buryn másele qozǵaǵanda Máskeýdegi kindik úkimet ázirge qoıa turyńdar dep sozyp keldi. Bul gýbernıalar Qazaqstanǵa qosylǵanda Qazaqstanǵa paıdasy tıe me, zıany tıe me? Zıan dep otyrǵany — Qazaqstan kedeı, sharýasy kem, aýyrlyq eki oblysqa túsedi. Bul qate. Asharshylyq ýaqytta Semeı, Aqmola gýbernıasy ash gýbernıalarǵa 5000-daı qara mal jınap berdi.

Tıetin paıdasy mynaý — keleshekte tarıhtyń mindeti qazaqtyń sharýasyn bir jerge jınap, tili, mádenıetin, ádebıetin, tárbıesin bir jerden molaıtý. Bul úshin eńbekshil qazaq kedeıi bir jerde, bir úkimette bolýy kerek. Osy kúnde qarasaq, qazaq tili Túrkistanda bir túrli, Qazaqstanda bir túrli, árıne bulaı bolsa ulttyń tili joǵalmaq. Bir jerde bolsa til de, ádebıet te, mádenıet te bir jerden shyqpaq.

Kindik úkimet bul eki oblysty Qazaqstanǵa qospaq boldy. Jaqynda qosylmaq, nege deseńiz Túrkistanda ózbek, orys, qazaq, túrikmen, qyrǵyz bar. Mine, bularǵa keminde bir mekemege 30-40 kisi kerek. Úkimet mekemeni azaıtyp, kisiniń, qyzmetkerdiń sanyn azaıtyp otyr. Sondyqtan ár ultty ózderine qospaq bolǵany osy.

Onan keıingi másele qazaqtyń tili, ádebıeti, 12-partıa sezinde ult máselesin sheshkende árbir ult óz tilimen, óz ǵurpymen mádenıetke jetý kerek degen, ár mekemede óz tilderi júrsin degen qararlar shyǵarǵan. Qazirgi ýaqytta qaı respýblıkada bolsa da óz tilderi qoldanylyp jatyr. Bizdiń Qazaqstanda bul kúnge sheıin júrmeı kelgeni — qyzmetkerdiń joqtyǵy boldy. Osy qańtardyń birinen bastap is júrgizýge dekret shyǵardyq. Ár oblystarda, ýezerde ókil shyǵa bastady.

Qazaq tili júrdi. Biraq jalpy jerde júrip ketedi deýge ázir qıynyraq. Qazir baspa mashına qazaqsha istelip jatyr. Birli- jarym istelgeni jiberildi, bul mashına qazaq tiliniń júrýine birqatar jeńildik beredi.

Qazaq ádebıetin alsaq, qazaq ádebıeti soǵystan keıin keńes úkimeti ornaǵan soń shyǵa bastady. Osy kúnde ártúrli oqý quraldary shyǵyp jatyr.

Mysalǵa fızıka, qazaq tarıhy, pedagogıka, dıdaktıka, geografıa, botanıka, saıası kitaptar, basqa ádebıet kitaptary basylyp shyqty. Jalpy baspa isi kúsheıdi. Ár jerde gazet, jýrnaldar shyǵyp jatyr. Bir-eki jylda ádebıetimiz molaıyp shyqpaq.

Munan sońǵy másele ásker jaıy: biz Qazaqstan úkimetin jasaǵanda, áskerin qosa jasaý kerek edi. Biraq bul ýaqytqa sheıin júzege aspaı keldi. Úkimet qorǵany — qyzyl áskerdi jasaý úshin ár ult ózderinen qyzyl ásker jasamaq. Sonyń úshin birinshi másele ásker jasaý. Qazir bizdiń Orynborda komsostavta 400-deı orys bar. Jaqynda ol kýrsta ylǵı qazaq jastaryn oqytyp, Qyzyl komandır daıarlaıtyn bolamyz. Sol úshin qaýly shyǵardyq. Bul kýrsta 500-deı kisi oqıdy. Onan shyqqandar qyzyl áskerge bastyq bolmaq. Onan soń atty ásker úshin kavalerııskıı kýrsy ashylmaq. Biraq bunyń bárin boldyrsaq ta qarajat qınaıtyn bolyp tur. Minekı qysqasha aıtqanda qazirgi ýaqytta Qazaqstannyń jaıy osy.

Munan soń oqýshy jastar ózderi qaýly usynyp, qorytyndysy mynaý: joldas Seıfýllınniń baıandamasyn tyńdaǵan soń biz kúnshyǵys ortaqshyldar ýnıversıtetinde oqýshy qazaq, qyrǵyz jastary biraýyzdan qaýly qyldyq:

1. Eńbekshil taptan shyqqan biz, jastar, ortaqshyl tárbıesimen tárbıelenip, alǵan bilimimizdi, kúshimizdi eńbekshil qazaq eliniń turmysyn, sharýasyn ońaldyrýǵa, túzeýge, ortaqshyldyq qoǵamyn ornatýǵa iste otyrǵan azamattarymyzǵa kómekshi bolyp belsene kirisemiz.

2. Ár jerde shashylǵan eńbekshil qazaq elin, Túrkistan sıaqty jerde bólinip júrgen qarańǵy halyqty bir jerge basyn tezdep qosýyn tileımiz. Nege deseń, bytyraǵan, shashyrandy ulttyń alǵa basýy qıyn. Tili bir, turmysy bir, ǵurpy, ádeti bir ulttyń bir jerde bolyp, mádenıetke, jetýi kerek.

3. Halqy kedeı Qazaqstan úkimetin otyryqshylyqqa tez kúnde aınalýy úshin úkimet bar kómegin aıamaı ám jeńildik úshin, merzimdi ýaqytqa sheıin salyqtan qutqarýyn tileımiz.

4. Úkimet qorǵany qyzyl áskerdi jasaý úshin shyǵarǵan qaýlylaryn tez iske asyryp, bar kúshterin sol jolǵa jumsaýlaryn tileımiz.

5. İs basynda otyrǵan, qalamy júırik azamattar eńbekshil qazaqty sharýa eline aınaldyrýǵa úgit-nasıhattaryn gazet betinde toqtaýsyz jazyp, sharýaǵa qalaı aınalysyp, qaı túrmen sharýany jaqsartýyn kórsetip turýlary kerek.

6. Shet jerde oqyp júrgen biz sıaqty jastarǵa kózderiniń qyryn salyp, pańdyqtaryn qaldyryp, kelgen joldastar osyndaı Qazaqstannyń jaqsy-jaman turmysyn, sharýasyn, istelip jatqan qyzmetterin bildirip, baıandama berip turýlaryn ám saıası, sharýashylyq, ádebıet kitaptaryn, gazet, jýrnaldaryn úzdiksiz jiberip turýlaryn ótinemiz.

Jıylys osymen bitip tarqady.

15.02.1924 jyl

---