InfoHub Logo

ALǴY SÓZ

Barlyq kitaptarda alǵy sóz ári birinshi, ári eń sońǵy nárse; ol ne kitaptyń jazylý maqsatyn túsindiredi de, ne dálelder aıtyp synǵa jaýap beredi. Ádette oqýshylardyń rýhanı jaǵynda da, jýrnaldardyń sókkeninde de jumystary bolmaıdy, sondyqtan olar alǵy sózdi oqymaıdy da. Ásirese bizde munyń bulaı bolýy óte kúıinishti. Bizdiń halqymyz sondaı jas, sondaı aqkóńil ǵoı, mysaldyń aıaǵynan aqyl aıtqan sáýegeılikti tappasa ony uǵa almaıdy. Olar qaljyńdy túsinbeıdi, mysqyldy sezbeıdi; olar asylynda qısyq tárbıelengen. Olar osy kúshti bilimpazdyq burynǵydan góri ótkir jáne kózge túse qoımaıtyn, maqtaý perdesin jamylyp otyryp, qarsylasýǵa murshasyn keltirmeı tura soǵatyn qural tapqanyn, sondyqtan táýir orta men táýir kitapta balaǵatqa oryn bolmaıtynyn áli bilmeıdi. Bizdiń halyq birine-biri qarsy eki ordanyń tóńiregine jatatyn eki dıplomattyń áńgimesin estigennen keıin, e, bular ózderiniń sypaıy dostyǵy úshin árqaısysy óz úkimetin aldap júr eken ǵoı degen qorytyndyǵa keletin provınsıaldarǵa uqsaıdy.

Bul kitap jýyq arada birqatar oqýshylardyń, tipti, jýrnaldardyń sózdiń tikeleı maǵynasyna sený zardabyn tartty. Bizdiń zamannyń geroıy tárizdi adamgershilikten jurdaı bireýdi bizge úlgi etip tartty dep bireýler óte qatty namystandy, al endi bireýler shyǵarýshy óz portretin jáne óziniń tanystarynyń portretin sýrettegen eken desti... Tym eski, bısharalyq qaljyń! Shamasy, ózindeginiń bári jańaryp jatqanda osy bir sandyraqtary jańarmaıtyn bolǵan-aý, rýs teginde solaısha dúnıege kelgen ǵoı. Sıqyrly áńgimelerdiń ishindegi eń baryp turǵan sıqyrlysynyń ózi de bizde bireýdi balaǵattaý úshin jazylypty degen daýdan aýlaq bola qoıar ma eken!

Meniń padıshalarym, bizdiń zamannyń geroıy da portrettiń dál ózi, biraq bir adamnyń ǵana portreti emes bul búkil bizdiń tustastarymyzdyń kinaráttarynan onyń dál órship turǵan kezinde jıyntyqtalǵan portret. Sizder adam mundaı jeksuryn bolýǵa tıis emes dep maǵan taǵy da aıtarsyzdar, al onda men sizderge, eger sizder tolyp jatqan tragıkalyq jáne romantıkalyq jaýyzdardyń bolatyndyǵyna sengende, Pechorınniń ras ekendigine ne úshin sengilerińiz kelmeıdi der edim. Eger sizder budan góri de masqara jáne jıirkenishtirek, oıdan shyǵarylǵandarǵa qyzyǵa qarasańyzdar, osy bir keıigi, tipti oıdan shyǵarylǵan kúnniń ózinde de, sizder tarapyńyzdan keshirim nege ala almaıdy? Bul sizderdiń kútkenderińizden góri de munda shyndyqtyń kóptiginen emes pe?..

Sizder adamgershilik budan eshteńe uta qoımaıdy dersizder? Ǵafý etińizder. Jurtty táttimen syılaý jetkilikti boldy, odan olardyń ishteri buzyldy: endi ashshy dári men ýdaı shyndyq kerek. Budan keıin osy kitaptyń avtory bir kezderde jurttyń boıyndaǵy kemshilikterin túzetýshi bolamyn degen qymbatty talapqa ıe bolǵan eken dep oılamańyzdar. Mundaı músápirlikten ony qudaı saqtasyn. Oǵan tek qana óz uǵymyndaǵy zamanymyzdyń adamyn sýretteý bir túrli qyzyq kórindi; onyń da, sizdiń de baqytsyzdyǵyńyzǵa qaraı mundaı adamdar oǵan jıi kezdesýshi edi. Aýrýdyń kórsetilgeni de jeter, al onyń nemen emdelýin qudaı bilsin!

BİRİNSHİ BÓLİM

I. BELA

Men Tıflısten laýmen shyqtym. Arbamdaǵy bar júgim, jartysyna deıin Grýzıa jaıynda jolshybaı jazylǵan qaǵazdarymmen syqalǵan shaǵyndaý ǵana bir shamadan. Sol qaǵazdardyń kóbi sizderdiń baǵyńyzǵa joǵalyp ta qaldy, al meniń baǵyma shamadanym qalǵan zattarymmen aman qaldy.

Men Qoıshaýyr jazyǵyna kelgenimde, kún qarly taý jotasyna jasyrynyp bara jatqan mezgil edi. Tún bolmaı Qoıshaýyr taýyna jetkisi kelgen laýshy osetın attardy tynymsyz aıdap, bar daýsymen ánge basady. Osy jazyq bir tamasha jer! Jan-jaǵy ótkel bermes taý, jasyl púlish jamylyp, shynar aǵashtarynyń shoǵymen bezengen qyzyl-qıa shyńdar, onyń ústine betin sý shaıyp aıǵyz-aıǵyz bolǵan sarǵylt tik jarlarmen, áne, eń bıikte altyndaı jarqyraǵan qar shashaqtary kórinedi, tómende áldeqandaı belgisiz bir ózenmen qushaqtasyp, qarańǵy úńgirden shýlaı atylǵan Aragva, symǵa tartqan kúmisteı sozylyp, qabyǵy kúnge shaǵylysqan jylandaı jarqyraıdy.

Qoıshaýyr taýynyń etegine kelip biz bir dıhannyń qasyna toqtadyq, bul jerde jıyrma shaqty grýzınder men taýlyqtar shýlasyp júr, qasymyzǵa taıaý qonbaqshy bolyp túısli kerýenshiler toqtady. Arbamdy myna qarǵys atqan taýdan asyrý úshin meniń ógiz jaldaýym kerek boldy, óıtkeni kúz bolyp jer muzdaqqa aınalǵan kez edi, al taýdyń bıiktigi eki shaqyrymǵa jýyq.

Amal qansha, men alty ógizimen birneshe osetınderdi jaldadym. Bulardyń biri shamadanymdy arqalady da, qalǵandary aıǵaılap ógizderdi kótermeledi.

Meniń arbamnyń sońyn ala tórt ógiz syqaı tıelgen bir arbany jaıymen erkin súırep kele jatty. Bul jaıt meni tańǵaldyrdy. Kabardınderdiń kúmistelgen kishkene trýbkasyn tarta túsip artynda ıesi kele jatyr. Onyń basynda cherkesterdiń seńseń bórki men ústinde epoletsiz ofıser súrtúgi bar. Jasy elýler shamasynda sıaqty. Onyń qońyrqaı tartqan bet-álpeti Zakavkazıanyń ystyq kúnimen kópten beri úırenisken adam ekenin ańǵartady, biraq erte býryl tartqan murty onyń nyq basýymen sergek boıyna jaraspaı-aq tur. Men oǵan jaqyn kelip ıilip sálem berdim, ol meniń sálemimdi únsiz qabyldap trýbkasynyń tútinin burq etkizdi.

— Múmkin sizben jolymyz bir bolar? Ol taǵy da únsiz basyn ızedi.

— Siz múmkin Stavropol baratyn bolarsyz?

— Onyńyz ras... qazyna nárselerin aparamyn.

— Aıtyńyzshy, meniń bos arbamdy osetınderdiń kómegimen alty ógiz áreń tartyp kele jatqanda, sizdiń júgi sonsha aýyr arbańyzdy tórt ógizdiń dedektetip otyratyny qalaı?

Ol montansı kúlimsirep, maǵan mańyzdana qarady.

— Sirá, siz Kavkazǵa jańadan ǵana kelgen bolarsyz?

— Bir jyl shamasy boldy, — dedim men. Ol taǵy da jymıyp kúldi.

— Nemene?

— Jaı, ásheıin! Bul azıattar bir ońbaǵandar emes pe! Siz, bular aıǵaılarymen kómektesip kele jatyr eken dep oılaısyz ba? Saıtan bile me, olardyń ne dep aıǵaılaıtyndaryn? Al ógizderi túsinedi, tipti jıyrmasyn jegińizshi, olar ózderinshe aıǵaılasa bolǵany, ógizderi ornynan qozǵalmaıdy... Baryp turǵan haıarlar! Olardan ne suraısyń?.. Ótken-ketkenderdiń aqshasyn sypyrýdy súıedi... Bul soqqandardy múldem dániktirip jibergen! Qara da turyńyz, olar áli sizden araqtyq aqsha alady. Men olardyń jaıyna ábden qanyqpyn, meni jer soqtyryp kete almaıdy!

— Siz munda kópten qyzmet isteısiz be?

— Iá, men munda Alekseı Petrovıchtiń tusynda qyzmet istegenmin, — dep jaýap berdi ol mańyzdanyńqyrap. — Ol aldyńǵy shepke kelgende men podporýchık edim, taýlyqtarǵa qarsy istegen kyzmetim úshin ol kisiniń tusynda eki shen aldym, — dep sózin jalǵastyryp áketti.

— Al, siz qazir?..

— Qazir úshinshi lıneınyı batalónda bolyp eseptelemin. — Al siz she, suraýǵa bolar ma eken?..

Men baıan ettim.

Áńgime osymen bitti de, biz til qatyspaı qatar júrip otyrdyq. Taý basy qar eken. Kún de batty, ońtústikte bolatyn ejelgi ádet boıynsha dalany tún lezde basa qaldy, áıtse de, erip jatqan qar arqyly biz joldy ońaı aıyryp otyrdyq, onsha qıa bolmaǵanmen jol áli de taýdy órlep keledi. Men shamadanymdy arbaǵa saldyrdym da, ógizderdi aýystyryp at jektirdim, sóıtip aqyrǵy ret tómengi jazyqqa kóz jibersem: shatqaldan quıylǵan tolqyndaı qoıý tuman jazyqty tep-tegis basa qalǵan eken, endi ol jaqtan bizdiń qulaǵymyzǵa eshbir dybys estilmeıdi. Osetınder meni shýlaı qorshap araqtyq aqsha surady, sol kezde shtabs-kapıtannyń qatty aqyrǵany sondaı, olar kózdi ashyp-jumǵansha zytyp otyrdy.

— Bular osyndaı halyq! Oryssha nan suraýdy bilmeıdi, al "ofıser, araqqa aqsha bershi degendi jattap ala qoıǵan. Menińshe tatarlar bulardan kóp artyq; olar degenmen araq ishpeıdi ǵoı, — dedi ol.

Stansaǵa deıin áli de bir shaqyrymdaı bar. Aınala typ-tynysh, tynysh bolǵanda qandaı, sarmasanyń yzyńy arqyly onyń ushyp bara jatqan baǵytyn sezgendeısiń. Sol jaǵymyzda tereń shyńyraý qaraýytady, odan árirek jáne bizdiń qarsy aldymyzda, betin ájimder jaýyp, qabat-qabat qar jamylǵan qara-kúreń taý tóbeleri batqan kúnniń áli de tarqamaǵan álsiz shuǵylasymen munartady. Qarańǵy aspanda juldyzdar kórine bastady, netken ǵajap deseńizshi, meniń kózime olar bizdiń soltústiktegiden anaǵúrlym joǵaryraq turǵandaı kórinedi. Joldyń eki jaǵynda qalqıǵan jalańash qara tastar, ken jerlerde qar astynan butalar qyltıady, biraq qybyr etken bir de bir qurǵaq japyraq joq, tabıǵattyń osynaý bir uıqydaǵy shaǵynda sharshaǵan poshta troıkasynyń pysqyryǵy men orys qońyraýynyń árqıly jańǵyryǵyn estýdiń ózi de qyzyq eken.

— Erteń kún ádemi bolar! — dedim men. Shtabs-kapıtan lám dep jaýap qatpastan, qarsy aldymyzdan kóringen bıik taýdy saýsaǵymen nusqady.

— Ol nemene? — dep suradym men.

— Gýd taýy.

— Onda nemene tur?

— Qaraýytýyn kórmeısiń be?

Shynynda da Gýd taýy qap-qara bop túnerip tur; jan-jaǵyn sharby bulttar qamap, dál basyna qara bult shóge qalypty, bulttyń qaralyǵy sondaı, tipti jabyq aspannyń ózinde tańbadaı kórinedi.

Biz poshta stansasyn jáne ony qorshaǵan saklálardyń tóbesin aıyra bastadyq, aldymyzda súıkimdi ottar da jyltyraıdy, dymqyl sýyq jeldiń ıisi keledi, shatqal ishi gýildep, jańbyr sirkireı bastady, men býrkamdy ıyǵyma ilgenimshe qar da jaýyp ketti. Men shtabs-kapıtanǵa tańdana qaradym...

— Bizge osynda qonýǵa týra keler, mundaı burqasynda taýdan asýǵa bolmaıdy, — dedi de: — Bul qalaı? Kresovoıdyń muzdy qarlary qulady ma eken? — dep laýshydan surady.

— Qulaǵan joq, myrza, qulaǵaly turǵandary óte kóp, — dep jaýap berdi laýshy osetın.

Stansada jolaýshylar túsetin bólme bolmaǵandyqtan bizdi bir tútin qaptaǵan saklára túsirdi. Men joldasymdy birge otyryp shaı ishýge shaqyrdym, óıtkeni meniń shoıyn sháınegim bar edi, Kavkazdy kezip júrgendegi kelisti nársem de sol.

Saklányń bir buryshy quzǵa qapsyra salynypty, ári sý, ári taıǵaq úsh baspaldaq seni onyń esigine aparady. Qarańǵyda qarmanyp júrip men bir sıyrǵa soqtyqtym, (bulardyń sıyr qorasy men malaı jatatyn bólmesi bir bolady) endi qaıda bararymdy bilsemshi: myna jerde qoılar mańyrasa, ana jerde ıt yryldaıdy, sóıtip turǵanymda meniń baǵyma qaraı bir búıirden kenet syǵyraıa jyltyraǵan jaryq esikke uqsas bir úńgirdi tabýyma sebepshi boldy. Bul jerde men bir ǵajaıyp kóriniske tap boldym: tóbesin ys basqan eki dińgekpen tireı salǵan keń saklányń ishi halyqqa lyq toly eken. Jerde, úı ortasynda mazdap ot janyp tur, úı tóbesindegi tesikten jel qaıta qýyp tyqqan tútinniń qoıýlyǵy sonsha, men kópke deıin eshteńeni jóndegi ańǵara almadym; ot basynda eki kempir, tolyp jatqan balalar jáne bir ashań júzdi grýzın otyr, báriniń de kıimi jalba-julba. Amal qansha, biz de ot basynda otyryp trýbkamyzdy tarta bastadyq, sháınegimiz de áp-sátte byjyldap qaınaı bastady.

— Sorly jandar! — dedim men shtabs-kapıtanǵa, melshıip ún-túnsiz bizge qaraı qalǵan, ústi-bastary kir-kir úı ıelerin nusqap.

— Naǵyz keshshe halyq! — dep jaýap berdi ol. — Nanasyz ba? Túk bilmeıdi, bilimge de eshqandaı ıkemderi joq! Bizdiń kabardındyqtardy ıa bolmasa cheshenderdi aıtsańshy, sheginen qaraqshy bolǵanymen ǵajap adamdar, al bulardyń myltyqpen de áýestigi bolsaıshy; eshqaısysynan bir de bir táýir qanjar da kóre almaısyń. Osetın dese naǵyz osetınder ǵoı!

— Siz sheshenderde uzaq turdyńyz ba?

— Iá, men qorǵanda rotamen on jylǵa taıaý turdym. Kamennyı Brod deıtin jerde, — biletin bolarsyz?

— Estýim bar.

— Táńirim-aý, bul baskeserler bizdi ábden mezi ǵyp bolyp edi ǵoı, qaıta qazir qudaıǵa shúkir, tynysh; bir kezde bekinistiń syrtyna júz qadam shyqsań bolǵany, seńseń bórikti bir albasty áldeqaıda ańdyp otyryp, sál múlgip ketseń-aq ne moınyńa arqandy tastap jiberedi, ne tý syrtyńnan oqpen qadaltady. Ójet, ólermen jandar!..

— Sirá basyńyzdan talaı ýaqıǵalar ótken bolar, — dedim men, boıymdy qumarlyq bılep.

— Ótti ǵoı! Nege ótpesin...

Ol osydan keıin murtynyń sol jaq jebesin sıpap, basyn tómen salyp oıǵa shomdy. Jolaýshylar men jazyp júretin adamdardyń boıyna tán ádet boıynsha osydan qalaı da bir ýaqıǵanyń jaıyn tartqyshtap bilsem eken dep qumarttym. Sol eki arada shaı da qaınady; men shamadanymnan eki joryq stakanyn aldym da shaı quıdym, sóıtip bireýin onyń aldyna qoıdym. Ol shaıdan bir urttap alyp óz-ózine: "Iá, talaıdy keshirdik qoı!" — dedi. Onyń bul sózi maǵan úlken úmit týdyrdy. Men bilemin, Kavkazda kópten beri turǵan adamdar sóıleýge, áńgime aıtýǵa qumar keledi; mundaı jaǵdaı olarǵa óte sırek kezdesedi: keıbireý rotamen bes jyldaı bir qıyr shette turyp qalady, sol bes jyl boıy oǵan amansyz ba deıtin kisi bolmaıdy (óıtkeni feldfebel amandyǵyńyzdy tileımin deıdi ǵoı). Iá, áńgimeden kep ne bar: tóńirektiń bári taǵy, áýesqoı halyq; kún saıyn qaýip, neshe túrli keremet ýaqıǵalar bolyp turady, osylardy jazyp otyratyn adamdardyń bizde tym azdyǵyna eriksiz qynjylasyń.

— Azyraq rom qosyp jibergińiz kelmeı me? Mende Tıflısten alyp shyqqan aq ta bar, qazir kún sýyq qoı, — dedim men joldasyma.

— Joq, Alla razy bolsyn, ishpeıtin edim.

— Qalaısha?

— Solaı, ishpeımin dep ant berip edim. Meniń podporýchık kezim edi, bilesiz ǵoı, bir kúni ózara seıil qurdyq, al túnde dabyl boldy, biz sol kóńildi qalpymyzben maıdanǵa shyqtyq, onymyzdy Alekseı Petrovıch bilip qoıyp sybaǵamyzdy berdi emes pe, qudaı kórsetpesin, ol qalaı ashýlandy deseńizshi! Sotqa berýge az-aq qaldy.

Keıde jyl boıy janyńda qara bolmaı jalǵyz turasyń, budan keıin qalaı araqqa qararsyń, onan soń múlde bitken adammyn deı ber!

Muny estigennen keıin men odan múlde úmit úzgendeı boldym.

— Myna cherkester, — dedi ol, — toılarynda, bolmasa bireýi ólgende bozalaryn iship alady da, keskilesedi de jatady. Men bir ret soǵysqa qatynasy joq bir knázdiń úıinde qonaqta bolyp, áreń qashyp qutylǵanym bar.

— Ol qalaı boldy?

— Bylaı: (ol trýbkasyna temeki toltyryp, bir kerilip aldy da, áńgimege kiristi). — Men ol kezde rotamen Terektiń ar jaǵyndaǵy qorǵanda turdym, — oǵan jaqynda bes jyl bolady. Bir kúzde bizge kólikpen azyq ákelgen bir ofıser keldi, jasy jıyrma bester shamasyndaǵy jigit eken. Ol tolyq áskerı formasymen maǵan kelip, óziniń osy meniń qorǵanymda qalýǵa tıis ekenin habarlady. Ózi sondaı taldyrmash, appaq, ústindegi mýndıri de sýdaı jańa, sondyqtan da men onyń Kavkazǵa jańada ǵana kelgen adam ekenin sol saǵatta-aq bile qoıdym. "Siz, árıne, Reseıden munda aýystyrylǵan bolarsyz?" — dep suradym men odan. "Dál solaı, shtabs-kapıtan myrza", — dep jaýap berdi ol. Men ony qoltyǵynan alyp: "Óte qýanyshtymyn, óte qýanyshtymyn. Sizge munda biraz kóńilsiz bolady... áıtse de siz ben biz jaqyn adamdarsha turatyn bolamyz. Siz meni jaı ánsheıin Maksım Maksımych dep ataı berińiz, shyraǵym, myna tolyq áskerı formanyń qajeti ne? Maǵan árqashan da fýrajkeńdi kıip qana kelseń bolǵany" dedim. Biz oǵan páter áperdik, ol qorǵanda turyp jatty.

— Onyń aty kim edi? — dep suradym Maksım Maksımychtan.

— Onyń aty... Grıgorıı Aleksandrovıch Pechorın. Ózi qadirli jigit edi, tek azyraq jat minezderi bolatyn: mysaly, jaýyn-shashyndarda kúni boıy ań aýlaıdy, jurttyń bári sharshaıdy, tońady, al onyń qaperine kirip te shyqpaıdy. Al, keıde úıinde otyryp-aq jeldiń ıisi kelse bolǵany sýyq tıdi dep zar qaǵady, terezesiniń qaqpaǵy tarsyldasa selk ete túsedi, tipti óni qashyp ketedi, sonysyna qaramastan meniń kózimshe qabanǵa qarsy jalǵyz shyqqany bar; keıde saǵattar boıy til qattyra almaısyń, onyń esesine, áńgimeni bastap ketse bolǵany, kúlkiden ishiń tesilgendeı bolady... Iá, jat minezderi óte kóp edi, ózi baı adam bolýy kerek: ár túrli qymbat baǵaly zattary kóp-aq edi!..

— Sizben birge ol uzaq turdy ma? — dep suradym men taǵy da.

— Bir jylǵa taıaý. Áıtse de bul jyl meniń esimnen shyqpas; meni talaı áýrege salǵandyǵynan emes-aý, basynan keremet ýaqıǵalar ótkizeri týǵannan-aq mańdaıyna jazylyp qoıatyn bir adamdar bolmaı ma!

— Keremet oqıǵalar deısiz be? — dedim yntyqqan túrde shaıdy quıyp berip otyryp.

— Men ony sizge qazir-aq baıandaıyn. Qorǵannan alty shaqyrymdaı jerde bir beıbit knáz turdy. Onyń on bes jasar balasy ár nárseni syltaý qylyp bizge kelgishtep júrdi. Biz Grıgorıı Aleksandrovıch ekeýmiz ony múlde erkinsitip jiberdik. Ózi baryp turǵan baskeserdiń ózi edi, qolynan kelmeıtini joq, atpen aǵyzyp kele jatyp myltyq atady, jerden bórik alady. Onyń bir jaman minezi, aqshaǵa tym qumar edi. Bir kúni Grıgorıı Aleksandrovıch oǵan qaljyńdap: On som bereıin, ákeńniń malynan eń tańdaýly serkesin urlap ákelesiń be, — dedi; kelesi túni serkeni múıizinen súırep alyp kelgenin qaıtersiz? Keıde ony biz yza qylamyz, ol kezde onyń eki kózi qantalap, bizge qanjaryn ala umtylady. "Eı, Azamat, baıqa, basyńdy alyp shyǵa almaı júrme, túriń jaman eken" — deıtin edim men oǵan!

Bir kúni bizdi toıǵa shaqyra kári knázdyń ózi keldi. Ol úlken qyzyn uzatqaly jatyr eken, biz oǵan qonaqpyz ǵoı, tatar da bolsa barmaýǵa bolmady. Biz jolǵa shyqtyq. Aýyldyń tolyp jatqan ıtteri bizdi úrip qarsy aldy. Bizdi kórgen áıelder jasyrynyp qalady, al keıbir kózimiz shalǵandary tym keıipsiz jandar. "Men cherkes áıelderin sulý ǵoı dep oılaýshy edim" — dedi maǵan Grıgorıı Aleksandrovıch. — "Toqtaı turyńyz!" — dedim men qaljyńdap.

Knázdiń saklásyna kep halyq jınalyp qalǵan eken. Azıattardyń kim kóringenniń bárin toıyna shaqyra beretin ádeti emes pe. Bizdi qurmetpen qarsy alyp qonaq úıine túsirdi. Túbinde qandaı kúı bolady degen oımen, attarymyzdy baılaǵan jerdi belgilep qoıýdy esimnen shyǵarmadym.

— Olar toılaryn qalaı ótkizedi eken? — dep suradym men shtabs-kapıtannan.

— Kádimgideı. Eń áýeli molla qurannan birdemeler oqıdy, sosyn qalyńdyq pen kúıeýge jáne olardyń týysqandaryna syılyq tartady; tamaq jep, boza ishedi; sonan keıin at oıyny bastalady, árqashan da ústi-basy jalba-julba, maı-maı, aqsaq atqa mingen bireý aýzyna kelgenin ottap, jurtty kúldiredi; sonyń artynan ymyrt jabyla qonaq úılerinde, bizdińshe aıtqanda, baldary bastalady. Baıǵus shal, olarsha aty nemene edi... umytyp ta qalyppyn, bizdiń balalaıkaǵa uqsaǵan úsh shekti birdeńesimen dańǵyr qaǵady. Qyzdar men jas jigitter eki qatar tizilip qarama-qarsy turady da alaqandaryn soǵyp án salady. Budan keıin bir kyz ben bir jigit ortaǵa shyǵyp alyp ánmen aıtysady, qalǵandary tegis qosylyp bulardy kóterip áketedi. Biz Pechorınmen ekeýmiz qurmetti orynda otyrǵanbyz, mine, oǵan on alty jastar shamasyndaǵy úı ıesiniń kishi qyzy kelip óleń aıtty... qalaı desem eken?.. Iá, maqtaý óleńi deýge bolady.

— Ol qyzdyń ne dep óleń aıtqany esińizde joq pa?

— Iá, bylaı degen sıaqty edi. "Bizdiń jas jigitterimiz symbatty, olardyń ishikteri kúmispen kúptelgen, al orystyń jas ofıseri olardan da symbattyraq, onyń taqqan golýny altyn, ol osy ortada bıik terek tárizdi, biraq oǵan bizdiń baqshada ósip, bizdiń baqshada gúldeýge jazbaǵan". Pechorın ornynan turyp qolyn birese mańdaıyna, birese kókiregine basyp qyzǵa tájim etti de, meniń jaýap qaıtarýymdy surady, men olarsha jaqsy bilemin ǵoı, sondyqtan onyń sózderin qyzǵa jetkizip turdym.

Qyz bizdiń qasymyzdan ketisimen, men Grıgorıı Aleksandrovıchke sybyrlap: "Qalaı eken?" — dedim.

— Keremet! Aty kim onyń? — dedi ol. "Ony Bela dep ataıdy", — dedim men.

Shynynda da ol ádemi edi: taldyrmash, suńǵaq boıly, quralaıdyń kózindeı qap-qara eki kózi tý syrtyńnan ótedi. Pechorın oıly pishinmen odan kózin bir aıyrmady, qyz da oǵan kóziniń astymen jıi-jıi qarap qoıady. Biraq ta, osy bir ádemi knáz qyzyna qumar bolyp otyrǵan jalǵyz ǵana Pechorın emes edi, bólmeniń bir túkpirinen ottaı jaınaǵan basqa da eki kóz tapjylmastan qadalýda bolatyn. Men baıqap otyryp onyń eski tanysym Kazbıch ekenin bildim. Ony bizge qarsy soǵysqa qatysyp ta, qatynaspaı da júrgen adam deýge bolmaıtyn edi. Kazbıchtiń eshqandaı tentektigi sezilmese de, ol jóninde kúdik kóp bolýshy edi. Ol qorǵanǵa ákelip arzanǵa qoı da satyp júrdi, biraq eshqashan saýdalaspaıdy: ne surasa sony beresiń, — basyn kesseń de aıtqanynan jyljymaıdy. Ony jurt abrektermen birge Kýban jaǵyna qaraı jortýdy súıedi dep te áńgime qylatyn, anyǵynda da onyń kelbeti naǵyz qaraqshylarǵa uqsas edi; keń jaýyryndy, jataǵan deneli, sup-sur... Al, eptiligi bar-aý, saıtan deseń bolar! Ústindegi beshpeti árqashan da jyrtyq, jamaýly, qarýlaryn kúmistegen. Astyndaǵy aty búkil kabardy jurtyna málim, budan artyq atty teginde oılap ta taba almassyń. Atqumarlardyń bári ol atqa tekke qyzyǵyp júr deısiz be, talaı ret urlap ta ketkileri kelgen, biraq retin taba almaǵan... Sol at osy kúnge deıin kóz aldymda: súlikteı qap-qara, aıaqtary tartqan symdaı, kózi Belanyń kózinen bir de kem emes; kúshi qandaı! Maǵan deseń 50 shaqyrymǵa shap; úıretilýin aıtsaıshy, ıesiniń sońynan ıtshe erip júredi, tipti daýsyn da tanıdy! Keı kezderde ony Kazbıch baılaýsyz-aq tastap júre beredi. Qaraqshylarǵa bitken at qashan da solaı keledi ǵoı!..

Sol kúngi keshte Kazbıchtiń túri burynǵysynan góri túnerińki edi, men onyń beshpetiniń ishinen saýyt kıip alǵanyn baıqap qaldym. "Munyń saýyt kıýi tegin emes shyǵar, oıynda bir sumdyq bar-aý" — dep oıladym.

Saklá ishi qapas bolyp ketkesin men jelpineıin dep aýaǵa shyqtym. Qarańǵylyq taýǵa shógip, saı-salalardy tuman basa bastaǵan eken.

Men attar turǵan jappaǵa qaraı júrdim, aldarynda jemi bar ma eken kóreıinshi degen oı da keldi, onymen qatar saqtyqtyń da artyqshylyǵy joq qoı: meniń atym da jaqsy at edi, talaı kabardylar suqtana qarap, "Iakshı the, bek ıakshı!" — desetin.

Dýaldy jaǵalap kele jatsam, kenetten kúbirlegen daýys estildi; bir daýysty tanı kettim: bul úı ıesiniń balasy alańǵasar Azamat, al ekinshisi az jáne aqyryn sóıleıdi. "Bular ne týraly sóılesip tur? Álde meniń atym jóninde emes pe eken?" — degen oı keldi de, bir sózin de jibergim kelmeı, dýal qasyna otyra qalyp tyńdaı qoıdym. Sakládan jamyraı shyqqan án men daýystar keıde meniń yntyǵa tyńdap otyrǵan sózderimdi bólip ketedi.

— Kazbıch, seniń atyń keremet qoı! Eger men úı qojasy bolyp, otarda úsh júz jylqym bolsa, seniń júırigińe sonyń jartysyn berer edim, — dedi Azamat.

"Á, Kazbıch eken ǵoı!" — dedim onyn ishinen kıgen saýytyn esime alyp.

Biraz til qatpaı turdy da: — Ras, — dedi Kazbıch, — mundaı atty búkil kabardydan taba almaısyń. Bir ret Terektiń ar jaǵyna abrektermen birge orystardyń tabynyn qýyp ákelýge bardym; bizdiń jolymyz bolmady, bet-betimizben qashýǵa májbúr boldyq, meniń artyma tórt kazak-orys tústi, men ókshelep kelip qalǵan táýirlerdiń daýsyn da estı bastadym, aldym qalyń aǵash edi. Ózimdi Allaǵa tapsyrdym da, erge jata qalyp, ómirimde birinshi ret janýardyń jambasyna qamshy saldym, ol butalar arasyna qustaı súńgidi; kıimimdi tikender jyrtyp, qaraǵashtyń qý butaqtary betime soǵylady. Atym túbirlerden qarǵyp, butalardy omyraýymen jaryp keledi. Qyzyǵy, atymdy toǵaıdyń shetine tastaı salyp, ózim toǵaıǵa kirip joq bolý edi, biraq atymdy qıa almadym, áıteýir paıǵambar qoldady-aý! Oqtar tóbemnen zýyldap ótip jatyr; izime túsken kazak-orystardyń asyǵa júgirgen dybysyn da estip kelemin. Kenet qarsy aldymnan tereń jar kezdese ketpesin be, atym sál kidirińkirep baryp qarǵyp ketti. Artqy eki aıaǵy jardyń arǵy qabaǵynan sytylyp ketti de, atym eki aldyńǵy aıaǵyna iligip shońqıa qaldy. Men lezde tizgindi tastaı salyp domalap saıǵa tústim, attyń janyn sol alyp qaldy; ol qarǵyp shyǵyp ketti. Kazak-orystar munyń bárin de kórip turdy, áıtse de eshqaısysy meni izdep saıǵa túspedi: olar meni ólip ketken eken dep oılasa kerek, men olardyń atymdy qýyp jónelgen dúsirin estidim. Júregimdi qan jaýyp ketkendeı boldy, saı ishindegi qalyń shóptiń arasymen eńbekteı jyljyp, saıdyń jıeginen baspalap kóz jibersem, aǵash taýsylǵan eken, birneshe kazak-orystar alańǵa shyǵyp kele jatyr, sol mezgilde meniń Qaragózim olardyń qarsy aldarynan shyǵa keldi, bári shý etip, atqa tap beristi; olar óte uzaq qýdy, ásirese bireýi bir-eki mártebe attyń moınyna arqandy tastap jibere jazdady, sol kezde tula boıym qaltyrap ketti, tómen qarap qudaıǵa jalbaryndym. Biraz ýaqyttan keıin basymdy kóterip qarasam, meniń Qaragózim quıryǵyn shanshyp alyp qustaı ushyp, jeldeı esip barady eken, al gáýirler, alysta, quba jonda sabylǵan attarymen biriniń artynan biri shubyryp bara jatyr. Osy sózimniń bári ras, ollahı ras!

Uzaq túnge men saıdyń ishinde otyrdym. Sol shaqta ne boldy deısiń ǵoı, Azamat! Qarańǵyda jar jaǵalap pysqyrynyp, kisinep, jer tarpyǵan bir attyń dybysyn estidim, bul meniń Qaragózimniń daýsy. Iá, ol meniń serigim — Qaragózim eken!.. Sodan beri biz aırylysyp kórgen joqpyz.

Maǵan onyń júırigin moıynǵa qaǵyp, neshe túrli, súıkimdi attarmen atap turǵany estilip turdy.

— Eger meniń myń bıem bolsa bárin de seniń bir Qaragózińe bergen bolar edim, — dedi Azamat.

— Joq, maǵan kerek emes, — dedi Kazbıch jaıymen.

— Tyńdashy, Kazbıch, — dedi Azamat birtúrli jalynyshty daýyspen, — sen aıaýly adamsyń, sen er jigitsiń, meniń ákem orystardan qorqyp meni taýǵa jibermeıdi; sen atyńdy maǵan berseń, men seniń tilegińdi oryndaıyn. Ákemniń eń jaqsy vıntovkasyn, nemese qylyshyn urlap ápereıin, tipti ne qalasań sony bereıin, onyń qylyshyn baryp turǵan almas deseń bolar, qolyńdy júzine jaqyndatsań bolǵany qylp ete qalady; al onyń saýyty qandaı deseńshi! Onymen salystyrǵanda seniń saýytyń saýyt emes.

Kazbıch ún qatpady.

— Seniń atyńdy alǵash kórgenimde ol seniń astyńda eki tanaýy deldıip shıyrshyq atyp turdy, onyń tuıaqtary tıgen shaqpaq tastar jarqyldaıdy, ol aýyzdyǵymen alysyp aspanǵa sekiredi, sony kórip meniń júregimde áldeneler paıda boldy, sodan beri dúnıeniń bári kózime kórinbeıdi, ákemniń eń tańdaýly júırikterine qaraǵym da kelmeıdi, olarǵa minip jurt kózine kórinýdi ózime uıat sanaımyn boıymdy muń bıleıdi, sol bir muńdy kúıimmen uzaqty kún jartas ústinde otyratyn kúıge dýshar boldym, mınót saıyn meniń kóz aldymda aıaǵyn ásem basyp, sadaqtyń oǵyndaı túzý seniń qara atyń turady, ol óziniń oınaqtaǵan kózderin meniń kózime qadap maǵan til qatqysy kelgendeı. Kazbıch, eger bul atyńdy maǵan satpasań, men tiri júre almaımyn, — dedi Azamat dirildegen daýyspen.

Meniń qulaǵyma onyń jylaǵan daýsy keldi; bul arada sizge bir aıta ketetinim, Azamat baryp turǵan qıqar bala bolatyn, budan jasyraq kezinde de ony qansha azaptasań da kózine bir de bir jas almaıtyn. Sol kezde onyń jylaǵanyna jaýap retinde meniń qulaǵyma kúlkige uqsas birdeńe estildi.

— Tyńdashy! — dedi Azamat qatań daýyspen, — kórip tursyń ǵoı, nege de bolsa bekindim. Qalasań ápkemdi de urlap ápereıin? Onyń bılegeni, án salǵany qandaı?! Ol kesteni altynmen tigedi — bir keremet, mundaı áıel túrik padıshasynda da bolǵan emes... Maqul deseń erteń túnde meni tasqyn sýdyń qasyndaǵy úńgirden kútip al, men ony ertip kórshi aýylǵa qaraı sol jerden ótemin, — sodan keıin qyz seniki. Bela qalaısha seniń júırigińe tatymaıdy?

Kazbıch uzaq, óte uzaq ún qatpady, aqyrynda jaýap berýdiń ornyna eski bir óleńdi aqyryn ǵana ándete jóneldi:

Sulý kóp aýlymyzda aıtsam saǵan,
Juldyzdaı túnde kózi jarqyldaǵan
Armandaı tartsa daǵy arýlar tym,
Eń jaqsy erkindigi er jigittiń
Altynǵa alsa daǵy talaı qatyn,
Sata almas baǵa jetpes júırik atyn,
Jarysqan quıynmenen janýarym,
Aldamas ol ıesin, tókpes aryn.

Azamattyń jylaǵany da, ony maqtaǵany da, onyń aldynda ant-sý ishkeni de, odan jalynyp suraǵany da bosqa ketti; aqyrynda Kazbıch shydamaı onyń sózin bóldi:

— Joǵal, aqymaq bala! Saǵan meniń atyma miný qaıda? Úsh attamaı-aq ol seni ústinen laqtyryp jiberedi, sen tasqa soǵylyp qaraqusyńdy byt-shyt qylarsyń.

— Meni me? — dep aıǵaı saldy Azamat jyn qaqqandaı, sol kezde bala qanjarynyń saýytqa sart etken dybysy estildi. Kúshti qoldyń ony qaǵyp jibergeni sondaı, ol sharbaqqa soǵylǵanda sharbaq solqyldady. "Bir sumdyq bolady eken!" — dedim de, men atqoraǵa júgirdim, sonan keıin attardy aýyzdyqtap syrtqy qoraǵa alyp shyqtym. Eki mınótten keıin-aq saklányń ishi ý-shý boldy. Ol bylaı boldy: beshpeti dal-dul bolǵan Azamat úıge júgirip kirip: "Meni Kazbıch baýyzdamaq boldy", — dedi. Estigen jurt ushyp turyp myltyqtaryna jarmasty, osylaısha aıǵaı-shý men atys bastaldy da ketti, biraq Kazbıch atqa minip úlgirip, qylyshyn jalańdatyp, saıtandaı kóshedegi topqa aralasty. "Jat toıynyń janjaldy sharabyn tatqanymyz unamsyz bolar", — degen oımen Grıgorıı Aleksandrovıchtiń qolynan ustap turyp: "Bizdiń tezirek taıǵanymyz jón bolar", — dedim.

— Toqtaı turyńyz, nemen tynar eken.

— Ne jaqsylyqpen tynar deısiz; bul azıattardyń ádeti emes pe: bozany iship alady da, keskilesedi de jatady! — Biz atqa qondyq ta úıge qaraı shaba jóneldik.

— Kazbıch qaıtti? — dep suradym men shtabs-kapıtannan shydamsyzdanyp.

— Olarǵa ne bolýshy edi! — dep jaýap berdi ol, staqandaǵy shaıynyń qalǵanyn iship jatyp, — qutylyp-aq ketti!

— Jaraly da bolǵan joq pa? — dep suradym men.

— Qudaı bilsin! Qaraqshylar ǵoı, olarǵa ólim bar ma! Solardyń keıbireýlerin kórgenim de bar, mysaly, bar denesi naızamen shurq shurq tesilse de, olar qylyshyn sermeýin qoımaıdy.

Shtabs-kapıtan budan keıin biraz kidirip qaldy da, aıaǵymen jerdi teýip jiberip, áńgimesin soza berdi:

— Ózimniń bir isimdi ómirde keshirmeımin: saıtan azǵyrdy ma, qalaı, qorǵanǵa kelisimen dýal syrtynda otyryp estigenderimniń bárin Grıgorıı Aleksandrovıchke aıtyp berdim; ol kúldi, sondaı qý ǵoı, biraq ózi áldeneni oılaǵandaı boldy.

— Nemene boldy? Aıtyńyzshy.

— Amal joq! Bastap qoıǵannan keıin aıaqtaý kerek.

Tórt kún shamasynda Azamat qorǵanǵa keldi. Ádeti boıynsha ol tátti taǵamdar beretin Grıgorıı Aleksandrovıchtikine kirdi, men sonda edim. Bir kezde áńgime at jaıyna kóshti, Pechorın Kazbıchtiń atyn maqtaı bastady: ol at sondaı oınaqy, kıikteı sulý onyń sózine qaraǵanda ondaı at tipti dúnıe júzinde joq.

Tatar balasynyń kózi jaınap ketti, al Pechorın ony baıqamaǵan sıaqty; men basqa bir áńgime aıta bastasam, ol áńgimeni Kazbıchtiń atyna qaraı aýdarady. Osy tarıh Azamat kelgen saıyn qaıtalanatyn boldy. Úsh jetideı ótkennen keıin men Azamattyń qýqyl tartyp, semip bara jatqanyn baıqadym, kádimgi romandardaǵy ǵashyqtyq derti tárizdi. Netken ǵajap?..

Myna qarańyzshy, bul áńgimeniń mánine men keıin túsindim: Grıgorıı Aleksandrovıch ony sondaı halge jetkizdi — ol sýdan da taıynar emes. Bir kúni oǵan ol: "Baıqaımyn, Azamat, ol at saǵan sondaı unaǵan eken, biraq óz jelkeńdi kóre almaǵandaı ony da kóre almassyń! Káne aıtshy, sol atty saǵan syıǵa tartqan adamǵa ne berer ediń?.."

— Ne tilese sony berer edim, — dedi Azamat.

— Olaı bolsa men saǵan ony ápereıin, biraq shartym bar... oryndaımyn dep sen ant et...

— Ant ettim... Sen de ant et!

— Jaqsy! Ant ettim, at seniki bolady; ol úshin sen maǵan qaryndasyń Bellany beresiń: Qaragóz onyń qalyń maly. Saýdamyz saǵan tıimdi ǵoı dep oılaımyn.

Azamat ún qatpady.

— Kóńiliń soqpaı ma? Endeshe óziń bil! Men seni erkek eken ǵoı dep oılasam, sen áli bala ekensiń ǵoı: saǵan at miný erte emes pe...

Azamat lyp ete qaldy. "Ákemdi qaıtemin?" — dedi ol.

— Ol tipti eshqaıda barmaı ma?

— Ras...

— Razymysyń?..

— Razymyn, — dep kúńk etti Azamat, túsi appaq qýdaı bop. — Qashan?

— Kazbıchtiń osynda kelisi biledi. Ol on shaqty qoı ákelemin dep ýáde bergen, qalǵan isti ózim bitiremin. Baıqaǵaısyń, Azamat!

Sóıtip bul isti olar jaıǵastyrdy... Shynyn aıtqanda jaqsy jumys emes! Sońynan men muny Pechorınge de aıttym, onyń bergen jaýaby: ózi sıaqty súıkimdi kúıeýi bolǵanyna cherkestiń taǵy qyzy baqytty bolýy tıis, óıtkeni ol qalaı da kúıeý ǵoı, al, Kazbıch bolsa qaraqshy, ony jazaǵa tartý kerek. Ózińiz oılańyzshy, buǵan qarsy men ne dep jaýap bermekpin?.. Biraq sol kezde olardyń Kazbıchke oılap júrgen qastandyqtary jóninde men eshteńe bilmeıtin edim. Áldeqalaı taǵy da Kazbıch kele qaldy da, menen qoı men bal kerek pe dep surady; men erteń alyp kel dedim. "Azamat! — dedi Grıgorıı Aleksandrovıch: — Erteń Qaragóz meniń qolymda bolady, eger búgin túnde Bela osynda bolmasa, atty kóziń de kórmeıdi..."

— Jaqsy! — dedi de, Azamat aýylyna shaba jóneldi. Keshke jaqyn Grıgorıı Aleksandrovıch atyna mindi de, qarý-jaraǵyn asynyp qorǵannan shyǵyp ketti: isterin qalaı oryndaǵandaryn bilmeımin, áıteýir ekeýi de túnde qaıta oralypty. Azamattyń eri ústinde qol-aıaǵy baılaýly, basyna shadyra oraǵan áıeldiń kóldeneń jatqanyn saqshy kóripti.

— At ne boldy? — dep, suradym shtabs-kapıtannan.

— Qazir, qazir. Kelesi kúni tańsáriden Kazbıch satýǵa on qoı aıdap keldi. Dýalǵa atyn baılap maǵan kirdi; qaraqshy bolǵanymen ol meniń qonaǵym ǵoı, shaımen syıladym.

Biz ártúrli áńgimeler aıtyp otyrdyq... Bir mezgilde betine qarap edim, Kazbıch selk etip, óńin ishine tartyp aldy da, terezege umtyldy; biraq qyrsyqqa qaraı tereze qora jaqtan shyǵarylǵan bolatyn. — "Saǵan ne boldy?" — dep suradym men.

— Meniń atym!.. Atym! — dedi ol qalshyldap. Anyǵynda da men at tuıaǵynyń dúbirin estidim: "Áldebir kazak-orys kelgen bolar..."

— Joq! Orys ıaman, ıaman! — dep ol qatty aqyryp jiberdi de, betaldyna qaraı taǵy barystaı atyldy, eki sekirgende-aq qora ishinde boldy; qorǵan qaqpasynda saqshy onyń jolyn myltyqpen bógedi, ol myltyqtan qarǵyp ótip, jolmen júgire jóneldi... Alysta shań kóterildi, Azamat júırik Qaragózben quıǵytyp bara jatty; Kazbıch júgirgen kúıinde myltyǵyn qabynan sýyryp alyp atyp qaldy, sóıtti de qapy soqqanyn baıqaǵansha mınótke jaqyn tapjylmaı turyp qaldy; budan keıin qatty bir shyńǵyrdy da, myltyǵyn tasqa uryp byt-shytyn shyǵardy, sodan keıin jerge domalaı ketip, jas baladaı eńiredi... Mine, onyń mańaıyna qorǵan adamdary jınaldy, biraq ol eshkimge de kóńil aýdarmady, jurt áńgimelesip turdy da keıin qaıtysty; men onyń qoılarynyń aqshasyn qasyna qoıǵyzdym — ol ony qozǵamady, ólgen adamdaı etpetinen túsken kúıi jata berdi: nanasyz ba, ol sol jatqannan tún ortasy aýǵansha, tipti túni boıy jatty... Tek qana kelesi kúni tańerteń qorǵanǵa kelip urysynyń atyn aıtýdy surady. Azamattyń qalaısha atty sheship alyp mine jónelgenin kórgen saqshy jasyrýdy kerek dep tappady. Onyń atyn estigende Kazbıchtiń kózderi jaınap qoıa berdi, ol sonymen Azamattyń ákesi turǵan aýylǵa jóneldi.

— Ákesi qaıtti?

— Áńgime sonda jatyr, Kazbıch ony taba almapty: ol bes alty kúnge bir jaqqa ketken eken, olaı bolmaǵanda Azamat apasyn ákete alar ma edi?

Ákesi kaıtyp kelse, qyzy da, uly da joq. Azamat sondaı qý bolatyn, qolǵa tússe basyn aman alyp shyǵa almasyn sezgen ǵoı. Sodan beri joǵalyp ketti: árıne áldeqandaı abrekter shaıqasyna qosylǵan bolar, múmkin tentek basyn Terektiń arjaǵynda, ne Kýban mańynda aldyrǵan bolar: onyń jóni solaı!...

Moıyndaıynshy, meniń sybaǵama da az tıgen joq. Cherkes qyzy Grıgorıı Aleksanrovıchtiń úıinde ekenin bilisimen, men epoletimdi, shpagamdy taǵyp sonda jóneldim.

Ol bir qolyn jelkesine qoıyp, ekinshi qolymen sónip qalǵan trýbkasyn ustap tósekte, aldyńǵy bólmede jatyr eken; ekinshi bólmeniń esigi qulyptaýly tur, qulypta kilt joq. Men munyń bárin birden baıqadym... Men dybys bereıin dep esiktiń tabaldyryǵyn ókshemmen dúrsildetip, qaqyryna bastadym, — biraq ol estimegen bola qoıdy.

— Praporshık myrza, — dedim men barynsha qatańdyqpen. — Siz meniń kelip turǵanymdy baıqamaısyz ba?

— Ah, sálemetsiz be, Maksım Maksımych, trýbka tartqyńyz kelmeı me? — dep jaýap berdi ol ornynan qozǵalmastan.

— Fafý etińiz! Men Maksım Maksımych emespin: men shtabs-kapıtanmyn.

— Báribir, shaı ishpeısiz be? Eger siz meni qınap otyrǵan istiń jaıyn bilgen bolsańyz!

— Men bárin de bilemin, — dep jaýap berdim de, tósegine jaqyndadym.

— Onda jaqsy boldy ǵoı, aıtyp jatýǵa meniń qushtarlyǵym da joq edi.

— Praporshık myrza, siz ózińiz túgil men de jaýapty bolarlyqtaı is ettińiz...

— Ýa, qoıyńyzshy! Onyń nesi bar? Biz ekeýmiz áldeqashannan nege de bolsa ortaq edik qoı.

— Bul ne qaljyń? Shpagańyzdy tapsyryńyz!

— Mıtka, shpagany ákel!..

Mıtka shpagany alyp keldi. Ózimniń boryshymdy oryndap, men onyń tósegine otyrdym da, bylaı dedim: "Sózge qulaq qoı da, moıynda, Grıgorıı Aleksandrovıch, bul jaqsy jumys emes qoı".

— Ne jaqsy emes?

— Belany alyp qashqanyńdy aıtam... Álgi kóksoqqan Azamatqa ne dersiń?.. Moıyndasańshy káne, — dedim men oǵan.

— Ol maǵan unaǵan soń qaıtpekpin?.. — Bul sózge ne dep jaýap ber dep buıyrasyz?.. Men tuıyqqa qamaldym. Degenmen, biraz únsiz otyrǵannan keıin, eger ákesi talap etse qaıtarý kerek, — dedim men oǵan.

— Eshqashanda!

— Qyzynyń munda ekenin ol bilmeı qoımas?

— Qalaısha bilmek?

Men taǵy da tuıyqqa qamaldym. — "Qulaq qoıyńyzshy, Maksım Maksımych! — dedi Pechorın ornynan kóterilip: — Siz meıirimdi adam emessiz be, — eger dıkarǵa qyzyn qaıyryp bersek, ol ony ıa satady, ıa baýyzdap óltiredi. İs bitti, endi búldirmelik; qyz mende, al meniń shpagam sende qalsyn..."

— Endeshe maǵan qyzdy kórsetshi, — dedim men

— Ol mynaý esikte; ózim de búgin ony kóremin dep bosqa áýre boldym: ol aq jamylǵy oranyp alyp buryshta otyr, ne qaramaıdy, ne til qatpaıdy: taǵy kıikteı úrkek. Men bizdiń dúkenshi áıeldi jaldap otyrmyn: tatarsha biledi eken, Ol Belamen birge júrip, birge turady da, endi onyń meniki ekendigin aıtyp, qyzdy sol oıǵa bekitedi, óıtkeni Bela menen basqa eshkimge jar bolýǵa tıis emes, — dedi ol ústeldi judyryǵymen qoıyp qalyp. Men munysyn da maquldadym... ne aıtarsyń? Kisini sózsiz óz yrqyna kóndirip alatyn adamdar bar ǵoı.

— Sonymen, ol shynynda da qyzdy ózine úıir ete aldy ma, joq tutqyn qyz týǵan jerin saǵynyp-sarǵaıýmen ótti me? — dep suradym men Maksım Maksımychtan.

— Ǵafý etińiz, týǵan jerin nesine saǵynsyn? Aýyldan kórinip turǵan taýlar, qorǵannan da kórinip turýshy edi, — ol dıkarlarǵa bóten eshteńeniń de keregi joq. Oman soń Grıgorıı Aleksandrovıch kún saıyn oǵan túrli syılyqtar tartyp júrdi: kyz alǵashqy kúnder! tartqan syılyqtardy tákapparlyqpen únsiz ıterip tastaıtyn, syılyqtar dıhanshy áıelge qalatyn, sóıtip onyń sózýarlyǵyn arttyra túsetin, shirkin syılyq-aı! Jyltyraǵan shúberek úshin áıel ne istemeıdi!.. Iá, muny bylaı qoıa turaıyqshy...

Grıgorıı Aleksandrovıch ol qyzben uzaq alysty, sóıtip júrip tatarshany da úırene júrdi, kyz da bizdińshe túsine bastady. Eń áýeli kóziniń astymen, sonsyn kóziniń qıyǵymen aqyryndap qyz da oǵan qaraýǵa ádettendi, biraq únemi qaıǵyda boldy, onyń álsiz daýyspen óz óleńin aıtyp otyrǵanyn katar bólmeden estigen kezderimde meni de qaıǵy basýshy edi. Bir ýaqıǵany eshqashan da umytpaımyn: úıleriniń qasynan ótip bara jatyp terezesinen qarasam: Bela basyn tómen salbyratyp sákide otyr eken de. al Grıgorıı Aleksandrovıch onyń aldynda týr eken. "Tyńdashy, meniń perızatym!" — dedi ol. — "Erte me, kesh pe mendik bolatynyńdy óziń de bilesiń ǵoı, endeshe meni nesine qınaısyń? Múmkin sen áldebir cheshendi súıetin shyǵarsyń? Eger olaı bolsa, men seni qazir-aq úıińe qaıtaraıyn". — Qyz selk etkendeı boldy da, basyn shaıqady. "Nemese men saǵan múlde jeksuryn shyǵarmyn?" — Qyz kúrsindi. — "Bolmasa seniń diniń meni súıýge tyıym salatyn bolar?''' — Qyz bop-boz bolyp ketti, biraq úndemedi. "Ilan maǵan, Alla búkil halyqqa birdeı jáne bireý, eger ol maǵan seni súıýge erik bergende, seniń de maǵan súıispendikpen jaýap berýińe nege tyıym salady?" — Qyz osynaý bir jańa oıǵa tańǵalǵandaı onyń júzine qadala qarady. Kózqarasynan senimsizdik pen shyndyqqa jetý tilegi baıqalǵandaı edi, netken tamasha kóz! Beıne bir eki shoqtaı jarqyraıdy.

— Tyńdashy, sáýlem, meıirimdi Bela! — dep Pechorın sózin soza berdi: — Meniń seni qalaı súıetindigimdi kórip tursyń ǵoı; seniń kóńilińdi kóterý úshin men bárin de qurban etýge daıynmyn, men seniń baqytty bolýyńdy tileımin; eger sen taǵy da qaıǵyratyn bolsań men ólemin. Aıtshy, kóńildi bolamyn deshi? — Qyz óziniń qara kózderin odan aıyrmastan oıǵa ketti de, odan keıin nazdanyp qana kúlimsirep, maqul degendeı basyn ızedi. Ol onyń qolynan aldy da meni súıshi dep jalyna bastady. Qyz bosańdaý ǵana qarsylyq bildirip: "Táńir jarylqasyn, táńir jarylqasyn, qoıyńyz" — degen sózderdi qaıtalaı berdi. Ol qaıtpady, qyz qaltyranyp jylap jiberdi. — "Men seniń tutqynyńmen, seniń qulyńmyn, árıne sen meni eriksiz kóndire alasyń", — dedi de, taǵy da jasyn tókti.

Grıgorıı Aleksandrovıch judyryǵymen mańdaıyn toqpaqtap, basqa bólmege atyp shyqty. Men kirip kelsem ol ashýly eki qolyn aıqastyryp ersili-qarsyly júr eken. "Ne boldy, ákem-aý?" — dedim men oǵan. " — Áıel emes saıtan! Biraq onyń meniki bolatyndyǵy anyq, ol úshin men sizge adal sózimdi beremin..." — dep jaýap berdi. Men basymdy shaıqadym. "Bás tigesiń be? Bir jetiden qalmaıdy!" — dedi ol. — "Maqul!" Ekeýmiz qol alystyq ta, tarastyq.

Kelesi kúni ol ártúrli zattar ákelý úshin Kızlár qalasyna at aıdady. Tolyp jatqan persıalyq dúnıelikter ákelindi, tipti, bárin sanap bolar emes.

— Siz qalaı oılaısyz, Maksım Maksımych, — dedi ol syılyqtaryn kórsetip jatyp, — Azıa sulýy myna batareıalarǵa qarsy shydap tura alar ma eken? "Siz cherkes áıelderin bilmeısiz, olar grýzın áıelderine de, bolmasa Zakavkazıadaǵy tatar áıelderine de uqsamaıdy. Múlde basqa. Bulardyń óz qaǵıdalary bar. Olar basqasha tárbıelengen" — dedim men. Grıgorıı Aleksandrovıch jylmıyp kúldi de marsh áýezine salyp ysqyra bastady. Meniń boljalym durys bolyp shyqty: syılyqtar qyzǵa jartylaı ǵana áser etti, bar bolǵany qyz oǵan burynǵydan góri senimdirek, jyly shyraımen qaraıtyn boldy. Sondyqtan ol endi eń sońǵy sharaǵa bel baılady. Bir kúni tańerteń ol atyn erttetip, sherkesshe kıindi de, qarý-jaraǵyn taǵynyp qyzdyń bólmesine kirdi. "Bela!" — dedi ol. "Seni qalaısha súıetinimdi óziń bilesiń, seni alyp qashqanda meni sen túsiner, súıer dep oılap edim, men qatelesken ekenmin, qosh bol! Meniń bar múlkimniń qojasy endi sensiń; eger tileseń ákeńe oral sen eriktisiń. Men seniń aldyńda aıyptymyn, sondyqtan da óz jazamdy ózim tartýym kerek; qosh, men kettim — qaıda bararymdy, ne bolaryn qaıdan bileıin! Oqpen jarysyp, qylyshpen qaǵysýym da múmkin, uzaqqa sozylmas: sol kezde meni esińe alǵaısyń, keshirgeısiń meniń kúnámdy". — Budan keıin kilt burylyp qyzǵa qolyn usyndy, qyz onyń qolyn almaı únsiz, sulq turyp qaldy. Tek esik syrtynda turyp qana men sańylaýdan qyzdyń júzine kóz saldym: onyń ádemi júzi ólikteı qýaryp ketken eken, aıap kettim. Qyz jaýabyn estı almaǵan Pechorın esikke qaraı birneshe qadam basty; ol qalsh-qalsh etedi. Sizge aıtaıyn ba? Menińshe ol tap sol kezde qaljyńmen aıtylǵan sózderin shynymen-aq oryndap jibererlik qalypta edi. Qudaı biledi, ol sondaı adam bolatyn. Ol esikke janasa bergende, qyz ornynan ushyp turyp, eńirep qoıa berdi de, Pechorınniń moınyna jarmasty. — Nanasyz ba? Esik syrtynda turyp men de jylap jiberdim, ıaǵnı bilesiz be, jyladym deýge bolmaıdy, jaı ánsheıin aqymaqshylyq emes pe!.. Shtabs-kapıtan úndemeı qaldy.

— Iá, moıyndaıynshy, — dedi ol sodan keıin murtyn shırata túsip: — meni ómirimde eshbir áıeldiń bylaısha súıip kórmegeni maǵan qatty batty.

— Olardyń baqyttary uzaqqa sozyldy ma? — dep suradym men.

— Iá, Bela bizge: alǵashqy kórgen kúnnen keıin-aq Pechorın onyń túsine jıi-jıi kirgenin, ómirinde eshbir jigittiń ózinen mundaı áser etip kórmegenin aıtty. Ras, olar baqyttylar edi.

— Bul netken kóńilsizdik edi! — dedim men eriksiz. Anyǵynda munyń aıaǵy tragedıamen biter, — dep oılap edim, kenet oıda joqta úmitimniń aldanýy qalaı!.. — Iapyr-aı, qyzynyń sizdiń qorǵanda ekenin ákesi neǵyp sezbedi eken? — dedim taǵy da.

— Esebi, bylaısha aıtqanda, kúdiktense kerek. Birneshe kún ótkennen keıin biz shaldy óltirip ketipti dep estidik. Ol bylaı bolypty... Meniń yntyqtyq sezimim qaıta oıandy.

— Sizge aıta ketýim kerek, meniń boljalyma qaraǵanda Azamat atymdy ákesiniń ruqsaty boıynsha urlady dep oılasa kerek Kazbıch. Bir kúni ol aýyldan úsh shaqyrym jerde jol tosypty, qyzyn bosqa izdeýden sharshaǵan shal oı ústinde aqyryn aıańmen qaıtyp kele jatsa kerek, qas qaraıǵan mezgil eken, ýzdenderi keıin qalyp qoıypty, sol kezde, kenet buta arasynan Kazbıch mysyqtaı atylyp shyǵady da, sekirip attyń artyna mingese túsedi, jalma-jan shalǵa qanjar suǵyp attan aýdaryp tastaıdy, sóıtip tizgindi qaǵyp alyp jónele beredi. Munyń bárin keıbir ýzdenderi qyrattan kórip, qýǵanymen jete almaı qalady.

— Joǵalǵan atynyń tóleýin alyp, kegin qaıtarǵan eken, — dedim men áńgimeshiden pikir tartaıyn dep.

— Árıne olarsha solaı ǵoı, — dedi shtabs-kapıtan, — onyń bunysy óte durys edi.

Ózderi arasynda turýǵa týra keletin halyqtardyń ádet-ǵuryptaryna úılese ketýge orys adamdarynyń beıimdiligi meni eriksiz qaıran qaldyrdy, aqyldyń osy bir qasıeti maqtanysh pa, bolmasa ókinish pe, onshasyn bilmeımin; áıteýir bul, ıa bir kerekti jerde qoldanylatyn, bolmasa joıyp jiberýge shamasy kelmeıtin bir jaılarda kezdesetin jaýyzdyq pen zulymdyqtardyń bárin de keshire bilýge onyń orasan ıkemdiligin, ashyq, jarqyndyǵyn baıqatady.

Sonymen shaı da ishilip boldy; áldeqashan jegilgen attar qar ústinde dirdek qaǵady, batysta bozaryp aı kórinedi, ol páre-páre bolǵan perdeniń jyrtyǵyna uqsap alysta — aspan munarynda jabysyp turǵan óziniń qara bultyna kirýge de daıyn tur. Biz sakládan shyqtyq. Meniń joldasymnyń boljalyna qaramastan kún ashyq bolýǵa aınaldy, ádemi tynyq tań da atyp keledi; ǵajaıyp órnekterimen aspandy qorshaǵan juldyzdar tizbegi, ústin máńgi qar japqan tip-tik taý jotalaryna aqsańdaq jaıylyp, shyǵystan kóterilgen tań shapaǵy kókjıekke nuryn quıǵan saıyn birtindep sene beredi. Oń men solda tup-tunyq, sup-sur túpsiz shyńyraýlar qaraýytady, atyp kele jatqan tańdy sezip sonan úrikkendeı tuman mańyndaǵy shyńdardyń jyralaryna shógedi, sóıtip jylansha ıreleńdep tómen jyljıdy.

Tań namazyna uıyp turǵan sáttegi adamnyń júregindeı jer de, kók te typ-tynysh; tek qana anda-sanda attardyń qyraý basqan jalyn úrleı shyǵystan sýyq jel soǵady. Biz jolǵa shyqtyq; bizdiń júgimizdi bes aryq at burań joldarmen Gýd taýyna qaraı áreń tartyp keledi; attar kúshin aldyrǵan mezgilderde arba dońǵalaǵyna tas qoıyp biz artta jaıaý júrip kelemiz; jol aspanǵa qaraı alyp bara jatqan sıaqty, óıtkeni ol kóz kórim jerge deıin únemi joǵary kóterilip barady da kún batar kezde Gýd taýynyń ushar basynda jem ańdyǵan qaraqustaı qonaqtaǵan bultqa kirip joq bolady; kar aıaq astymyzda syqyrlaıdy; aýanyń sırektigi sondaı, dem alý da qıyndap barady; mınót saıyn qan basyńa shapshıdy, áıtse de solarmen qatar tula boıymdy áldeqandaı qýanysh sezimi kerneıdi, dúnıeden ózimniń sonshalyq bıikke kóterilýim maǵan birtúrli qýanysh kórinedi: talaspaımyn, bul balalyq sezim, degenmen koǵam arasynan alystaı túsip, tabıǵat qoınyna jaqyndaǵan saıyn biz eriksiz bala bolmaqpyz ǵoı: ómirden alǵandardyń bári boıdan zym-zıa joǵalyp, qaıtadan janyń bir kezderde ótken, taǵy da qaıta oralar sol bir shaǵyńdaı bola qalady. Mıdan dalanyń taýlaryn kezip, solardyń keremet symbattaryna mendeı bop uzaq ýaqyt tesile qarap, onyń salalaryna quıylǵan jan bererlik tátti aýasyn tynymsyz jutýǵa kimde-kimge týra kelse, osy ǵajaıyp kórinisterdi bar beder-boıaýymen sýrettep aıtyp bereıin degen meniń tilegimdi árıne sol ǵana uǵady... mine biz aqyry Gýd taýyna shyǵyp toqtadyq ta, jan-jaqqa kóz jiberdik: taý basyn japqan sur bulttarmen onyń yzǵarly demi jaqyndap kele jatqan boran qaýpin tóndiredi; móp-móldir ashyq, altyndaı jarqyraǵan shyǵysqa qarap biz, ıaǵnı shtabs-kapıtan ekeýmiz ol borap qaýpin múlde umytyp ta ketippiz... ıa, solaı, shtabs-kapıtan da: jaratylystyń sulýlyǵy men ulylyǵyn shynaıy júrektiń sezýi, biz sıaqty qaǵazǵa jazsaq ta, áńgime shertsek te, kópirte sóıleıtinderden góri júz ese kúshti de, áserli de.

— Menińshe mynaý ádemi kartınalarǵa sizdiń boıyńyz úırenip ketken-aý deımin? — dedim men oǵan.

— Iá, oqtyń ysqyrýyna da úırenip ketýge bolady. Bylaısha aıtqanda, júregińniń eriksiz týlaǵanyn jasyryp ádettenesiń.

— Keıbir kári soldattarǵa bul mýzyka tipti unaıdy dep estımin.

— Árıne. aıta berseńiz, ol unamdy da; degenmen onyń olaı bolatyny júrektiń qattyraq soǵýynan. Qarańyzshy, — dedi ol shyǵysty nusqap, - netken ólke!

Ras, mundaı panoramany endi basqa jerden kórýim maǵan ekitalaı bolar: qos kúmis jipteı aıqara tartylǵan Aragvamen taǵy bir ózendi baýyryna ap aıaq astymda Qoıshaýyr jazyǵy jatyr; onyń ústin kólbeı kóterilgen kókshil tuman tańǵy jyly sáýleden qashyp mańyndaǵy qoınaýlarǵa tyǵylady; oń men solda qar men bulttar basyp ketken birinen-biri bıik taý jotalary birimen-biri tirkesip ilgeri sozylady; alysta taǵy osy taýlar, tym bolmasa bir-birimen uqsas eki shyń bolsaıshy, — qarlardyń qyzǵylt túske enip, qulpyra jarqyraýy sondaı ashyq, sondaı kóńildi, tipti ómirboıy osynda turyp qalǵyń keledi; nóserli bulttan úırenshikti kóz ǵana aıyra alatyn qara kókshil taý syrtynan kún qyltıyp qana kórine bastady, kún shapaǵynyń qanqyzyl bop qulaqtana qalǵanyna meniń joldasym erekshe nazar aýdardy. "Búgin kún buzylady dep men sizge aıtqanym qaıda; asyǵý kerek, áıtpegende Kresovoıǵa jete urynýymyz múmkin. Qozǵalyńdar!" — dep ol laýshylarǵa aıǵaı saldy.

Tómen domalatyp áketpes úshin arbanyń dońǵalaqtaryn shynjyrmen baılap tastadyq ta attardy jetektep taýdan tómen túse bastadyq; on jaǵymyz jartas, al sol jaǵymyz tereń shyńyraý, túbinde mekendegen osetın aýyly qarlyǵashtyń uıasyndaı kórinedi; qarama-qarsy kezdesken eki arbaly óte almaıtyn osynaý jolmen qarańǵy túnderde áldenendeı kýrerdiń óziniń solqyldaǵan arbasynan túspesten jyl saıyn on shaqty ret tynymsyz júrip jatatynyn oılaǵanymda meniń tula-boıym shymyr ete qaldy.

Bizdiń laýshylarymyzdyń biri Iaroslavskıı jaǵynyń orysy edi de, endi bireýi osetın edi: minezi shálgezdeý attaryn kúni buryn bos alyp, túpki atty óte saqtyqpen tejep keledi, al bizdiń ańǵal orys otyrǵan ornynan qozǵalǵan da joq! Tym bolmasa meniń shamadanym úshin kóńilińiz selt etýi kerek emes pe, áldeqalaı qulap ketse ony alamyn dep mynaý túpsiz shyńyraýǵa meniń ómirde túskim kelmeıdi dep oǵan eskertip edim, ol maǵan: "Barın, qudaı jazsa olar qurly ótermiz, bizdiń ótip júrgenimiz birinshi emes qoı", — dep jaýap berdi, onyń bul sózi durys edi: rasynda da óte almaıtyn jerden ótip kettik, eger adamnyń bári kóbirek baıyptap qarasa tirshilik degenge sonsha kóp kóńil aýdarýdyń onsha qajet emestigine kózderi jetken bolar edi-aý...

Múmkin sizdiń Bela ýaqıǵasynyń nemen tynǵanyn bilgińiz keletin shyǵar? Birinshiden, meniń jazyp otyrǵanym poves emes, jolshybaı kórgen-bilgenderim: sondyqtan ózi bastap aıtqansha shtabs-kapıtandy aıt dep qystaı almaımyn. Sonymen sabyr etińizder, bolmaıdy eken. birneshe betti aýdaryp tastańyzdar, joq, men olaı et dep aqyl bermes edim, óıtkeni Kresovoı taýynan (nemese oqymysty Gambasha atasaq, le Mont si Chris-tophe⁵) ótý sizderdiń nazar aýdarýlaryńyzǵa turarlyq jaıt. Sonymen biz Gýd taýynan Chertovo ańǵaryna tústik... mine, romantıkalyq at! Sizder qazirden-aq ótkel bermes quzdary bar jyn-shaıtannyń uıasyn kóre bastadyńyzdar, joq olaı emes; meje ańǵary (Chertovoı dolıny) degen at "chort" ("shaıtan") degen sózden emes, "cherta" ("meje") degen sózden paıda bolǵan, óıtkeni bul jer bir kezde Grýzıanyń shekarasy eken. Bul ańǵardy taý-taý bop teńkıe basqan oppa kar, bizdiń ata mekenimizdiń Saratov, Tambov sekildi súıikti jerlerin birden kóz aldyńa keltirgendeı.

— Mine, Kresovaıa! — dedi shtabs-kapıtan, biz Chertovo ańǵaryna túsken kezde, tup-tutas qalyp qar japqan tóbeni nusqap; onyń ushar basynda tas kres qaraıady, sol qaraıǵan kres mańynan kózge áreń-áreń shalynatyn jol shyǵady, bul jolmen bókterdegi joldy kar basyp qalǵan kezde ǵana júredi eken: bizdiń laýshylarymyz qar áli qulaǵan joq eken desti, sóıtti de attaryn aıap bizdi aınalmaly jolmen áketti. Tóbeni aınala bergende bes adam osetınge kezdestik, olar bizge kómekteskisi kelip arbanyń dońǵalaǵyna jarmasty, sóıtip shýlaı-aıǵaılasyp, bizdiń arbamyzdy ári súırep, ári súıemeldep kele jatty. Aıta qalǵandaı jol qaýipti eken: jeldiń alǵashqy kóterilýinen qalmaı qulaǵaly turǵan teńkıgen kesek qarlar oń jaǵymyzda, naq tóbemizde tónip tur; jińishke joldy jartylaı qar basyp qalypty, keıbir kún sáýlesinen erigen jerlerin búgingi aıaz muzǵa aınaldyryp qatyryp tastaǵan, sondyqtan da keıde taıǵanaqtap, keıde oppalap attar qulaıdy, biz ózimiz de áreń júrip kelemiz: sol jaǵymyz buldyraǵan tereń jar, sol jarda keıde muz astyna kirip joq bolyp, keıde qap-qara tastardan kóbik ata sekirip jatqan tasqyn. Kresovoı taýynan eki saǵatta áreń óttik, — eki shaqyrym jerdi eki saǵat júrdi degen osy! Bul eki arada bult tómen túsip, burshaq pen qar quıa bastady; jel de ańǵarǵa tyǵylyp Soloveı-Razboınık tárizdi ysqyryp, azynap qoıa berdi. Shyǵystan qaptaǵan birinen-biri qalyń tuman tolqyny jaýyp lezde tas kres te kózden ǵaıyp boldy... Aıtpaqshy, osy tas kresi Kavkazdan ótip bara jatyp ımperator Petr I qoıǵan eken degen áńgime nanymsyz bolsa da búkil el aýzynda tarap ketken; al birinshiden, Petr tek Daǵystanda ǵana boldy, ekinshiden krese 1824 jyly Ermolovtyń buıryǵy boıynsha ornatylǵan degen úlken áriptermen jazylǵan sóz bar. Osy jazý bola tursa da, bul áńgimeniń el ishine sonshalyq sińip ketýimen onyń ústine bizdiń jazýlarǵa ılanyp ádettenbegenimizge qarap, qaısysyna senerińdi bilmeısiń.

Kobı stansasyna jetý úshin bizge muzdy shyńdar men oppa karlar arqyly áli de bes shaqyrymdaı júrý kerek. Attardyń zyqysy shyǵyp, ózimiz de qaltyraı bastadyq; naq ózimiz úırenisken, teristiktegideı boran ústi-ústine azynaı túsedi; tek qana jat saryny odan kóri qaıǵylyraq, zarlyraq shyǵady. "Iá, qýǵyndaǵy sen de ózińniń ádemi, keń dalańdy saǵynyp jylaısyń! Onda seniń taqtaı qanatyńdy silter jeriń mol, al munda she, óziniń temir toryna sańqyldaı soǵylǵan qyrandaı saǵan ári qapa, tar-aý", — dep oıladym men.

— Jaman boldy! — dedi shtabs-kapıtan: — Qarańyzshy, tuman men kardan basqa aınalada túk kórinbeıdi; ne shyńyraýdyń túbine qulap, ne bir úńgirde otyryp qalýymyz kádik, al tómende Baıdary ózeni de, múmkin, ótkel bermesteı bop tasyp ketken shyǵar. Áı, osy bir Azná-aı! Adamyna da, ózenine de eshbir senip bolmaıdy! — dedi shtabs-kapıtan. Laýshylar birese aıǵaılap, birese balaǵattap attardy úrýmen boldy, qamshy ústi-ústine jaýsa da attar pysqyrynyp, tórt taǵandap ómirde oryndarynan qozǵalar emes.

"Taqsyr — dedi aqyrynda bireýi. — Biz búgin Kobıge jete almaımyz; osyndaı múmkinshilik turǵanda solǵa burylýǵa buıyrmaısyz ba? Ana bir qısyq taý mańynda birdeme qaraıady, bálkim saklá bolar: onda kún buzylǵan kezde únemi jolaýshylar toqtaıdy, mynalar araqtyq aqsha berse alyp baramyz, deıdi", — dep ol osetındi nusqady.

— Bilemin baýyrym, sensiz de bilemin, — dedi shtabs-kapıtan: — bul kóksoqqandar araqtyq aqsha alý úshin ne istemes deısiń.

— Olar bolmasa bizge budan da jaman bolatynyn moıyndaýymyz kerek qoı, — dedim men.

— Árıne solaı, árıne solaı, — dep mińgirledi ol. — Osy bir jol kórsetýshiler-aı, solarsyz jol tabylmaıtyndaı-aq, paıda túsetin jerdi seze qoıady.

Mine, biz solǵa buryldyq, qabyrǵa irgelerin kesek tastardan qalaǵan nashar ǵana eki úıli baspanaǵa talaı beınetter kórip áreń degende jettik. Ústi-bastary jalba-julba bolǵan úı qojalary bizdi qýanyshpen qarsy aldy. Daýylǵa ushyraǵan jolaýshylardy qabyldap turý úshin úkimet bularǵa aqsha men tamaq berip turady eken, men ol jaıdy keıin bildim. — "Bári de jaqsylyqqa! — dedim men ot basyna otyryp jatyp: — endi siz Bela tarıhyn aıaqtarsyz, menińshe ol bitpegen sıaqty".

— Nelikten bitpedi dep oılaısyz? — dedi shtabs-kapıtan qýlana jymıyp.

— Óıtkeni bul jaı ǵana áńgime emes qoı; bastalýy tańǵajaıyp bolǵasyn, solaısha aıaqtalýy kerek.

— Siz taýyp kettińiz...

— Óte qýanyshtymyn.

— Sizge qýanysh, al esime alsam meni qaıǵy basady. Bela bir tamasha ásem qyz edi! Men ony júre kele óz qyzymdaı kórip kettim, ol da meni jaqsy kóretin boldy. Sizge aıta keteıinshi, men jalǵyz basty adammyn, ákem men sheshemnen¹² jyldan beri esh habarym joq, al úılený degen erte kezde esime de kelmedi, endi orynsyz tárizdi; sondyqtan men erkeleter jan tabylǵanyna qýanyp júrdim. Ol keıde bizge án salyp, keıde lezgınka bıleıdi... bılegenin aıtsańyzshy!.. Ózimizdiń gýbernálardaǵy boıjetkenderdi kórip júrmiz ǵoı, al budan 20 jyl buryn meniń bir ret Máskeýde ınabattylar jıynynda da bolǵanym bar, olar Belaǵa qaıdan par kelsin! Shańyna da ilese almaıdy!.. Grıgorıı Aleksandrovıch ony mápelep erkeletti, qýyrshaqtaı bezendirip qoıdy. Sondyqtan ol burynǵysynan da qulpyryp ketti, tipti bir keremet! Qoldary men betindegi kún kóziniń qońyrqaı taby ketip, júzinde qyzǵylt nur oınady... Ózi de sonshalyq kóńildi bolýshy edi, únemi meni qaljyń etetin... Qudaı keshirsin!..

— Ákesiniń ólgenin estirtkende ne dedi?

— Biz ony kópke deıin, ol óziniń turmysyna ábden kóndikkenshe jasyryp júrdik; sonsyn estirtip edik, eki kúndeı jylady, artynan umytyp ketti.

Tórt aıǵa deıin bári de barynsha jaqsy ótip jatty. Grıgorıı Aleksandrovıch ańshylyqty óte jaqsy kóretin edi dep men sizge aıtyp pa edim: bir kezderde ol ne qabannyń, ne taý eshkisiniń sońynan orman kezip ketip qalýshy edi, endi qorǵan bekinisinen ári shyqpaıtyn boldy. Mine, baıqaımyn, eki qolyn artyna ustap ol taǵy da bólme ishinde oıǵa batyp júr; sonyń artynan bir ret eshkimge aıtpastan myltyq atýǵa ketip, kúnimen joǵaldy; budan keıin ekinshi ret ketti, sóıte-sóıte jıi-jıi ketetin boldy... Bul jaqsy emes eken dep oıladym men, múmkin aralarynan qara mysyq júrip ketken bolar!

Áli kúnge kóz aldymda, bir kúni tańerteń olarǵa kirsem: ústinde qara barqyt beshpeti bar, qup-qý, qaıǵyly Bela tósek ústinde otyr eken, men shoshyp kettim.

— Pechorın qaıda? — dep suradym.

— Ańǵa ketken.

— Búgin ketti me? Tili baılanyp qalǵandaı ol úndemedi.

— Joq, keshe ketip edi, — dedi birazdan keıin aýyr kúrsinip:

— Bir bálege ushyramasa neǵylsyn?

— Keshe kúnimen oılaı-oılaı sharshadym, — dedi ol jylamsyrap, — talaı qorqynysh oılar keldi, birese ony taǵy qaban jaralaǵandaı bolady, birese cheshender taýǵa alyp ketken sıaqtanady... al, mine, búgin ol meni súımeıtin sıaqty.

— Qyzyq ekensiń, qaraǵym, budan jaman esh nárse oılap taba almadyń ba! — Ol jylap qoıa berdi, sóıtti de bir túrli pańdyqpen basyn kóterip alyp, kózin súrtti de, sóıleı jóneldi:

— Eger ol meni súımeıtin bolsa, meni úıime qaıyrýǵa oǵan kim bóget bolady? Men ony zorlamaımyn. Eger budan bylaı da toqtamaıtyn bolsa, men ózim ketemin: men kúńi emespin — knáz qyzymyn!..

Men oǵan aqylymdy aıta bastadym. — "Bela, tyńdashy, seniń ıýbkańa qapsyryp qoıǵandaı oǵan únemi osynda otyra berýge bolmaıdy ǵoı; ol jas adam, taǵylar sońynan qýýdy unatady, júrip-júrip ózi de qaıtyp kelmeı me, eger sen búıtip ýaıymdaıtyn bolsań, onyń kóńilin tez qaıtarasyń ǵoı".

— Ras, ras! Men endi kóńildi bolamyn, — dedi de ol sylq-sylq kúlgen boıy óziniń býbenin qolyna alyp, meniń aldymda sekirip, ándetip, bıleı bastady; biraq bul da uzaqqa sozylmady, ol taǵy da eki qolymen betin basyp tósegine qulaı ketti.

Men ne isterimdi bilmedim. Ómirde áıelmen isim bolyp kórgen adam emespin ǵoı, qalaı jubatsam eken dep oılap-oılap eshteńe taba almadym; biraz ýaqyt ekeýmiz de til qatyspadyq... mundaı óte qolaısyz jaǵdaı bolmas! Aqyrynda men oǵan: "Kún jaqsy eken, eger barǵyń kelse bekinis mańyna baryp qaıtaıyq!" — dedim.

Bul qyrkúıek ishi edi. Anyǵynda da kún ystyq emes, ashyq ádemi edi; barlyq taýlar alaqandaǵydaı saırap tur. — Biz qorǵan bekinisin erlep árli-berli únsiz júrdik te qoıdyq; aqyrynda ol bir dóńbekke otyra ketti, men de onyń qasyna otyrdym. Naq bir kútýshi áıel tárizdi sol bir shaqta meniń Bela jaıynda báıek bolyp júgirip júrgenim esime tússe kúlkim keledi.

Bizdiń qorǵan dóńeste bolatyn, bekinisten kóz jiberseń mańaıyń ádemi-aq: bir jaǵyńda qazylǵan orlarmen jarysa ormanǵa baryp tirelip jatqan keń alań, orman taýdyń ushar basyna deıin sozylady, onyń keı jerlerinen aýyl tútini shyǵady, keıbir alańdardan toptaǵan maldar kórinedi, endi bir jaǵynda aǵyp jatqan kishirekteý ózen, oǵan jalǵasa japyrlap bitken shilikter Kavkaz tizbekterine baryp tirkesip jatqan budyr-budyr jotalardy jaýyp tur.

Biz bastıonnyń buryshynda otyrmyz, sondyqtan da eki jaq tep-tegis kóz aldymyzda. Mine, bir sur atty adam ormannan shyǵyp bizge qaraı júrip keledi; ol jaqyndap kelip ózenniń ar jaǵyna bizden júz sajyndaı jerge toqtady da, jyn qaqqandaı turǵan jerinde atymen shyr aınala bastady. Iapyr-aı bul netken jan!.. "Bela, sen jassyń ǵoı qarashy, anaý neǵylǵan jigit, kimdi qaıran qaldyrmaq úshin keldi eken?.." — dedim men.

Bela qarady da: "mynaý Kazbıch qoı..." — dep aıǵaılap jiberdi.

— Áı, qaraqshy-aı! Bizdi tálkek etkeli júrme eken? Anyqtap qarasam dál Kazbıchtiń ózi. Onyń qońyrqaı tartqan keskini men jyrtyq kirli kıimi sol qalpynda. "Anaý at meniń ákemniń aty",

— dedi Bela meniń qolymnan ustaı aldy; jalt qarasam eki kózi jaınap, japyraqtaı qaltyrap tur eken "Báse! Qaraqshylar qany, súıiktim, seniń boıyńda da tynysh jatpaıdy eken!" — dep oıladym men.

— Beri kelshi, — dedim men saqshyǵa, — myltyǵyńdy áýeli qarap shyǵyp, sonsyn anaý sabazǵa bir qadaltyp jiberseń, bir som kúmis alasyń. — "Qup, mártebeńizge quldyq, biraq onyń oınaqshyp turǵanyn qarańyzshy..." — "endeshe oǵan qozǵalma dep buıyra ǵoı"

— dep kúldim men... — "Áı, súıiktim! Kishkene sabyr etseńshi, qasqyrdyń bóltirigi qusap nesine aınalshyqtaı beresiń?" — dep saqshy oǵan qolyn bulǵap aıǵaı saldy. Bizdi sóılesedi ǵoı dep oılady bilem, Kazbıch shynynda da toqtap, tyńdaı qaldy, sol kezde meniń grenaderim kózdep turyp basyp-aq saldy... biraq múlt ketti, oq-dáriniń tútini burq etýi muń eken, Kazbıch tebinip qalyp edi, aty bir búıirge qaraı qarǵı jóneldi, shaýyp bara jatqan Kazbıch úzeńgige tura qalyp, bizge qarap qolyndaǵy qamshysyn bilep, kijindi de óz tilinde áldene dep aıǵaı saldy, onyń minezi solaı bolatyn.

— Uıalsań etti! — dedim men saqshyǵa.

— Dárejeńizge quldyq! Ol ólýge ketti, bular sondaı qarǵys atqan halyq emes pe, tabanda óltire almaısyń, — dedi ol.

Shırek saǵat ótken kezde Pechorın ańnan qaıtyp oraldy; Bela qushaǵyn jazyp onyń moınyna oraldy, uzaq ýaqyt joq bolyp ketkendigi jaıly lám-mım dep renjý aıtyp, qabaq ta shytqan joq... qaıta men: "Keshirińiz, jap-jańa Kazbıch ózenniń ar jaǵynda boldy, biz oǵan myltyq attyq; oǵan sizdiń kez kelip qalýyńyz op-ońaı emes pe? Bul taýlyqtar kekshil halyq: sizdiń Azamatqa az da bolsa kómekteskenińizdi ol sezbeıdi deısiz be? Men bás tigemin, búgin sóz joq ol Belany tanydy. Osydan bir jyl buryn Belanyń oǵan qatty unaǵanyn men bilemin ǵoı, eger qalyńmalyna jeterlik mal tabaryna kózi jetse quda túser jaıy baryn maǵan ózi de aıtqan..." — dep, men oǵan renjidim. Budan keıin Pechorın oılanyp qaldy: — "Ras, saq bolýymyz kerek eken... Bela, sen búginnen bastap eshqandaı da qorǵan bekinisine barýshy bolma", — dedi ol.

Keshke jaqyn men onymen uzaq sóılestim: osy bir sorly qyzǵa onyń teris qaraı bastaǵany maǵan qasiret boldy; kúniniń jartysyn ańda ótkizgenimen qoımaı, ol Belaǵa salqyn tartyp, ony sırek erkeletetindi shyǵardy, qyz da júdep ketti, eki beti sopaıyp, kóz janary sóne bastady. Keı ýaqyttarda áldeqalaı "Nege kúrsinesiń, Bela? Áldebir qaıǵyń bar ma?" — deseń — "Joq!" Bolmasa — "Birdeńe kerek pe?" — deseń "Joq!". "Álde týǵandaryńdy saǵyndyń ba?" — dep suraı qalsań — "Mende týǵan joq!" degennen bóten onan jaýap ala almaısyń. Uzaqty kún "solaı", "joq" degen sózderden basqa eshbir jaýap ala almaıtyn kezder de bolady.

Men oǵan, mine, osylar týraly aıttym. "Tyńdańyzshy, Maksım Maksımovıch", — dep bastady ol, — meniń minezim baqytsyz adamǵa bitken minez; tárbıeden solaı boldym ba, bolmasa qudaı meni osylaı jaratty ma, bilmeımin, jalǵyz-aq biletinim, eger men bireýdiń baqytsyzdyǵyna qandaı sebepker bolsam, ózimniń baqytsyzdyǵym da odan kem emes. Árıne, meniń bul sózim olar úshin jubanysh bola almas, degenmen istiń anyǵy osy. Týǵandarymnyń qaraýynan bosaǵannan keıin, jastyq shaǵymnyń alǵashqy kúninen bastap, men aqshaǵa satyp alýǵa bolatyn lázzattyń bárin de meılinshe tatyp baqtym, aqyry odan kóńilim kaıtty. Budan keıin uly ıgiler tobyna aralastym, olardyń arasy da meni tez jalyqtyrdy; talaı bekzat sulýlarǵa ǵashyq ta boldym, olar da meni súıdi, biraq olardyń súıispendigi tek qana meniń takapparlyǵym men menmendigimdi órshite tústi, júregime nár bere almady... sonsoń kitapqa shuqshıyp, oqý oqı bastadym, — ǵylym da jalyqtyrdy; ataq pen baqyttyń oǵan qurtymdaı baılanysy joq ekenine kózim jetti, olaı deıtinim, naǵyz baqytty adamdar toǵysharlar, al ataq degenińiz sáttiń isi, oǵan jetý úshin tek qana jylpos bolýyń kerek. Meni taǵy da kóńilsizdik basty... Keshikpeı meni Kavkazǵa aýystyrdy; meniń ómirimniń eń baqytty kezi osy. Cheshenderdiń oǵynyń astynda zerigý degen bolmaıtyn shyǵar dep úmittenip edim, onym beker eken: bir aıdan keıin meniń oqtyń zýyldaýy men ajaldyń jaqyndyǵyna úırenip ketkendigim sonsha, kóńilim sary masanyń yzyńyna ǵana bólinetin boldy, maǵan endi burynǵydan da kóńilsiz bola bastady, óıtkeni men eń aqyrǵy úmitimnen aırylǵandaımyn... Belany óz úıinde kórgen shaǵymda, odan keıin aldyma alyp otyryp qap-qara tulymdarynan alǵashqy súıgen kezimde, men esýas ony qaıyrymdy taǵdyrdyń maǵan jibergen perishtesi eken ǵoı dep oılap edim... Taǵy da jańylyppyn: taǵy qyzdyń mahabbaty bilimdi boıjetkenderdiń mahabbatynan sál ǵana artyq eken; biriniń jónsiz erke-nazdyǵy sekildi, ekinshisiniń topastyǵy men aqkóńildiligi de toıdyrady eken. Eger bilgińiz kelse, men ony áli de súıemin, birge ótkizgen tátti mınótterime alǵysym bar, ol úshin ólimge de ázirmin, solaı bolǵanymen maǵan onymen birge turý kóńilsiz... Naquryspyn ba, bolmasa jaýyzbyn ba, onshasyn bilmeımin; áıteýir meniń Beladan góri de aıanyshty jan ekenim anyq: meniń janymdy bekzadalar buzǵan, qıalymda turaq joq, júregimde toıym joq; maǵan bári de az: men qaıǵyǵa da raqatqa batqandaı tez kóndigemin, sondyqtan da meniń ómirim kún sanap qańyrap barady, endi men úshin qalǵan bir-aq amal bar: ol jahan kezý. Múmkinshilik bolysymen attanamyn. Qudaı saqtasyn, Eýropaǵa emes! Amerıkaǵa, Aravıaǵa, Úndistanǵa ketemin, jazym bolyp jolshybaı áldeqaıda ólip te qalarmyn! Sonda da bul sońǵy qýanyshymnyń qıyn joldar men daýyldar qushaǵynda tym tez umytyla qoımaıtynyna ábden senemin". — Ol osylaısha uzaq sóıledi, onyń sózderi meniń esimde, óıtkeni men mundaı jaıtty 25 jasar jigitten birinshi mártebe, qudaı biledi eń sońǵy mártebe estýim shyǵar... Netken ǵajap! Aıtyńyzshy, jarqynym, siz astanada jaqynda ǵana boldyńyz ǵoı deımin, ondaǵy jastardyń bári de osyndaı ma? — dedi shtabs-kapıtan maǵan qarap.

Dál solaı deýshiler tolyp jatyr, onyń ishinde shyndyqty aıtatyndary da bar bolar; degenmen toryǵý degen de, barlyq modalar tárizdi, qaýymnyń joǵarǵy býynynan bastalyp, sodan keıin tómengi býynǵa taraıdy, solar arqyly tozady, álgi osy kezdegi anyǵynda da basqalardan góri jabyrqaý júretinder bul baqytsyzdyqtyń syrqat ekenin jasyrǵylary keledi, dep jaýap berdim.

Shtabs-kapıtan bul názik sózderdiń baıybyna bara almady, áıtse de basyn shaıqady da, qýlana jymıyp kúldi.

— Toryǵý degendi modyǵa aınaldyryp jibergen osy fransýzdar ǵoı.

— Joq, aǵylshyndar.

— Á, solaı eken ǵoı, olar qashannan shekten shyqqan maskúnemder emes pe!

Men bir Máskeý bıkeshin eriksiz eske aldym, ol "Baıron tek qana maskúnem, odan basqa eshkim de emes" — degen edi. — Áıtkenmen shtabs-kapıtannyń bul sózi keshirerlik sóz, óıtkeni ol ishimdikten aýlaq bolýy úshin ózin dúnıedegi baqytsyzdyqtyń bári maskúnemdikten bolady dep sendirgisi keletin.

Sonymen ol óziniń áńgimesin bylaısha soza berdi:

— Kazbıch sodan keıin qaıtyp oralǵan joq. Biraq nege ekenin bilmeımin, osy Kazbıch bosqa kelgen joq-aý, bir sumdyqty bastamasa ne qylsyn degen oı meniń basymnan ketpeı-ak qoıǵany.

Bir kúni Pechorın qaban atýǵa baraıyq dedi, men kópke deıin qarysyp kónbedim; maǵan qaban degenniń ne qyzyǵy bar! Sóıtse de ol meni qoıarda qoımaı ózimen birge alyp-aq ketkeni. Biz qasymyzǵa bes soldat ertip tańerteń ertemen júrip kettik. Saǵat onǵa deıin qamystan-qamys, aǵashtan-aǵash qaldyrmaı súzsek te ań tabylmady. "Áı, keıin oralsaq qaıtedi? Nesine qarysa beremiz, qaıtkende de bir sátsiz kún boldy ǵoı!" — dedim men. Biraq Grıgorıı Aleksandrovıch kúnniń ańyzaqtyǵy men sharshaǵandyǵymyzǵa qaramastan oljasyz qaıtqysy kelmedi... Ol sondaı adam edi, oıyna alǵanyn istemeı tynbaıtyn; shamasy bala kezinde sheshesi betimen jibergen bolar... Aqyry sáske túste qaban degen kóksoqqandy taptyq-aý, Paf! Paf! Qandaı bolsyn, qamysqa kirdi de ketti. Sondaı bir sátsiz kún boldy!.. Biz azyraq demaldyq ta, úıge qaıttyq.

Tizginderimizdi bos ustap, únsiz, qatar júrip kelemiz, shilikter jaýyp kórsetpeı turǵany bolmasa, mine, qorǵanǵa da kelip qaldyq. Kenet myltyq atyldy... Biz bir-birimizge jalt qarastyq, ekeýmizdi bir ǵana kúdik basqandaı. Sóıtip, o, degenshe bolmaı-aq myltyq daýsy shyqqan jaqqa qaraı biz de at qoıdyq. Qarasaq: bekiniste soldattar bir jerge toptalyp alypty, olar qoldarymen qyr jaqty nusqaıdy. Sonaý bir salt adam aldyna appaq birdeńeni óńgerip alyp quıǵytyp shaýyp barady. Muny kórgen Grıgorıı Aleksandrovıch cheshenderdiń qaısysynan bolsyn kem aıǵaılaǵan joq, sonan keıin myltyǵyn qabynan sýyryp alyp solaı qaraı umtyldy, men de onyń sońynan jóneldim.

Baǵymyzǵa qaraı, ań kezdespegendikten attarymyz tyń edi, sondyqtan da olar ekpindeı, sýyryla shapty, qas qaqqan saıyn biz jaqyndaı berdik... Aqyrynda men Kazbıchti tanydym, biraq onyń aldyna óńgerip bara jatqany ne ekenin aıyra almadym. Budan keıin men Pechorınmen qatarlasyp: "Mynaý Kazbıch!" dep oǵan aıǵaı saldym, ol maǵan qarap basyn ızedi de, atyna qamshy basty.

Mine, endi biz onan oq jeter jerdemiz; Kazbıchtiń aty sharshady ma, álde bizdiń attarymyzdan tómen be, áıteýir ol qansha tyryssa da aty shabysyn údete qoımady. Meniń oıymsha ol tap osy sátte óziniń Qaragózin esine bir alǵan bolar...

Qarasam: Pechorın shaýyp kele jatqan kúıi myltyǵyn kezeı qalypty. "Atpa, oǵyńdy saqta, biz ony bylaı da qýyp jetemiz" — dep aıǵaı saldym. Áı, jastar-aı! Qashan da orynsyz jerde qyzyp ketedi... Degenmen, myltyq atylyp, attyń artqy aıaǵyn jaralap ketti; at et qyzýymen taǵy da on shaqty qadamdaı ilgeri qarǵı tústi de, súrinshektep baryp artymen shóge qaldy. Kazbıch attan sekirip túse qaldy, sol kezde biz onyń aldyna ustaǵany shadraǵa oraǵan áıel ekenin kórdik... Bul Bela edi... Sorly Bela! Kazbıch bizge ózinshe áldene dep aıǵaı saldy da, Belaǵa qanjar suqty... Endi bógeletin eshteńe qalmady: men atyp saldym, sáti túsip oq onyń ıyǵynan tıdi bilem, óıtkeni ol kenet qolyn tómen túsire qoıdy... Tútin taraǵan kezde qarasam jerde jaraly at pen onyń qasynda Bela jatyr eken. Al Kazbıch myltyǵyn tastap, ózi beıne mysyqtaı, shyń basyna órmelep barady; meniń ony ol jerden qalpaqtaı ushyrǵym kelip edi, átteń myltyǵym oqtaýly bolmady! Biz attan túse sala Belaǵa qaraı júgirdik. Bela baıǵus jarasynan qan saýlap aǵyp, qımylsyz jatyr eken... Jaýyzdaı, tym bolmasa, birden ólip ketetin júrekten salsaıshy, al bul arqadan suǵypty... dál qanisherlerdiń qanjar urysy! Bela esin bilmeıdi. Biz shadrany jyrtyp jarasyn múmkindigine qaraı qattyraq baıladyq; Pechorın onyń sýyq erninen súıip, bosqa áýre boldy, Belanyń esin jıýyna esh múmkindik joq edi.

Pechorın atqa qondy, men Belany jerden kóterip alyp onyń erine áreń dep otyrǵyzdym; ol Belany qushaqtap aldy, sóıtip biz keıin qaıttyq. Birneshe mınót únsizdikten keıin Grıgorıı Aleksandrovıch maǵan: "Maksım Maksımovıch, qulaq salyńyzshy, biz bul qalyppen Belany tiri jetkize almaımyz ǵoı", — dedi. "Ras" — dedim men de. Sodan keıin biz attardyń bar shabysymen quıǵyta jóneldik. Qorǵan qaqpasynda bizdi toptalǵan halyq kútip tur eken. Biz jaralyny eptep qana Pechorınniń úıine kirgizip, dárigerge kisi jiberdik. Dáriger mas eken, áıtse de keldi; ol, Belanyń jarasyn qarap shyqty da, bir kúnnen artyq ómir súrmeıdi dedi; biraq ol qatelesti...

— Jazylyp ketti me? — dedim qýanǵannan, shtabs-kapıtandy qolynan ustaı alyp.

— Joq, — dárigerdiń qatesi sonda, Bela taǵy da eki kún ómir súrdi.

— Túsindirińizshi maǵan, Belany Kazbıch qalaısha alyp qashypty.

— Mine bylaısha: Pechorınniń toqtam salýyna qaramastan Bela qorǵannan shyǵyp ózenge barypty. Kún óte ystyq eken, ol tasqa otyrypty da aıaǵyn sýǵa malypty, sol kezde Kazbıch buǵyp kelip bas salypty da, aýzyn basyp, butaǵa qaraı ala jónelipti. Sonsyn atyna minip alyp shúý dep bir-aq tartqan! Ol eki arada Bela aıǵaı salyp úlgirgen eken; saqshylar sasqalaqtap júrip atsa da tıgize almapty, dál osy kezde biz de kelip úlgirippiz.

— Kazbıchtiń Belany ne sebepti áketkisi keldi eken?

— Ǵafý etińiz! Bul cherkes degender ejelden áıgili ury halyq emes pe: shetkerileý turǵan nárse bolsa qaǵyp áketpeı qoımaıdy: tipti ózine kereksiz nárse bolsa da urlaıdy, urlyq jóninde olarǵa shágińiz bolmasyn! Onyń ber jaǵynda Bela oǵan baıaǵydan unaıtyn.

— Sonymen Bela óldi me?

— Óldi: biraq uzaq qınaldy, biz de onymen birge edáýir azap shektik. Keshki saǵat on kezinde Bela esin jıdy, biz qasynda otyr edik, kózin asha salyp Pechorındi shaqyra bastady. — "Men, seniń qasyńdamyn, janym" — dedi ol, onyń qolynan ustap. — "Men ólemin!" — dedi Bela. Biz "dáriger sózsiz jazamyn dep ýáde berdi" — dep onyn kóńilin jubata bastadyq. Bela basyn shaıqady da qabyrǵaǵa qaraı teris aınaldy: ózin ólimge qıa almady-aý deımin!..

Tún bolysymen ol sandyraqtaı bastady; basy kúıip, keı kezde búkil denesi bezgek bolǵan adamdaı qaltyraıdy; ol ákesi men inisi jaıynda maǵynasyz sózder aıtady, onyń úıine, taýǵa ketkisi keledi... Birese ol, Pechorın jaıly sóıleıdi, oǵan erke, názik attar taǵady, keıde ony ózińniń Djanoshkańdy súımeıtin boldyń dep kinálaıdy...

Pechorın mańdaıyn qolymen súıep otyryp, Belanyń sózderin únsiz tyńdady; sonda da men onyń kirpiginen sol ýaqyttardyń bárinde de bir tamshy jas kóre almadym: anyǵynda da jylaý degen0di bilmeı me, álde ózin berik ustaı ma, onshasyn qaıdan bileıin, al meniń jaıymdy bilgińiz kelse, men budan artyq aıanyshty haldi eshqashan da kórgen emespin.

Tańǵa jaqyn sandyraq basyldy; Bela, bop-boz bop bir saǵat shamasy qımylsyz sulyq jatty, onyń álsizdigi sonsha, tipti dem alǵany áreń seziledi; budan keıin Bela azdap táýir bolǵandaı sóıleı bastady, sonda ol ne týraly aıtty deısiz ǵoı?..

Ondaı oı tek óler jannyń ǵana basyna kelmek!.. Óziniń hrıstıan dininde bolmaǵanyn, o dúnıede óz janynyń eshqashan da Grıgorıı Aleksandrovıchtiń janymen kezdese almaıtynyn, Pechorınniń ujmaqtyq jary bóten áıel bolatynyn aıtyp qaıǵyra bastady. Budan keıin meniń ony óler aldynda shoqyndyrǵym keldi: men bul oıymdy Belaǵa aıttym; ol maǵan táýekel ete almaǵan pishinde qarady da kópke deıin lám dep til qata almady; aqyr aıaǵynda qaı dinde týsam sol dinde ólemin dep jaýap berdi. Osymen kún de ótti. Bela sol kúni qalaısha ózgerdi deseńizshi! Qup-qý bolǵan betteri sola qalypty, eki kózi badyraıyp sharasynan shyǵyp ketken tárizdi, erinderi kúıip bara jatqandaı. İshten kóterilgen ystyq Belany mazalaıdy, onyń kókireginde beınebir qyp-qyzyl shoqtaı jalyndaǵan temir jatqan tárizdi.

Taǵy da tún boldy: biz kirpik qaqqamyz joq jáne onyń tóseginen eshqaıda tapjylǵamyz da joq. Bela bezek qaǵyp, sumdyq azap shegýde, aýrýy saıabyrlaı bastasa-aq bolǵany ol táýirmin dep Grıgorıı Aleksandrovıch jubata bastaıdy, qolyn óz ýysynan bosatpaı qysyp súıedi, baryp úıyqta dep jalynady. Tań aldynda Bela ajal kúıinishin sezine bastady, alasuryp jarasynyń baılaýyn qozǵap jiberdi, sonyń saldarynan taǵy da qan ketti. — Jarasyn kaıta baılaǵannan keıin Bela bir mınótteı tynym alyp, Pechorınge súıshi dep ótindi. Pechorın Belanyń tóseginiń qasyna tizerlep otyra ketti de, onyń basyn jastyqtan kóterip alyp, Belanyń salqyn tartqan ernine óz ernin taqady; Bela dál osy bir súıis arqyly óz janyn Pechorınge berip ketetindeı... onyń moınynan qaltyraǵan qoldarymen qatty qysty. Joq, Belanyń ólgeni jaqsy boldy! Eger Grıgorıı Aleksandrovıch ony tastap ketse ne bolar edi? Árıne, erte me, kesh pe bul ýaqıǵanyń bolatyny anyq edi...

Bizdiń dáriger, mıkstýra ishkizip, sý shúberek tartyp azaptaǵanyna qaramastan Bela kelesi kúnniń jartysyn onyń aıtqanyna kónýmen únsiz, tynysh ótkizdi. "Keshirińiz! Bela keshikpeı óledi dep óziń aıtyp ediń ǵoı, endi sizdiń preparattaryńyzdyń ne keregi bar?" — dedim men dárigerge. "Áıtse de, arymnyń taza bolýy úshin jaqsy bolady ǵoı, Maksım Maksımovıch", — dep jaýap berdi ol. Shirkinniń arshylyn!

Tústen keıin Belany shól qysa bastady. Biz terezeni ashyp edik, dala bólmeden de ystyq eken: tósek qasyna muz qoıyp baıqap edik, odan esh kómek bolmady. Men, bul shól azaby ajal jaqyndyǵynyń belgisi ekenin sezdim de, Pechorınge aıttym. Jastyqtan kóterile berip "sý, sý! — dedi Bela qarlyqqan daýyspen.

Pechorın aq shúberekteı qup-qý bop ketti de, jalma-jan staqanǵa sý quıyp Belaǵa berdi. Men kózimdi eki qolymmen basa qoıdym da, qandaı ekenin bilmeımin... bir duǵany oqı bastadym. Ia jasaǵan-aý, kisi ólimin gospıtáldarda da, maıdan ústindegi urystarda da kóp kórip edim, biraq bul olardaı emes, múlde basqa!... Onyń ústine, shynyn aıtqanda, meni kúıindiretin mynadaı bir jaıt bar: Bela óler aldynda tym bolmas bir mártebe meni esine almady; men ony ákesindeı jaqsy kórýshi edim... qaıteıin, ony qudaı keshirer!.. Ádilin aıtqanda: óler aldynda eske alǵandaı men sonshama kimi edim onyń?..

Sý ishisimen Bela damyl tapqandaı boldy, sodan keıin úsh mınót ótisimen jan tapsyrdy. Ernine aına taqap baıqap edik, tirlik belgisi bilinbedi!.. Men Pechorındi bólmeden alyp shyqtym, biz qorǵan bekinisine kettik; qolymyzdy artymyzǵa ustaǵan kúıi, ekeýmiz uzaq ún qatyspaı árli-berli qatar júrdik te qoıdyq; men onyń júzinen eshqandaı erekshe ózgeris kóre almaı qapa boldym: eger men Pechorınniń ornynda bolsam qaıǵydan ólgen bolar edim. Aqyry ol bir kóleńkeleý jerge otyra ketip taıaqpen qumǵa áldeneler syza bastady. Men ádeıi sypaıylyq retimen ony jubatqym kelip, sóıleı bastap edim; ol basyn kóterip alyp kúlip qoıa berdi... Onyń bul kúlkisinen meniń tulaboıym muzdap ketti... Men tabyt qamdaýǵa kettim.

Shynymdy aıtsam, buǵan kiriskende bir jaǵy ermek bolsyn dedim. Mende az ǵana termalamy bar edi, sonymen tabytty qaptadym da ony cherkesterdiń kúmis oqasymen bezedim, bul oqany Pechorın Belaǵa dep satyp alǵan bolatyn.

Kelesi kúni tańerteń erte biz Belany qorǵan syrtyndaǵy shep boıyna ózi sońǵy mártebe otyrǵan jerdiń tusyna kómdik; onyń qabirin aınala qazir-aq akasıa túpteri men ıtmuryn butalary jaýyp ketti. Men Belanyń basyna kres ornataıyn dep edim, biraq ol hrıstıan dininde bolmaǵansyn taǵy da yńǵaısyz kórdim...

— Pechorın qaıtti? — dep suradym men.

— Pechorın baıǵús, keshke deıin ońala almady, júdedi; biz sodan keıin esh ýaqytta Bela týraly sóılespeıtin boldyq: bul oǵan shanshý bolatynyn men sezdim, sondyqtan da keregi ne? Úsh aıdan keıin ony e... polkyna taǵaıyndady, sonymen ol Grýzıaǵa júrip ketti. Sodan beri biz onymen kezdeskenimiz joq... Iá, Reseıge qaıtyp kelipti-mis dep jýyqta áldekimniń aıtqany esimde bar, biraq korpýs prıkazdarynda ol týraly eshteńe joq.

— Teginde, bizdiń týysqandarǵa habar degen kesh jetedi ǵoı.

Eske alǵan qaıǵysyn sonymen umytqysy keldi me deımin, budan soń ol bolyp jatqan jańalyqtardy bir jyl keıin estýdiń qandaı kóńilsiz ekendigi týraly bir uzaq súreńine túsip ketti. Men onyń sózin bólgen de, tyńdaǵan da joqpyn.

Bir saǵattan keıin jolǵa shyǵýǵa múmkindik týdy; boran basylyp, aspan ashyldy, biz júrip kettik. Jolshybaı men taǵy da Bela men Pechorın jaıynda amalsyz áńgime qozǵadym.

— Kazbıchtiń ne bolǵanyn siz estimedińiz be? — dep suradym men.

— Kazbıchtiń be? Anyǵyn bilmeımin... Shapsýgterdiń oń qanatynda Kazbıch degen bir noıan bar eken, ol ústine qyzyl beshpent kıip bizdiń atqan oqtyń astynda aıańdap júre beredi eken, oq qasyna taıaý jerden zýyldap ótse óte sypaıylyqpen oǵan basyn ıip tájim etedi eken dep estigenim bar; onyń sol Kazbıch bolýy ekitalaı!..

Biz Maksım Maksımovıchpen Kobıde aıyrylystyq; men poshta tasýshymen birge kettim, al ol júgi aýyr bolǵandyqtan maǵan ere almady. Biz budan bylaı kezdese qoıarmyz dep úmit etken joq edik, biraq kezdestik, eger tyńdaǵyńyz kelse men aıtyp bereıin: bul bir tarıh... Shyndaryńyzdy aıtyńyzdarshy, degenmen Maksım Maksımych qurmet etýge turarlyq adam emes pe?.. Eger sizder osyny moıyndasańyzdar, múmkin tym uzaqqa sozylyp ketken áńgimem úshin meniń de sizder tarapynan eńbegimniń tolyq ótelgeni.

İİ. MAKSIM MAKSIMYCH

Maksım Maksımychpen aıyrylystym da, men Terek Darál shatqaldarynan aǵyp ótip, tańerteńgi asty Qazbekten baryp jedim, shaıdy Larstan ishtim de, keshkilik tamaqqa Vladıkavkazǵa da jetip úlgirdim. Men sizderdi eshqandaı áser bermeıtin taýlardy sýrettep, oǵan qaıran qalyp tańdanýdan, ásirese bul jaqta bolmaǵan adamdarǵa eshbir áser bermeıtin kórinisterdi sýrettep, eshkim de oqymaıtyn sanaq málimetteri sekildi eskertýlerdi jazyp jatýdan aýlaq etpekpin.

Men de barlyq jolaýshylar toqtaıtyn meımanhanaǵa kelip tústim, al bul meımanhanada qyrǵaýyldy qýyryp, shı pisirip bere ǵoı dep jumsarlyqtaı eshkim bolmady, óıtkeni osyndaı ister júktelgen úsh múgedek sonshalyq aqymaq, ıa bolmasa sonshalyq mas, tipti olardan eshqandaı mán shyǵarý múmkin bolmady.

Maǵan bul arada áli de úsh kúndeı aıaldaısyz dep eskertti, óıtkeni Ekaterınogradtan áli de "okazıa" kelmepti, sondyqtan, qaıta qaıtýǵa múmkin bolmady. Bul ne qylǵan okazıa edi!.. biraq maǵynasyz buralqy sóz orys adamyna jubanysh emes qoı, solaı bolǵandyqtan men, kóńil kóterý úshin Maksım Maksımychtyń Bela jaıyndaǵy áńgimesin jazyp alýǵa kiristim, tipti bunyń keıin uzaq áńgime jelisiniń alǵashqy tarmaǵy bolatyndyǵyn oılamappyn da. Kórip otyrsyzdar, keıde bir máni shamaly ýaqıǵanyń aqyry qatań jaǵdaıǵa soǵady eken!.. Múmkin, sizder "okazıa" degenniń ne ekenin bilmeıtin de shyǵarsyzdar? Bul Qabardany basyp, Vladıkavkazdan Ekaterınogradqa baratyn joldaǵy júk tasıtyn kólikterdi qorıtyn bir zeńbiregi bar jarty rota jaıaý ásker.

Alǵashqy kúndi men óte kóńilsiz ótkizdim; kelesi kúni tańerteń aýlaǵa bir arba kelip endi... A!.. Maksım Maksımych!.. Biz eski dostarsha kezdestik. Men oǵan óz bólmemdi usyndym. Ol da báldenip turmady, qaıta meni ıyǵymnan qaǵyp, jymıǵan pishinde aýzyn qısaıta qoıdy, ózi sondaı bir qyzyq kisi!

Maksım Maksımychtyń as pisirý ónerinen tereń maǵlumaty bar eken, ol qyrǵaýyldy ǵajap, jaqsy qýyryp, ony qıar tuzdyqpen baptap dámdeıdi, shynyn aıtsam, ol bolmaǵanda ystyq tamaq ishe almaǵan da bolar edim. Bir shyny Kahetınskıı¹⁰ bizge tamaq túrleriniń shaǵyn ekenin umyttyrýǵa sebepshi boldy, anyǵynda tamaǵymyzdyń ózi de bir-aq túrli bolatyn, sonsoń trýbkadan temeki tarttyq ta, men tereze aldyna, ol ot jaǵylyp jatqan pesh qasyna baryp otyra ketistik, óıtkeni kún dymqyl, salqyn edi. Biz únsiz otyrystyq. Ne týraly sóılespekpiz?.. Ol óz jaıynan qyzyqty degen áńgimelerdiń bárin de aıtty. Al meniń aıtarlyqtaı eshbir áńgimem de joq edi. Men terezege qaradym. Áne, kól-kósir bop shalqaıa tartqan Terektiń boıyn bytyraı qonystaǵan tolyp jatqan alasa úıler aǵash tasalarynda buldyraıdy, odan ári jondary budyr-budyr bop taýlar kógeredi, sol taýlardan bıik óziniń appaq kardınal bórkin kıgen Qazbek tur. Men olarmen oısha qoshtastym: olardy qımadym...

Biz osylaı uzaq otyrystyq. Kún kózi sýyq quzdardyń syrtynda jasyrynyp turdy, júrginshi qońyraýynyń úni men laýshylardyń aıǵaı daýsy shyqqan kezde bozǵylt tuman saı-saıdan ydyraı bastaǵan edi. Ústi-basy kir-kir armándar mingen birneshe arbalar meımanhananyń aýlasyna kelip kirdi, olardyń artynan bir bos solqyldaq arba da keldi, onyń jeńil júrisi, jaıly jasalǵandyǵy jáne áshekeıli túri oǵan bir sheteldik pishin berip turdy. Onyń sońynda malaılar úshin ájeptáýir jaqsy, venger úlgisinde kıim kıgen, qoıý murtty bir kisi kele jatty. Trýbkadan temeki kúlip qaǵyp túsirgendegi jáne laýshyǵa aqyrǵandaǵy órkókirektik túrine qaraǵanda onyń qyzmet dárejesiniń kim ekendigin jańylmaı aıyrýǵa bolýshy edi. Munyń selqos myrzanyń betimen ketken erke malaıy ekeni, ózinshe orys fıgarosy" sıaqty ekeni kórine kózge aıqyn bolyp turdy. "Aıtshy, jarqynym, bul ne, kelgen okazıa ma? — dep aıǵaıladym men terezeden oǵan. Ol maǵan kádimgideı tiksinip ajyraıa qarady da, galýstigin túzetip, teris aınaldy; onyń, qasynda kele jatqan armán jymıa kúlimsirep, okazıanyń kelgeni ras jáne erteń erte qaıta qaıtady, dep onyń ornyna maǵan jaýap qaıyrdy." — Táýbe, qudaı! — dedi, osy kezde terezege kele qalǵan Maksım Maksımych. — Mynaý netken keremet arba edi! — dedi de ol, taǵy sóılep ketti, — sirá, Tıflıske tergeý jumysyna bara jatqan bir tóre bolý kerek. Tegi bizdiń taýlarymyzdyń jaıyn bilmeıtin bolar! Oınaǵan ekensiń jarqynym; bul, týysqanym, óz jeriń emes, arbań aǵylshyndyq bolsa da silikpesin shyǵarar, kim boldy eken ózi, júrshi baryp bileıik..." Biz dálizge shyqtyq. Dálizdiń túpki jaǵyndaǵy búıirdegi bólmeniń esigi ashyq tur eken. Qyzmetshi kisi men laýshy ekeýi sol bólmege shamadandardy aparyp jatty.

— Áı, inishek, — dep surady odan shtabs-kapıtan: — Myna keremet solqyldaq kúıme kimdiki? Á? Tamasha arba eken!.. — Qyzmetshi burylyp qaramastan, shamadandy sheship jatyp, estirtpeı áldene dep kúńkildeı qaldy. Maksım Maksımych keıip ketti, ol sózin elemegen qyzmetshini ıyǵynan tartyp: "Men saǵan aıtyp turmyn ǵoı, jarqynym..." — dedi.

— Kimniń arbasy deısiz be?.. Meniń myrzamdiki.

— Seniń myrzań kim edi?

— Pechorın...

— Ne deısiń, eı? Ne deısiń? Pechorın? Oı, táńir-aı! Ol Kavkazda áskerı qyzmette bolmady ma eken?.. — dep tańdandy Maksım Maksımych, meni jeńimnen tartyp qalyp. Onyń kózinen qýanysh oty jarqyrady.

— İstegen bolý kerek, — men oǵan jýyrda ǵana qyzmetke kirdim.

— Ia, solaı!.. Solaı... Grıgorıı Aleksandrovıch?.. Solaı edi ǵoı onyń esimi? Biz seniń myrzań ekeýmiz sybaılas adamdar edik, — dep qyzmetshini dostarsha ıyqtan qaǵyp qalǵanda, ol eriksiz teńselip ketti...

— Ǵapý etińiz, sýdar, siz maǵan bóget jasadyńyz ǵoı, — dedi ol qabaǵyn túıip.

— Eı, qalaısyń óziń, inishek! Bilesiń be sen? Biz seniń myrzań ekeýmiz aırylmas dos edik, birge turyp edik... Ol ózi qaıda qaldy?..

Qyzmetshi Pechorınniń polkovnık N-nyń úıinde qonaǵasy jeýge, qonýǵa qalǵanyn jarıa etti.

— Keshke jaqyn munda kelip shyqpas pa eken ? — dedi Maksım Maksımych: — nemese, jarqynym sen, bir sharýamen oǵan barmaısyń ba?.. Eger bara qalsań, oǵan munda Maksım Maksımych bar dep aıt, súıdep aıt... Ózi-aq biledi... Saǵan men araq úshin bir seksen tıyn bereıin.

Malaı onyń mundaı mardymsyz ýádesin estigende jaqtyrmaı tyjyryna qaldy, alaıda Maksım Maksımychtyń tapsyrmasyn oryndaımyn dep sendirdi.

— Ol qazir-aq jetip keledi ǵoı!.. — dedi maǵan Maksım Maksımych qýanyshty pishinmen: — qaqpa aldyna baryp kúteıinshi... Eh! N. degenmen tanys emestigimdi qarashy!

Maksım Maksımych qaqpa syrtyndaǵy oryndyqqa baryp otyrdy, men óz bólmeme kettim. Jasyrmaıynshy, men de sol Pechorınniń kelýin ájeptáýir asyǵystyqpen kúttim, rasynda shtabs-kapıtannyń áńgimesi boıynsha ol týraly men onsha tıimdi uǵymǵa kele qoıǵan joq ta edim, áıtse de onyń minezindegi keıbir ózgeshelikter maǵan qyzyq bolyp kórindi. Bir saǵattan keıin múgedek kútýshi qaınaǵan samaýyr men bir quman shaı ákeldi. "Maksım Maksımych, shaı ishpeısiz be?" — dep aıǵaıladym men oǵan terezeden.

— Rahmet, ishkim kelmeı turǵany.

— Qoı, ishińiz! Baıqańyz, qazir kesh boldy ǵoı, kún de sýyq.

— Ýaqa emes, kóp rahmet!..

— Al, meılińiz! — Shaıdy jalǵyz ózim ishe bastadym, on shaqty mınótteı ótkennen keıin shalym kirip: — "sizdiki aqyl eken, shaı ishkenim de durys bolar, kútip baqtym... Kisisi oǵan mana ketip edi, tegi bir nárse bógegen bolar", — dedi.

Ol bir shyny shaıdy jedel ishti de, ekinshisin ishpesten áldenendeı abyrjyǵandyqpen taǵy da qaqpa syrtyna ketti. Pechorınniń elemegendigine onyń qatty kúıinip turǵany aıqyn baıqaldy, ol jańa ǵana maǵan onymen óziniń dos ekendigin aıtqan, onyń ústine osydan bir saǵat buryn atymdy estisimen júgirip keler dep sengen edi.

Men taǵy da terezeni ashyp, Maksım Maksımychty uıyqtaıtyn ýaqyt boldy dep shaqyrǵanymda, ýaqyt tym kesh, tún qarańǵy edi. Ol tistengen kúıi birdeme dep kúńkildeı saldy, men qaıta shaqyrdym, ol esh jaýap qatpady.

Shyraqty pesh ústine qoıdym da, shınelge oranyp, dıvanǵa jattym. Keshikpeı kózim ilinip ketti, eger de Maksım Maksımych bólmege óte kesh kirip kelip oıatpaǵanda men typ-tynysh uıyqtaı beretin edim. Ol trýbkasyn ústel ústine laqtyryp tastaı saldy da, bólme ishinde árli-berli júrip, pesh ishin túrtkileı bastady, aqyrynda baryp jatty, biraq uzaq ýaqyt jótelip, qaqyrynyp, aýnaqshı berdi...

— Sizdi qandala shaǵyp jatqan joq pa? — dep suradym men.

— Iá, qandala... — dep jaýap berdi ol, aýyr kúrsinip. Erteńinde tańerteń erte oıanyp edim, biraq Maksım Maksımych menen buryn turyp ketken eken. Men kelsem ol qaqpa aldynda oryndyqta otyr. "Meniń komendantqa baryp qaıtýym kerek, — tileýińizdi bersin, eger Pechorın kelse, maǵan kisi jibere qoıyńyz..." — dedi ol.

Men ýáde berdim. Denesine bir jańa jastyq qaırat pen tyń shıraqtylyq bitkendeı-aq ol júgire jóneldi.

Erteńgi shaq salqyndaý bolǵanmen ádemi edi. Qaptaǵan altyn bulttar áýege bitken taýlardyń jańa qataryna uqsap shóge qalypty; qaqpa aldy taqtaıdaı jaıylǵan keń alań; odan ári halyq toly bazar qyzyp, qaınap jatyr, óıtkeni kún jeksenbi edi. Uıaly bal salynǵan sýmkalar arqalap osetınniń jalańaıaq balalary meniń qasymda aınalsoqtap júr; men olardy qýyp jiberdim: olarmen aınalysýǵa mursham da joq edi, óıtkeni qaıyrymdy shtabs-kapıtannyń abyrjýyna meniń de kóńilim bóline bastap edi.

On mınót ótpeı-aq alańnyń shet jaǵynan sol kútken adamymyz kórine qaldy. Ol polkovnık N. — men birge kele jatty, polkovnık ony meımanhanaǵa deıin ákeldi de, qoshtasyp, qorǵanǵa qaraı jalt buryldy. Men bul kezde múgedekti Maksım Maksımychty shaqyryp kelýge jiberdim.

Pechorınniń aldynan malaıy shyqty da qazir buıymdaryn arta bastaıtyndyǵyn málimdep, oǵan sıgar salǵan jáshikti berdi, sóıtip odan birneshe buıryqtar alyp, jol jabdyqtaryn qamdaýǵa ketti. Onyń myrzasy sıgardy tartyp birer qabat esinedi de, qaqpanyń ekinshi jaǵyndaǵy oryndyqqa baryp otyrdy. Endi men sizderge onyń kelbetin sýretteýge tıistimin.

Ol orta boıly adam edi; onyń symbatty suńǵaq boıy men keń ıyǵy kóshpeli ómirge jáne aýa raıynyń túrlishe ózgeristerine tóze alatyn, astananyń azǵyn turmysynan nemese jan azabynyń daýyldarynan áli muqalmaǵan, myqty dene ekendigin kórsetip tur. Onyn shań bolǵan barqyt súrtúginiń tómengi eki túımesi ǵana salynǵandyqtan ónegeli adamnyń ádetin pash etetin ishki kóıleginiń kóz súringendeı tazalyǵyn kórsetip turdy; kir shalǵan perchatkalary óziniń aqsúıektik kishkene qoldaryna shaqtap ádeıi tigilgen sıaqty. Ol bir qolyndaǵy perchatkasyn sheshken kezde bozarǵan saýsaqtarynyń etsizdigine men tańǵaldym. Pechorınniń júrisi uqypsyz, shaban eken, biraq men onyń qoldaryn erbeńdetpeıtinin baıqadym, bul minezdiń keıbir tuıyqtyǵynyń aıqyn belgisi. Biraq ta bul, meniń óz baıqaǵandaryma negizdelgen tek jeke óz basymnyń ǵana pikiri, solaı bolǵandyqtan buǵan kóz jumyp sene berińizder demek emespin. Ol oryndyqqa kelip otyra bergende, beıne arqasynda bir de bir súıek joqtaı-aq, onyń tip-tik denesi lezde búktele qaldy. Onyń barlyq dene pishini áldeqandaı qajyp álsiregendik kórsetkendeı edi. Onyń otyrysy qajytarlyq baldan keıin óziniń mamyq kreslosyna kelip otyrǵan Balzaktyń otyz jastaǵy eri áıelderiniń 12 otyrysyna uqsar edi. Keıin jasy otyzǵa kelip qalǵan bolar desem de, onyń júzin alǵashqy kórgen bette men ony 23-terden artyq demegen bolar edim, onyń kúlimsiregen túrinde balaǵa laıyq birdeńe bar edi de, pishininde áıelge tán bir náziktik bar sıaqty edi. Jaratylysynan qaıyryla bitken tolqyndy aq sary shashy onyń aqquba, kelisti mańdaıyna ásem, ajarly kórik berip turdy, mańdaıyndaǵy aıqysh-uıqysh tartylǵan, ne qaharly ashý mınótterin kórsetetin, ıa jaı-kúıiniń qıynshylyǵyn sezdiretin ájimder izin, tek qana uzaq úńile qaraǵanda baıqaýǵa bolar edi. Shashtarynyń aqshyl tústerine qaramastan onyń murty men qastary qara eken, — bul aq boz attyń quıryq-jaly qara bolǵan sekildi, adamnyń da bitisi bólek ekendigin kórsetetin bir qasıet. Onyń portretin aıaqtaý úshin murnynyń sál súıirleý ekendigi tisteriniń kóz súringendeı aqtyǵyn, kóziniń qońyrlyǵyn aıtyp keteıin. Osy kózderiniń qońyrlyǵy jaıyn taǵy da biraz sóz qylýym kerek.

Aldymen onyń ózi kúlse de, kózi kúlmeýshi edi! Sizderge keıbir adamdarda bolatyn mundaı erekshelikterdi baıqaýǵa týra kelmeı me?.. Bul — ne zulym peıildiń, nemese arylmas tereń qasirettiń belgisi. Shala-sharpy túsińki kirpikterinen kezderi, bylaısha aıtqanda bir fosforly sáýlemen jarqyrap turǵandaı boldy. Bul janyndaǵy ottyń jalyny nemese oınaqshyǵan bir qıaldy sáýlesi emes: bul jarqyl kóz shaǵylatyn bolattyń jarqylynda bolǵanymen, sýyq tartqan jarqyl edi; onyń kózqarasy toqyrmaıtyn, biraq ótkir aýyr kózqaras edi; ol qarasa unamsyz suraq qoıǵandaı kóńilge jaısyz bir daq qaldyratyn edi, eger ózin calǵyrt-beıqam ustamasa, ony dókir-buzyq kózqaras deýge bolar edi. Mundaı sýretterdiń meniń oıyma kelýiniń sebebi, múmkin onyń ómiriniń keıbir jaılaryn biletindigimnen bolar, sondyqtan, men basqa bireýge onyń pishini ózgeshe áser berýi de múmkin. Biraq ol týraly menen basqa eshkim de sizderge aıta almaıtyn bolǵandyqtan qalaı da osy sıpattamalaryma qanaǵat etesizder. Qorytqan aıtarym, ol ajarsyz adam emes edi, onda bekzat áıelderine unaıtyn erekshe músinderdiń beınesi bar edi.

Attar jegilip ázir bola qaldy, doǵa astyndaǵy qońyraý ashsań da shyldyrap soǵyp qoıady. Malaıy eki ret kelip, barlyǵynyń da jınalyp ázir turǵanyn baıandap ta ketti, al Maksım Maksımych bolsa áli joq. Biraq sáti túsip, Pechorın Kavkazdyń qıa tastaryna qarap oıǵa bata qaldy, jol júrýge tipten asyqpaǵan da sıaqty. Men qasyna keldim de "eger de azyraq kúte alatyn bolsańyz eski dosyńyzben kezdesip, suhbattasqan bolar edińiz", — dedim.

— Ah, solaı eken-aý! — dep tez jaýap qaıtardy ol, — maǵan keshe aıtqan edi, ol qaıda ózi? — Men alańǵa burylyp qarap edim, bar kúshin salyp, júgirip kele jatqan Maksım Maksımychty kórip qaldym... Birneshe mınótten keıin qasymyzǵa da kelip jetti. Ol áreń alqynyp dem alady, betinen ter burshaqtaı domalaıdy. Bórkiniń astynan býdyraǵan býryl shashtarynyń tershigen taramdary mańdaıyna jabysyp qalypty, onyń tizeleri diril qaǵady. Ol Pechorınniń moınyna jabysa túseıin dep edi, biraq anaý jyly shyraımen jymısa da qolyn jaı salqyn reńmen sozdy. Shtabs-kapıtan bir sátteı irkilip qaldy da, artynsha onyń qolyn eki qolymen shap berip ustap aldy. Ol áli tilge kele almady.

— Qýanyshtymyn, Maksım Maksımych! Al, halińiz qalaı? — dedi Pechorın.

— Al., óziń she?.. Al siz she?.. — dep mińgirledi qart kózine jas alyp... — Qansha jyl... Qansha kún... Taǵy qaıda tarttyń?..

— Persıaǵa baramyn — odan da ári...

— Qap-qazir me?.. Qoı, toqtaı turshy asylym.?.. Shynymen qazir aıyrylysamyz ba? Qansha ýaqyt boldy kórispegeli...

— Qazir, ketýim kerek, Maksım Maksımych, — boldy jaýaby.

— Qudaıym-aı, qudaıym-aı! Qaıda asyqtyńyz?.. Kóp syrlar aıtpaq edim... Kóp jaılardy suramaq edim... Nemene? Otstavkadasyz ba?.. Qalaı? Ne istedińiz?..

— Jalyqtym! — dedi kúlimsirep Pechorın.

— Qorǵandaǵy turmys jaılar esińizde me?.. Ańshylyqqa tamasha jer edi ǵoı!.. Siz ań atýǵa qumar edińiz... Shirkin, Bela she?..

Pechorınniń túsi azdap qýara qaldy da, teris qaraı qoıdy...

— Iá, esimde! — dedi ol, ile-shala eriksiz esinep... Maksım Maksımych áli de bir-eki saǵattaı bola tur dep jalyndy. "Jaqsylap bir tamaq ishemiz, — dedi ol, — meniń eki qyrǵaýylym bar, al munda kahetın sharaby qandaı tamasha... Árıne Grýzıadaǵydaı emes, degenmen jaqsy suryp... Áńgimeleseıik bir... Siz maǵan Peterbýrgtegi turmys jaıyn aıtyńyz. Á?.."

— Ras, qymbatty, Maksım Maksımych, meniń aıtarlyqtaı esh áńgimem joq... Al endi qosh bolyńyz, ýaqytym bolyp qaldy... Asyǵys edim... Umytpaǵanyńyzǵa raqmet... — dedi ol, onyń qolynan ustap.

Qart qabaǵyn tunjyratty... Ol bildirgisi kelmese de, ashýly, kúıinishti edi. — Umytý! — dep mińgirledi ol, — men eshtemeni de umytqanym joq... Iá, a qudaı jarylqasyn, baryńyz!.. Búıtip kezdesemin dep oılamap edim...

— Boldy, boldy endi! — dedi Pechorın ony dostyqpen qushaqtap,

— neǵyp men burynǵy qalpymnan ózgeshemin?.. N istersiń endi?.. Árkimniń óz joly bar... Endi kórise alamyz ba, joq pa?.. Buny aıtqanda ol kúımeli arbaǵa otyryp ta qalǵan edi, laýshy da bojysyn tarta bastady.

— Toqta, toqta! — dep aıǵaılady Maksım Maksımych arbanyń esigine jabysyp. — Tipti umytyp barady ekem ǵoı... Mende sizdiń qaǵazdaryńyz qalyp edi, Grıgorıı Aleksandrovıch... Tastamaı alyp júrmin... Sizdi Grýzıadan tabam ǵoı dep edim, táńir munda kezdestirdi... Olardy ne isteımin men?..

— Ne isteseńiz de, ózińiz bilińiz! — dedi Pechorın, — qosh bolyńyz...

— Sóıtip Persıaǵa barasyz ǵoı? Qashan qaıtasyz? — dep aıǵaılady sońynan Maksım Maksımych.

Kúımeli arba alystap ketken edi. Biraq Pechorın qolymen ısharat etti, onysyn: "qaıta qoıar ma ekenmin! Jáne nesine qaıtam!.." — dep túsinýge bolar edi.

Qońyraý daýsy da, kedir-budyrly dońǵalaqtyń dúrsili de áldeqashan qulaqtan óshken edi, biraq sorly shal sol ornynan qozǵalmaı tereń oıǵa batyp áli de tur.

— Iá, — dedi ol aqyrynda, kúıinishtiń jasy kirpiginde álsin-álsin móltildep tursa da, selsoq pishin bildirgen bolyp, — árıne bizder dos-jaran boldyq, biraq bul zamanda dostyq degende ne bar!.. Ol meni neǵylsyn? Men baı emespin, dárejeli emespin, tipti jas jaǵynan da saı emespin ǵoı... Peterbýrgke qaıta baryp qaıtqansyn, qarashy, tipti bir mańǵaz bolyp ketkenin!.. Kúımeli arbasy qandaı!.. Sonshama júgi bar! Tipti malaıy da sondaı tákappar!.. — Bul sózderdi ol mysqyl-kúlkimen aıtty, — aıtyńyzshy, — dedi ol maǵan qarap, — bul jaıynda siz ne oılaısyz?.. Ony Persıaǵa qandaı jyn qýyp barady?.. Kúlki, qudaı biledi kúlki!.. Bunyń senýge bolmaıtyn jelbas adam ekenin men árdaıym bilýshi edim... Ómirin jamanshylyqpen aıaqtaıtyny aıanyshty da... Solaı bolmasyna jón de joq qoı!.. Eski dostaryn umytqan adamnan esh mán shyqpaıdy dep men árdaıym aıtýshy edim... — Bul sózge kelgende ol kúıinishin jasyrǵysy kelip, syrt berdi de, aýladaǵy arbasynyń qasyna baryp, onyń dońǵalaqtaryn qaraǵan bolyp júrdi de qoıdy, rasynda onyń kózderinen álsin-álsin jas parlap tur edi.

— Maksım Maksımych, — dedim men qasyna kelip, — Pechorınniń sizge qaldyrǵany kandaı qaǵazdar?

— Qudaı bilsin! Bir jazbalar...

— Ony siz ne istemeksiz?

— Ne isteıin? Patron jasatarmyn.

— Onan da solardy maǵan berseńizshi.

Ol maǵan tańdana qarady, tisin shyqyrlatyp birdeme dep kúńkildedi de, shamadanyn aqtara bastady. Mine, ol bir dápterdi aldy da jaqtyrmaı jerge laqtyra saldy. Sodan keıin ekinshi, úshinshi tipti onynshy dápter de sol kóresini kórdi. Onyń kúıinishinde bir balalyq minez bar edi, maǵan ári kúlki, ári aıanysh boldy...

— Mine osy bári, — dedi ol, — bir asyldy tapqanyńyzdy quttyqtaımyn...

— Bulardy ne istesem de meniń erkimde ǵoı endi?

— Gazette bastyrsańyz da meılińiz. Onda meniń sharýam ne! Onyń men dosymyn ba, ıa jaqynymyn ba?.. Kóp ýaqyt bir úıde turǵanymyz ras... Menimen turǵan kisi az ba?..

Men sol qaǵazdardy bas saldym da shtabs-kapıtan aınyp qala ma dep qaýiptenip tezirek ala jóneldim.

Keshikpeı bizge bir saǵattan keıin okazıa ketedi dep málimdedi. Men nárselerimdi jınastyrýdy ótindim. Bórkimdi kıip jatqan kezde shtabs-kapıtan bólmege kirip keldi. Ol júrýge ázirlenbegen sekildi, onyń pishininde bir taryqqandyq, salqyndyq reń bar edi.

— Al, Maksım Maksımych, siz júrmeısiz be?

— Joq.

— Hege bulaı?

— Áli men komendantpen kóriskenim joq, oǵan keıbir qazynalyq zattardy tapsyrýym kerek...

— Siz onda bolyp edińiz ǵoı?

— Boldym ǵoı, — dedi ol kúmiljip... — biraq ol úıinde joq boldy... ony kútip tura almadym.

Men uǵyna qoıdym: baıǵus shal, múmkin ómirinde birinshi ret qyzmet mindetin tastap, qaǵaz tilimen aıtqanda, óz keregimen ketip qalǵan eken ǵoı, odan ne qaıyr tapty!

— Óte ókinishti, óte ókinishti, Maksım Maksımych, bulaı erte aıyrylysýymyz, — dedim men oǵan.

— Bizdeı bilimsiz shaldar sizderge ilese ala ma!.. Sender bekzada qaýymynyń tákappar jastarysyńdar, munda cherkes oqtarynyń astynda qaıta sender eptep bylaısyńdar ǵoı... Al keıin jolyqsańdar biz sıaqtylarǵa qol berýge de arlanarsyńdar.

— Mundaı min taǵarlyqtaı meniń aıybym joq edi ǵoı, Maksım Maksımych.

— Joq, men ásheıin sóz retinde aıtamyn. Al sizdiń baqytty jáne saparyńyzdyń kóńildi bolýyna tilektespin.

Biz óte salqyn qoshtastyq. İzgi Maksım Maksımych, qyńyr, qytymyr shtabs-kapıtanǵa aınaldy! Nelikten? Bul Pechorınniń kóńili alań bolyp nemese basqa bir sebeptermen ol qushaqtaı almaq bolǵanda jaı ǵana qolyn bergendiginen boldy-aý! Ómir jolyndaǵy eski qatesin taǵy da sondaı bir ótkinshi, burynǵysynan góri de ashyraq qatege aýystyrar degen senim bola tursa da, adam balasynyń isi men sezimin buldyr da bolsa sol arqyly kórip kelgen aldyndaǵy kóz shelindeı qyzǵylt úmit perdesi tars jabylyp, óziniń abzal senimi men armanynan aıyrylǵan jas adamdy kórý qandaı aıanysh... Biraq Maksım Maksımychtyń jasyndaǵy adam joǵalǵan senimin nemen jańartpaq? Osyny oılaǵanda júregiń eriksiz tas bolyp, janyńdy qara túnek basady...

Men jalǵyz kete bardym.

PECHORINNİŃ JÝRNALY

Alǵy sóz

Jaqynda bildim, Pechorın Persıadan qaıtyp kele jatyp qaıtys bolypty. Bul habar meni qatty qýandyrdy: bul jaǵdaı onyń jazbalaryn meniń bastyryp shyǵarýyma erik berdi, sóıtip men osy jaǵdaıdy paıdalanyp, bireýdiń shyǵarmasyna óz atymdy qoıdym. Táńir jar bolyp, oqýshylar meni bul kinásyz qylyǵym úshin jazǵyrmasa jarar edi!

Endi men ózim eshqashan da kórmegen adamnyń júrek syryn jurtqa jarıa etýimniń sebepterin biraz túsindire ketýge tıistimin. Onyń dosy bolsam da bir ǵanıbet qoı. Shyn dostyń zymıan syr shashpaıtyndyǵy jurtqa málim. Biraq men ómirimde ony uzyn joldyń ústinde bir ret qana kórdim ǵoı, sondyqtan keıbireýler dos bola júrip, artynan oǵan qaptaǵan min taǵyp, aqyl aıtyp, kelemejdep, aıaǵansyp jáne sózge ilý úshin sol súıikti adamnyń ólimin tilegen bireýler sıaqty oǵan túsiniksiz óshpendik saqtarlyqtaı retim de joq qoı.

Sol jazbalardy oqyp kórgennen keıin ol adamnyń óz kemshiligin, óz minin aıaýsyz túrde ashqan syrynyń shyndyǵyna ábden sendim. Adamnyń jan dúnıesiniń tarıhy, — tipti ol bir pasyq adamnyń jany bolsa da, ásirese sol tarıh óz ómirine paıymdaǵan óskeleń oıdyń qorytyndysynan týsa jáne ol ózin tarıhqa qatystyrýdy nemese qyzyqtyrýdy, tańǵaldyrýdy oılap, madaq tabý úshin ádeıi jazbaǵan bolsa, — ol tarıh bútindeı bir halyqtyń tarıhynan góri qyzyǵyraq jáne paıdalyraq sekildi ǵoı. Óz dostaryna oqyǵandyqtan Rýssonyń ósıetiniń¹³ kemshiligi bar deýge bolady.

Sóıtip ónege bolsa eken degen nıetpen qolyma qapylysta túsken jýrnaldan úzindiler jarıalap otyrmyn. Shyn óz attaryn ózgertip jazsam da, bul jazýdaǵy sóz bolǵan adamdar sirá ózderin tabatyn bolar jáne bul kúnge deıin jaryq dúnıemen eshbir qatysy joq adamdy aıyptap kelgender óz kinálaryna dálel de tabýy múmkin: biz uǵynǵan kinámyzǵa árqashan keshirim jasaımyz ǵoı.

Bul kitapqa men Pechorınniń Kavkazdaǵy ómirine baılanysty jaılardy ǵana engizdim, meniń qolymda óz ómirin túgel baıandaıtyn onyń taǵy bir qalyń dápteri qaldy. Olar da bir kezde jurt talqysyna shyǵatyn bolar. Al qazir kóptegen sebepterge baılanysty men ol jaýapkershilikti moınyma ala almaımyn. Múmkin kende bir oqýshylar Pechorınniń minezi jaıyndaǵy meniń pikirimdi bilgisi keler? Meniń jaýabym — osy kitaptyń aty. — "Ia, bul zymıan kekesin ǵoı" der olar. Bilmeımin.

I. Taman

Taman — Reseıdiń teńiz jaǵalaýyndaǵy qalalarynyń eń sıyqsyzy. Men onda ashtan óle jazdadym, onyń ústine meni sýǵa batyryp jibermek te boldy. Men ol jerge aýyspaly arbamen tún ortasy aýa jettim. Shyǵa beristegi jalǵyz ǵana tas úıdiń qaqpasyna kelip laýshy boldyrǵan úsh par atty toqtata qoıdy. Saqshy qarateńizdik kazak-orys eken, qońyraý daýsyn estip "kele jatqan kim?" — dep uıqyly-oıaý dóreki daýyspen aıǵaı saldy. Ýrádnık pen ońbasy shyqty. Men olarǵa ózimniń ofıser ekenimdi, qazyna qyzmetimen maıdandaǵy otrádqa bara jatqanymdy aıtyp, qazynalyq páter suradym. Onbasy bizdi qala ishimen alyp júrdi. Qaı lashyqqa barsaq ta bos emes. Tún sýyq edi, ózim úsh tún uıyqtamaǵan edim, ábden zyqym shyǵyp, keıı bastadym. "Qaraqshy-aý, shaıtanǵa aparsań da meni bir túsiretin jerge aparsańshy!" — dep aıǵaıladym men. Onbasy jelkesin qasyp turdy da: "Taǵy da bir páter bar edi, biraq siz sekildi ıgi adamǵa unamas, onda tazalyq joq!" — dedi. Sońǵy sózdiń dál mánisine túsinbeı men oǵan ilgeri júr dedim, jan-jaǵynda tozǵan dýaldary bar las oramdardy uzaq kezip, biz teńizdiń tap jaǵasyndaǵy kishirekteý bir lashyqqa kelip jettik.

Meniń jańa mekenimniń qamys tóbesi men aq qabyrǵalaryna tolyqsyǵan aı jaryq sáýlesin túsirip turdy, aýla ishinde mańaıyn tastarmen qorshaǵan alǵashqydan góri ári kónerekteý, ári kishirekteý taǵy bir lashyq tur. Jaǵa dál sol úıdiń qabyrǵasyna taıaý jardan teńizge qulaıdy, tómende qara-kók tolqyndar narazy jandaı aqyryn ǵana kúbirlep, sapyrylysa shaıqalady. Aı mazasyz, biraq ózine baǵynyshty dúleı tabıǵatqa tynysh qana qarap turdy, sonyń jaryǵymen, jıekten alshaqta eki keme júrgenin baıqap qaldym, olardyń qara-qurym qural-jabdyqtary, kókjıektiń alakóleńke buldyrynan órmekshiniń órmegindeı bolyp qozǵalyssyz kórinis berdi. "Prıstanda kemeler bar eken, — dep oıladym men, — erteń Gelendjıkke júrip ketermin".

Maǵan denshık qyzmetin shekaradaǵy bir kazak-orys atqardy. Oǵan shamadanymdy túsirip, laýshyny bosat dep buıyrdym da, ózim úı ıesin shaqyryp edim, ún qatpady, esik qaǵyp edim, ún qatpady... Bul qalaı? Aqyrynda sholannan 14 jastaǵy bir bala shyǵa keldi.

"Úı ıesi qaıda?" — "Joq" — "Qalaısha? Múlde joq pa?" — "Múlde". — "Al áıeli qaıda?" — "Slabodka jaqqa ketken". — "Maǵan esikti kim ashady endi?" — dedim men esikti aıaǵymmen teýip. Esik ózi ashylyp ketti. Qujyradan dymqyl ıis ańqı qaldy. Men kúkirt shyrpynyn tutattym da, ony balanyń murnyna taqadym, jaryq balanyń aǵarǵan eki kózine tústi. Bala soqyr eken, týysynan soqyr eken. Ol meniń aldymda qımyldamastan turdy, men onyń bet-álpetin jaqsylap qaraı bastadym.

Shynymdy aıtsam, men búkil soqyr, qunys, sańyraý, saqaý, aqsaq, sholaq, búkir ataýly degenge burynnan qarsy senimdemin. Men olardyń syrt pishini men jan sezimderiniń arasynda dáıim bir tańdanarlyq baılanys baryn ańǵarýshy edim: bir múshesinen aıyrylǵan adam bir seziminen de aıyrylatyn sekildi.

Sonymen, men jańaǵy soqyrdyń bet-álpetin baıqaı bastadym: biraq kózi joq adamnyń júzinen neni ańǵarar edińiz? Boıymdy eriksiz aıanysh bılegenmen, oǵan men uzaq qaradym, kenet onyń juqa erinderinen áreń baıqalǵandaı bir jymıý nyshany qylań ete qaldy, nege ekeni belgisiz, munysy maǵan óte unamsyz áser berdi. Kózge solaı kóringenmen myna soqyr sondaılyq túk kórmeıtin soqyr emes-aý degen kúdik oı basyma kele qaldy. Kózge ótirik aq túsirýge bolmas jáne onda qandaı maqsat bolmaq dep, ózimdi ózim sendirem dep bosqa áýre boldym. Qaıtersiń? Men kóbinese óz oıyma, óz kúdigime senýge beıimmin...

— "Sen úı ıesiniń balasysyń ba?" — dep suradym men aqyrynda. "Joq". — "Al sonda kimsiń?" — "Jetimmin, ǵarippin". — "Úı ıesiniń balalary bar ma?" — "Joq, qyzy bar edi, teńizdiń ar jaǵyna bir tatar jigitimen qashyp ketti". — "Qandaı tatarmen?" — "Qudaı bilsin kim ekenin! Qyrym tatary. Kerchten kelgen bir qaıyqshy bolý kerek".

Men qujyraǵa endim: eki lavka, bir ústel jáne de pesh qasynda turǵan bir zor sandyq — úı ishindegi bar múlik osylar edi. Qabyrǵada bir de bir qudaı beınesi joq — bul jamanshylyq nyshany! Synyq terezeden teńiz jeli saýlap turdy. Men shamadanymnan balaýyz shyraqty alyp tutattym da, zattarymdy jaılastyra bastadym, qylyshym men myltyǵymdy buryshqa, tapanshamdy ústel ústine qoıdym, býrkamdy lavkege tósedim, kazak-orys óz býrkasyn ekinshi lavkege tósedi; on shaqty mınótten keıin ol qor ete tústi. Biraq men uıyqtaı almadym: meniń kóz aldymnan jańaǵy kózi aqshıǵan bala ketpeı-aq qoıdy.

Osylaı bir saǵattaı ýaqyt ótti. Terezeden aı jarqyrap, onyń sáýlesi jer edende oınaıdy. Kenet edenge qıalaı túsken jaryq sáýlesinen bir kóleńke eleń ete tústi. Men basymdy kóterip terezege qaraı qoıdym: áldekim sol jerden ekinshi qaıta júgirip ótti de, qaıda ketkenin qudaı bilsin, joq boldy. Men bul beıneni qulama tik jardan túsip keter dep oılamaǵan edim, alaıda odan basqa ketetin de joly joq edi. Men túregeldim de beshpetimdi kıip, qanjarymdy baılap, úıden aqyryn ǵana eppen shyqtym; qarsy aldymnan soqyr bala shyǵa keldi, men dýal qasyna únsiz jasyryna qoıdym, ol eppen berik basyp meniń qasymnan óte shyqty, qoltyǵynda bir býma nársesi bar eken, ol prıstanǵa qaraı buryldy da, ári tar, ári tik jar soqpaǵymen tómen túse bastady. "O, dúnıede saqaýlar saırap, soqyrlar jaınar", degen ǵoı dep oıladym da, odan kóz jazyp qalmaıyn dep, artynan qalmaı júrip otyrdym.

Sol kezde aı bult jamyla bastady da, teńiz ústinen tuman kóterildi. Sol tumannyń arasynan jaqyn jerde júrgen kemeniń artynda janǵan qolsham sáýlesi bolar-bolmas kórinip turdy; sát saıyn ony teńizge batyramyn dep qaharyn tikken taýdaı tolqyndar jaǵaǵa soǵyp kóbik atady. Men qıyndyqpen yldılap qulama qıa jardan tústim, qarasam: soqyr sál toqtady da, ile jar astymen ońǵa qaraı buryldy. Onyń sýǵa jaqyn júrgeni sonsha, qazir ony tolqyn orap alyp, teńizge tartyp áketetindeı kórindi. Onyń tastan-tasqa ańdap sekirip, shuńqyrlarǵa túspeı ótýine qaraǵanda bul onyń alǵashqy joryǵy emes sekildi. Aqyrynda ol toqtap áldenege qulaq tosqandaı jerge otyrdy, sonsoń býmasyn qasyna qoıdy. Men jaǵadaǵy arbıǵan jartastyń syrtyna jasyrynyp, onyń júris-turysyn baqyladym. Birneshe mınót ótkennen keıin arǵy jaqtan aǵarańdap bir nárse kórindi, ol kelip soqyrdyń qasyna otyrdy. Jel oqta-tekte olardyń sózderin maǵan jetkizip turdy.

"Nemene, soqyr? Daýyl kúshti me? Ianko kelmeı me?" — dedi áıel daýsy. "Ianko daýyldan qoryqpaıdy" — dep jaýap berdi soqyr. "Tuman qoıýlanyp keledi ǵoı" — dedi taǵy da áıel daýsy, ýaıymdaǵan pishinmen.

— Kúzetshi kemeler mańynan kórinbeı ótýge tuman jaqsy bolady. — degen jaýap qaıyryldy. "Eger ol sýǵa ketse?", — "Nesi bar? Jeksenbide sen shirkeýge jańa lentasyz barasyń".

Biraz jym-jyrt bolysty. Menimen kishi reseılik tilde sóılesken soqyrdyń qazir taza orys tilinde sóılep turǵany degenmen meni qaıran qaldyrdy.

— Kórdiń be, aıtqanym keldi, — dedi soqyr qolyn soǵyp qap. — Ianko teńizden de, jelden de, tumannan da, jaǵalaý kúzetshilerinen de eshbir qoryqpaıdy, tyńdashy: bul shyldyraǵan sý emes, men aldanbaımyn, bul sýǵa soǵylǵan onyń uzyn eskekteri ǵoı.

Áıel ushyp túregeldi de abyrjyǵan pishinmen alysqa kóz tigip qaraı qaldy.

— Sen sandyraqtap tursyń, soqyr, kózime túk te kórinbeıdi, — dedi áıel.

Shynyn aıtsam, kózime qaıyqqa uqsas bir zat shalynar ma eken dep alysqa qansha qarasam da, maǵan da eshteme kórinbedi. Osylaısha on mınótteı ótti. Mine, bir kezde taýdaı tolqyndardyń arasynan bir qaraıǵan núkte kózge tústi, ol birese ulǵaıyp, birese kishireıip kórinedi. Qaıyq tolqyndar jotasyna baıaý kóterilip, odan shapshań tómen syrǵı otyryp jaǵalaýǵa da jetip qaldy. Osyndaı túnde 20 shaqyrym keletin buǵaz arqyly júzýge bel baılaǵan qaıyqshy ójet adam ǵoı, ony buǵan ıtergen sebep te erekshe bolar! Júregim eriksiz dúrsil qaqqan men osy oımen sol bir sorly qaıyqqa kóz tiktim. Biraq ol úırekteı súńgip, eskegin beınebir qanatsha tez sermep, atqylaǵan kóbikter arasyndaǵy tuńǵıyqtan ytqyp shyǵyp kele jatty, men ony endi, qazir ekpinmen jarǵa kelip soǵylar da byt-shyt bolyp ushyp túser dep oılap edim, biraq ol ebin taýyp bir búıirimen buryldy da, aman-saý bir kishkene qoınaýǵa shyǵa keldi. Qaıyqtan tatarsha seńseń bórik kıgen orta boıly bireý jerge tústi, ol qolyn sermedi, sodan keıin úsheýi jalma-jan qaıyqtan birdemelerdi túsire bastady. Júkteriniń kóptigi sonsha, onyń sýǵa qalaı batyp ketpegendigin men áli kúnge túsinbeımin. Árqaısysy bir býma júkten arqalap alyp olar jar jaǵalap júrip ketti. Keshikpeı-aq men olardy kózden joǵalttym. Úıge qaıtýym kerek edi, biraq shynymdy aıtsam osy kórgen tańǵajaıyp jaıttar meni shydatpaı, tańnyń atýyn asyǵa kúttim.

Kazak-orysym oıanǵan sátte muzdaı kıinip otyrǵan meni kórip qaıran qaldy, biraq men oǵan munymnyń sebebin aıtpadym. Sharpy bulttar shashyraǵan kógildir aspanǵa, aqshyl kók jota bop bastalyp, ushar basynda maıak munarasy aǵarǵan jartasqa baryp aıaqtalatyn Qyrymnyń alys jaǵasyna biraz ýaqyt terezeden qarap qumartqannan keıin, men komendanttan qaı saǵatta Gelendjıkke júretinimdi bileıin dep, Fanagorıa qorǵanyna jóneldim.

Biraq ne kerek, komendant maǵan jarytyp eshteńe de aıtpady. Prıstan daǵy kemelerdiń bári teńiz kúzetindegi kemeler men kýpester kemesi eken, olar áli júk artýǵa kirispegen kórinedi. "Múmkin úsh-tórt kúnnen keıin pochta kemesi de kelip qalar, sonda kórermiz" dedi komendant. Men úıge tunjyrap, ashýly qaıttym. Esikten kire bergenimde úreılenip aldymnan kazak-orysym shyqty.

— Jaǵdaı jaman, mártebelim, — dedi ol maǵan.

— Iá, týǵan, bul aradan qashan keterimizdi qudaı bilsin...

Ol bul kezde burynǵydan beter abyrjı qaldy da, qulaǵyma kúbirlep bylaı dedi:

— Mundaǵy jaǵdaı sumdyq! Men búgin qarateńizdik ýrádnıkti kezdestirdim, ol menimen tanys edi, byltyrǵy jyly otrádta birge bolǵan, qaıda túskenimizdi aıtyp edim, ol maǵan: "Týǵanym, ol páleli úı, onda jaman adamdar turady!" — dedi. Rasynda da ana bir soqyr kim ózi, bazarǵa da, nanǵa da, sýǵa da ylǵı jalǵyz ózi barady... teginde oǵan bul aradaǵylar úırenisken sekildi.

— Ne isteımiz endi? Tym bolmasa úı ıesi áıel de kórinbedi me?

— Búgin siz joqta kempir qyzymen keldi.

— Ne qylǵan qyz? Onyń qyzy joq edi ǵoı.

— Qudaı bilsin, qyzy bolmasa, onyń kimi ekenin, áne kempirdiń ózi úıinde otyr.

Men lashyqqa kirdim. Peshke ot ta qyzdyra jaǵylǵan eken, onda jarly adamdarǵa ájeptáýir molshylyq etetin tamaq pisirilip jatty. Kempir meniń barlyq suraqtaryma qulaǵym sańyraý, estimeımin dep jaýap qaıyrdy. Oǵan ne istersiń? Men pesh aldynda otyryp, otqa shópshek salyp otyrǵan soqyrǵa qarap: "Al, saıtannyń soqyr balasy, — dedim men onyń qulaǵynan tartyp, — aıtshy, túnde býmany alyp qaıda bardyń, á?" Kenet meniń soqyrym jylap qoıa berdi de, baqyryp, oıbaı saldy: "Qaıda barýshy em men? Eshqaıda barmadym... Býmany alyp? Qandaı býmamen?" Kempir endi estı qalyp, bajyldaı jóneldi: "Qaıdaǵy páleni japsyrady, ózi ǵarip adamǵa! Ony ne úshin aıyptaısyz? Ol sizge ne istedi?" Bul jaı tynyshymdy ketirdi de, men bul jumbaqtyń kiltin tabýǵa beldi bekem býyp, dalaǵa shyqtym.

Men býrkama orandym da alys qıyrǵa kóz jiberip, dýaldaǵy tas ústine otyrdym. Meniń aldymda túngi daýyl shaıqaǵan teńiz tolqyp jatty, uıqyǵa kirgen qalanyń kúbiri sekildengen onyń bir saryndy shýy esime eski shaqtarymdy túsirdi, oıymdy soltústikke, bizdiń sýyq astanamyzǵa alyp ketti, ótken kúnder boıymdy bılep men ózimdi umytyp ketippin... Osylaı bir saǵat shamasy, múmkin odan kóbirek te ýaqyt ótken bolar... Bir kezde ánge uqsaǵan bir saryn meniń qulaǵyma orala qaldy. Aıtqanymdaı-aq, bul án áıeldiń taza, jas daýsy, biraq qaıdan shyqty bul? Tyńdaı qalsam — sazy birtúrli ózgeshe, keıde sozylǵan, sherli, keıde shapshań, áserli. Qarasam — mańymda jan joq. Qaıtadan tyńdaı qaldym — ún beıne kókten sorǵalaǵandaı. Men joǵary qaradym: meniń qujyramnyń shatyrynda ala kóılek kıgen, burymdary tómen túsken bir qyz tur eken, naǵyz sý perisi sekildi. Kún shuǵylasynan jasqanyp, kózin alaqanymen qalqalap, kyz alysqa qadala qaraıdy, birese kúlip ózimen-ózi sóılesedi, birese qaıtadan án shyrqaıdy.

Sol bir ánniń sózderin men túgeldeı eske saqtadym:

Ien japanda júrgende, —
Jasyl aıdyń órinde,
Qalqıdy kóp kemeler,
Aq jelkendi bári de.
Arasynda solardyń
Qaıyǵym júr shaıqala,
Bar quraly — qos eskek,
Jeńil qaıyq jaı ǵana.
Soqsa da daýyl oınaqtap, —
Sonaý eski kemeler
Qanattaryn kóterip
Sypyrylyp jóneler.
Teńizge men jalynam
Bas ıemin tabynam:
"Kesir, teńiz, syı iste.
Qaıyǵyma tıispe
Sol qaıyǵym keledi
Maǵan asyl júk tıep.
Esip ony keledi,
Túnde jigit ot júrek ".

Túndegi estigen daýsym da osy-ay degen oıǵa men eriksiz keldim: men bir mınótteı oılana qaldym, qaıtadan shatyrǵa qaraǵanymda onda qyz joq eken. Bir kezde kyz meniń qasymnan basqa bir sazdy ándetip, júgirip ótti de, saýsaqtaryn sytyrlatqan kúıi kempirge júgirip bardy. Sol eki arada ekeýiniń arasynda talas bastalyp ketti.

Kempir keıip ashýlandy da, qyz qatty syqylyqtap kúldi. Qarasam, sekire júgirip meniń sý perim taǵy kele jatyr, qasyma týra kelgende ol bógeldi de, bunda bul neǵyp júr dep tańdanǵan kisideı, meniń kózime qadala qarady. Sonsoń, ebedeısiz jalt buryldy da, aqyryn basyp prıstanǵa qaraı kete bardy. Bunymen tynǵan joq: ol kúni boıy meniń páterimniń mańynda aınalshyqtap júrdi de qoıdy: onyń óleńdetýi men sekirýi bir mınót ta toqtaǵan joq. Netken ózgeshe minezdi jan! Onyń júzinde aqylsyzdyqtyń eshbir belgisi joq, qaıta onyń kózderi ótkir, sergek janarymen maǵan qadala qalǵan edi, kózderinde bir magnıtti kúshtiń qudireti bardaı sezilip jáne qaraǵan saıyn áldenendeı suraq tastaǵandaı kórindi. Biraq, men sóıleı bastap edim, ol kesirli pishinmen bir jymıdy da, zytyp otyrdy.

Durysyn aıtsam, men bundaı áıeldi eshqashan da kórmegen edim. Ol pálendeı sulý da emes edi, biraq meniń sulýlyq jóninde de óz túsinigim bar. Qyzda kóptegen násil bitisi bar... Áıeldiń násil bitisi jylqynyń tuqymy sıaqty zor másele. Bul jańalyqty ashýshy jas Fransıa bolatyn. Jas Fransıa emes, kóbinese tek sol násil júrisinen ustalyp aıaq pen qolyna túsken aqaýdy sezdirip alady. Ásirese murnynyń máni zor. Kishkene aıaqtardan góri Reseıde túzý muryndar sırek kezdesedi. Meniń ánshimniń jasy 18-den artyq emes sekildi. Onyń erekshe maıysqan názik symbaty, ózine ǵana laıyq, birtúrli ádemi ornaǵan basynyń eńkishtigi, uzyn sarǵysh shashy, bolar-bolmas kún shalǵan moıny men ıyǵynyń áldeqandaı altyn túsine uqsas qubylysy, murnynyń túzýligi — maǵan túgelimen esten tanarlyqtaı bir keremet bolyp kórindi. Tipti, onyń kóz qıyǵynan bir túrli taǵy, kúdikti jaıdy sezsem de jáne de onyń jymıǵan kúlkisinde bir túrli maǵynasyzdyq bolsa da, báribir senim degenniń kúshi osylaı emes pe. Onyń kelisti bitken murny meniń esimdi shyǵardy; men Geteniń nemis qıalynan shyǵarylǵan ǵajap asyl zaty — Mınondy tapqan ekenmin dep qaldym. Rasynda da, ol ekeýiniń arasynda kóp uqsastyq bar eken; bul da sol qyzdaı, eresen sabyrsyzdyqtan bútindeı qımylsyzdyqqa tez aýysa qalady, munda da sondaı jumbaq sózder, kóz ilespeıtin tezdik, jat eleńder...

İńirde esik aldynda toqtatyp, sol qyzben men mynadaı áńgime qurdym:

"Al, sulý qyz, aıtshy maǵan, — dep suradym men, — sen búgin úı tóbesinde ne istediń?" — "Jel qaıdan soǵar eken dep sony baıqadym". — "Saǵan onyń keregi ne?" — "Jel qaıdan soqsa sol jaqtan baqyt keledi". — "Qalaısha? Álde án aıtyp baqyt shaqyrdyń ba?"

— "Án bar jerde baqyt ta bar" — "Múmkin ánnen qasiret te tabarsyń!" — "Nesi bar? Jaqsylyq bolmaǵan jerde jamandyq bolar, al jamandyq pen jaqsylyq arasy da alys emes". — "Saǵan bul óleńdi kim úıretti?" — "Eshkim de úıretken joq. Aıtqym kelse aıta salam, arnaǵan adamym estıdi, estýge tıisti emes adam uqpaıdy". — "Al, ánshim, seniń atyń kim?" — "Atymdy kim qoısa, sol biledi". — "Seniń atyńdy kim qoıyp edi?" — "Men qaıdan bileıin",

— "Netken qupıa jansyń óziń! Biraq seniń keıbir syrlaryńdy bilip qoıdym". (Bul ózi týraly aıtylmaǵandaı-aq qyzdyń júzi ózgermedi, erni de qımyldamady). "Keshe jıekke barǵanyńdy bildim" sonsyn ony uıaltaıyn dep, kórgen-bilgenimniń bárin mańyzdanyp aıtyp shyqtym. Shimirikpedi. Qyz barynsha saq-saq kúldi, "kórgenińiz kóp shyǵar, bilgenińiz az, eger bilgen bolsańyz, aýzyńyzǵa berik bolyńyz" — "Eger sony komendantqa jetkizsem qaıter ediń?" Sony aıtyp men taǵy da túsimdi sýytyp, syzdana qaldym. Kenet qyz úrkip aǵashtan usha jónelgen qustaı-aq, óleńdetip sekire jóneldi de, kózden ǵaıyp boldy. Meniń keıingi sózderim múlde orynsyz aıtylypty. Ony aıtqanda men áýelde oǵan mán bermegen edim, biraq artynan ókinerlik ýaqıǵaǵa ushyradym.

Jańa ǵana qas qaraıa bastaǵan edi, men kazak-orysyma joryq tártibinshe, shaıdy qyzdyra qoı dedim de, ózim shyraq shamdy jaǵyp, jol trýbkamnan shylym shegip ústel qasynda otyrdym. Ekinshi stakan shaıdy iship bola bergenimde esik kenet syqyr ete qaldy, syrtymnan kóılektiń jeńil sýdyry men bireýdiń júrisi estildi. Selk etip, jalt qarasam, ózimniń perızatym eken! Ol meniń qarsy aldymnan kelip aqyryn únsiz ǵana otyrdy da, maǵan kózderin qadaı qaldy, nelikten ekenin bilmeımin, maǵan sol qarasynda bir ǵajap nár bar sekildi bolyp kórindi. Bul kózqaras maǵan ótken kezderimde sondaı erkindikpen meniń ómirimdi bılegen óktem kózqarastardyń birin esime túsirdi. Qyz menen suraq kútkendeı boldy, biraq men orynsyz qysylyp, únsiz otyrdym. Onyń júzi, jan qysymynyń tolqynyn sezdirgendeı, qup-qý, jabyrqańqy, ol qolymen esh sebepsiz ústel ústin sıpalaıdy. Men qyzdyń azdap titirenip otyrǵanyn baıqadym, keýdesi birese joǵary kóteriledi, al birese ol dem alysyn toqtatyp qalyp otyrǵan syqyldy. Bul komedıa meni jalyqtyra bastady, sondyqtan bul tym-tyrys jaǵdaıdy kádimgi qarapaıym qalyppen buzǵym keldi de, oǵan bir stakan shaı usynbaq boldym, ol kenet atyp turyp, moınyma orala ketti, sol kezde meniń ernimnen otty, tátti súıistiń dybysy shyqty. Kózim qaraýytyp, basym aınalyp ketti. Men qyzdy jastyq qumarynyń bar kúshimen kushaǵyma qystym, biraq ol qushaǵymnan jylandaı sýsyp sytylyp shyqty da, qulaǵyma: "Búgin túnde jurt uıyqtaǵan soń jaǵaǵa kel!" — dep sybyr etip, úıden oqsha atylyp shyǵyp ketti. Sholanda ol eden ústinde turǵan quman men shyraǵdandy qulatyp ketti. Shaıdyń qalǵanyn sońyra iship jylynarmyn dep saban ústinde qısaıyp jatqan kazak-orys: "Óı, saıtan qyz-aı!" — dep aıǵaılady. Sonda ǵana men esimdi jıdym.

Bir-eki saǵat ótkennen keıin, prıstan basy jym-jyrt bolǵan kezde, men ózimniń kazak-orysymdy oıatyp: "Eger men tapanshamen atsam, sen jaǵaǵa júgirip kele ǵoı" — dedim. Ol kózi baqyraıyp, jalma-jan "qup bolady, taqsyr!" — dedi. Men tapanshamdy beldigime qystyryp, dalaǵa shyqtym. Qyz meni jardyń qabarynda kútip tur eken. Onyn kıimi jeńil emes, qalyńdaý kórindi, qypsha belin kishirek oramalmen orap qoıypty.

— Meniń sońymnan erińiz! — dedi qyz, qolymnan ustap. Biz tómen túse bastadyq. Moınymdy qaıtip úzip almaǵanymdy bilmeımin, áıteýir tústik-aý. Tómenge túsisimen biz ońǵa qaraı buryldyq ta, keshe men soqyrdyń sońynan júrgen jolmen kettik. Aı áli týǵan joq edi, qońyrqaı jasyl aspan kúmbezinde medet bolarlyq qos maıak sekildi, tek eki juldyz ǵana jarqyrap turdy. Jaǵada turǵan jalǵyz qaıyqty qaıta-qaıta kóterip tastap, aýyr tolqyndar biriniń sońynan biri lek-lek aǵylyp jatty. "Júr, qaıyqqa mineıik" — dedi qyz maǵan. Meniń mingim kelmedi, teńizde seıil quryp masattanýǵa qumar jan emes edim, biraq bas tartatyn shaq emes edi. Qyz qaıyqqa sekirip mindi, artynsha men de qarǵydym, sol-aq eken, á degenshe bolmady, júzip te ketken ekenbiz. "Bul ne?" — dedim men ashýlanyp. "Bul ma, — dedi qyz meni otyrǵyzyp belimnen qushaqtap, — bul seni súıetindigimniń belgisi"... Ol betin meniń betime basty, onyń jalyndy ystyq lebi meniń betime tıgenin sezdim. Kenet sýǵa birdeme sholp ete tústi. Jalma-jan beldigimdi ustaı alsam, pıstoletim joq. Sol-aq eken, janymdy sumdyq kúdik basa qaldy, qanym basyma shapty! Qarasam jaǵadan elý kezdeı alshaq ketippiz, al men júze bilmeýshi edim! Qyzdy ózimnen ári jyljytaıyn desem, ol meniń kıimime mysyq sekildi jabysyp alypty, kenet qyz bar kúshimen ıterip qalyp meni teńizge qulatyp jibere jazdady. Qaıyq shaıqalyp ketti, biraq men qulamadym, aramyzda jantalasqan alys bastaldy. Boıymdy kernegen ashý maǵan qýat berdi, biraq men keshikpeı aılakerlik jaǵynan óz jaýymnan osal ekenimdi baıqadym... "Saǵan ne kerek" dep aıǵaıladym men, onyń kishkene qoldaryn qatty qysyp, onyń saýsaqtary syqyr-syqyr etti, biraq qyz shyńǵyrmady, onyń jylandaı jıyrylǵan tulǵasy bul qysymǵa shydap baqty.

— Sen bizdi kórdiń ǵoı? Sen jetkizbeksiń ǵoı! — dep qyz meni keremet bir kúshpen qaıyqtyń erneýine qulatyp jiberdi, biz ekeýmiz de qaıyqtyń bir jaqtaýyna belýardan kómildik, qyzdyń shashtary sýǵa tıip te qaldy. Jantalasqan sheshýshi mınót týdy. Men tizemdi qaıyqtyń túbine tireı tyrmysyp, bir qolymmen burymynan ustap, bir qolymmen keńirdegine jarmastym. Sol kezde qyzdyń qoly kıimnen aıyrylyp ketti, men qas qaqqansha ony tolqynǵa qulatyp jiberdim.

Tún ájeptáýir qarańǵy tartqan kez edi. Qyzdyń basy teńiz kóbiginen bir-eki ret qylań etip kórindi de, sodan keıin birjola joq boldy...

Qaıyqtyń túbinen men bir eski eskektiń jartysyn taýyp aldym, sodan keıin qansha mashaqatpen áreń degende prıstanǵa kelip jettim-aý. Jaǵalaýmen úıge qaıtyp kele jatyp, men keshe túnde júzip kelgen qaıyqshyny kútip, soqyr turǵan jerge eriksiz kóz jiberdim, bul kezde aı kóginds qalqyp bara jatqan edi. Maǵan aq kıim kıgen bireý jaǵada otyrǵandaı kórindi. Sony bilýge yntyǵyp jaǵanyń bir qorshaýyndaǵy shóp ústine jasyrynyp jata qaldym, basymdy azyraq sozyńqyrasam maǵan jartastan tómendeginiń bári jaqsy kórinedi; jaǵada otyrǵan perızatymdy kórip men tańdanǵanym joq, qaıta tipti qýanyp kettim. Ol óziniń uzyn shashtarynan teńiz kóbigin syǵyp tastap jatyr eken. Onyń sýly kóılegi qypsha belin, keń, ór keýdesin tipti ásem kórsetip turdy. Keshikpeı alystan bir qaıyq kórinip, jaǵaǵa shapshań jaqyndap keledi. Qaıyq ishinen keshegideı tatarsha bórik kıgen bir adam shyqty, biraq onyń shashy kazak-orystarsha qıylypty, qaıys beldiginde úlken semser pyshaq salbyrap turdy. "Ianko, — dedi qyz, — barlyq is búlindi!" Sodan keıin ekeýi áńgimelese jóneldi, biraq olardyń aqyryn sóılegeni sonsha, men túk te estı almadym. "Al soqyr qaıda?", — dedi bir kezde Ianko daýsyn kóterip. "Men ony jumsap jibergen edim", degen jaýap qaıyryldy... Birneshe mınýtten keıin soqyr keldi de arqasyndaǵy bir qapshyq júgin qaıyqqa aparyp qoıdy.

"Tyńda, soqyr! — dedi Ianko. — Sen ana jerdi saqta... Bilesiń be? Onda mol taýarlar bar... Aıt oǵan, (atyn estı almaı qaldym), men oǵan malaı bola almaımyn, is nasharlap ketti, endi ol meni kóre almaıtyn bolady, endi munda qaýipti, basqa jaqtan baryp jumys izdeımin, al biraq oǵan men sekildi ójet jigit tabylmas. Aıtqandaıyn, eger ol eńbegimniń aqysyn jaqsy tólegen bolsa, Ianko odan ketpegen de bolar edi dep aıt, al maǵan, jel soǵyp, teńiz shýlaǵan jer bolsa boldy, qaıda barsam da jol ashyq!" Biraz únsizdikten keıin Ianko kaıta sóıledi: "Bul qyz menimen birge ketedi, buǵan bul jaqta qalýǵa bolmaıdy. Al kempirge aıt, jasaryn jasady, endi ólgeni de jón, ar-uıatty da bilý kerek budan bylaı bizdi kórmeıtin bolady".

— Al, men she? — dedi soqyr jalynyshty daýyspen.

— Seniń keregiń ne? — degen jaýap qaıyryldy.

Sol arada meniń perızatym qaıyqqa sekirip mindi, sóıtip joldasyna qolyn siltedi de, soqyrdyń qolyna birdeme salyp: "Má, pránıkter satyp al" — dedi. — "Osy-aq pa?" — dedi soqyr. — "Má, saǵan taǵy" — tasqa soǵylǵan teńgeliktiń daýsy shyldyr ete qaldy, soqyr ony jerden kóterip almady. Ianko qaıyǵyna mindi, jaǵadan jel soǵyp turdy: olar kishkene jelkendi kóterip, tez júze jóneldi. Uzaq ýaqyt aı jaryǵymen qara tolqyndardyń ishinde ketip bara jatqan aq jelken qylańdap kórinip turdy. Soqyr áli de jaǵada otyr, bir kezde eńkildegen bir daýys meniń qulaǵyma keldi: soqyr bala jylap jatqandaı boldy: men kúıinishke battym. Rasynda da taǵdyr osy meni adal kontrabandısterdiń tynysh ortasyna ne úshin alyp keldi eken? Móldir bulaqqa laqtyrǵan tas sekildi men olardyń tynyshtyǵyn buzdym jáne ózim de sol tastaı sýǵa batyp kete jazdadym!

Men úıge qaıttym. Sholanda aǵash tarelkadaǵy janyp taýsyla bastaǵan shyraǵdan jaryǵy qypyldap turdy, kazak-orysym meniń buıryǵyma qaramastan myltyǵyn qos qoldap ustap, qatty uıqyda jatyr. Men ony oıatpadym, shyraǵdandy aldym da qujyraǵa endim. Áttegen-aı! Meniń sandyǵymdy, kúmis sapty qylyshymdy, bir dosym syılaǵan daǵystandyq qanjarymdy bárin de sypyryp ketipti. Ońbaǵan soqyrdyń baǵana qandaı zattar ákelgenin endi túsine qoıdym. Qazak-orysty óreskel túrde túrtip oıattym da, ashýlanyp, balaǵattap urystym, biraq odan basqa oǵan ne istersiń. Meni bir soqyr bala urlap ketti, al, on segiz jastaǵy kyz sýǵa batyryp jibere jazdady dep bastyqtarǵa shaǵym etýimniń ózi uıat emes pe? Táńiri jar bolyp áıteýir tańerteń júrip ketýge múmkindik týdy da, men Tamannan ketip otyrdym.

Kempir men sorly soqyr qandaı halge ushyrady, ony bilmeımin. Jáne de men sekildi qazyna jumysymen júrgen kezbe ofıserdiń basqa adamdardyń qaıǵy-qýanyshynda ne sharýasy bar!..

Birinshi bólimniń sońy

EKİNSHİ BÓLİM

PECHORIN JÝRNALYNYŃ SOŃY

II. KNÁJNA MERI

11 mamyr

Men keshe Pátıgorskige kelip, qala shetindegi eń bıik jerden, Mashýk taýynyń eteginen páter jaldadym: kún kúrkirep najaǵaı oınaǵan kezde bulttar úıimniń tóbesine shógetin bolady. Búgin tańǵy saǵat beste terezemdi ashqanymda kishirekteý shilterde ósken gúlderdiń pisi meniń bólmemniń ishin kernep ketti. Gúldep turǵan shıe aǵashtarynyń butaqtary meniń terezeme qaraıdy, keıde jel úrlep onyń aq japyraqtarymen meniń jazý ústelimniń ústin jabady. Úsh jaǵymnyń da kórinisi ǵajaıyp. Batysta "tolastaǵan daýyldyń sońǵy bultyna" uqsap bes tarmaqty Beshtaý kógeredi, parsylardyń seńseń bórkine uqsaǵan Mashýk soltústikke kóterilip, kókjıektiń sol jaǵyn jaýyp tur; shyǵysqa qaraý tipti kóńildirek: tómende, qarsy aldymda tap-taza jańa qala munartyp, sýy shıpa bulaqtar shýlaı aǵady, túrli tilde adamdar daýystaıdy, áne, odan ári býyn-býyn, úıme-júıme bop jalǵasa bitken taýlar barǵan saıyn kógerip, tumandana beredi, kókjıekti qaptaı sozylǵan qar shyńdarynyń kúmis tizbegi Qazbekten bastalyp eki basty Elbrýske baryp toqtaıdy... Osyndaı jerde turý qandaı kóńildi! Meniń tula boıymdy áldeqandaı qýanysh sezimi bıleıdi. Náresteniń súıgenindeı aýa ári taza, ári móldir, kún tamyljyp tur, aspan kókpeńbek — budan artyq endi ne kerek? Qumartý, tileý, ókiný degenniń bul jerde keregi qansha?.. Qoı, jetti. Elızavet bulaǵyna baraıyn, onda tańerteń búkil sýǵa kelgen qaýym jınalady deýshi edi.

Qalanyń ortasyna taıanǵanda men býlvarmen júrdim, munda taýǵa asyqpaı, únsiz kóterilip bara jatqan birneshe top adamdar kezdesti; bulardyń kópshiligi dala pomeshıkteriniń úı ishteri edi; olaı ekenin erleriniń eski modyly óńi ketken súrtúkteri men qatyn-qyzdarynyń óte ádemi kıimderinen-aq bilýge bolady: sý jastary bulardyń tegis esebinde-aý deımin, óıtkeni olar maǵan birtúrli yntyqtyqpen tańdana qarady: súrtúgimniń Peterbýrg úlgisimen tigilýi olardy jańyldyrǵanymen, áskerı epoletimdi lezde tanyp olar yzaly pishinde teris aınaldy.

Jergilikti ákimderdiń áıelderi, bylaısha aıtqanda, sý qojalary aqjarqyndaý turatyn tárizdi; olardyń lornetteri bar, olar mýndırge az kóńil aýdarady. Olar Kavkazda nómirli túıme qadaǵan jalyndy júrekti, aq fýrajka kıgen oqymysty aqyldyny qarsy alyp úırengen. Bul bıkeshter óte súıikti, árqashan da súıikti! Bulardyń jan súıerleri jyl saıyn jańaryp aýysyp turady, olardyń tozbas súıispendikteriniń qupıa syry da osynda bolýy múmkin. Jińishke soqpaqpen Elızavet bulaǵyna kóterilip bara jatyp men birneshe jaı adamdar men áskerı adamdardy qýyp jettim, artynan bilsem, bular sý jiberilýin ańsaı, asyǵa kútýshiler arasyndaǵy erekshe topqa jatatyn adamdar eken. Olar ishedi, biraq ishetinderi sý emes, az qydyrady, áıeldermen de kezdeısoq júredi, oınaıtyndary karta, biraq ishimiz pysty dep aryz qylady. Olar kerbezder: toqymamen qaptaǵan staqandaryn kúkirt qyshqyldy sýy bar qudyqqa batyrarda olar bir kerbezdik — pańdyq túrge túse qoıady, olardyń qataryndaǵy jaı adamdar ajarly kók galstýk taǵady da, al áskerıleri jaǵalarynyń aq krahmaldy astaryn syrtqa shyǵara qapsyrady. Olar provınsıa úılerine asa jerkenishpen qaraıdy, ózderin kirgizbeıtin astana aqsúıekteriniń úılerine qumar bop, sony kókseıdi.

Mine, qudyqqa da jettim... Oǵan jaqyn alańǵa, jaýyn kezinde jurt serýendeıtin galereıadan aýlaǵyraq jerge qyzyl tóbeli kishkene úı salynǵan, munda vana bar. Baldaqtaryn janyna súıep qoıyp, júdeý, kóńilsiz birneshe jaraly ofıserler lavke ústinde otyr. Sýdyń aǵýyn kútken birneshe áıelder aıaqtaryn shapshań basyp alańdy ersili-qarsyly kezedi; olardyń arasynda eki-úsh kóriktileri de bar. Mashýktyń ar jaq betin japqan júzim aleıasynyń túbinde ekeý-ekeý bolyp ońashalanýǵa qumar áıelderdiń shubar qalpaqtary anda-sanda kózge túsedi, olaı deıtinim, mundaı qalpaqtar qasynda men árdaıym ne áskerı fýrajkeni, ne bir ońbaǵan jaman dóńgelek qalpaqty kóremin. Eolovo Arfa dep atalatyn pavılon salynǵan tik jartas mańynda teleskoptaryn Elbrýsqa meńzep tabıǵat kórinisterin qumartýshylar júr; olardyń ishinde bulyq aýrýynan emdelýge ákelgen balalarymen birge eki gýberner de bar.

Men alqynyp taýdyń bir shetine kep toqtadym da, úıdiń buryshyna súıenip turyp, keremet sulý tóńirekke kóz sala bastadym, tap sol kezde bir tanys daýys artymnan:

— Pechorın, kópten osyndasyń ba? — dedi.

Jalt burylsam, Grýshnıskıı! Biz qushaqtasa kettik. Men onymen shaıqastaǵy otrádta tanys bolyp edim. Ol aıaǵyna oq tıip jaraly bolyp menen bir juma buryn sýǵa emdelýge ketken. Grýshnıskıı — ıýnker. Áskerde bolǵanyna bir-aq jyl boldy, kerbezdiktiń erekshe túri boıynsha ústine qalyń soldat shınelin kıedi. Soldattyq Georgıı kresi bar. Ózi symbatty, qara tory, qara shashty; 21 jasqa jańa ǵana tolyp kele jatqanymen, onyń óńine qarap 25 jasta deýge bolady. Ol sóılegende basyn kegjıtip, oń qoly baldaqtan bos bolmaǵandyqtan sol qolymen mınót saıyn murtyn shırata beredi, sózdi shapshań jáne anyq aıtady: ol ómirde kezdesetin barlyq jaǵdaılarǵa arnap kúni buryn kóterińki sózder daıyndap qoıatyndardyń biri, olardy qalypty ádemilik selt etkizbeıdi, olar ózderin, ózgeshe sezimniń, artyqsha tilektiń, erekshe qasirettiń adamdarymyz dep oılaıdy. Kózge túsý, áser etý — bulardyń armany; olar romantıkany súıetin provınsıalkalarǵa sheksiz unaıdy. Bular qartaıǵan shaǵynda ne momaqan pomeshık, ne maskúnem bolady, keıde sol eki qasıetke birden ıe bolatyny da kezdesedi. Olardyń júregi poezıadan jurdaı bolǵany bolmasa jaqsy qasıetteri jıi kezdesedi. Taqpaqtap sóıleýge Grýshnıskııdiń jany qumar; eger áńgime jurtqa belgili bop qalǵan uǵymdardan asyp bara jatsa, ol seni jel sózdermen bastyrmalata bastaıdy. Meniń ómirde onymen talasqym kelmeıdi. Ol sizdiń aıtqan qarsylyǵyńyzǵa jaýap qatpaıdy, aıtqan sózińizdi tyńdamaıdy. Siz toqtaǵan kezde, beınebir sizdiń aıtqan sózińizben áldeqandaı baılanysy bardaı-aq, uzaq tıradasyn bastaıdy, ol sózderi anyǵynda tek óz sózderiniń jalǵasy bolady.

Ol ájeptáýir syqaqshy: onyń epıgramlary da keıde qyzyq, biraq eshqashan dál tıetin ótkir, ashshy bolmaıdy: ol eshkimdi bir sózben óltirip tastaı almaıdy, óıtkeni ómir boıy ózimen-ózi ǵana bolǵandyqtan basqa jurtty bilmeıdi, olardyń osal jerin taba almaıdy. Onyń maqsaty — romannyń geroıy bolý. Óziniń bul dúnıe úshin jaralmaǵan pende ekenin, áldeqandaı bir jasyryn qasirettiń úkiminde júrgenin, ony ózi jaqsy biletinin jıi-jıi aıtyp jurtty sendirýge tyrysady. Sondyqtan da ol óziniń qalyń soldat shınelin maqtanyshpen kıedi. Men onyń bul syryn jaqsy bilýshi edim, sonyń úshin ol ekeýmiz syrttaı óte dos bolǵanymyzben ol meni jaratpaıtyn. Grýshnıskııdiń óte er jigit degen dańqy bar; ony men qımyl ústinde kórgenmin: ol qabaǵyn túıip alyp, qylyshyn úıirip, aıǵaılap alǵa júgiredi, onyń munysy qalaı da orys erligine uqsamaıdy!..

Men de ony súımeımin: ekeýmizdiń qashan da bolsa bir tar jolda kezdesýimiz anyq ekenin men sezemin, teginde, bireýimizdiń mert bolýymyz aıqyn.

Onyń Kavkazǵa kelýi de — sol romantıkalyq fanatızmniń saldary. Meniń bilýimshe ol ákesiniń derevnásynan shyǵar aldynda sýyq túspen áldenendeı bir ádemishe áıel kórshisine: tek qana áskerlik qyzmetin atqarýǵa ketip bara jatpaǵanyn, ólim izdep bara jatqanyn, óıtkeni... bul jerge kelgende ol eki kózin qolymen basa qoıyp, sózin bylaısha sozyp áketedi: "Joq, siz (ıa, bolmasa sen) bul jaıdy bilýge tıisti emessiz! Sizdiń taza júregińiz qaltyrap keter! Keregi ne? Men sizdiń neńizbin? Siz meni uǵasyz ba?..", taǵy-taǵylardy aıtqan bolar.

K. polkine túsýine sebepshi bolǵan jaǵdaı ózi men aspannyń arasynda qalatyn máńgilik jasyryn syr dep maǵan onyn ózi aıtqan.

Óziniń qasiret perdesin sypyryp tastaǵan mınóttarynda Grýshnıskıı ári súıkimdi, ári qyzyqty. Men ony áıelder arasynda kórýge yntyqpyn: tap bul jerde ol aıanyp qalmaıtyn bolar!

Biz eski syılastar qalpynda kezdestik. Men odan sýdaǵylardyń hal-jaıy týraly, mundaǵy jaqsy adamdar týraly suraı bastadym.

— Biz qarapaıym ómir ótkizip jatyrmyz, — dedi ol kúrsinip, — ádettegi barlyq aýrýlar sıaqty tańerteń sý ishýshiler selsoq, enjar, al keshke jaqyn sharap ishetinder barlyq saý adamdar tárizdi beımaza. Munda áıelder qaýymy da bar; biraq olar vıst oınaıdy, kıimdi olaq kıedi, fransýzsha sumdyq nashar sóıleıdi, sondyqtan, olardan da aldanysh az. Máskeýden bıyl jalǵyz-aq, qyzymen knágıná Lıtovskaıa keldi, biraq men olarmen tanys emespin. Meniń ústimdegi soldat shınelim qarǵys tańbasy tárizdi. Onyń júrgen jeri qaıyrshynyń sadaqa tilegenindeı aýyr aıanysh týǵyzady.

Bizdiń janymyzdan osy sátte qudyqqa qaraı eki áıel ótti: onyń bireýi qartańdaý, al ekinshisi ári symbatty, ári jas. Qalpaqtarynyń kóleńkesinen men júzderin baıqaı almadym, biraq olar qatal pańdyq salty boıynsha sándi, sulý kıinipti: artyq derlik eshteńe bolsaıshy. Ekinshisiniń ústinde omyraýy jabyq gris de perlcs kóılek; moınynda úlbiregen jibek oramal jelbireıdi. Couleur puce botınkasynyń qonyshyn onyń ádemi jińishke baltyrynyń asyǵynan qysa qapsyrǵany sondaı tamasha, tipti sulýlyq syryna qanyq emes adamnyń ózi de tańǵalǵandaı. Onyń aıaǵyn ári sypaıy, ári jeńil basýynan, tek qana kózben uǵarlyq áldeqandaı til jetpes kyz kórkiniń belgisi seziledi. Ol qasymyzdan ótkende keıde súıikti áıel jazǵan sálem qaǵazdarynan shyǵatyn adam aıtqysyz jupar lebi shalqyp qoıa berdi.

— Bul knágıná Lıtovskaıa, qasyndaǵy onyń qyzy, sheshesiniń aǵylshyndarsha ataýymen aıtqanda Merı, olardyń kelgenine úsh-aq kún boldy, — dedi Grýshnıskıı. — degenmen sen atyn da biledi ekensiń?

— Ia, men, áldeqalaı estip edim, — dedi ol qyzaryp. — Shynymdy aıtaıyn, meniń onymen tanysqym da kelmeıdi. Bul tákappar bekzat biz sıaqty áskerı adamdardy taǵylardaı kóredi. Nómirlegen fýrajke astynda aqyl, qalyń shınel ishinde júrek barynda olardyń isi ne?

— Baıǵus shınel! — dedim men kúlip: — anaý olarǵa kelip jampańdap staqan áperip jatqan kim?

—  Á, ol álgi Moskva kerbezi Rasvıch! Ol oıynshy: olaı ekeni kók jeletinen salbyrata ıip tastaǵan uzyn altyn shynjyrdan-aq kórinip tur ǵoı. Robınzon Krýzonyń taıaǵyna uqsaǵan jýan taıaǵyn qarashy a la moujkls túrinde qyrǵan saqaly da kelisip tur eken.

— Sen búkil adam balasyna qarsy kektisiń-aý.

— Olaı bolatyn jónim bar...

— O, solaı ma?

Bul kezde áıelder qudyqtan shyǵyp bizben qatarlasty. Grýshnıskıı baldaǵynyń kómegimen dramalyq qalypqa túse qoıyp maǵan daýystap fransýzsha jaýap qatty:

— Mon chcr, jc hais leshommcs pour nc pas Ics mepriser, car autrement la vie serait: une farce trop degoutante"

Knájna sulý buryldy da, sheshendi uzaq tańyrqaǵan kózqarasymen syılady. Bul kózqaras maǵynasy eki ushty bolǵanymen mysqyl túrinde emes edi, sonyń úshin men Grýshnıskııdi ishteı quttyqtadym.

— Bul knájna Merı ne degen jaqsy. Onyń kózderi bir túrli barqyt tústes, — anyǵynda da barqyt tústes; onyń kózi týraly aıtqanyńda osy sózimdi koldanǵaısyń; qos kirpiginiń uzyndyǵy sondaı, tipti, kóz janaryna kún sáýlesin túsirmeıdi, jarqyly joq osyndaı kózdi janym súıedi: onyń jumsaqtyǵy sondaı, beıne bir seni erkeletip turǵan tárizdi... Teginde onyń júzinde sulýlyqtan basqa eshteńe joq pa deımin... Aıtpaqshy, onyń tisteri de appaq pa? Olaı bolýy óte qajet! Áttegen-aı, seniń ǵajaıyp sózińe onyń tym bolmasa ezý tartyp kúlimsiremegenin kórdiń be? — dedim men oǵan.

— Sen ádemi áıel týraly da aǵylshyn attaryn sóz ǵyp turǵandaı sóıleısiń-aý, — dedi Grýshnıskıı yzaly.

— Mop sheg, — dep bastadym men onyń ózine uqsaǵym kelip: — je meprise les lemmes pour ne pas les aimer, car artrement la vie serait un melodrame trop ridicule."

Men buryldym da onyń qasynan ketip qaldym. Jarty saǵattaı júzim aleıalaryn aralap, izbesti quzdar men solardyń aralyǵyna shyqqan butalardy kezdim, kún ysyp ketti, men úıge jetýge asyqtym. Kúkirtti qyshqyl sý bulaǵynyń qasynan ótip bara jatyp kóleńkesine salqyndap demalaıynshy dep bir ústi jabyq galereıaǵa toqtadym. Bul jaǵdaı bir qyzyq kóriniske kýá bolýyma sebepshi boldy. Kóriniske qatynasýshylar jaıy mynadaı eken. Knágına, Máskeý kerbezi ekeýi ústi jabyq galereıada lavkede otyr, teginde ekeýi de bir mańyzdy áńgimege kirisken bolýlary kerek. Knájna shamasy sońǵy staqan sýyn iship bolǵany sol-aý deımin, oıǵa batqan kúıi qudyq mańynda júr. Grýshnıskıı qudyq basynda tur. Bulardan basqa mańaıda eshkim joq.

Men jaqyndaý kelip galereıanyń buryshyna tyǵyla qoıdym. Dál osy sátte Grýshnıskıı staqanyn qumǵa qolynan túsirip aldy da, ony kótermek bop eńkeıemin dep áýre boldy, biraq aýrý aıaǵy jibermedi. Sorly-aı! Baldaǵyn taıanysh etip qansha amal etse de, eshteńe shyǵara almady. Onyń aıanyshty júzinde anyǵynda da qasiret belgisi bar edi.

Knájna Merı bulardyń bárin menen de aıqyn kórdi, ol qustan da shapshańyraq ushyp kelip, eńkeıip staqandy aldy da, aýyzben aıtyp jetkize almastaı bir ásem qımylmen onyń qolyna berdi. Sodan keıin órtteı qyzaryp ketip, galereıa jaqqa jalt qarady, sheshesiniń esh nárse baıqamaǵanyna kózi jetken soń, tabanda tynysh tapqandaı boldy. Grýshnıskıı alǵys aıtaıyn dep aýzyn ashqan kezde ol alystap ketken edi. Bir mınótten keıin, kerbez ben sheshesi bar qyz galereıadan shyqty da, ózin tákappar mańǵazdyq qalypta ustap Grýshnıskııdiń qasynan moıyn burmastan ótip bara jatty, tipti, taýdan tómen túsip, býlvar taldarynyń tasasyna joq bolyp ketkenshe ózin shyǵaryp salǵan Grýshnıskııdiń uzaq, yntyq kózqarasyn baıqaǵan da joq...

Mine, onyń shlápasy ekinshi kósheden bir qarań ete tústi, áne ol Pátıgorskidegi asa bir ádemi úılerdiń biriniń qaqpasyna júgirip kirip ketti, onyń artynan knágıná da kelip Raevıchpen qaqpa aldynda qoshtasty.

Bıshara yntyq ıýnker meniń bul jerde ekenimdi sonda ǵana baıqady.

— Sen kórdiń be? Naǵyz perishte ǵoı! — dedi ol, meniń qolymdy qatty qysyp.

— Qalaısha? — dedim men jaı ǵana.

— Álde sen kórmediń be?

— Joq, kórdim: kyz seniń staqanyńdy alyp berdi. Eger bul jerde kúzetshi bolsa, ol da sony istegen bolar edi, bálkim, senen araqtyq aqsha alý úshin ol odan kóri de shapshańyraq qımyldaǵan bolar edi. Sen oq tıgen aıaǵyńdy búkkenińde túsińdi sumdyq buzyp jiberdiń, sonyń úshin de oǵan aıanyshty kórinip ketkeniń anyq.

— Onyń júrek kúıi júzinde jaınaǵan sol bir sátin kórip turyp seniń tıtteı de bolsa selt etpegeniń be?

— Joq.

Men ótirik aıttym; meniń ony yzalandyrǵym keldi. Ózime-ózim qaıshy kelýge anadan týǵaly janym qumar; meniń búkil ómirim tek qana júregime, bolmasa aqylyma qaıshy kelýimniń qaıǵyly jáne sátsiz tizbekteri boldy. Qasymda aqjarqyn adamnyń bolýy tula boıymdy qańtardyń aıazyndaı qaltyratady, beı-jaı bolǵan flegmatıktermen jıi aralasý meni qajymas oıshyl eter edi-aý, dep oılaımyn. Taǵy da shynymdy aıtaıynshy, osy mınótte meniń júregim arqyly jaısyz sezim, biraq ózime málim sezim aqyryn ǵana óte shyqty: bul qyzǵanysh sezimi edi. Men "qyzǵanysh" degendi batyl aıtamyn, óıtkeni ózimdi bárine moıyndatyp úırengen janmyn. Toıymsyz júrek sezimin ózine qadaǵan ádemi áıeldiń aldynda, kenet basqa bireýdiń, ózi tárizdi áıelge tanys emes adamnyń kózge túskenin kórip qyzǵanysh tartpaǵan jas jigittiń (árıne, bekzadalardyń qalyń ortasynda ósip óz namysyna jol berip ádettengen) tabyla qoıýy ekitalaı bolar.

Grýshnıskıı ekeýmiz taýdan únsiz túsip, býlvarmen bizdiń sulý ǵaıyp bolǵan úıdiń terezesiniń aldynan óttik. Qyz tereze túbinde otyr eken. Grýshnıskıı meni qolymnan tartyp qalyp, áıelderge sonshalyq az áser qaldyratyn tunjyraǵan — jalynyshty qarastardyń birimen oǵan kóz tastady. Men lornetimdi megzep, qyzdyń oǵan kúlimsiregenin baıqadym, al meniń lornet qaratqan sotqarlyǵym onyń ashýyn keltirdi. Anyǵynda da Kavkazdyń bir áskerı adamynyń Máskeý knájnasyna óziniń áınegin mezgeýge qalaısha batyly barady?

13 mamyr

Búgin erteńgilikte maǵan doktor keldi; onyń aty Verner, biraq ózi orys. Buǵan ne tańǵalatyny bar? Men bir Ivanov degendi bilýshi edim, ol nemis edi.

Kóp jaǵdaılarǵa qaraǵanda Verner tamasha adam. Ol barlyq medıkter tárizdi skeptık ári materıalıs, ol qaljyńsyz aqyn adam, ómirinde eki óleń jazbasa da, Verner — sózde jıi, al isinde únemi aqyn kisi. Verner — adam júreginiń jandy sezimderin óliktiń tamyrlaryn zerttegendeı zerttep bilgen adam, biraq óziniń sol júıriktigin eshqashan da paıdalana bilmeıdi, onysy keıde bilgir anatomıktiń bezgek aýrýynan emdep jaza almaıtynyna uqsas. Verner árqashan da ózinen emdeletin aýrýlarǵa syrtynan kúlip, mysqyldap júredi; biraq men bir rette ólip bara jatqan soldat qasynda onyń jylaǵanyn da kórgenim bar... Ol kedeı edi, mıllıondardy arman etetin, al aqsha úshin qıa baspaıtyn; ol bir rette maǵan: men dushpanyma dosymnan buryn kómekteser edim, óıtkeni dushpanǵa kómektespeý, bilgenińdi arazdyq jolyna satý bolyp tabylar edi degen. Qarsy adamnyń meıirbandyǵy tek qana óshpendikti kúsheıte bermek qoı. Onyń tili ashshy edi: Verner jazǵan epıgramlar arqyly beıpilaýyz, aqymaq atyn alǵan ańqaýlar az emes; onyń dushpandary men sol sý mańyndaǵy qyzǵanshaq medıkter Verner óz aýrýlaryna karıkatýra salady eken degen qaýeset taratypty. Aýrýlar buǵan eregisip, oǵan kelýden tegis bas tartypty. Onyń sybaılastary, ıaǵnı Kavkazda qyzmet istegen adal nıetti adamdar Vernerdiń kúıreýge ushyraǵan tabysyn qaıta kóteremiz dep bosqa áýre bolǵan kórinedi.

Onyń syrtqy kelbeti birinshi kórgende unamaı qalyp, sońynan sol qısyq pishinderinen tájirıbeli, úlken júrektiń sáýlesin kórýge kóziń ábden úırengen shaqta ǵana unaıtyn kelbetterdiń biri bolatyn. Mundaı adamdarǵa áıelderdiń esi ketkenshe ǵashyq bolyp, olardyń qıapatsyzdyǵyn, naǵyz jas, qyzǵylt endımıonnyń sulýlyǵyna aıyrbastamas edim degen mysaldary da bolǵan; áıelderge ádilettik eteıikshi: olarda jan sulýlyǵynyń názik sezimi bar ǵoı. Verner sekildi adamdardyń áıelderdi meılinshe súıetindigi de múmkin sondyqtan bolý kerek. Verner bala sıaqty álsiz, aryq, bir aıaǵy bir aıaǵynan Baıronnyń aıaǵy tárizdi qysqa, tapal boıly edi. Vernerdiń denesine qaraǵanda basy úlken kórinýshi edi, ol shashyn taqyrlap alǵyzatyn, sondyqtan da jalańashtanǵan bas súıekteriniń bitisindegi tolyp jatqan minezder qaıshylyǵy frenologty qaıran qaldyrmaı qoımas edi. Onyń oınaqshyp turǵan kishkentaı qara kózderi, árqashan da seniń oıyńdy tapqysy kelip turatyn. Vernerdiń kıiminen uqyptylyq pen talǵaı biletindiktiń belgisi kózge túsetin edi, onyń aryq, taramysty kishkene qoldarynda sándi aqsary perchatkasy bolatyn. Onyń ústine kıgen súrtúgi, galstýgi men jıleti únemi qara tústen bolýshy edi. Jastar ony Mefıstofel dep atap ketken; bulaı ataǵanǵa ashýlanǵandaı bolǵanymen shyndyǵynda onyń budan menmendigi qozyp, maqtanysh kóretin. Biz bir-birimizdi tez túsinistik te, syılas boldyq, óıtkeni meniń dostyqqa ıkemim joq; eki dostyń bireýi bireýine qashan da qul ǵoı, biraq olardyń bir de biri muny ómirde moıyndaǵan emes; men qul bola almaımyn, al, ústem bolaıyn desem o da zeriktirerlik is, bulaı deıtinim, buıyrýmen katar aldaý da kerek qoı. Onyń ústine meniń malaıym da, aqsha da bar! Biz ekeýimiz bylaısha sybaılas boldyq: men Vernerdi S... ta, tolǵan kóńildi jastar arasynda kezdestirdim; kesh aıaqtalar kezde áńgime fılosofıalyq-metafızıka baǵytyna qaraı aýysty; senim jaıyn talqyǵa saldyq, árkim ártúrli senimde bolyp shyqty.

— Eger meniń jaıyma keletin bolsaq, men bir-aq nársege senemin... — dedi doktor.

— Ne nársege? — dep suradym men osy ýaqytqa deıin úndemeı otyrǵan adamnyń pikirin bilgim kelip.

— Erte me, kesh pe, áıteýir kúnderdiń bir kúninde ózimniń óletinime senemin, — dep jaýap berdi ol.

— Men sizden kóri senimge baıyraqpyn, óıtkeni mende odan basqa da senim bar — ol meniń bir baryp turǵan ońbaǵan keshte dúnıege kelý baqytsyzdyǵyna dýshar bolýym, — dedim men.

Bizdiń sózimizdi otyrǵandardyń bári de bos sóz dep tabysty, biraq ózderiniń eshqaısysy budan aqyldy eshteńe aıta almady. Osy mınótten keıin-aq biz kóp ishinen bir-birimizdi tanı qoıdyq. Biz jıi-jıi kezdesip, esh nársege baılanysy joq máseleler týraly ekeýmiz de bosqa myjyp turǵanymyzǵa kózimiz jetkenshe óte yqylaspen áńgime etetin edik. Sodan keıin birimizge birimiz mańyzdana kóz tastap, Sıseronnyń aıtýyndaǵy Rım avgýrleri sıaqty, qarqyldap kúle bastaıtynbyz. Sóıtip, ábden kúlisip bolǵasyn ótkizgen keshimizge rıza bolyp tarasyp ketetinbiz.

Verner meniń bólmeme kirgen kezde, men eki qolymdy jelkeme qoıyp dıvan ústinde tóbege qarap jatyr edim. Ol taıaǵyn buryshqa qoıyp kresloǵa otyrdy da esinedi, sodan keıin dala ysyp bara jatqanyn aıtty. Masalar mazamdy ketirdi dep jaýap berdim men. Sonsyn ekeýimiz de úndemedik.

— Esińizde bolsyn, qurmetti doktor, aqymaqtar bolmasa dúnıe óte kóńilsiz bolar edi... Mine, qarańyz, biz eki aqyldy adambyz; barlyq másele týraly sheksiz talasýǵa bolatynyn biz kún buryn-aq bilemiz, sondyqtan talaspaımyz; ekeýmizdiń qymbatty oılarymyz da bir-birimizge túgelge jaqyn málim; bir sóz — biz úshin jatqan bir tarıh; árbir sózimizdiń uryǵyn biz úsh qabatty qabyrshaqtan da kórip turamyz. Aıanysh eterge kúlemiz, kúlki eterge qaıǵyramyz, al jalpy shyndyqqa kelsek, óz basymyzdan bóten isterdiń bárine selt etpeı, salqyn qaraımyz. Sonymen, bizdiń aramyzda sezim men oı almastyrý degen bolmasqa kerek; biz bir-birimiz týraly ózimizge kerektiniń bárin bilemiz, odan artyq bilgimiz kelmeıdi; endi qalǵan biraq jaı bar: ol, jańalyqtardy aıtý. Káne, maǵan bir jańalyqty aıtyp jiberińizshi? — dedim men.

Uzaq sózden jalyqqan men esinep, kózimdi jumdym.

— Sizdiń bul jel sózińizde degenmen ıdeıa bar ǵoı, — dedi ol oılap turyp.

— Ekeý! — dedim men.

— Bireýin aıtyńyz, ekinshisin ózim-aq aıtaıyn.

— Jaqsy, bastańyz! — dedim men tóbege qaraǵan kúıimde ishimnen kúlimsirep.

— Sizdiń sýǵa kelgenderdiń biri jaıynda, áldenendeı bir habardyń anyǵyn bilgińiz keledi; kim týraly bilgińiz keletinin men sezip te turmyn. Óıtkeni sizdi onda surap ta jatyr.

— Doktor! Biz ekeýmizge múlde sóılesip bolmaıdy; júregimizdiń túbindegini tabamyz.

— Endi basqasy...

— Ekinshi ıdeıa mynaý: meniń sizge bir nárse aıtqyzǵym keledi; óıtkeni birinshiden, tyńdaý adamdy az jalyqtyrady; ekinshiden, myljyńdap kóp sóılemeısiń; úshinshiden, bireýdiń syryn bilesiń; tórtinshiden, siz sekildi aqyldy adamdar aıtýshydan góri tyńdaýshyny bek súıedi. Endi iske oralaıyq; knágıná Lıtovskaıa sizge men týraly ne dedi?

— Siz onyń knájna emes... knágıná ekenine qatty senesiz be?..

— Sengende qandaı.

— Sebebi ne?

— Óıtkeni knájna Grýshnıskıı týraly suraǵan bolar.

— Sizde úlken tapqyshtyq qasıeti bar. Knájna óziniń anaý soldat shınelin kıip júrgen jas jigit dýelge shyqqany úshin sheninen aıyrylyp soldat bolyp qalǵanyna senetindigin aıtty.

— Siz, qyzdy sol jańsaq oıynda qaldyrǵan bolarsyz dep senemin...

— Álbette solaı.

— Túıini tabyldy! — dep aıǵaılap jiberdim qýanǵanymnan. — Bul komedıanyń sheshýin ózimiz qarastyrarmyz. Meniń kóńilsiz bolmaýymdy taǵdyrdyń ózi-aq izdestirip júrgen tárizdi.

— Meniń boljaýymsha, sorly Grýshnıskıı sizge jem bolady-aý, — dedi doktor.

— Sonsyn, doktor...

— Knágıná sizdiń júzińizdiń ózine tanys ekenin aıtty. Men oǵan, árıne, Peterbýrgte áldeqandaı bir bekzadalar arasynda kórgen bolarsyz dedim... Men sizdiń atyńyzdy aıttym... atyńyz oǵan tanys bolyp shyqty. Shamasy sizdiń tarıhyńyz onda biraz shý kóterse kerek... Múmkin, tektiler ósegine óz janynan da qosqan bolar, knágıná sizdiń júris-turysyńyz týraly sóıledi... Qyzy yntyǵa tyńdady. Siz qyz oıynsha, endi jańa kózqaras maǵynasynda, romannyń geroıysyz... aıtyp otyrǵandary bos sóz ekenin bilsem de, men knágınáǵa qarsy kelgenim joq.

— Qadirli dostym! — dedim men oǵan qolymdy usynyp, ol meniń qolymdy yrzalyqpen qysty.

— Eger maqul kórseńiz tanystyramyn... — dedi.

— Keshirińiz! — dedim men eki qolymdy shapalaqtap: — geroılardy tanystyra ma eken? Olar basqasha, óz súıgenderin ólimnen qutqarý ústinde tanyspaı ma...

— Sizdiń shynynda da knájnamen tanysqyńyz kele me?..

— Olaı emes, múlde olaı emes!.. Doktor, aqyry, meniń mereıim ústem boldy: siz ony uqpaısyz?.. Árıne onyńyz maǵan ókinishti. — Budan keıin men bir mınótteı únsiz turdym da: — Doktor, men óz syrymdy eshqashan da ózim ashpaımyn ony bireýdiń oılap tapqanyn óte súıemin, sóıtip árqashan da men reti kelgende odan tanyp kete alamyn. Áıtse de siz maǵan sheshesi men qyzyn sıpattap berýińiz kerek qoı. Olar netken adamdar? — dedim.

— Birinshiden, knágıná 45 jastaǵy áıel, onyń ishki saraıy tamasha, biraq qany buzylǵan: sondyqtan betinde qyzyl teńbilder bar. Ómiriniń keıingi jartysyn tynysh qana Máskeýde ótkizip, sodan jýandap ketken. Ózi qyzyqty anekdottardy jaratady, keıde qyzy bólmede joq kezde tipti qolaısyz nárseler sóıleıdi. Ol maǵan qyzym kógershindeı taza degendi aıtty. Meniń onyń qyzynda sharýam qansha?.. Men oǵan siz saspańyz, men bul týraly eshkimge aıtpaımyn degim keldi! Qyzynyń ne aýrýdan emdelip júrgenin qudaı bilsin, al knágıná revmatızm aýrýynan emdelip júr; men ekeýine de kúnine eki saǵattan kúkirtti qyshqyl sý iship, jetisine eki ret qospaly sý vanaǵa túsýge qostym. Knágıná qatańdyqqa ádettenbegen bolý kerek, Baırondy aǵylshyn tilinde oqıtyn, algebraǵa júırik óz qyzynyń aqyly men bilimin qurmet tutady: teginde, Máskeýde boıjetkender bilim qýa bastaǵan bolar, solary jaqsy. Bizdiń erkekter jalpy aıtqanda turpaıy ǵoı, sondyqtan aqyldy áıelderge olarmen suhbattas bolý jerkenishti shyǵar. Knágıná jas jigitterdi óte jaqsy kóredi, al qyzy olardy súımeıdi: Máskeý ádeti! Olar Máskeýde tek qana qyryq jastardaǵy qaljyńbastarmen áýre emes pe.

— Doktor, siz Máskeýde bolyp pa edińiz?

— Iá, men onda biraz tájirıbe alyp edim.

— Aıta berińiz.

— Men bárin aıttym ǵoı deımin... Iá! Taǵy da mynaý: knájna sezim, qumarlyq, taǵy sondaılar... týraly pikir talastyrýdy súıetin bolsa kerek, qyzdyń ózi bir qys Peterbýrgte bolǵan eken, qala, ásirese ondaǵy qaýym unamapty, shamasy ony salqyn qarsy alsa kerek.

— Siz búgin olardykinde bóten eshkimdi kórgen joqsyz ba?

— Kórdim; bir adútant jáne bir tuıyq minezdi gvardees, taǵy da jańadan kelgenderden knıagınaǵa kúıeýi tarapynan týystyǵy bar, bir ádemi áıel boldy, ózi óte naýqas bolýy kerek... Siz, onymen qudyq basynda kezdesken joqsyz ba? Ol áıel orta boıly, aqsary, kelbet bitimi túzý, bet álpeti kúrt aýrýlarǵa uqsas, oń jaq betinde qara meńi bar. Onyń júzi óziniń ashyqtyǵymen meni qaıran qaldyrdy.

— Men! — dedim men tisimniń arasynan. — Sol ma eken?

Doktor maǵan qarady da, meniń júregime qolyn salyp masattanǵan túrmen:

"Ol áıel saǵan tanys áıel"... — dedi. Anyǵynda meniń júregim jaıshylyqtan qatty soǵyp tur edi.

— Endi masattaný sizdiń kezegińiz, jalǵyz-aq maǵan opasyzdyq jasamassyz dep senemin. Men áli ony kórmesem de sizdiń sýretteýińizge qarap ózim erte ýaqytta súıgen bir áıeldi kórgendeımin.. Ol áıelge men jaıly esh nárse aıtýshy bolmańyz: eger ol áldeqalaı suraı qalsa meni jamandaǵaısyz, — dedim men.

— Sóıtermin! — dedi Verner ıyǵyn kóterip.

Verner ketisimen meniń júregimdi orasan bir qasiret kernedi. Bizdi taǵy da Kavkazda kezdestirgen taǵdyr ma, álde meni osynda jolyqtyratynyn bilip ádeıi kelgen onyń ózi me?.. Biz qalaısha kórispekpiz?.. Teginde sonyń ózi me eken?.. Sezimim meni eshqashan aldap kórgen emes. Tap men tárizdi ótken ómiri óz ómirine toqtaýsyz baǵyndyryp, qatty tebirendiretin adam joq shyǵar. Ótkendegi qaıǵy men shattyǵymnyń qaısysyn eske alsam da, meniń janymdy terbeldirip odan bir baıaǵy eski kúıdi alyp shyǵady... Ómirimde esh nárseni umytpaımyn, meniń jaratylysymnyń sıqy solaı!

Túski astan keıin saǵat altylarda men býlvarǵa kettim: onda halyq kóp eken: mańaıyn qorshaǵan jastarmen kezek ázildesip knágıná men qyzy oryndyqta otyr. Men olardan sál árirekteý bir lavkege otyrdym da, tanys eki D... ofıserlerin toqtatyp, olarǵa áldenelerdi aıta bastadym: olardy kúlki qysty-aý deımin, ekeýi jyn qaqqandaı qarqyldap kúle bastady. Áýesqoılyq knájna mańyndaǵy keıbireýlerdi maǵan tartty: sóıte-sóıte bári de ony tastap meniń tobyma qosyldy. Men toqtaýsyz sóıleı berdim: meniń anekdottarym aqymaqshylyq shegine deıin bardy, qasymyzdan ótip bara jatqandardy qaljyńǵa aınaldyrýym da ashshy yzamen aralasty... Men jurtty kún uıasyna kirgenshe kúldire berdim. Qastarynda áldeqandaı bir aqsaq shal bar knájna sheshesin qoltyqtap meniń qasymnan birneshe ret ótti; eleýsizdik qalpyn saqtaımyn dese de, onyń maǵan neshe qabat aýdarǵan kózqarasy bir muńdy jaıdy habarlaǵandaı...

— Sizderge ol ne aıtty? Múmkin óte qyzyqty tarıh — óziniń soǵystaǵy erlikterin aıtqan bolar, — dedi ol, sypaıylyq saltymen ózine qaıtyp oralǵan jas jigittiń birine; meni túıregisi keldi-aý deımin, bul sózdi aıtqanda ol daýsyn tym kóterińkireı sóıledi. "A-ga! Súıikti knájna, sizdiń ashýyńyz qaljyń emes eken, toqtaı tur, áli budan da keremeti bolar! — dedim men ishimnen.

Grýshnıskıı ony beıne jyrtqysh ańsha baqylaıdy, odan kózin almaıdy: erteń onyń knájnaǵa tanystyr dep bireýden suraıtyny anyq, men buǵan bás qoıýǵa barmyn. Oǵan knájna da qatty qýanady, óıtkeni oǵan kóńilsiz ǵoı.

16 mamyr

Eki kún ishinde meniń jumysym sumdyq ilgeri basty. Knájna meni múlde jek kóredi; maǵan arnalǵan eki-úsh epıgramny ózime aıtyp ta beristi, ári bizdeı ótkir, ári maqtanysh ta.

Jaqsylar qaýymyna aralasyp ádettengen, ári onyń Peterbýrgtegi apa, sińlilerimen ashynajaı meniń onymen tanysýǵa umtylmaýym oǵan meılinshe jumbaq.

Biz qudyq basynda, býlvarda kúnde kezdesemiz; men bar kúshimdi kelisti adútanttar men qup-qý bolǵan máskeýlikter, taǵy solar sıaqty qyzdy madaqtaýshylardy odan bólip áketýge jumsap júrmin, bul áreketim kóbine iske asyp ta júr. Men qashan da úıime qonaq kelýin jek kórýshi edim; endi meniń úıim tolǵan kúnde qonaq, olar túski tamaqty da, keshki asty da menen iship, mende oınaıdy, suramańyz, shampanymnyń kúshi qyz kózderiniń magnıtti kúshinen basym boldy!

Men keshe onymen Chelahova dúkeninde kezdestim, qyz ádemi parsy kilemine saýdalasyp tur eken.

Bul kilem meniń kabınetimdi kandaı jaınatyp jiberer edi, aqsha aıamaı alyńyz dep knájna sheshesine jalynyp turdy!.. Men 40 som artyq tólep kilemdi satyp aldym; bul úshin qyz meni kózimen bir atty, onyń kózi qutyrǵan adamnyń kózindeı jaınap ketken eken. Túski as kezinde qasaqana sol kilemdi jaýyp ózimniń cherkes atymdy onyń terezesiniń túbinen ótkizdirdim. Osy kezde Verner sol úıde eken, sol kórinistiń sharpýy qyzdy naǵyz dramalyq halge jetkizgenin maǵan baıan etti. Knájnanyń maǵan qarsy top jınaǵysy keledi. Kúnde túski asty menen iship júrse de, mine, álden-aq eki adútanttyń qyz kózinshe menimen óte salqyn amandasatynyn sezip te qaldym.

Grýshnıskıı bir jumbaq keıipke túse qalypty: eshkimdi tanymaıdy, eki qolyn artyna ustap júredi de qoıady; kenet aıaǵy da jazylyp ketipti, syltyp qana basady. Ol knágınámen sóılesip, knájnaǵa áldenendeı bir qoshemet aıtýdyń retin taýypty; qyz esh nárseni paryqtamaıdy-aý deımin, sodan beri onyń sálemine óte súıkimdi kúlimsireýmen jaýap beredi.

— Seniń Lıgovskıılermen múlde tanysqyń kelmeı me? — dedi ol maǵan keshe.

— Múlde.

— Keshirińiz! Sýdaǵy úılerdiń eń jaqsysy emes pe! Osyndaǵy táýir adamdardyń bári de...

— Dostym, meni mundaǵylardan basqalar da ólerdeı toıdyryp boldy. Á, sen onda baryp júresiń be?

— Ázir joq; knájnamen bir-eki qabattan artyq sóılesken de joqpyn. Munda ondaı qaǵıda bolǵanymen úıine óziń suranyp barý bir túrli yńǵaısyzdaý... Eger men epolet taǵyp júrgen bolsam bir jón ǵoı...

— Ǵapý etińiz! Osy túrińniń ózi qyzyqtyrarlyq emes pe! Sen ózińniń osy qolaıly jaǵdaıyńdy paıdalana bilmeıdi ekensiń... ıá, soldat shıneli árbir sezimtal boıjetkenniń kóz aldynda seni ári geroı, ári jábir shekken adam etip kórsetedi.

Grýshnıskıı ózine rıza bolǵandaı jymıyp kúldi.

— Netken qaljaq! — dedi ol.

— Knájnanyń saǵan ǵashyq bolyp úlgirgenine men kepilmin, — dedim sózimdi soza túsip. Ol qulaǵyna deıin qyzaryp ketti de, sonsyn burtıa qoıdy.

Shirkin senim! Arhımed jer sharyn kóteremin degende arqaý bolǵan qudireti sen emes pe!..

— Seniki ylǵı qaljyń-aý! Qyz meni áli tipti az biledi... — dedi ashýlanǵandaı bolyp.

— Áıelder tek qana bilmeıtin adamyn súıedi.

— Rasynda da meniń oǵan unaı qoıaıyn degen úmitim joq. Jalǵyz- aq jaqsy úımen tanys bolǵym keledi, eger men áldeqandaı úmitte bolsam... onym óte kúlki bolar edi. Mysaly myna sizdiń jónińiz bólek! Siz Peterbýrgtiń jeńiskerisiz; kóz tastaýyńyz-aq muń, áıelder erip júre beredi... bilesiń be, Pechorın, knájna sen týraly ne aıtqanyn?..

— Qalaı? Ol saǵan men týraly aıtty deısiń be?..

— Biraq qýanbaı-aq qoı. Men áldeqalaı onymen qudyq basynda sóılese qaldym; onyń maǵan aıtqan úshinshi sózi: "Kózqarasy ári aýyr, ári súıkimsiz, o joly sizben birge bolǵan myrza kim?..." — degen sóz boldy. Qyz óziniń súıkimdi qylyǵyn esine aldy ǵoı deımin, ol kúnniń atyn ataǵysy kelmedi, qyzaryp ketti. — Siz ol kúndi aıtpaı-aq qoıyńyz, ol kún meniń máńgi esimde bolady dedim men... Meniń dostym, Pechorın! Men seni quttyqtamaımyn; sen qyzdyń jaman pikirindesiń... bul anyǵynda aıanysh, óıtkeni Merı óte aıaýly ǵoı!..

Aıta ketý kerek, Grýshnıskıı ózderine unaǵan áıelderdi shala-sharpy tanys bolsa da meniń Merıim, bolmasa meniń Sophicm, dep júretinderdiń biri.

Men túsimdi sýytyńqyrap, oǵan:

— Iá, jaman áıel emes... biraq baıqa. Grýshnıskıı! Orys bıkeshteriniń kópshiligi kúıeýge tıemin degen oıdy oǵan aralastyrmaı, mahabbattyń tek ánsheıin platondyq túrimen qorek etedi. Al, platondyq mahabbat baryp turǵan mazasyz mahabbat. Knájna qyzyq pen kóńil ashýdy tileıtin áıelderdiń biri ǵoı deımin; eger seniń qasyńda oǵan tutasynan eki mınót kóńilsiz bolsa, onda seniń birjolata ólgeniń; seniń úndemeýiń onyń yntyqtyǵyn qozǵaı beretin bolýy kerek, sen esh ýaqytta sózben tolyq qanaǵattandyryp tastama; sondyqtan sát saıyn damyl taptyrmaı janyn mazalaı berýiń qajet. Sen úshin ol jurt aldynda el sózine qulaq aspaıdy, onysyn seniń jolyńda qurbandyq etkenge sanaıdy da senen óteýin suraıdy, ol óteý: qyzdyń seni azaptaýy bolady, aqyrynda ol seni kórgim kelmeıdi deıdi de mańynan qýady. Eger sen oǵan ókimińdi júrgizip kete almasań, birinshi mártebe súıgeniń, ekinshi mártebe súıýińe baspaldaq bola almaıdy; qyz senimen kereginshe oınap-kúlip júredi de, eki jyl ótken kezde sheshesine baǵyný salty boıynsha bir qunysqa kúıeýge shyǵady, sodan keıin ózin baqytsyzbyn, ómirimde bir-aq adamdy, ıaǵnı seni ǵana súıip edim, onyń ústińde soldat shıneli bolǵandyqtan, tipti sol qalyń sur shıneliniń ishinde jalyndy jáne qaıyrymdy júregi soǵyp tursa da, qudaı onymen qosylýyma jazbady dep ózin-ózi sendire bastaıdy...

Grýshnıskıı ústeldi judyryǵymen qoıyp qaldy da, bólme ishinde árli-berli júre bastady.

Men ishimnen kúldim, kerek dese bir-eki ret jympıyp ta aldym, biraq baǵyma qaraı muny ol baıqaǵan joq. Rasynda da onyń ǵashyq ekeni sózsiz eken; óıtkeni maǵan burynǵydan góri senimi arta bastady; oǵan qara tastan salynǵan kózi bar kúmis saqına paıda bolypty, osy jerdiń zergerleriniń isi; maǵan bul bir kúdik týdyrdy... men qaraı bastadym, sonda ne deseńizshi?.. Baýyryna usaq áriptermen Merı dep oıylypty da, onyń qasyna Merıdiń baıaǵy ataqty staqandy kótergen kúni qoıylypty. Men bul syrdy ashqanymdy odan jasyrdym, óıtkeni meniń ony kúshpen moıyndatqym keledi, onyń maǵan qalaýly adamyndaı senip ózi aıtqanyn tileımin. Mine, sol kezde men qumarymnan shyǵyp-aq baǵarmyn...

Búgin kesh turdym; qudyq basyna kelsem, jan joq. Kún ysyp, býdyraǵan aqsha bulttar daýyl turyp, najaǵaı oınaryn habarlaǵandaı qarly taýdan tez kóterilip keledi; Mashýktyń ushar basy byqsyǵan fakel tárizdi tútindep tur, kenet taý butalaryna iligip bet alystarynan kidire qalǵan japyraq-japyraq qońyr bulttar taýdy aınala qorshap alyp, jylansha búktetilip, órmeleı tyrmysady. Aýa elektrmen sýarylǵandaı. Men qoldan jasalǵan salqyn jappaǵa aparatyn júzim aleıasymen júrip kelemin, meniń kóńilim jabyrqaý. Doktor aıtqan betinde meńi bar jas áıel týraly oılap kelemin... Ol munda nege keldi eken? Sol ma? Nelikten men bul áıeldi soǵan jorımyn? Ne sebepti munyń sol ekenine senemin? Betinde meńi bar áıelder az ba? Osyndaı oılarmen men jappaǵa da keldim. Qarasam: jappanyń tóbesi jabyq salqyn kóleńkesinde, tas oryndyqtyń ústinde, qamys shlápa kıip, qara sháli oranǵan bir áıel basy keýdesine túsip otyr eken, onyń betin shlápasy kólegeılep tur. Oıyna bóget bolmaıyn dep meniń keıin qaıtqym keldi, dál sol kezde áıel maǵan qaraı qaldy.

— Vera! — dep aıǵaılap jiberdim men eriksiz.

Áıel selk ete qalyp, bop-boz bop ketti. — "Sizdiń osynda ekenińizdi men bilip edim", — dedi ol. Men onyń qasyna otyryp, qolynan ustadym. Osy bir súıikti daýysty estigenimde meniń tulaboıymdy áldeqashan umytylǵan yntyqtyq lebi jaılap júre berdi; áıel óziniń ári tynysh, ári tereń kózqarasymen meniń kózime tesile qarady: bul kózqarastan senimsizdikpen maǵan kiná taqqanǵa uqsas birdeńeler seziledi.

— Biz kórispegeli kóp boldy ǵoı, — dedim men.

— Kóp boldy, ekeýimiz de kóp jaılarda ózgerippiz!

— Olaı bolǵanda, endi sen meni súımeıdi ekensiń ǵoı!

— Men kúıeýge shyqtym!.. — dedi áıel

— Taǵy ma? Degenmen budan birneshe jyl buryn da arada osy kedergi bar edi. Sonda da...

Áıel qolyn meniń qolymnan tartyp aldy, onyń eki beti dý ete tústi.

— Múmkin sol ekinshi kúıeýińdi súıetin shyǵarsyń?..

Ol jaýap qatpaı, teris aınaldy.

— Álde ol óte qyzǵanshaq pa?.. Ún joq.

— Nesi bar? Múmkin ol, jas, ádemi shyǵar, ásirese baı shyǵar, sondyqtan sen qorqatyn shyǵarsyń... — oǵan kózim túsip ketip edi, men shoshyp kettim: onyń júzin qalyń qaıǵy basyp, kózinen jas tamshylap tur eken.

— Óziń aıtshy, meni azapqa salý saǵan óte qýanysh pa? — dedi ol aqyryn. — Men seni jek kórýge tıispin. Ekeýmiz tanys bolǵannan beri qaraı sen maǵan qasiretten basqa ne berdiń... — Onyń daýsy diril qaǵyp maǵan qaraı eńkeıdi de basyn meniń kókiregime súıedi.

"Múmkin sondyqtan sen meni súıetin bolarsyń; qýanysh tez umyt bolady da, qaıǵy ómirde esten qalmaıdy ǵoı..." — dep oıladym men.

Men ony qatty qysyp qushaqtadym, biz osylaı uzaq otyrdyq. Aqyrynda eringe erin tıip, ystyq, meıir qanbas súıiske aınaldy. Onyń qoldary sup-sýyq eken, basy ottaı janyp barady. Sonsyn eki aramyzda sondaı bir qaǵazǵa túsirýdi tilemeıtin áńgimelerdiń biri bastaldy, ony qaıtalap ta, eske túsirip te bolmaıdy, mundaıda Italıa operasyndaǵydaı dybys maǵynasy sóz maǵynasyn joqtatpaı tolyqtyryp jiberedi.

Áıel kúıeýimen, men syrtynan býlvarda kóretin aqsaq shalmen tanys bolýyma múlde qarsy: Vera oǵan uly úshin tıipti. Ol baı eken, revmatızmmen aýyryp júrgen kórinedi. Men ony birde-bir keleke etken joqpyn: Vera ony ákesindeı jaqsy kórip, kúıeýim dep aldamaq... Jalpy adam júregi, onyń ishinde áıel júregi degen bir ǵajap nárse ǵoı!

Veranyń kúıeýi Semen Vasılevıch G. knágıná Lıgovskaıalardyń alystaý týysy, ol solarǵa jaqyn turady; Vera knágınálarda jıi bolady. Sondyqtan men, Lıgovskaıalarmen tanysyp, Veradan jurttyń nazaryn aýlaq ustaý úshin onyń qyzyna qyńyratqymaqpyn, áıelge osylaısha sóz berdim. Sonymen meniń josparym eshbir buzylǵan joq, endi maǵan kóńildi bolady.

Kóńildi!.. Men jan tirshiliginiń tek qana baqyt izdep, júrektiń áldekimdi qatty, toıymsyz súıgisi kelip turatyn dáýirinen ótip kettim: endi meni bireý súıse eken dep tileımin, sonyń ózinde de kóp emes, az, tipti bir-aq adamnyń toqtaýsyz, aınymas dostyǵy maǵan jeterlik tárizdi. Júrektiń ádeti aıanyshty ǵoı!..

Súıgen áıelderimniń men esh ýaqytta quly bop kórgen emespin, qaıta olaı eteıin dep tyryspasam da, olardyń erki men júrekterin toqtaýsyz bılep alamyn, osy jaı meni árqashan da tańǵaldyrady. Bul nelikten? Álde, ómirimde esh nársege óleýsirep, úzilip turmaýyma qarap olardyń qolymyzdan shyǵyp keter me eken dep mınót saıyn qorqýynan ba? Bolmasa kúshti jannyń magnıtteı áserinen be? Álde men ór minezdi áıelge dýshar bola almadym ba eken?

Moıyndaıynshy, anyǵynda men ór minezdi áıeldi jek kóremin: olardyń órlikte sharýasy ne?..

Aıtpaqshy, jańa esime tústi ǵoı: jalǵyz-aq mártebe, bir or minezdi áıeldi súıdim, biraq ony erkime kóndire almadym... Biz arazdasyp aıyrylystyq. Múmkin onymen men bes jyl keıin kezdesken bolsam basqasha aıyrylysqan bolar edik...

Vera naýqas. Ózi ony moıyndamaǵanymen onyń naýqasy qatty; men ony qurt aýrýy bolar ma dep, bolmasa fievre Lente²⁶ — bolar ma eken (bul múldem orys aýrýy emes, onyń bizdiń tilde aty da joq) dep qaýiptenemin.

Daýyl men najaǵaı aralasqan jańbyr biz jappada otyrǵanda jaýyp, bizdi taǵy da jarty saǵat ustady. Vera meniń oǵan adaldyǵyma ant ber dep qystaǵan da joq, ekeýmiz aıyrylysqannan beri basqa áıeldi súıdiń be dep menen suraǵan da joq... Ol maǵan burynǵysha qaltqysyz qaıta sendi, — árıne, men ony aldamaımyn: meniń aldaýǵa mursham kelmeıtin dúnıedegi jalǵyz áıel osy Vera. Bizdiń tez arada aıyrylysatynymyzdy bilemin, múmkin máńgi aıyrylysarmyz, ekeýmiz de kóz jumǵansha qaıtyp kórispespiz; biraq ol meniń júregimde óshpesteı saqtalady. Men muny árqashan da aıtyp kelemin, ol senbeımin dep jaı aıtqany bolmasa maǵan senedi.

Aqyry biz aıyrylystyq. Onyń shlápasy butalar men jartastarǵa jasyrynyp joq bolǵansha men oǵan uzaq qarap turdym. Dál alǵashqy jolyǵyp aıyrylysqan kezdegideı meniń júregim lúpildep aýzyma tyǵyldy. Sezimniń osy bir kúshine qandaı qýandym deseńizshi! Álde bul óziniń janǵa jaıly daýyldarymen maǵan qaıta oralǵysy kep júrgen jastyq shaq pa? Joq álde onyń tek maǵan tastaǵan eskertkishteı sońǵy tartýy,qoshtasardaǵy kózqarasy ma eken?.. Betim bozdaý bolǵanymen áli balǵyn, múshelerim ıkemdi, sulý, qoıý buıra shashym bar, qanym qyzý, kózim ottaı jaınaıdy, meniń osy túrime qarap bala deý kúlki emes pe?

Úıge kelisimen salt minip dalaǵa qaraı jorta jóneldim, men ushqyr atpen bıik shópterdi qýalaı jelge qarsy shapqandy súıemin, ol kezde jupar ıisti aýany damylsyz jutamyn da, buldyraǵan nárselerdi bilgim kelip alys kókjıekke tesile qaraımyn, qaraýytqan zat mınót saıyn jaqyndap, aıqyn, ashyq kórine bastaıdy.

Tap osy kezde, oıyńdy bılegen ýaıym men júregińdi basqan qaıǵynyń qandaıy bolsa da bir mınótte joq bolady, janyń tynyshtyq taýyp, deneńniń sharshaýy oıyńdaǵy kúdikterdi qýyp shyǵady. Ońtústiktiń ádemi, ashyq kúnine malynǵan buıra taýlardy kórgenimde, kók aspanǵa kóz jibergen kezimde, bolmasa jartastan jartasqa qulaǵan tolqyndar shýyna qulaq túrgenimde men umytpaıtyn áıel kózqarasy qalmaıdy.

Meniń oıymsha, ózderiniń qaraýyl munaralarynda uıqy basyp esinep otyrǵan kazak-orystar betaldyna shaýyp júrgen meni kórip kim ekenimdi aıyra almaı azaptanǵan bolýy tıis, óıtkeni meni kıimime qarap cherkes eken dep qalǵan bolar. Anyǵynda da, sen sherkes kıimimen salt mingenińde kóbinese kabardalyqtarǵa uqsaısyń, olardyń kóbi atqa senshe otyra almaıdy dep jurt maǵan talaı aıtýshy edi. Ras, osy bir ardaqty soǵys kıimin kıýde men baryp turǵan dendımin²⁷ bir de bir artyq turǵan jyltyraýyǵym joq; qymbatty qarýlarym zersiz, jaı ǵana istelgen, bórkimniń seńseńi tym uzyn da emes, onsha qysqa da emes, másim men bashmaǵym aıaǵyma jabysyp tur, beshpetim aq, jalbaǵaıym qara qońyr. Taýlyqtardyń atqa otyrysyn men kóp zerttedim: kavkazsha atqa sulý otyrýymdy madaqtaýdan basqa esh nárse meniń maqtanyshyma tıip kórgen emes. Jalǵyz ózimniń dala kezýim kóńilsiz bolar dep men tórt at ustaımyn, onyń bireýi ózim úshin, qalǵan úsheýi jora-joldastar úshin, olar meniń attarymdy alarda qýana alady da, biraq eshqashan da menimen birge shyqpaıdy. Túski tamaq ishý meniń oıyma túsken kezde saǵat alty bolǵan mezgil edi, atymnyń da zyqysy shyqqan eken; men Pátıgorskiden nemis kolonıasyna aparatyn jolǵa tústim, bul jolmen kóbinese sý qaýymy en pducnigue²⁸ júredi. Jol butalardyń arasymen aınalyp otyryp qalyń shópterdiń astymen shýlaı aǵyp jatqan bulaqtary bar kishirekteý saılardy basyp ótedi. Aınalańda kókpeńbek teńkıip jatqan Beshtaý, Jylandy, Temirli jáne Qasqa taýlar. Olar birimen-biri jalǵasyp baryp satydaı tizbektelip joǵary kóteriledi. Osy jerdiń tilinde jyra dep atalatyn osyndaı saılardyń birine qulaǵan kezde men at sýarǵaly toqtadym, sol mezgilde jol boıynda shýlasqan ásem attylar toby kórindi; bulardyń arasyndaǵy áıelderdiń kıgeni salt minýge laıyqtap tigilgen qara jáne kók tústi uzyn kóılek, al jigitter Nıjegorod úlgisimen tigilgen kostúm men cherkes kostúmin aralastyra kıipti, báriniń aldynda knájna Mern men Grýshnıskıı keledi.

Sýǵa emdelýge kelgen áıelder áli kúnge cherkester tapa-tal túste bassalady eken degenge nanady; sondyqtan bolý kerek, Grýshnıskıı shıneliniń syrtynan qylysh asynyp, onyń ústine eki tapansha taǵyp alypty, ol osy bir jaýyngerlik qalpetinds adamnyń kúlkisin keltirgendeı edi. Bıik buta meni olardan jasyryp turdy, biraq japyraq arasynan men bárin kórip turdym, olardyń júzderiniń qubylysy arqyly áńgimeniń óte bir názik sezimder jaıynda ekenin ańǵardym. Sonymen olar butaǵa da jaqyndady; Grýshnıskıı knájna mingen attyń tizgininen ustaı aldy, sol kezde men áńgimeleriniń aıaǵyn estidim:

— Siz ómir boıy Kavkazda qalǵyńyz kele me? — dedi knájna.

— Men úshin Reseıdiń keregi ne? Ol elde myńdaǵan adam ózderi baı bolǵandyqtan maǵan jırenishpen qaraıdy, al munda, — munda meniń qalyń shınelim sizben tanys bolýyma bóget bolmady... — dep jaýap qaıyrdy jigit.

— Qaıta... — dedi qyzaryńqyrap qyz. Grýshnıskııdiń betinde qýanysh belgisi oınady. Ol sózin bylaısha soza berdi:

— Bul jerde, taǵylar oǵynyń astynda meniń ómirim aıǵaı-shýmen belgisiz, shapshań ótedi; sonymen birge qudaı maǵan jyl saıyn bir ǵana jarqyn áıel kózqarasyn, bir ǵana soǵan...

Dál osy kezde olar menimen qatarlasa qaldy, men atyma qamshyny kómip jiberip butanyń arasynan shyǵa keldim...

— Mon Dieu, un circassien!²⁹... — knájna shoshyp ketip.

Qyzdy bul oıynan múlde qaıtarý úshin men moınymdy oǵan qaraı sál burdym da, fransýz tilinde jaýap berdim:

— Ne craignez rien, madame, — je ne suis plus dange-gereux que votre cavalier³⁰.

Qyz qysylyp qaldy, onyń sebebi ne eken? Álde óziniń qatesinen be? Álde meniń jaýabymnyń namysqa tıerdeı dórekiliginen be? Laıym meniń keıingi boljalym anyq bolǵaı-aq. Osydan keıin Grýshnıskıı maǵan narazylyqpen kóz tastady.

Tún ortasy kezinde, ıaǵnı saǵat on birlerde men býlvardyń taldar ósetin aleıasymen qydyrýǵa shyqtym. Qala uıqyda, tek birneshe úılerdiń terezesinde ǵana ottar jyltyraıdy. Úsh jaqtan bıik quzdar tóbesi qaraýytady, bular Mashýktyń taraýlary, alda bolar jamanattyń habarshysy tárizdi Mashýk tóbesinde bult shógip tur; aı shyǵystan kóterilip keledi; kúmis shashaqtar tústes qarly taýlar alysta jarqyraıdy, saqshylardyń aıǵaılary túnde aǵyzylǵan ystyq bulaq sýlarynyń shýylymen qosyla jańǵyryǵady. Noǵaı arbasynyń shıqyly men zarly tatar áýezine aralasyp kóshelerden anda-sanda at tuıaqtarynyń dybysy shyǵady. Men oryndyqqa otyryp, oıǵa kettim... Meniń óz oılarymdy dosyma aǵytqym keledi.. biraq kimge?.. Qazir Vera ne istep otyr eken? — dep oıladym men... Tap osy mınótte onyń qolyn qysý úshin men nege de bolsa shydar edim.

Kenet asyǵys, júgire basqan aıaq dybysyn estidim...

Grýshnıskıı shyǵar... dál ózi!

"Qaıdan kelesiń?" — "Knágına Lıgovskaıalardan kelemin, shirkin Merıdiń án salýy-aı!" dedi ol mańyzdanyp.

— Bilesiń be sen? Seniń ıýnker ekenińdi onyń bilmeıtinine, seni bir shenine tómendetilgen ıýnken dep oılaıtynyna bás tigemin, — dedim men oǵan.

— Múmkin! Meniń sharýam qansha!.. — dedi ol kúmiljip.

— Joq, men ánsheıin aıtam...

— Bilesiń be, búgin sen ony óte qatty ashýlandyrdyń. Qyz bul jan estip kórmegen beıbastaqtyq eken dedi, men seniń jaqsy tárbıe alǵanyńdy, joǵary qaýymdy jaqsy biletinińdi, ol jerde qyzdy sóge qoıaıyn degen nıetińniń bolmaǵanyn aıtyp ony zorǵa sendirdim; qyz seniń kózqarasyń buzyq, ol ózin-ózi madaqtaıtyn adam deıdi.

— Qyz jańylmaǵan eken... á, seniń ony qorǵaǵyń kelmeı me?

— Meniń ázirge olaı etýge quqymnyń joqtyǵyna ókinish etemin...

"O-go! Munyń álden-aq senimi bar eken..." — dep oıladym.

— Bylaısha aıtqanda sen úshin jaman ǵoı, endi seniń olarmen tanysýyń qıyn-aq, bul óte ókinish! Bul úı, men biletin úılerdiń ishindegi eń bir abzaldarynyń biri... — dedi Grýshnıskıı.

Men ishimnen jymıyp kúldim.

— Eń abzal úı qazir men úshin óz úıim, — dedim men ketkim kelip, ornymnan esineı kóterilip.

— degenmen ókinip júrgenińdi moıyndasańshy?..

— Netken bylshyl! Eger men barǵym kelse, erteń keshke-aq knágınálarda bolamyn...

— Kórermiz...

— Tipti, saǵan kóńildi bolý úshin knájnamen qaljyńdasamyn...

— Iá, ol seniń sózińe qulaq qoısa-aý...

— Men endi seniń sózderiń qyzdy mezi ǵyp, jalyqtyratyn sátti ǵana kútemin... Qosh!..

— Men qydyryp júre turamyn, qazir tipti uıyqtar túrim joq... Toqtaı turshy, júr restorasıaǵa³¹ baraıyq, onda jaqsy oıyn bar... maǵan búgin keremet áserler alý kerek...

— Utylyp qalýyńdy tileımin... Men úıge qaıttym.

21 mamyr

Bir jumaǵa jaqyn ýaqyt ótti, men áli Lıgovskaıalarmen tanysqanym joq. Sáti bolar kezin kútip júrmin. Grýshnıskıı knájnanyń kóleńkesi tárizdi qaıda barsa da onyń qasynan qalmaıdy; sózderi de múlde taýsylar emes: qyzdyń ishin endi qashan pystyrar eken?..

Kúıeý jigit bolmaǵandyqtan qyzdyń sheshesi bularǵa kóńil aýdarmaıdy. Sheshe logıkasy degen osy-ay! Men qyzdyń eki-úsh jyly kózqarasyn baıqap qaldym — endi muny aıaqtaý kerek.

Keshe Vera qudyq basyna birinshi mártebe keldi... Ol biz ekeýimiz jappa qasynda kezdeskennen beri úıinen qıa basqan joq. Biz ekeýimiz qudyqqa staqanymyzdy birge batyrdyq, ol sýǵa eńkeıe berip maǵan sybyr etti...

— Seniń Lıgovskaıalarmen tanysqyń kelmeı me?.. Biz tek sol úıde kezdese alamyz...

Kiná!.. İsh pystyrady! Biraq men aıyptymyn...

Aıtpaqshy, erteń restorasıanyń zalyn jurt jalǵa alady eken ǵoı, onda bal bolmaq, men sonda knájnamen mazýrkaǵa bıleımin.

29 mamyr

Restorasıa zaly tektiler jınalysynyń zalyna aınaldy. Saǵat toǵyzda jurt tegis kelip boldy. Knágıná qyzymen keıinirek kelgenderdiń biri; áıelderdiń kópshiligi oǵan ári qyzǵanyshpen, ári jaqtyrmaǵan pishinmen qaraıdy, óıtkeni knájna Merı óte kerbezdikpen sulý kıinedi. Ózderin osy jerdiń aqsúıekterimiz dep sanaıtyndar kúnshildik sezimderin ishterinde saqtap knágınáǵa baryp qosyldy. Meniń ne isteýim kerek? Qaı jerde áıelder qaýymy bolsa, joǵary, tómengi toptar da qazir solardyń mańyna jınalady. Tereze aldyndaǵy jurttyń arasynda betin áınekke taqap, óziniń táńirisinen kózin almaı Grýshnıskıı tur; qyz qasynan ótip bara jatyp oǵan aqyryn ǵana basyn ızedi. Buǵan ol masattanyp kúndeı jaınady... Bı polka bıimen bastaldy da, sonsyn váls tartyldy. Shporlar shyldyrap, etekter delıip jurt dóńgelene jóneldi.

Men qyzǵylt tústi qaýyrsyndarmen bezengen bir jýan áıeldiń syrt jaǵynda turdym; onyń kóıleginiń tyrsıyp dóńgelenýi fıjm³² kıetin ýaqytty, al betin qaptaǵan usaq meńderi áıelderdiń bir kezderde qara meńdi torlar kıgen baqytty dáýirin eske túsiredi. Áıeldiń moınyndaǵy eń úlken meńin qymbatty tastardan jasalǵan alqasy jaýyp tur, ol óz jigiti, dragýn kapıtanyna:

— Myna knájna Lıtovskaıa bir baryp turǵan ońbaǵan qyz! Kórdińiz be, jańa meni ózi qaǵyp ketip, keshirim suraýdyń ornyna maǵan jalt burylyp lornetpen qarady... Ciest; imfayable!³³.. Nesine mardamsıdy eken? Ózin úıretip qoısa deımin... — dedi.

— Onyń bir jóni bolar! — dedi de kapıtan basqa bólmege ketti.

Men tanys emes damalarmen de bıleı berýge erik beretin osy jerdiń ádet bostandyǵymen paıdalanyp knájnaǵa keldim de ony válske shaqyrdym.

Qyz óziniń masattanǵan kúlkisin áreń toqtatty; sóıtip tez, salqyn, sýyq túske kire qaldy. Ol qolyn qalaı bolsa solaı meniń ıyǵyma saldy da, basyn azdan bir qyryndaý bura qoıdy, biz bıleı jóneldik. Mundaı maıysyp turǵan sulý myqyndy men ómirde bilmeımin! Qyzdyń jupardaı taza demi meniń betime shalqyp, qatty aınalǵan váls qımylynan soqqan quıyn kótergen onyń tulymdary keıde meniń ottaı janǵan betime soǵylady... Men onymen úsh dúrkin bıledim. (Qyz válsti ǵajap jaqsy bıleıdi eken.) Qyz entigip, kózi buldyrap, erinin jybyr etkizdi de: "Mersi, mon-sieur"³⁴, degen sózderdi maǵan áreń aıtty.

Birneshe mınýttaı únsiz turǵannan keıin men birtúrli baǵynyshty jannyń keskininde oǵan bylaı dedim:

— Sizben tanys bolmaı jatyp-aq men qaharyńyzǵa dýshar bolǵanymdy estip jatyrmyn, knájna... Siz menen nendeı dórekilik taptyńyz... Muny qalaısha ras deýge bolady?

— Endi siz, tegi meniń sol oıymnyń rastyǵyn bilgińiz kelgen bolar, — dedi qyz, bul sózdi aıtqanda onyń júzinde bir ájýaly qubylys bar edi, mundaı qubylys onyń tez ózgergish, ádemi, shıraq ajaryna kelisip turýshy edi.

— Eger men sizdi renjitkendeı ojarlyq jasaǵan bolsam, endi soǵan keshirim suraý úshin odan da zor ojarlyq jasap turǵanyma ǵafý ótinemin... Anyǵynda sizdiń men jóninde qatelesip júrgenińizdi dáleldemek edim...

— Sizge ol óte qıyn bolar...

— Nelikten?

— Bizdiń úıde bolmaıtyndyǵyńyzdan, al myna bal degen tym jıi bola bermeıtin shyǵar.

Bul sóz olardyń esigi men úshin máńgi jabyq degendik qoı, dep oıladym men.

— Esińizde bolsyn, knájna, óz kinásyn moıyndap keshirim surap turǵan aıypkerdi ómirde betten qaqpaý kerek, ol yza kernegendikten burynǵysynan eki ese kúnákar bolýy múmkin... Onda...

Bizdi qorshap turǵandardyń sańqyldaǵan kúlkisi men kúbirleri meniń sózimdi bóldi, men artyma qarasam bizden birneshe qadam jerde bir top erkekter tur eken, olardyń arasynda súıikti knájnaǵa qarsy qastandyq oıyn bildirgen dragýn kapıtany da bar. Ol áldenege asa rıza bolǵan adamdaı eki qolyn ýqalap saqyldap kúlip, joldastarymen ym qaǵysady. Kenet olardyń ortasynan uzyn murty bar, bet beınesi qyp-qyzyl, ústine frak kıgen bir myrza shyǵa kelip, teńsele basyp tup-týra knájnaǵa qaraı júrdi; ol mas edi. Muny kórip qysylǵan knájnanyń aldyn kes-kesteı tura qaldy da, ol eki qolyn artyna ustap, bozǵyl tartqan sary kózin oǵan qadap turyp, tili kúrmelip, qyryldaǵan daýyspen:

— Ruqsat... ıa, munda ne tur!.. Men sizdi mazýrkaǵa shaqyramyn..

— Sizge ne kerek? — dedi qyz dirildegen daýyspen jan-jaǵyna jalynyshty túrde kóz tastap. Amal ne! Bul kezde qyzdyń sheshesi alysta edi, al tanys jigitterinen de qasynda eshkim joq, bir adútant munyń bárin kórip tursa da, oqıǵaǵa aralasqysy kelmeı, jurt arasyna tyǵylyp qaldy bilem.

— Nesi bar? — dedi mas myrza, ózine ymmen dem berip turǵan kapıtanyna kózin jypyqtatyp: — sizdiń shartyńyzǵa kelmeı tur ma?.. Men sizdi four mazure taǵy da shaqyrýǵa ózimdi baqytty dep sanaımyn... Siz múmkin meni mas dep turǵan bolarsyz? Onyń oqasy joq!.. Óte erkindeý, sizdi sendiremin...

Men qorqynysh pen yzadan qyzdyń esinen tanýǵa jaqyn turǵanyn baıqadym.

Men mas myrzaǵa jetip kelip, qolynan qattyraq qysyp ustadym da, onyń kózine tesireıe qarap, taıyp turýyn suradym, knájna mazýrkaǵa menimen bılemek bolyp áldeqashan ýáde bergen dedim.

— Onda amal joq!.. Taǵy birde! — dedi ol kúlip, sóıtip, uıattan qyzaraqtap turǵan óziniń joldastaryna qaraı jóneldi, olar ony ekinshi bólmege alyp ketti.

Qyz maǵan uzaq, súıkimdi kózqaraspen qarady da, sheshesine baryp bárin aıtyp berdi, knágıná meni kóptiń arasynan izdep taýyp alyp alǵys aıtty. Shesheńdi bilýshi edim deı kelip, meniń tolyp jatqan apalarymmen dos bolǵandyǵyn baıandady.

— Osy ýaqytqa deıin siz ben bizdiń tanys bolmaýymyzdyń qalaı ekenin bilmeımin, — dedi ol, — degenmen moıyndańyzshy, buǵan jalǵyz siz ǵana kinály emessiz be? Óıtkeni siz ózińizdi jurttyń bárinen adam aıtqysyz alys ustaısyz. Bizdiń qonaq úıimizdiń aýasy sizdiń dertińizge shıpa bolar dep senemin... Solaı emes pe?

Men oǵan mundaı jaǵdaı úshin kimniń de bolsa daıyndap qoıatyn sózderiniń birin aıta saldym.

Kadrıl tym uzaqqa sozyldy.

Aqyrynda jańǵyryqqan shýdyń arasynan mazýrka sańǵyrap qoıa berdi; biz knájnamen qatar otyrdyq.

Men oǵan mas myrza týraly da, ózimniń budan burynǵy júris-turysym jóninde de, tipti Grýshnıskıı jaıly da lám-mım degem joq. Kóńilsiz ýaqıǵadan týǵan aýyr áser qyz boıynan az-azdap taraıyn dedi-aý deımin, onyń bet ajary qulpyra bastady; qyz jarastyqpen qaljyńdap otyrdy, ótkir sóıleıinshi demese de onyń sózderi erkin, áserli jáne ótkir shyǵyp otyrdy; onyń pikirleri keıde tereń jatady... men ekiushtylaý sózdermen onyń maǵan kópten unaıtyndyǵyn sezdirdim. Qyz qyp-qyzyl bop ketip, basyn tómen túsire qoıdy.

Sodan keıin óziniń barqyttaı jumsaq kózqarasyn maǵan aýdaryp, eriksiz kúldi de:

— Siz bir qyzyq adamsyz, — dedi.

— Sizdi qorshaǵan tabynýshylaryńyz ete kóp qoı, solardyń arasynda múlde kózińizge ilinbeı qalyp qoıarmyn dep qorqyp, meniń sizben tanysqym kelmep edi, — dedim onyń sózin ilip áketip.

— Siz beker qoryqqansyz! Olardyń bári óte kóńilsiz...

— Bári! Qalaısha bári?

Qyz bir nárseni esine alǵandaı maǵan tesile qarady da, sonsyn taǵy da sál qyzaryp ketti, sóıtip aqyrynda: — Bári de! — degen sózdi kesip aıtty.

— Tipti meniń dosym Grýshnıskıı de solaı ma?

— Ol sizdiń dosyńyz ba? — dedi qyz óziniń kúdigin bildirip.

— Iá.

— Árıne, ol kóńilsizder qataryna jatpaıdy...

— Baqytsyzdar qataryna jatatyn bolar, — dedim kúlip.

— Árıne! Al, sizge kúlki shyǵar? Men sizdiń de sondaı bolýyńyzdy tiler edim...

— Nesi bar, bir kezde men de ıýnker bolǵanmyn, ol kez ómirimniń eń bir jaqsy shaǵy edi!

— Ol ıýnker me edi?.. — dedi qyz julyp alǵandaı, sonsyn baryp: — men oılasam... — dep turyp qaldy.

— Siz ne dep oılap edińiz?

— Eshteńe emes!.. Ana áıel kim?

Budan keıin áńgime beti basqaǵa buryldy da, buǵan qaıtyp oralǵan joq.

Mine, mazýrka da bitti, biz de aıyrylystyq — jolyqqansha qosh bol. Áıelder qaıtyp ketti...

Men keshki as ishýge barǵan jerimde Vernerdi kezdestirdim.

— Á, siz de osynda ma edińiz! Knájna men ony elim aýzynan qutqaryp alyp qalmaıynsha tanyspaımyn degenińiz qaıda.

— Odan da zory boldy, qyzdy bal ústinde talyp qalar jaǵdaıdan alyp kettim!..

— Ol qalaı boldy? Aıtyńyzshy!..

— Joq, oılap tap, dúnıede siz oılap tappaıtyn nárse bar ma!

30 mamyr

Saǵat keshki jetiler kezinde men býlvarda qydyryp júrdim. Grýshnıskıı meni alystan kórip qasyma keldi: onyń kózinde kúlki aralas qýanysh oty jaınaıdy, ol meniń qolymdy qatty qysty da muńdy daýyspen:

— Rahmet saǵan, Pechorın... Meni túsinip turǵan shyǵarsyń?.. — dedi.

— Túsingenim joq; áıtkenmen rahmet aıtýǵa bola qoımas, — dedim men, kóńilimde eshbir qaıyrymdylyq sezimi bolmasa da.

— Hege? Keshegi she? Álde sen ony umyttyń ba?.. Merı maǵan bárin de baıan etti...

— Solaı ma? Bul kúnde sizder birge me edińizder? Árisi aıtar alǵystaryńyzǵa deıin?..

— Sózge qulaq qoıshy, — dedi Grýshnıskıı mańyzdanyp: — Eger meniń syılasqym bop qalǵyńyz kelse, meniń mahabbatymdy tálkek etpeńiz... men ony esim ketkenshe súıemin... ol da meni solaısha súıedi ǵoı dep oılaımyn da, senemin... Meniń senen ótinishim bar: sen búgin keshke olarda bolasyń ǵoı; barlyǵyn baıqap otyramyn dep ýáde bershi; sen bul másele jóninde tájirıbelisiń jáne áıelderdi menen góri jaqsy bilesiń ǵoı... Shirkin áıelder! Olardy kim bilip bolǵan? Olardyń kózqarastaryna kúlkileri qaıshy, olar sózderimen úmit berip ózderine tartsa da, aýyzdarynan shyqqan únderimen keıin serpedi. Keıde olar bizdiń eń bir jasyra qoıǵan oıymyzdy sol mınótinde sezip biledi de, keıde ashyq aıtylǵan ospaǵyńa túsinbeı qoıady. Myna knájnany-aq alaıyqshy, keshe onyń maǵan degen kózderinde qumarlyq oty laýlap tur edi, al búgin ári sónýge aınalyp, ári salqyn tartypty...

— Ol múmkin, sý áseriniń saldary bolar, — dedim men.

— Sen barlyq jaıda jaman jaǵyn ǵana kóresiń... materıalıs! — dedi ol jaratpaı. Sonan soń materıany ózgerteıikshi dep maǵynasyz qaljyńdar aıtyp, máz bolyp kúldi.

Saǵat toǵyzǵa aınalǵanda biz ekeýmiz knájnaǵa kettik.

Veranyń terezesiniń qasynan ótip bara jatyp men ony terezeden kórdim. Biz ekeýmiz asyǵys kóz tastastyq. Vera bizden keıin lezde Lıgovskaıalardyń qonaq úıine kirdi. Knágıná ony óziniń týysy esebinde maǵan tanystyrdy. Shaı ishtik, qonaq kóp edi; áńgime jalpyǵa ortaq sózder boldy. Men knágınáǵa unaǵym kep qaljyńdar aıtyp, ony birneshe qabat shek-silesin qatyryp kúldirdim; qyz da birneshe ret kúle jazdap, biraq alǵan betinen qaıtqysy kelmeı ózin-ózi ustap qaldy. Knájna ózine salqyndyq jarasady dep biledi, múmkin onysy durys ta shyǵar. Meniń qaljyńdarymnyń qyzǵa áser etpegenine Grýshnıskıı qýanyshty sıaqty.

Shaıdan keıin barlyǵy zalǵa ketisti.

— Vera, sen meniń til alǵyshtyǵyma rıza mysyń? — dedim onyń qasynan ótip bara jatyp.

Vera maǵan qıyla kóz tastady, onyń kózqarasy ári mahabbatqa, ári alǵysqa toly edi. Men mundaı kózqarasqa úırengenmin; óıtkeni bular bir kezdegi meniń jan sýsynym bolǵan ǵoı. Knágıná qyzyn fortepánoǵa otyrǵyzdy; barlyǵy da onyń bir nárse aıtyp berýin surasty, men úndegenim joq, jurttyń oǵan kóńil aýdarǵan qarbalas kezin paıdalanyp Veramen birge tereze aldyna kettim, Vera ekeýmiz úshin asa mańyzdy bir nárse aıtamyn dep edi, onysy bos sóz bolyp shyqty...

Degenmen, qyzdyń janary jarq etken ashýly kózqarasynan, topshylaýyma qaraǵanda, meniń salqyndyǵym knájnaǵa aýyr tıgen tárizdi... Suramańyz, mundaı tilsiz, biraq, aıqyn, qysqa, onyń ústine óte kúshti sózderge men barynsha jetikpin ǵoı!..

Qyz ánge basty, daýsy jaman emes eken, biraq nashar aıtatyn kórinedi... Anyǵynda men tyńdaǵan da joqpyn. Onyń esesine Grýshnıskıı qyzdyń qarsy aldyna roıalǵa súıenip turyp eki kózimen ony jep qoıardaı tesile qaraıdy, sóıtip ol mınót saıyn aqyryn ǵana: "charmant! delideux³⁵ — deıdi.

— Tyńdashy, men seniń kúıeýimmen tanys bolýyńdy tilemeımin, biraq sen knágınáǵa toqtaýsyz unaýǵa tıistisiń; saǵan bul ońaı: ne isteımin deseń de, seniń qolyńnan bári de keledi. Biz, tek osynda ǵana kezdese alamyz... — dedi Vera maǵan.

— Tek osynda ǵana ma?

Ol qyp-qyzyl bop ketti de, sózin ári qaraı soza berdi:

— Men seniń qulyń ekenimdi óziń bilesiń ǵoı, eshqashan da saǵan qarsy kele bilmeımin... Munyń da sazaıyn tartarmyn: sen de teris aınalarsyń! Qysqasyn aıtqanda men óz abyroıymdy saqtaǵym keledi... Ózim úshin emes, muny sen jaqsy bilesiń!.. Meniń senen tilegim: bos kúdikter, boıama salqyndyqtarmen meni burynǵydaı qınaı bermeshi. Kún sanap álim ketip bara jatqanyna qaraǵanda men múmkin keshikpeı ólermin... Soǵan qaramastan bolashaq ómirim týraly oılamaı, jalǵyz ǵana sen týraly oılaımyn... Sender, erkekter kóz qumarlyǵy men qol qysýynyń lázzatyna túsinesińder me... al men saǵan ant eteıin, seniń daýsyńa qulaq qoıǵanymda sondaı bir tereń, sondaı bir ǵajap, eń bir ystyq súıister teń túse almaıtyn jan lázzatyn sezinemin.

Sol eki arada knájna Merı de án salýyn toqtatty.

Onyń mańynan madaqtaǵan sózder estilip turdy: bárinen keıin men oǵan keldim de daýsy jaıynda áldeneler aıtqan boldym.

Qyz tyjyrynyp, tómengi ernin bultıta qoıdy da, bir kúlki keltiretin túrde otyra ketti.

— Meniń ánimdi tyńdamaı-aq aıta salǵan sizdiń munyńyz men úshin óte maqtanysh, álde siz múmkin mýzykany súımeıtin bolarsyz?.. — dedi ol.

— Súıgende qandaı... Ásirese túski astan keıin.

— Sizdiń tolǵaǵyshtyq sezimińiz qara dúrsindeý, — dep edi Grýshnıskıı, — durys aıtqan eken ǵoı... meniń baıqaýymsha siz mýzykany aspazshylardyń tamaq talǵaǵany tárizdi súıetin kórinesiz...

— Siz taǵy qatelesip tursyz; men múlde asqumar jan emespin: meniń asqazanym jaman. Al mýzyka túski astan keıin adamnyń uıqysyn keltiredi, al túski astan keıin uıyqtaý degen ǵajap emes pe: sonymen, men mýzykany dárigerlik jaǵynan súıemin. Keshke qaraı mýzyka meniń júıkeme tıedi, sondyqtan men ne múlde qapa bolamyn da, ne óte kóńildi bolamyn. Qýanýǵa da, nemese qaıǵyrýǵa da kerekti sebep bolmaǵannan keıin bul jaǵdaılardyń ekeýi de jalyqtyrady, onymen qatar jurt arasynda qaıǵyryp otyrý kúlki, al tym yrjaqtap ketý — qolaısyz...

Qyz sezimniń aıaǵyn tyńdamastan menen aýlaq taıyp turdy da, Grýshnıskııdiń qasyna baryp otyrdy. Sonan soń ekeýiniń arasynda áldenendeı bir názik áńgime bastalyp ketti, knájna yntyǵyp tyńdaǵandaı kóringisi kelgenimen onyń danyshpandyq sózderine ári uqypsyz, ári orynsyz jaýap berip turǵan tárizdi. Óıtkeni Grýshnıskıı qyzdyń mazasyzdanǵan kózqarasynan seziktenip, onyń ishki qobaljýynyń sebebin bilgisi kelgendeı oǵan anda-sanda tańdana qarap qoıady...

Men sizdi túsindim, súıikti knájna, saq bolǵaısyz! Siz meniń menmendigime tıip, óz istegenimdi óz aldyma keltirmeksizder ǵoı, ol bola qoımas! Eger maǵan qarsy soǵys jarıalasańyz, onda men de meıirimsiz bolarmyn.

Kesh aıaqtalǵansha men olardyń sózderine qasaqana birneshe ret aralasýǵa tyrystym, biraq qyz meniń sózderimdi birtúrli salqyndaý tyńdady, aqyrynda ádeıi muńaıǵan pishin bildirip, olardyń qasynan ketip qaldym. Knájna men Grýshnıskıı masattanyp ketti. Masattanyńdar, dostarym, asyǵyńdar... shattyqtaryń uzaqqa barmas!.. Ne isteý kerek? Alda ne bolaryn sezgendeımin... Áıelmen tanys bolsam, men qashan da onyń meni súıerin de, súımesin de qatesiz boljaımyn...

Keshtiń qalǵan jarymyn men Vera qasynda ótkizdim, ekeýmiz ótkender jaıly toıǵanymyzsha keńestik... meni ne úshin osynsha súıetinine qudaı aqy túsinbeımin! Asylynda meniń barlyq usaq kemshilikterim men jeksuryn násipqumarlyǵyma deıin anyq biletin jalǵyz áıel osy... Zulymdyqtyń da sonshalyq súıkimdi bolǵany ma?..

Biz Grýshnıskıı ekeýmiz birge shyqtyq: dalaǵa shyqqan soń ol meni qoltyqtap alyp, biraz úndemeı kele jatty da bylaı dedi.

— Al, qalaı?

"Sen aqymaqsyń" degim keldi de, biraq ózimdi ustap qaldym, sóıtip tek ıyǵymdy ǵana qozǵadym.

6 maýsym

Bul kúnderdiń bárinde de men ózimniń ustanǵan betimnen bultarǵanym joq. Meniń sózderim knájnaǵa unaı bastady, men oǵan óz ómirimdegi keıbir ǵajaıyp ýaqıǵalardy aıtyp berdim, endi ol meni bir keremet adam kóre bastady. Men dúnıedegi barlyq nárseni, ásirese sezimdi qaljyń etemin: bul ony shoshyndyra bastady.

Knájna meniń kózimshe Grýshnıskıımen óte názik júrek sezimderi jaıynda talastarǵa barýǵa bata almaıdy, onyń keıbir minezderine qyz birneshe qaıta mysqyl kúlkilermen jaýap berdi, áıtse de men, Grýshnıskıı qyzǵa kelgende árqashan da sypaıylyq túrmen ekeýin ońasha qaldyryp ketemin; birinshi rette qyz ádeıi solaı kóringisi keldi me, buǵan qýanǵandaı boldy; ekinshide — maǵan, úshinshide — Grýshnıskııge ashýlandy.

— Sizdiń namysyńyz óte az eken! Grýshnıskıımen ońasha qalý maǵan kóńildi degi qalaısha oılaısyz? — dedi ol maǵan keshe.

— Óz qyzyǵymdy sybaılasymnyń baqytyna qurban ettim, — dep jaýap berdim men.

— Meniń de, — dedi qyz.

Men oǵan qadala qaradym da, salmaqty keıipke túse qoıdym. Sodan keıin qyzben kúni boıy til qatysqan joqpyn... Keshke qaraı qyz jabyrqaý tartyp edi, búgin qudyq basynda odan da jabyrqaýyraq kórindi. Men qyzdyń qasyna kelgenimde ol Grýshnıskııdiń sózderin selqostaý tyńdap tur eken, Grýshnıskıı shamasy tabıǵat sulýlyǵyna suqtanyp turǵan sekildi, qyz meni kózi shalysymen beınebir baıqamaǵan adam tárizdi qarqyldap (óte orynsyz) kúle bastady. Men árirek baryp, bildirtpeı ony syrtynan baıqap turdym: qyz teris aınalyp, eki ret esinedi. Anyǵynda Grýshnıskıı ony múlde mezi qylyp bolǵan eken. Qyzben endi eki kún sóılespeımin.

11 maýsym

Ótirik qyzyqtyryp aldaǵym kelmeıtinin jáne oǵan esh ýaqytta úılenbeıtinimdi bile tura, men jas qyzdardyń mahabbatyn ózime aýdarýǵa sonsha nege jantalasamyn? — dep ózimnen jıi-jıi suraımyn. Mundaı áıel saıqaldyǵy maǵan ne úshin kerek? Knájna

Merıdiń bir kezderdegi súıerinen góri Vera qazir meni artyq súıedi; eger ol maǵan qol jetpeıtin sulý bolyp kórinse bir sári, onda men múmkin ister isimniń qıyndyǵyna qyzyǵyp, soǵan elikken bolar edim... Munyń biri de joq! Sonymen árıne, bul bizdiń jastyq shaǵymyzdyń alǵashqy jyldaryndaǵydaı bir áıelden ekinshi áıelge damylsyz súıreı beretin tynymsyz mahabbat izdegen tynyshsyz kezimiz de emes qoı. Ol kezde biz, ózimizdi meılinshe jek kóretin adýyn áıelge kezdesip, mańdaıymyz tasqa tıgendeı bolǵanda ǵana toqtap, baısaldy bola bastadyk, anyq sheksiz, tereń jan qumarlyǵy sodan keıin bastaldy, ol qumarlyqty matematıka jolymen núkteden keńistikke qulaǵan syzyq deýge bolady. Bul sheksizdiktiń túıini tek qana maqsatqa, ister istiń aıaǵyna jete almaýda jatyr.

Endeshe men ne sebepti áýre bolamyn? Álde Grýshnıskııdi kúndegendikten be? Ol sorlynyń eshbir jazyǵy joq qoı. Álde bul, jaqyn adamnyń adassa da janymen súıetin lázzaty ózińniń ońbaǵandyq nıetińe — usaq raqatyńa qurban etýdiń saldary bolar ma eken? Sóıtip, ol jany kúıip saǵan kelip: munyń qaı minezine seneıin dep suraǵanda oǵan:

— Dostym meniń, mundaı hal bir kezde meniń basymnan da ótken! Solaı bola tursa da túski tamaq pen keshki asymdy iship alyp meniń alańsyz uıyqtaıtynymdy óziń kórip otyrsyń ǵoı, endeshe, aıǵaı- shýsyz, kóz jasyn tókpeı-aq ólerime de senemin, — dep aıtý úshin be?

Jańa ǵana gúldeı bastaǵan jas janda, adam aıtqysyz qyzyq pen lázzat bar emes pe! Ol beıne gúl tárizdi, onyń eń tamasha hosh ıisi kún kóziniń alǵashqy sáýlesi túskendeı-aq ańqıdy ǵoı; endeshe ony mezgilinde julyp al da, meıiriń qanǵansha ıiske, sóıtip jolǵa tastaı ber: múmkin áldekim kóterip alar. Men bireýdiń qaıǵysy men shattyǵyna tek óz tilegim arqyly, óz júregimniń qýatyn ósiretin azyq retinde qaraımyn. Qumarpazdyq áýenine berilip, alasurýǵa budan ári meniń shamam joq; meniń baq qumarlyǵymdy ómirdegi qatal jaǵdaılar basyp tastaǵan; biraq ol basqasha túrde qaıta shyqqan tárizdi — baqqumarlyq degenimizdiń ózi ústemdik etýge jantalasý ǵoı, olaı bolsa meniń birinshi ermegim mańyndaǵylardyń bárin óz erkime baǵyndyrý; óziń týraly súıispendikpen qurmet jáne qorqý sezimderin týdyrý ústemdiktiń uly saırany, alǵashqy belgisi emeı nemene? Seniń oǵan eshbir qaqyń bolmasa da áldekimniń qaıǵysy men qýanyshynyń sebebi bolýyń da sol baıaǵy menmendiktiń tátti qoreginiń saldary emes pe? Al, baqyt degenimiz nemene? Sheksiz ústemdik. Eger, men ózimdi dúnıedegilerdiń bárinen artyq jáne kúshtirek sanaıtyn bolsam, men baqytty bolǵan bolar edim; eger meni jurttyń bári súıetin bolsa sarqylmas súıispendik bulaǵy menen de tabylar edi. Zulymdyq zulymdyqty ǵana týdyrady; alǵashqy qasiretińnen bireýdi azaptaý náriniń dámin uǵynasyń; ómirde qoldanyp kórmeıinshe zulymdyq ıdeıasy adamnyń basyna ornamaǵan bolar edi; ıdeıalardy tirshilik týdyrady depti bireý. Olarǵa týystaryna qaraı túr, sıpat paıda bolady, túr, sıpat degenimiz — qımyl, is; kimniń basynda ıdeıa kóp bolsa, sol basqalardan kóp qımyldap, kóp istemek; sondyqtan sheneýnikter ústeline shegelengen danyshpan ıa óledi, ıa jyndanady, dál sol sıaqty zor, palýan, deneli adam únemi tynysh qana otyryp qyzmet isteıtin ómirde bolsa apopleksıkalyq soqqydan qaza tabady.

Yntyqtyq — qumarlyq degen óziniń alǵashqy bastalýynda ıdeıadan bóten esh nárse de emes; ol jas júrektiń menshigi, kimde-kim bar ómirinde yntyqtyq zaryna boı uryp ótemin dese, sol adam esalań: tolyp jatqan jaı, tynysh aǵatyn ózender shýyldaǵan qulama tasqynnan bastalady, áıtse de dál teńizge baryp quıylǵansha solardyń birde-biri kóbiktenip, týlap, zyrlaı aqpaıdy. Biraq osy bir tynysh qalyptyń ózi jasyryn bolǵanymen, kóbinese uly kúshtiń belgisi; sezim men aqyldyń tolyqtyǵy men tereńdigi, alasurǵan qyzýlyqqa jol bermek emes: bul kezde jan júregiń azap jáne lázzat ústinde ózine qatal esep berip, solaı bolýy tıis ekenine senedi; najaǵaı men jaýynsyz, únemi ystyq kún kózi qýratyp jiberetinin de biledi; júrek óz ámirine jete túsinip, ózin súıikti nárestesindeı ári aıalap, ári jazalaıdy. Adam tek sanasynyń osy joǵarǵy satysyna jetkende ǵana qudaıdyń ádildigin baǵalaı bilmek qoı.

Bul betti oqyp shyǵyp men máselemnen tym alystap ketkenimdi baıqap otyrmyn... onyń nesi bar?.. Bul jýrnaldy men ózim úshin jazyp otyrǵan joqpyn ba, sondyqtan, munda ne qaldyrsam da, kúnderdiń kúninde ózim úshin baǵa jetpes eskertkish bolmaq.

Grýshnıskıı kelip meniń moınyma jarmasty, ol ofıserlik shenin alǵan eken. Biz shampan ishtik. Bizdiń artymyzdan doktor Verner kirdi.

— Men sizdi quttyqtamaımyn, — dedi ol Grýshnıskııge.

— Ne sebepti?

— Sebebi sol, soldat shıneli sizge sondaı jarasymdy, al, shynyn aıtqanda bul jerde tigilgen jaıaý áskerdiń mýndıri sizge qyzǵylyqty esh nárse qosa almas jáne siz osy kúnge deıin erekshe bir jaıda kórinýshi edińiz, endi kóptiń ishinde ketetin bolasyz.

— Aıta berińiz, aıta berińiz, doktor! Siz meniń qýanyshyma bóget bola almaısyz. Ol bilmeıdi ǵoı, — dedi Grýshnıskıı meniń qulaǵyma, — epolettiń maǵan qanshalyq úmit keltirgenin... Ýa, epoletter, epoletter! Qaıran seniń juldyzdaryń, jol kórseter juldyzdar ǵoı... Joq! Men endi múlde baqyttymyn.

— Sen bizben birge úńgirge barasyń ba? — dedim men oǵan.

— Men be? Mýndırim daıyn bolǵansha knájnaǵa ne qylsa da kórinbeımin.

— Sizdiń qýanyshyńyz týraly oǵan habarlaýǵa buıyrmaısyz ba?..

— Joq, tileýińizdi bersin, aıta kórmeńiz... Men ony qaıran qaldyrǵym keledi...

— Biraq, maǵan aıtyńyzshy, sizdiń onymen jaıyńyz qalaı?

Ol qysyldy da, oılana qaldy: onyń ótirik aıtyp maqtanǵysy kelip edi, oǵan arlandy, sonymen birge shyndyqty moıyndaý oǵan uıat boldy.

— Qalaı oılaısyń, qyz seni súıe me?

— Súıe me?.. Sadaǵań keteıin, Pechorın, seniń túsinigiń qalaı ózi!.. Qalaısha tep-tez?.. Tipti, ol súıe qalǵanda da, ınabatty áıel olaı dep aıta qoımaıdy ǵoı...

— Jaqsy! Senińshe, ınabatty adamnyń da óziniń yntyqtyǵy jóninde úndemeýi kerek shyǵar?

— Eh, týysqanym! Ár istiń reti bar emes pe, kóp nárseler aıtylmaıdy, ishteı uǵylady ǵoı...

— Ol durys... Biraq, biz kóz arqyly uǵynatyn súıispendik áıeldi esh nársege mindettemeıdi, al sóz... saqtan, Grýshnıskıı, ol seni otyrǵyzyp keter...

— Qyz ba?.. — dep jaýap berdi ol, sonsyn aspanǵa qarap mardamsı kúlimsirep aldy da, — Pechorın, seni men aıaımyn!... — dedi.

Ol ketip qaldy.

Keshke jaqyn kóp adam jaıaý úńgir basyna kettik.

Bul jerdiń jergilikti oqymystylarynyń pikirleri boıynsha osy úńgir sóngen janar taýdyń orny bolsa kerek; úńgir qaladan bir shaqyrym jerde, Mashýk taýynyń eteginde. Buǵan butalar men shyńdardy basyp shyǵatyn jińishke súrleý alyp barady; taýǵa kóterile bergende men knájnaǵa qolymdy usyndym, qyz serýen aıaqtalǵansha meniń qolymnan aıyrylmady.

Bizdiń áńgimemiz kekesinnen bastaldy: men, bizdiń tanystardyń qasymyzda baryn da, joǵyn da qolǵa aldym, áýelgi olardyń kúlki jaqtaryn aıtyp, sonan ári jamandyq jaqtaryn qazbalaı bastadym. Tilimniń ýy tógilip ketti, basyn qaljyńmen bastap, aıaǵyn ýytty zilmen bitirdim. Bul jaıt qyzǵa shý degende qyzyq kórinse de, artynan ony shoshyndyraıyn dedi.

— Siz qaýipti adamsyz! — dedi ol maǵan: — sizdiń tilińizge dýshar bolǵannan góri men aǵash ishinde kisi óltiretinderdiń pyshaǵyna kez bolýdy tiler edim... oıyn emes, shyn tilegim: men týraly jaman sóz aıtqyńyz kelgen kezde qolyńyzǵa pyshaq alyńyz da meni baýyzdaı qoıyńyz, — bulaı etý sizge asa qıyn bolmas.

— Teginde men kisi óltirýshige uqsaspyn ba?..

— Siz odan da jamansyz...

Men bir sát oılana qaldym, sodan keıip qyz sózi tereń terbeldirgen adamdaı bylaı dedim:

— Solaı, meniń taǵdyrym bala kúnimnen osylaı bolatyn! Bári de meniń qıapatymnan jamandyqtyń belgisin kóremiz deýshi edi, ol belgi meniń júzimde joq ta bolsa solaı bolar dep uıǵarýshy edi — aqyrynda solaı boldy. Men ınabatty edim; maǵan montany dep aıyp taǵatyn, aqyrynda men tuıyq boldym. Men jaqsylyq pen zulymdyqty tereń túsindim; meni eshkim mápelegen joq, qaıta bári de sógip, balaǵattady: men kekshil boldym; basqa balalar ári kóńildi, ári sózýar bolǵanda, — meni únsizdik basty; ózimdi olardan artyqpyn dep oılasam — meni jurt tómen sanady. Men sondyqtan kúnshil boldym. Búkil álemdi qushaqtap súıýge daıyn edim; biraq meni eshkim uqpady: sondyqtan men jek kórýdi úırendim. Meniń qıapatsyz jastyq shaǵym ózimmen jáne ózgemen kúreste ótti; ózimniń jaqsy sezimderimdi jurttyń mazaǵynan qorqyp júregimniń tereń túkpirine kómip tastadym: olar sonda óldi, men shyndyqty aıttym, biraq maǵan eshkim senbedi, sodan keıin men de aldaı bastadym; ómir — turmys ǵylymyna óte jetik bolyp aldym. Sol arqyly jantalasyp men izdep júrgen sol artyqshylyqtarmen basqalardyń tegin-aq paıdalanyp, ónersiz-aq baqytty bolyp júrgenin kórdim. Sodan keıin meniń keýdemde yza kúıinishi týdy, bul kúıinish tapansha aýzymen emdeletin kúıinish emes, baýyrmaldyq pen qaıyrymdy kúlkiniń kóleńkesine jasyrynǵan sýyq, álsiz kúıinish edi. Men jan dúnıesi jarymjan adam boldym: janymnyń jarym-jartysy ómir súrýden qalyp, keýip, semdi, sýaldy, óldi, men ony kesip alyp laqtyryp jiberdim, al bóten jartysy qımyldap, kimge de bolsa qyzmet etýge daıar, ómir súre berdi, biraq janymnyń ólgen jarymyn bilmegendikten, tiri jaǵyna da eshkim kóńil aýdarǵan joq; mine, siz qazir ol týraly meniń esimdegilerdi oıattyńyz, sondyqtan men sizge onyń qabiri basyndaǵy jazylǵan sózderin oqyp turmyn. Kóp adamdarǵa jalpy qabir basyndaǵy jazýlar kúlki tárizdi, al maǵan olaı emes, ásirese onyń astyna ne kómilgenin esime alǵanymda, múlde olaı emes bolyp kórinedi. Asylynda, sizden meniń pikirimdi qýattaýyńyzdy surap otyrǵanym joq; eger meniń minezderim sizge kúlki bolyp kórinse, onda kúle berińiz: sizge eskertkenim: ondaı kúlki meni tıtteı de ókindire almaıdy.

Osy sátte onyń kózine kózim túsip ketti: qyzdyń kózderinen jas parlap, meniń qolyma súıengen qoly dir-dir etedi, onyń eki beti jalyndap tur, qyz meni aıap ketti! Barlyq áıelderdi ońaı bıleıtin aıaýshylyq sezimi onyń tájirıbesiz júregine óziniń tyrnaqtaryn suqty bilem, ol serýenniń aıaǵyna deıin meń-zeń bolǵan qalypta, eshbir adammen jarqyldap kúlmeı, sulq júrdi de qoıdy, bul ýly nyshan!

Biz úńgirge keldik: áıelder jigitterinen bólinip jekelene qaldy. Biraq qyz meniń qolymnan aıyrylmady. Bul aradaǵy kerbezderdiń qý tilderi ony sergitip kúldire almady; basqa boıjetkender jardan úreılenip kózderin basyp jatsa da, ózi qabaǵynda turǵan jardyń tereńdigi onyń júregin seskendirmedi.

Keıin qaıtqan jolda men bizdiń qaıǵyly áńgimeni qaıtalamadym: meniń maǵynasyz suraqtarym men qaljyńdaryma qyz qysqa jáne selsoq jaýap berdi.

— Eshkimdi súıdińiz be? — dep suradym men aqyrynda.

Qyz maǵan qadala qarady da, basyn shaıqady, sóıtip, taǵy oıǵa ketti: onyń birdeńe aıtqysy kelip, biraq neden bastaryn bilmeı kele jatqany ap-aıqyn edi; onyń kókiregi alasurǵandaı... ne isteý kerek! Kóılektiń úlbiregen juqa jeńiniń qorǵandyǵy shamaly ǵoı, meniń qolym arqyly onyń qolyna elektr ushqyny júgirgendeı; yntyqtyq zary árqashan da osylaı bastalmaq, al áıelder bizdi dene bitiminiń, ıá minezimizdiń artyqshylyǵyna qaraı súıedi dep biz kóbine qatty qatelesemiz, árıne sondaı artyqshylyqtar qumarlyqtyq qasıetti otyn qabyldaýǵa olardy daıyndap, soǵan ıkemdeıdi, biraq isti alǵashqy jolyǵý sheshedi.

— Rasynda da, men búgin óte baýyrmal bolǵan joqpyn ba? — dedi qyz, eriksiz kúlimsiregendeı bolyp, seıilden qaıtyp kelgensin.

Biz aıyrylystyq.

Qyz ózine rıza emes; ol ózin maǵan salqyn boldym dep kinálaıdy... Bul meniń birinshi, basty jeńisim! Óıtkeni qyzdyń erteń qalaı da meniń kóńilimdi aýlaǵysy keletini anyq. Men munyń bárin kúni buryn bilemin, sol-aq qıyn eken!

12 maýsym

Búgin Verany kórdim. Ol óziniń qyzǵanshaqtyǵymen meniń esimdi ketirdi, knájna Veraǵa senip júrek syrlaryn aǵytsa kerek: moıyndaıyqshy, aıtatyn kisisin tapqan emes pe!

— Munyń bári nege soǵatynyn bilemin, odan da ony súıetinińdi sen qazir-aq aıtsaıshy! — dedi maǵan Vera.

— Eger men ony súımeıtin bolsam she?

— Onda onyń tynyshyn ketirip sońyna túsýdiń, oıyna qobaljý salýdyń keregi ne?.. Iá, men seni jaqsy bilemin! Sen beri qara, eger meni sensin deseń bir jumadan keıin Kıslovodskige kel! Búrsigúni biz sonda kóshemiz. Knájna biraz munda bolady. Páterdi bizge jaqynnan jalda; biz bulaqtyń janyndaǵy úlken úıdiń joǵarǵy qabatynda bolamyz, bizden tómengi qabatta knájna Lıgovskaıa turady, onyń qasynda sol qojaıynnyń taǵy bir úıi bar, ol áli bos... Kelesiń be?..

Men ýáde berdim, sol páterdi jaldaýǵa sol kúni-aq kisi jiberdim.

Grýshnıskıı maǵan keshki saǵat altyda kelip, erteń balǵa kıip barýǵa mýndırim daıyn bolady dep habarlady.

— Endi men knájnamen keshtiń aıaǵyna deıin bılep, qumardan shyqqansha sóılesemin!.. — dedi ol.

— Bal qashan bolady?

— Erteń emes pe? Sen bilmeıtin be ediń? Úlken meıram, osy aranyń bastyqtary uıymdastyryp júr.

— Júr, býlvarǵa baraıyq...

— Myna jeksuryn shınelmen qaıdan barmaqpyn...

— Sen shınelińdi neǵyp jek kórip kettiń?..

Men jalǵyz kettim, býlvarda knájnaǵa kezdesip, ony mazýrkaǵa shaqyrdym. Qyz ári tańǵalyp, ári qýanǵandaı boldy.

— Sizdi men ótken jolǵydaı únemi tek bir sebeppen ǵana bıleıtin bolar dep oılap edim, — dedi ol birtúrli ádemi kúlimsirep...

Menińshe, qyz Grýshnıskııdiń joqtyǵyna múlde kóńil aýdarmaıtyn sıaqty.

— Siz erteń ári qýanyp, ári tańǵalasyz, — dedim men oǵan.

— Ne nársege?

— Ol qupıa... balda ózińiz-aq baıqarsyz.

Men keshimdi knágınálarda aıaqtadym; Vera men bir qyzyq shaldan basqa qonaqtary joq eken; Men óte kóńildi boldym, ne túrli ǵajaıyp ýaqıǵalardy oıdan shyǵaryp soǵa berdim; knájnanyń meniń qarsy aldymda otyryp, tereń yqylas qoıyp, bar yntasymen meniń osy bylshyldarymdy qumarlana tyńdap otyrǵany meni uıaltyp tastady. Qyzdyń sergektigi men nazdanǵyshtyǵy, tákapparlyǵy men mysqylshyl ádeti, kekesin kúlkisi, jumbaq kózqarasy qaıda ketken?..

Vera munyń bárin baıqady, onyń júdeý tartqan óńine tereń qasiret belgisi paıda boldy; ol terezeniń kóleńkesinde, kresloda otyr edi... men ony aıap kettim...

Sodan keıin men, árıne bóten attarmen atap, Veramen ekeýmizdiń aramyzdaǵy tanystyqtyń dramalyq tarıhyn, bizdiń súıispenshiligimizdi aıta bastadym.

Ony súıetindigimdi, onsyz tynyshtyǵymnyń joqtyǵyn, ony maqtan etetinimdi kelistire sýretteı kelip, men Veranyń minezderi men qylyqtarynyń aıaýly jaqtaryn aıttym, bul úshin Vera meniń knájnamen qaljyńdasqanymdy eriksiz keshirýge tıis boldy.

Vera ornynan turyp bizdiń qasymyzǵa kep otyrdy, kóńili kóterileıin depti... Biz, doktordyń uıqyǵa saǵat on birde jatý kerek degen ámirin túngi saǵat eki bolǵanda ǵana esimizge túsirippiz.

13 maýsym

Bal bastalýǵa jarty saǵat qalǵanda ústinde jarqyraǵan jaıaý ásker mýndıri bar Grýshnıskıı keldi. Úshinshi túımesine taǵyp tastaǵan jez shynjyryna eki qabatty lornet ilipti; adam aıtqysyz úlken epoletin amýrdyń qanatyndaı joǵary qaıqaıtyp tastaǵan; etigi syqyr-syqyr etedi, sol qolyna sary bylǵary perchatka men fýrajkasyn ustap, oń qolymen buıra shashyn mınót saıyn sıpaı beredi. Onyń júzinde maqtanyshpen birge birtúrli júreksingendik belgi bar edi; eger meniń oǵan ister isime qaıshy kelmegende, onyń meıramdaǵydaı sándi kıinýi men kerbezdene basýyna qarap men qarqyldap kúlgen bolar edim.

Ol fýrajkasy men perchatkasyn ústel ústine tastaı berip, eteginiń qyrystaryn sozyp, aına aldynda sylana bastady; onyń buǵaǵyna tirelip turǵan, galstýk astynan kıgen bıik alqasyna tyǵyp qoıǵan úlken qara oramalynyń bir sheti jaǵasynan jarty vershokteı shyǵyp turdy; bul oǵan, az kórindi bilem, ol ony qulaǵyna taman shyǵaryńqyrap joǵary kóterip qoıdy; osy bir qıyn eńbekten, ıaǵnı mýndıriniń jaǵasy tym tar bolatyn, onyń betine qan quıylyp qyp-qyzyl boldy.

— Seni osy kúnderde meniń knájnamnyń qasynan shyqpady desedi, — dedi ol maǵan qaramaı, birtúrli salqyndaý túrde.

— Biz sıaqty aqymaqtarǵa siz turǵanda shaı ishý qaıda! — dedim men, bir kezderde Pýshkın jyrlaǵan baryp turǵan aılaker qýlardyń biriniń súıikti mátelin qaıtalap.

— Aıtyńyzshy, maǵan mýndır kelise me?.. Áp, ońbaǵan jıd áı!.. Qoltyǵymdy qysyp turǵanyn qarashy!.. Seniń ıissýlaryń joq pa?

— Ǵapý etińiz, saǵan taǵy ne kerek? Senen bylaı da raýshan pomadasynyń ıisi ańqyp tur...

— Esh nárse etpeıdi, beri ákelshi... Ol galstýgynyń astyna, jeńine jáne qol oramalyna jarty shyny ıissýdy bir-aq tóńkerdi.

— Sen bıleısiń be? — dep surady menen.

— Oıymda joq.

— Maǵan knájnamen birge mazýrkany bastaýǵa týra kele me dep qorqam, al men birde-bir fıgýrasyn bilmeımin ǵoı...

— Sen qyzdy mazýrkaǵa shaqyryp pa ediń?

— Áli shaqyrǵam joq.

— Baıqa, senen buryn bireý shaqyryp qoıyp júrmesin...

— Solaı ma edi? — dedi ózin-ózi mańdaıǵa qoıyp qalyp. — Qosh... qyzdy podezd janynan kútýge kettim. — Ol fýrajkasyn aldy da júgirip shyǵyp ketti.

Jarty saǵattan keıin men de jóneldim. Kóshe boıy ári qarańǵy, ári jan joq; jınalys mańy — ıaǵnı traktır, qysqasy ne dep aıtsań da meıli, tolǵan adam; terezesinen jaryq kórinedi; keshki jel maǵan polk mýzykasynyń daýsyn jetkizedi. Men aqyryn júrip kelemin, meni qaıǵy basady... Meniń jer ústindegi jalǵyz ǵana mindetim bireýlerdiń úmitin kesý bolǵany ma? — dep beıne bir mensiz eshkim óle almaıtyndaı, ıá azap shege almaıtyndaı, men ómir súrip, áreket ete bastaǵaly taǵdyr meni bireýler dramasynyń sheshýine alyp keledi de otyrady! Men besinshi akt úshin qajet adam bolamyn da turamyn; sóıtip lajsyz jeksuryn jendet rólin, ıá elin satýshynyń rólin atqaryp kelemin. Bulaı ótkendeı taǵdyrdyń maǵan ne jazǵany bar?.. Álde meni taǵdyr meshandar tragedıasymen úı ishi janjalynyń týdyrýshysy ete me eken, bolmasa "Bıblıoteka dlá chtenıa"³⁶ sıaqtylarǵa povester jınaıtyndarǵa qyzmetker bolsyn dedi me eken?.. Kim bilipti?.. Ómirin bastaǵanda Uly Aleksandr,³⁷ ıa Lord Baıronsha bitirermin dep bastap, ǵasyr boıy tıtýlárnyı sovetnık dárejesinde qalatyn adamdar az ba?..

Zalǵa kirgen soń, men toptalǵan erkekter arasyna jasyrynyp turdym da jurtty baqylaı bastadym, Grýshnıskıı knájnanyń qasynda áldenelerdi qyza sóılep tur; qyz onyń sózin yqylassyz tyńdap, veerin ernine aparyp jan-jaǵyna qaraıdy; onyń júzinde shydamsyzdyqtyń belgisi baıqaldy, al kózimen ol jan-jaǵynan áldekimdi izdegendeı: men olardyń sózderin tyńdaıyn dep aqyryn ǵana syrt jaqtarynan olarǵa jaqyndap keldim.

— Knájna, siz meni azaptaısyz, men kórmegeli siz qatty ózgerip ketipsiz... — dedi Grýshnıskıı.

— Siz de sondaı ózgeripsiz, — dep jaýap berdi qyz oǵan jalt qarap, qyzdyń bul qarasynda jasyryn mysqyl turǵanyn Grýshnıskıı aıyra bilmedi.

— Men, men ózgerippin be?.. Joq, esh ýaqytta da olaı bolmaq emes! Onyń múmkin emes ekenin siz bilesiz ǵoı! Sizdi bir mártebe kórgen adam sizdiń táńirideı beıneńizdi ǵasyrlarǵa áketpek...

— Qoıyńyzshy...

— Jaqynda ǵana jıi-jıi yqylaspen tyńdaǵan sózińizdi endi nelikten tyńdaǵyńyz kelmeıdi?..

— Óıtkeni, men qaıtalaǵandy súımeımin, — dedi qyz kúlip...

— O, men qatty adasqan ekenmin!.. Men esýas, myna epoletter tym bolmasa úmit etýime erik berer dep oılap edim. Joq, odan da sol bir jeksuryn soldat shınelimen ǵasyr boılary qalǵanymnyń ózi-aq jaqsy bolatyn edi. Múmkin sizdiń maǵan degen yqylasyńyz úshin de men sol shınelge boryshty shyǵarmyn...

— Anyǵy da sol, sizge shınel óte durys edi...

Osy kezde men kelip knájnaǵa ıilip sálem berdim; qyz azyraq qyzaryńqyrady da, tez sóılep ketti:

— Mse Pechorın, sur shıneldiń mse Grýshnıskııge anaǵurlym jarasatyny ras emes pe?..

— Men sizdi qostaı almaımyn, mýndır kıgende ol burynǵysynan balaraq kórinedi, — dep jaýap berdim men.

Grýshnıskıı bul soqqyǵa shydaı almady: bala bitkenniń bári tárizdi munyń da shal bolǵysy keletin; ol óz júzindegi tereń yntyzarlyq belgisi jasymnyń úlkendigin kórseter dep oılaýshy edi. Budan keıin Grýshnıskıı maǵan qutyrǵan adamdaı jalt qarap, aıaǵymen tebinip qalyp, mańymyzdan taıyp turdy.

— Moıyndańyzshy, ol árqashan da sondaı kúlkili bolǵanymen, jaqynda ǵana sizge sur shınelimen... súıkimdi-aq bolyp kóringen joq pa edi, — dedim men knájnaǵa.

Qyz túnere qarap, maǵan jaýap qatpady.

Kesh boıyna Grýshnıskıı knájnanyń qasynan ketpeı qoıdy, birese onymen, al birese visa-vis³⁸ bılep júrdi, qyzdy kózimen jep, ýhlep, ári ókpesin aıtyp, ári jalynyp onyń mazasyn ketirdi. Úshinshi kadrılden keıin qyz ony múlde jek kórip te boldy.

— Men senen muny kútpegen edim, — dedi ol, maǵan kelip qolymnan ustady da.

— Neni?

— Sen onymen mazýrkaǵa bıleımisiń? — dedi ol kóterińki daýyspen. — Qyz maǵan moıyndady...

— Onyń nesi bar? Ol bir qupıa ma eken?

— Árıne... men muny esi kirmegen jas qyzdarmen... shaldýar — saıqaldardan ǵana kútýim kerek edi... Odan óshimdi alarmyn!

— Ózińniń shınelińe ıa bolmasa epoletińe ókpele, qyzdy ne úshin aıyptaısyń? Sen oǵan endi unamaı qalsań onyń kinásy ne?

— Nege úmittendiredi?

— Sen ne sebepti úmittendiń? Bir nársege kóńiliń soǵyp, ony oryndaý degen ózine basqa, al úmittený degen ne?

— Sen básten uttyń, biraq bárin emes, — dedi ol yzaly kúlkimen.

Mazýrka bastaldy. Grýshnıskıı bıge tek qana knájnany shaqyrady, basqa jigitter de ony mınót saıyn bosatpaıdy; bul ashyqtan-ashyq maǵan qarsy júrgizilgen qastandyq; sonyń ózi jaqsy, qyzdyń menimen sóıleskisi kelip júr, oǵan olar bóget jasaýda, sondyqtan maǵan burynǵysynan eki ese yntyǵady.

Men bir-eki mártebe qyzdyń qolyn qystym; ekinshi mártebe qysqanymda ol qolyn julyp aldy, biraq til qatqan joq.

— Men búgin túnde tynysh uıqtaı almaımyn, — dedi mazýrka bitken kezde ol maǵan.

— Oǵan Grýshnıskıı kinály bolar.

— Joq, olaı emes! — Qyzdyń júzi sondaı oıly, sondaı muńdy kórindi, men osy keshte toqtaýsyz onyń qolynan súıermin dep ózime-ózim sert ettim.

Jurt taraı bastady. Knájnany karetasyna otyrǵyzyp jatyp men tezdikpin onyń kishkentaı qolyn ernime taqadym. Tún qarańǵy edi, muny eshkim kóre qoıǵan joq.

Men ózime-ózim óte rıza bolyp, zalǵa qaıta oraldym.

Úlken ústelde jastar keshki as iship otyr eken, olardyń arasynda Grýshnıskıı de bar. Men kirgen kezde bári sózderin toqtata qoıdy: baıqaımyn men týraly sóılesip otyrǵan bolýlary kerek. Bulardyń birazy, ásirese dragýn kapıtany, ótken baldan beri qaraı maǵan qyryn qarap júrgen bolatyn, endi maǵan qarsy Grýshnıskııdiń komandasymen shaıka quryla bastaǵan tárizdi. Grýshnıskııdiń túrinen de birtúrli tákapparlyq, ójettik baıqalady...

Óte qýanyshtymyn; bul minezim hrıstıandyǵyma qaıshy bolǵanymen men jaýlardy súıemin, olar qanyńdy qaınatyp, kóńilińdi kóteredi. Únemi saq turý, árbir kózqarasty, ár sózdiń maǵynasyn ańdý, isteıin degenderin boljap otyrý, ózine qarsy qurylǵan jaýyzdyq tobynyń talqanyn shyǵarý, keıde ádeıi aldanyp qalǵan bolyp, kóp eńbekpen salynǵan aıla men sumdyqtyń úlken ordasyn kenet, birdememen tóńkerip tastaý, mine, ómir dep men osyny aıtamyn.

Ac ústinde Grýshnıskıı únemi dragýn kapıtanymen sybyrlasyp, ym qaǵysyp otyrdy.

14 maýsym

Búgin tańerteń Vera kúıeýimen Kıslovodskige júrip ketti. Men knágıná Lıgovskaıanyń úıine bara jatyp olardyń karetasyna kez boldym. Vera basyn ızedi: onyń kózqarasynda meni kinálaǵandyq nyshany bar.

Oǵan kim aıypty? Nege óziniń maǵan ońasha jolyǵysýyna múmkindik bergisi kelmeıdi? Mahabbat degen ot sıaqty, — nár almasa sónedi. Meıli, meniń ótinishim jetpegendi, báribir qyzǵanyshtyń ózi-aq isteter.

Men knágınálarda tup-týra bir saǵat otyrdym. Merı naýqas eken shyqpady. Keshke býlvarda da bolǵan joq. Jańadan qurylǵan shaıka lornetpen qarýlanypty, tústeri buzyq kórinedi. Men knájnanyń naýqas bolǵanyna qýandym, áıtpegende bular oǵan bir jamandyq istegendeı edi. Grýshnıskııdiń shashy dýdyrap, túsi buzylyp ketipti, ol rasynda da yzaly sıaqty, ásirese ar-namysy qorlanǵan tárizdi; keıde namystanǵanynyń ózi-aq qyzyq kórinip turatyn adamdar da bola beredi ǵoı!..

Úıge qaıtyp kelsem maǵan áldene jetpeıtin tárizdi, báse, qyzdy kóre almaǵan ekenmin-aý! Ol aýrý! Osy men teginde soǵan ǵashyq bolyp qalǵannan saýmyn ba?.. Netken sandyraq!

15 maýsym

Saǵat tańerteńgi on birde — knágıná Lıgovskaıanyń Ermolov vanasyna túsip, terleıtin saǵaty, — men sol úıdiń qasymen ótip bara jattym. Knájna oıǵa batyp tereze aldynda otyr eken, meni kórdi de ornynan ushyp turdy.

Men aýyz úıge kirsem, eshkim joq eken, osy jerdiń dástúriniń keńshiligin paıdalanyp, men suraýsyz qonaq úıge endim.

Knájnanyń súıkimdi júzi kómeski, bozǵyl tartypty. Ol bir qolymen kreslonyń arqasyna súıenip fortepáno qasynda tur eken; sol súıengen qoly azyraq qaltyraǵandaı kórinedi, men aqyryn ǵana qasyna jaqyndap bylaı dedim:

— Siz maǵan ashýlysyz ba?..

Qyz maǵan tereń, aýyr kóz tastady da, basyn shaıqady: onyń erninde aıtaıyn degen áldenendeı sóz aıtylmaı qalǵan sıaqty; kózinde irkilgen jas, qyz kresloǵa otyra ketip betin qolymen jaba qoıdy.

— Sizge ne boldy? — dedim men onyń qolynan ustap.

— Siz meni syılamaısyz!.. Aýlaq júrińizshi!..

Men birneshe qadam bastym... Qyz basyn kóterip aldy, kózi jaınap tur...

Men esiktiń tutqasynan ustap turdym da bylaı dedim:

— Keshirińiz meni, knájna! Men esýastyq istedim... Budan bylaı ondaı jaıt bolmaıdy: men óz tarapymnan barlyq sharasyn qoldanamyn... Meniń júregimde osy kúnge deıin ne bolyp kelgenin sizge bilýdiń ne keregi bar? Siz ony eshqashan da bile almaısyz, solaı bolǵany sizge tym jaqsy. Qosh bolyńyz.

Ketip bara jatyp men qyzdyń jylaǵanyn estigendeı boldym.

Keshke deıin Mashýktyń aınalasyn jaıaý kezip, ábden sharshap úıge qaıttym da tósegime qulaı kettim. Maǵan Verner keldi.

— Sizdiń knájna Lıgovskaıaǵa úılenetinińiz ras pa? — dep surady.

— Qalaısha?

— Bar qala, meniń barlyq aýrýlarym osy bir mańyzdy jańalyqty aıtysyp júr, aýrýlar degenińiz sondaı halyq, olardyń bilmeıtini bolsaıshy!

"Bul Grýshnıskııdiń qaljyńy ǵoı!" — dep oıladym men.

— Doktor, sizge bul laqaptyń ótirik ekenin dáleldeý úshin jasyryn jarıalap qoıaıynshy, men erteń Kıslovodskige kóshemin...

— Knájna da birge ketetin bolar..

— Joq, qyz endi bir jumadaı osynda bolady...

— Sonda, siz úılenbeısiz be?..

— Doktor, doktor! Maǵan qarańyzshy: qalaısha men kúıeýge, ıa kúıeý bolar adamǵa uqsaspyn?

— Men olaı demeımin... ózińiz bilesiz, sebep bar... — ondaı jaǵdaılarda adal nıetti adam úılenýge mindetti bolady, al, ondaı jaılardy baıqamaı qalatyn analar da bar ǵoı, — dep ol qýlana jymıyp qoıdy... — Sonymen, men sizge syılastyq jónimen aqyl beremin, saq bolyńyz. Bul sý basynyń aýasy óte qaýipti: bul jerde keleshegi mol neler sańlaqtardyń úılenip qaıtqanyn men talaı kórgemin... nanasyz ba, tipti meni de úılendire jazdaǵan! Bir ýez ortalyǵynan kelgen qyzdyń sheshesi, qyzynyń júzi bop-boz eken men kúıeýge shyqsa óńi qaıta oralady dep edim, kózinen jasyn tógip maǵan alǵys aıtty da qyzynyń qolyn usyndy, búkil baılyǵy, — elý jan bolsa kerek, sony bereıin dep jabysqany, men oǵan áıel alýǵa retim kelmeıdi... — dep jaýap berdim.

Verner meni tolyq saqtandyrdym dep kaıtyp ketti.

Onyń sózinen knájna jáne men týraly qala ishine jaman laqap taralǵanyn baıqadym: Grýshnıskıı munyń sazaıyn tartpaı qoımas!

18 maýsym

Meniń Kıslovodskige kelgenime úsh kún boldy. Verany qudyq basynda jáne seıilde kúnde kóremin. Tańerteń, uıqydan oıanysymen tereze túbine otyramyn da lornetimdi onyń balkonyna qaratamyn; Vera áldeqashan kıinip, meniń ısharamdy kútip otyrady; biz, bizdiń úıden qudyqqa sozylatyn baqshada, oıda joqta kezdesken adamdarsha jolyǵamyz. Janǵa shıpa taý aýasy onyń júzine shyraıyn engizip, boıyna qýat berdi. Narzandy batyrlar bulaǵy dep tekke aıtpaǵan-aý. Bul jerdiń turǵyn adamdary Kıslovodskiniń aýasy mahabbat aýasy desedi. Mashýk taýynyń eteginde bir kezderde bastalǵan barlyq súıispendik romandarynyń sheshilýi osynda bolady deıdi. Rasynda da, munda bári ońasha, bári tynysh, kóbikteri burqyrap, shýlaı aqqan tasqyn, tastan tasqa sekirip kókpeńbek taýlar men shatqaldar arasyn buzyp-jaryp ózine jol salady, osy bir tasqyn sýdy jaǵalaı, tóne bitken qaz-qatar qoıý taldar aleıasy qap-qarańǵy, typ-tynyq, anyq sansyz japyraqtary dál osy aradan jan-jaqqa bytyrap qaptaı ósken, appaq akasıa men ońtústiktiń qalyń shópteriniń býy basqan aýa móp-móldir, tap-taza, únemi bir áýezben syldyraı aqqan salqyn bulaqtardyń uıqyńdy keltirgendeı tátti úni ańǵardyń eteginde bir-birimen kezdesip, qatar jarysa aǵyp otyrady da, aqyrynda Podkýmakke qaraı zyrlaı jóneledi. Shatqaldyń ber jaǵy jalpaq kók alqapqa aınalady, sol alqappen ıirilgen, tozańdy jol shyǵady. Maǵan sol jol ústine qaraǵan saıyn bir kareta kele jatqandaı bolady, onyń terezesinen qyzyl shyraıly áıel júzi kózime elesteıdi. Bul jolmen talaı karetalar ótti, biraq men kútken sol kareta áli joq. Qorǵannyń ar jaǵyndaǵy sloıodkede halyq kóbeıip ketken eken; meniń páterimnen birneshe qadam jerde, jota ústine salynǵan meıramhanada keshke, eki qatar taldar arasynan sham jaryǵy jylt etisimen dabyrlaǵan daýystar, staqandar shyldyry tún ortasy aýǵansha bir toqtamaıdy.

Kahetınsk sharaby men mıneraldy sýdy dál osyndaǵydaı kóp ishetin jer bolsaıshy.

Biraq osy eki túrli kásipti aralastyrýǵa qushtarlar sany tym ósti.

Al men ózim ondaılardan emespin³⁹.

Grýshnıskıı óziniń shaıqasymen kúnde traktırde keý-keýlesip otyrady, al menimen amandaspaıdy.

Ol munda keshe ǵana kelse de, ózinen buryn vanaǵa otyramyn degen úsh birdeı shalmen ursysyp ta úlgiripti, ony sodyrly tentek etken baqytsyzdyq qoı.

22 maýsym

Aqyry olar da keldi. Olardyń karetalarynyń dybysyn estigenimde men tereze túbinde otyr edim: júregim qaltyrap ketti... bul qalaı? Shynymen-aq ǵashyq bolǵanym ba?.. Ózim solaı nashar jaratylǵanmyn, menen ony kútýge bolady.

Men túski asty olarda ishtim. Knágıná maǵan meıirbandyq kózben qaraıdy, biraq qyzynyń qasynan shyqpaıdy... bul jaqsy emes! Onyń esesine Vera meni knájnadan qyzǵanady: bul raqatty izdep tapqan ózim ǵoı! Kúndesin yzalandyrý úshin áıeldiń istemeıtini bar ma? Bireýdi meniń súıgenim úshin bir áıeldiń meni súıgeni esimde... Ómir qaǵıdasyna áıel aqylynan qaıshy ne bar: ózderin-ózderi sendirý, halińe jetkizbeı turyp, áıelderdi bir nársege sendire qoıý qıyn; olardyń óz senimderin joıý úshin keltiretin dálelderi bir túrli; olardyń dıalektıkasyn úırený úshin mektepten alǵan logıka jobalaryn múlde umytýyń kerek. Mysaly ádettegi qaǵıda boıynsha: mynaý adam meni súıedi, biraq men kúıeýge shyqqan adammyn, sondyqtan meniń ony súımeýim kerek. Áıelder qaǵıdasy boıynsha: men ony súıýge tıisti emespin, óıtkeni meniń kúıeýim bar; biraq ol meni súıedi -sondyqtan...

Bul jerde birneshe núkteler bar, óıtkeni budan keıin aqyl bylaı qalady da, kóbinese til men kóz, eger bar bolsa olarmen jalǵasa júrek sóıleıdi.

Eger bir kezderde osy jazyp otyrǵandarym bir áıeldiń kózine tússe ne der edi? — Ósek! — dep aıǵaı salar edi ol yzalanyp.

Aqyndar jazyp, ony áıelder oqı bastaǵan mezgilden beri qaraı (ol úshin olarǵa kóp-kóp alǵys), olardyń áıelderdi perishte dep aıtýlarynyń kóptigi sonsha, tipti ózderiniń aqkóńildiligimen áıelder sol maqtaýǵa shynymen-aq nanyp qalǵan kórinedi, aqyndardyń aqsha úshin Nerondy da jarty qudaı dep asyra madaqtaǵandary sirá, esterinen shyǵyp ketken-aý...

Meniń, ómirde olardan basqa esh nárseni súımegen, tynyshtyǵym men mansabymdy, bar ómirimdi solar úshin qurban etýge árqashan daıyn meniń, olar týraly osyndaı yzaly sózder aıtýymnyń reti joq ta bolar... Biraq men boıymdy ashý kernep, namysym qorlanǵandyqtan yza men kúıinish ústinde, tek ar jaǵyn úırenshikti kóz ǵana kóre alatyn áıelderdiń sıqyrly jamylǵyshyn julyp tastaǵym kelip otyrǵan joq qoı. Joq, olar týraly meniń aıtyp otyrǵandarymnyń bári: — Aqyldy salqyn baqqanyn Júrektiń zarly boljaýy⁴⁰ sonyń ǵana nátıjesi.

Erkek ataýlynyń bári ózderin men sekildi jaqsy bilýine áıelderdiń tilektes bolýlary kerek qoı, óıtkeni olardyń keıbir usaq kúırektikterine mashyqtanyp olarmen batyl sóılese bastaǵannan beri men áıelderdi burynǵydan júz ese artyq súıetin boldym.

Aıtpaqshy: Verner jaqyn arada áıelderdi sıqyrly ormanǵa teńedi, ol jóninde Tass óziniń "Azat bolǵan Isrýsalıminde" aıta kelip: — "tek qana aıaǵyńdy qadam bassań bolǵany, qudaı saqtasyn, seni jan-jaǵyńnan adam aıtqysyz qorqynyshtar qaptaıdy, adamshylyq pen namys, ar men uıat, kúlki men qarǵys... Mine, osylardyń bári kóz aldyńa andyzdap birden kele qalady, kózińdi jumyp alyp seniń týra júre berýiń kerek; sol kezde qaptaǵan jalmaýyzdar birtindep joǵala bastaıdy da, aldyńnan jap-jaryq, typ-tynysh, ortasynda kógerip mırt ósip turǵan alań jarq ete qalady. Al, eger birinshi qadam basqanda-aq júregiń dir etip keıin jalt berseń, pálege qalǵanyń!" — deıdi ol.

24 maýsym

Búgingi kesh ýaqıǵalarǵa baı kesh boldy. Kıslovodskidsn úsh shaqyrym jerde, Podkýmok ózeni aǵatyn ańǵarda, Kolso dep atalatyn jartas bar; bul tabıǵattyń ózi jasaǵan qaqpa; ol bıik obanyń ústinde, sondyqtan batyp bara jatqan kún oǵan ıegin artyp dúnıege óziniń eń sońǵy jalyndy kózin salǵandaı bolady. Tolyp jatqan salt attylar toby tas terezelerinen batqan kúnge qaraımyz dep solaı qaraı tarttyq. Shynyn aıtqanda olardyń birde-biri kún kózi týraly oılaǵan joq edi. Men knájnanyń qasynda kele jattym; úıge qaıtar jolda Podkýmok ózenin keship ótý kerek edi. Taıyz bolǵanymen taý ózenderiniń qaýiptiligi sonda, olardyń túbi beıne kaleıdoskop⁴¹ sıaqty: sý tolqynynyń kúshimen ol kún saıyn ózgerip turady: keshe tas jatqan jer, búgin shuńqyr bolady. Men knájnanyń atyn tizgininen aldym da sýǵa túsirdim, sý attardyń tolarsaǵynan aspaıdy eken; biz aqyryn aǵysqa qarsy qıalaı júrip otyrdyq. Qatty aǵysty ózenderden ótkende tómen qaramaý kerek ekeni belgili ǵoı, óıtkeni basyń aınalady. Men muny knájna Merıge aldyn ala eskertýdi umytyp ketippin.

Biz ózenniń ortasyna, naǵyz aǵystyń qatty tusyna kelgende qyz er ústinde teńselip ketti. "Maǵan jaısyz!" dedi qyz álsiz daýyspen... Men tez qyzǵa qaraı eńkeıip, onyń náp-názik belinen qushaqtaı aldym.

— Joǵary qarańyz! Eshteńe etpeıdi, tek qana qoryqpańyz, men qasyńyzdamyn ǵoı, — dedim sybyrlap.

Qyz táýir boldy; onyń meniń qushaǵymnan bosaǵysy kelip edi, men onyń ári názik, ári maıda myqynyn burynǵydan da qatty qysa tústim: meniń betim onyń betine taıap ketip edi, qyzdyń beti kúıip tur eken.

— Siz ne istep kelesiz?.. Qudaı-aı!..

Men qyzdyń jalynǵanyna da, qysylǵanyna da kóńil aýdarǵanym joq, ernim onyń ýyljyǵan jumsaq betine tıip te qaldy, qyz selk ete tústi, biraq eshteńe degen joq; biz artta kele jatqanbyz, sondyqtan bul jaıdy eshkim de kórgen joq. Biz jaǵaǵa shyǵysymen bári jorta jóneldi. Knájna óz atyn tejeı qoıdy, men de onyń qasynda qala berdim; men qasaqana úndemeýge sert ettim, al meniń únsizdigim onyń mazasyn ketirgen tárizdi. Osy bir qıyn jaǵdaıdan onyń qalaı shyǵyp keterin kórgim keledi.

— Iá, siz meni asa jek kóresiz de, ıá óte jaqsy kóresiz! — dedi qyz aqyrynda jylamsyrap. — Múmkin sizdiń meni kúlki etkińiz keletin shyǵar, meni áýre qylyp, sonsyn tastap keteıin deıtin bolarsyz... Sizdiń olaı oılaýyńyzdyń ózi baryp turǵan ońbaǵandyq jáne arsyzdyq bolar edi... Joq, olaı emes! Ras emes pe? — dedi qyz erkelegen názik daýyspen: — Ras emes pe, syı-qurmetimdi joıarlyqtaı mende eshteńe joq qoı? Sizdiń ozbyrlyǵyńyz... meniń keshirýim, ıa meniń ony sizge keshirýim kerek, óıtkeni ózim... Jaýap berińizshi, sóıleńizshi, sizdiń daýysyńyzdy estigim keledi meniń!.. — Sońǵy sózderinde, sondaı áıel sabyrsyzdyǵy bar edi, men eriksiz jymıyp kúldim, meniń baǵyma qarańǵy túse bastady.... men jaýap bergenim joq.

— Siz úndemeısiz ǵoı? Múmkin men sizdi súıemin degen sózdi aldymen men aıtsyn deıtin shyǵarsyz.

Men úndemedim...

— Solaı etýdi tileısiz be? — dedi qyz maǵan jalt qarap... onyń daýsy men kózqarasy birtúrli qorqynyshty edi...

— Ne úshin? — dep jaýap berdim men ıyǵymdy kóterip.

Qyz atyn qamshymen tartyp jiberip, qaýipti jińishke jolmen shaýyp ala jóneldi; onyń bul qımylynyń tez bolǵany sonsha, qyz aldaǵy topqa baryp qosylǵanda ǵana men ony áreń degende qýyp jettim. Úıge jetkenshe qyz mınót saıyn sóılep, kúlip kele jatty. Qyzdyń qımylynda áldeqandaı qyzýlyq bar sekildi; maǵan birde-bir qaramady. Onyń bul ǵajap jarqyndyǵyna jurttyń bári kóńil aýdarǵandaı. Knágıná da qyzyna qarap ishinen qýanyp qaldy, al qyzdy tek nerv qyzýlyǵy kóterip kele jatyr edi: ol túndi uıqysyz, jylaýmen ótkizedi. Bu oı meni ushan-teńiz raqatqa batyrǵandaı, meniń Vampırge⁴² rıza bolatyn mınótterim da bolady... Osydan keıin meni de qaıyrymdy jas dep ataıdy-aý, sol ataqqa ózim de talpynamyn-aý!

Attarynan túsip, áıelder knágınálarǵa kirdi; meniń de tynyshym ketýli edi, sondyqtan basymdy qaptaǵan oılardy sergiteıin dep taýǵa qaraı jorta jóneldim. Shyq jamylǵan kesh ári salqyn, ári ádemi. Qaraýytqan taý jotalarynan aı kóterilip keledi. Meniń taǵasyz atymnyń basqan ár qadamy únsiz shatqaldardan aqyryn ǵana estiledi. Men sarqyrama Sýdan atymdy sýardym, sodan keıin ońtústiktiń túngi taza aýasyn bir-eki ret qushyrlana juttym da, keıin qaıttym. Slabodka arqyly júrip kelem. Terezelerde ottar sóne bastapty; qorǵan bekinisterindegi saqshylar men pıket mańyndaǵy kazak-orystar daýystaryn sozyp aıǵaı salysady...

Jardyń qabaǵyna tóndire salynǵan Slabodkanyń bir úıinde men erekshe otty baıqadym; áskerı adamdardyń bas qosqan ishkilik saltanatyn ańǵartqandaı ol jaqtan oqta-tekte qatty sóılegen sózder men shýlasqan daýystar estiledi. Men attan túsip, bildirtpeı terezege jaqyndadym; shala jabylǵan terezeniń qaqpaǵy úı ishinde iship otyrǵandardy kórip, olardyń sózderin estýime maǵan múmkindik berdi. Sózderi men týraly eken...

Sharapqa qyzyp alǵan dragýn kapıtany, ústeldi judyryǵymen bir qoıyp, jurttyń tynyshtalýyn talap etti, sóıtip:

— Myrzalar! — dedi ol, — bul jan estimegen nárse eken. Pechorındy úıretip qoıý kerek! Bul Peterbýrgten kelgender tumsyqqa uryp qoımasań mardamsyp ketedi! Ol árqashan da taza perchatka men jaltyraǵan etik kıgenine máz bolyp, dúnıeni menen basqa eshkim kórgen joq dep oılaıdy ǵoı.

— Tákappar, mysqyl kúlkisin kórmeısińder me! A, sonymen birge onyń qoıan júrek, qorqaq ekeni sózsiz, ıá, ol sý júrek!

— Men de solaı dep oılaımyn, — dedi Grýshnıskıı. — Ol bárin qaljyńǵa aınaldyrýdy súıedi, men bir rette oǵan sondaı aýyr sózder aıttym, onan basqa kisi bolsa meni sol jerde týrap óltirgen bolar edi, al ol kúlkige aınaldyrdy da qoıdy. Árıne, sonsyn men de ony janjalǵa shaqyra qoımadym, óıtkeni namys onyki edi jáne onymen baılanysqym da kelmedi...

— Knájnany ózine qaratyp áketkendikten Grýshnıskıı oǵan yzaly, — dedi bireýi.

— Pále, tapqan ekensizder taǵy! Men rasynda da knájnamen azyraq áýre boldym da, qoıyp kettim, óıtkeni meniń úılengim kelmeıdi, qyzdyń aryn tógý meniń ádetimde joq.

— Ras, ol baryp turǵan qorqaq, Grýshnıskıı emes, Pechorındi aıtamyn, al Grýshnıskıı er jigit, sonymen birge meniń shyn dosym! — dedi taǵy da dragýn kapıtany. — Myrzalar! Munda ony qorǵaıtyn eshkim joq pa? Eshkim de? Onda tipti jaqsy! Onyń erligin synaǵylaryń kele me? Ol senderge qyzyq bolady...

— Keledi, biraq qalaı?

— Endeshe tyńdańdar! Grýshnıskıı ózgemizden góri oǵan yzalyraq qoı, sondyqtan jol munyki! Grýshnıskıı Pechorınniń bir aǵattyǵyna baılanyssyn da ony dýelge shaqyrsyn... toqtaı turyńdar, gáp osynda jatyr... bul ony dýelge shaqyrady, jaqsy ma, dýelge shaqyrý, daıyndalý, oǵan usynylatyn shart, bári de múmkindigine qaraı salmaqty jáne qorqynyshty bolýy kerek, bul jaǵyn men oryndaımyn, men seniń sekýndantyń bolamyn, aıanyshty dostym! Jaqsy ma! Al oǵan tuzaq salatyn jerimiz mynda jatyr: tapanshalarǵa biz oq salmaımyz. Pechorınnyń qoryqqanynan taısaqtap shyǵaryna men-aq jaýap bereıin. Bulardy bir-birinen alty qadam jerge bir qoıyp bereıin! Rızasyńdar ma osyǵan, myrzalar?

— Tipti, ádemi oılap tabylǵan, rızamyz! Nege rıza bolmaıyq? — dep jan-jaqtan jamyrasyp ketti.

— Al, Grýshnıskıı, sen she?

Men sabyrsyzdyqpen Grýshnıskııdyń jaýabyn kúttim; eger osy bir sebep kez bolmaǵanda, myna aqymaqtardyń kúlkisine aınalatynymdy oılaǵanymda denemdi yzaly ashý kernep júre berdi. Grýshnıskıı rızalyǵyn bermese men onyń moınynan qushaqtaýǵa ázir sekildimin. Biraq, ol biraz úndemeı otyrdy da, sonsyn ornynan turyp kapıtanǵa qolyn sozyp, óte mańyzdanyńqyrap: "Jaqsy, men rızamyn", — dedi.

Ony otyrǵandardyń masattana kótermeleýin sýrettep jetkizý óte qıyn.

Men úıge eki túrli sezimniń terbeýinde qaıttym. Birinshisi ýaıym edi. Bulardyń bári birdeı meni ne úshin jek kóredi dep oıladym men. Ne úshin? Álde bireýin jábirledim be? Joq. Men qalaısha tek qana usqynynan jurt bezetin adamdardyń qataryna jatamyn? Mine, endi men az-azdap júregimdi ýly yza kernep bara jatqanyn sezindim. Saq bol, Grýshnıskıı myrza, dedim men bólmemde árli-berli júrip: menimen bulaı qaljyńdaspaıdy. Siz ózińizdiń daraqy joldastaryńyzdyń qyzdyrǵanyna tym qymbat tólep júrmeńiz. Men sizge oıynshyq emespin!

Men túnimen uıyqtaǵanym joq. Tańerteń pomeranes⁴³ sekildi sap-sary bop shyǵa keldim.

Ertemen knájnany qudyq basynda kezdestirdim.

— Siz naýqassyz ba? — dedi qyz maǵan tesile qarap.

— Túnde men uıyqtaǵan joqpyn.

— Men de solaı... men sizdi jazǵyryp edim... múmkin basqa shyǵar? Aıta berińiz, men sizge bárin de keshiremin...

— Bárin emes shyǵar?..

— Bárin de... tek, shynyn aıtyńyz... Biraq tezirek... kórdiń be, men sizdi ári túsinýge, ári aqtaýǵa tyrysyp siz týraly kóp oılandym; múmkin siz meniń týystarymnyń kedergi bolýynan jasqanatyn bolarsyz... ol eshteńe emes: olar bilgen kezde... (qyzdyń daýsy dirildep ketti) men olardy kóndiremin. Nemese sizdiń óz jaǵdaıyńyz... bilip qoıyńyz, men súıgenim úshin bárin de qurban ete alamyn... Aıańyzshy, jaýap qatyńyzshy tez... Siz meni jek kórmeısiz ǵoı, shyn emes pe?

Qyz meniń qolymnan ustaı aldy.

Knágıná Vera kúıeýimen aldymyzda ketip bara jatty, biraq eshteńeni kórgen joq; onyń esesine barlyq áýesqoı ósekshilerdiń baryp turǵan ósekshileri serýende júrgen aýrýlardyń bizdi kórýi múmkin edi, sondyqtan men qolymdy onyń qushyrlana qysqan qolynan shapshań bosatyp ala qoıdym.

— Men sizge barlyq shyndyqty aıtaıyn, — dep jaýap berdim men knájnaǵa, — ózimdi-ózim aqtap jatpaı-aq, ne qylyǵymdy jýyp-shaımaı-aq týrasyn aıtqanda men sizdi súımeımin.

Onyń erinderi azdap bozǵyl tartty...

— Qaldyryńyzshy meni, — dedi qyz estiler-estilmes.

Men ıyǵymdy qozǵadym da, burylyp alyp ketip otyrdym.

25 maýsym

Men keıde ózimdi-ózim jek kóremin... Basqalardy jek kóretinim de sondyqtan bolar ma eken?.. Men meıirbandyq sezimine boı urýdan qaldym; endi ózime-ózim jeksuryn kórinemin be dep qorqamyn. Meniń ornymda basqa bireý bolsa knájnaǵa son coeur ct tortune⁴⁴ usynǵan bolar edi, al maǵan úılený degen sóz bir túrli sıqyrly úkimin júrgizedi: áıeldi qansha ólerdeı jaqsy kórip tursam da, eger de ol maǵan úılenesiń degen jaıdy sezdirse boldy — men mahabbatpen qosh aıtysamyn! Meniń júregim tabanda tasqa aınalady, ony esh nárse qaıta jylyta almaıdy. Men úılenýden basqa qurbandyqtyń bárine daıynmyn; óz tirligimdi qartaǵa jıyrma ret qoıýǵa, odan árisi arymdy da qartqa basýǵa daıynmyn... biraq bostandyǵymdy satpaımyn. Osy bostandyqty men ne úshin qymbat kóremin? Onda maǵan ne tur?.. Men ózimdi qandaı jaıǵa ázirlep júrmin? Bolashaqtan men ne kútemin?.. Anyǵynda eshteńe de kútpeımin ǵoı. Bul bir áldeqandaı maǵan týa bitken qorqynysh, túsindirip bolmystyq kúdik qoı... Órmekshiden, taraqannan, tyshqannan bostan bos qorqatyn adamdar bar emes pe... shynymdy aıtaıyn ba?.. Meniń bala kezimde sheshem bir kempirge men týraly bal ashtyrǵan; meniń ajalymdy jaýyz áıelimnen bolady dep edi; bul sóz sonda-aq meni tereń tolǵandyrǵan; meniń júregimde sol kezde-aq úılenýge qarsy óshpesteı jerkenish paıda bolǵan... qazir maǵan áldekim sol kempirdiń aıtqany keledi degendeı bolady da turady; qaıtsem de sol boljaýdyń oryndalýyn keshiktire turýǵa kúsh salamyn.

26 maýsym

Keshe munda fokýs kórsetýshi Apfelbaým keldi. Meıramhananyń esigine úlken afısha ilinipti, onda: joǵaryda aty atalǵan adamnyń keremet fokýstar jasaıtyny, ári akrobat, hımık jáne optık ekeni jazylǵan, búgin saǵat keshki segizden bastap ınabattylar jınalatyn zalda (bylaısha aıtqanda meıramhana zalynda) onyń qyzyqty oıyndaryn kórsetetindigi kurmetti jurtshylyqqa habarlandyrylǵan, bılet baǵasy eki som elý tıyn delingen.

Jurttyń bári de sol bir keremet fokýs kórsetýshini kórýge barmaq; knágıná Lıtovskaıa qyzynyń aýrýlyǵyna da qaramastan ózine bılet alypty.

Búgin túski astan keıin men Veranyń terezesiniń aldynan ótip bara jattym, ol balkonda jalǵyz otyr eken; meniń aıaǵymnyń astyna bir jazýly qaǵaz kelip túse qaldy:

"Búgin keshke saǵat onǵa aınalǵanda úlken baqsha jaqtan maǵan kel, kúıeýim Pátıgorskige júrip ketti, odan erteń tańerteń ǵana oralady. Meniń adamdarym men gornıchnyılarym úıde bolmaıdy; men olardyń bárine jáne knágınányń adamdaryna bılet taratyp berdim. Men seni kútemin, toqtaýsyz kel".

— Á, báse, aqyry menińshe boldy ǵoı, — dep oıladym men.

Saǵat segizde men fokýsshyny kórýge kettim. Jurt toǵyzǵa jaqyn jınalyp boldy; oıyn bastaldy. Oryndyqtardyń keıingi qatarynan men Vera men knágınányń malaılaryn, gornıchnyılaryn tanydym. Jurttyń bári tegis osynda, Grýshnıskıı lornet ustap birinshi qatarda otyr. Oıyn arasynda qol oramal, saǵat, saqına, taǵy basqalar kerek bolyp qalǵanda fokýsshy sonan alyp turdy.

Grýshnıskıı kópten beri menimen amandaspaıdy, búgin ol maǵan bir-eki ret óte buzyqtyqpen qarady. Esepteser kezimiz kelgende munyń bárin esine túsirermin.

Toǵyzdan asa bergende men ornymnan turdym da, shyǵyp kettim.

Dala kózge túrtse kóringisiz qap-qarańǵy eken. Mańaıdaǵy taýlardyń tóbesine qalyń, sýyq bulttar shógipti, meıramhanany jaǵalaı ósken terekterdiń ústimen anda-sanda ólip bara jatqandaı jel óksıdi; onyń terezesinde toptanǵan halyq tur. Men taýdan tústim de qaqpaǵa qaraı burylyp shapshań júrip kettim. Kenet maǵan áldekim artymnan júrip kele jatqandaı kórindi. Men toqtaı qalyp jan-jaǵyma kóz jiberdim. Qarańǵyda esh nárseni aıyryp bolmaıtyn boldy; men saqtyq etip, úı mańynda qydyryp júrgen adam tárizdi ári ótip kettim. Knájnanyń terezesiniń qasynan ótip bara jatyp taǵy da art jaǵymnan aıaq tyqyryn estidim; shınelge oranǵan bir adam meniń qasymnan júgirip óte shyqty. Bul meni shoshytaıyn dedi, áıtse de men eptep basyp esikke keldim de qarańǵy basqyshqa júgirip shyǵyp kettim. Esik ashylyp, kishkene qol meniń qolymdy ustaı aldy...

— Seni eshkim kórgen joq pa? — dedi Vera sybyrlap, meniń qushaǵyma tyǵyla túsip.

— Eshkim de!

— Meniń seni súıetindigime endi senesiń be? O, men kóp tolqydym da, kóp qınaldym... biraq sen maǵan ne istetemin deseń de qolyńnan keledi.

Onyń júregi qatty soǵady, qoldarynyń sýyqtyǵy muz dese de bolar. Ókpeleý, qyzǵaný, jalyný degender bastaldy; opasyzdyǵyma shydaıtyndyǵyn, óıtkeni ózi tek qana meniń baqytty bolýyma tilektes ekenin aıta kelip, Vera menen bárin de moıyndaýymdy talap etti. Men buǵan onsha nana qoıǵan joqpyn, degenmen ony ant etip, ýádeler berip, taǵy sondaılardy aıtyp tynyshtandyrdym.

— Sonymen, sen Merıge úılenbeısiń ǵoı? Ony súımeısiń?.. Á, onyń oıyn bilesiń be, sorly qyzdyń saǵan ǵashyq bolǵanynan esi ketip júr!..

Túngi saǵat ekiler shamasynda men terezeni ashtym da, eki shálini birine-birin baılastyryp, baǵannan tirep joǵary balkonnan tómengi balkonǵa tústim. Knájnalardyń oty áli janyp tur. Meni áldene sol terezege qaraı tartty. Terezeniń perdesi tegis jabylmaǵan eken, men terezeden úı ishine kóz tastadym. Merı qoldaryn tizesine aıqastyra salyp, óziniń tóseginde otyr; onyń qoıý shashy krýjevamen aınaldyrǵan túngi chepchıkte⁴⁵ kórinbeıdi; qyz kishkene aıaqtaryna parsynyń shubar týflıin kıipti, al onyń appaq ıyqtaryn úlken, narttaı qyzyl oramal jaýyp tur. Qyz basyn keýdesine túsirip jiberip qımylsyz otyr; aldyndaǵy kishkentaı ústelde ashyp tastaǵan kitap, biraq onyń oıy aýlaqta... Áldeqandaı qaıǵyǵa toly kózderi bir betti júz qaıtara qarap shyqqan tárizdi.

Osy mınótte áldekim buta arasynan qozǵalǵandaı boldy. Men balkonnan jerge sekirip tústim. Áldeqandaı ıir qol ıyǵymnan ustaı aldy. "Á, bálem, qolyma tústiń be!.. Endi knájnalarǵa túnde jortarsyń!.." — dedi dóreki daýys.

— Ony myqtap usta! — dedi taǵy bireýi buryshtan shyǵa kelip.

Bular Grýshnıskıı men dragýn kapıtany edi.

Men dragýn kapıtanyn judyryqpen bastan qoıyp jiberip ushyryp túsirdim de, butalardyń arasyna sińip joq boldym. Bizdiń úıdiń arasyn japqan baqshanyń barlyq súrleýi maǵan tegis málim edi.

— Urylar! Qaraýyl!.. — dep aıqaılady olar. Atylǵan myltyq daýsy shyqty; byqsyǵan pyj meniń aıaǵyma jaqyn kep qulady.

Bir mınótten keıin men óz bólmeme kep sheshinip jatyp qaldym. Meniń malaıymnyń esiktiń qulpyn salǵany sol-aq edi, Grýshnıskıı men dragýn kapıtany esikti tarsyldata bastady.

— Pechorın! Siz uıyqtap jatyrsyz ba? Siz osyndamysyz?.. — dep aıǵaılady kapıtan.

— Uıyqtap jatyrmyn, — dep jaýap berdim ashýlanyp.

— Turyńyz! Urylar... Cherkester...

— Men tumaýmyn, sýyq tıer dep qorqamyn, — dep jaýap qattym men.

Olar ketti. Beker-aq jaýap bergen ekem; olar meni taǵy da bir saǵattaı baqsha ishinen izdeıtin edi. Dabyl sol eki arada sumdyq boldy, qorǵannan shaýyp kazak-orys keldi. Bári aıaǵynan turdy; buta bitkennen cherkesterdi izdeı bastady — árıne eshteńe taba almady. Shamasy kóp adamdar, eger garnızon tez kóterilip, budan góri qaırat kórsetińkiregen bolsa, keminde jıyrma shaqty jyrtqyshtar ornynda qalǵan bolar edi-aý degen oıda qalǵan shyǵar deımin.

27 maýsym

Búgin qudyq basyndaǵy áńgime tek túndegi cherkester shabýyly jaıynda boldy. Narzannyń ózime tıisti staqanyn iship boldym da, tal aǵashtarynyń uzyn aleıasyn on shaqty ret aralap shyqtym, sóıtip júrip Veranyń kúıeýin kezdestirdim, ol Pátıgorskiden jańa ǵana kelgen eken. Ol meni qoltyqtap aldy, ekeýimiz restorasıaǵa tamaq ishýge kettik; ol áıeli jóninde óte tynyshsyzdanyp: "Vera búgin túnde qatty qorqypty! Bul oqıǵanyń men úıde joqta bolǵanyn kórmeısiń be?" — dedi ol. Biz buryshtaǵy bólmege aparatyn esik qasyna tamaqtanýǵa otyrdyq, ol bólmede on shaqty jastar otyr eken, olardyń arasynda Grýshnıskıı de bar. Maǵan onyń áńgimesin jasyryn tyńdaýyma taǵdyr ekinshi ret sebep boldy, aqyrynda bul áńgime onyń ómiriniń sheshýi boldy. Ol meni kórgen joq. Sondyqtan men ony qasaqana aıtyp otyr dep oılamaımyn, mine bul jaǵdaı meniń kóz aldymda onyń kúnásyn ósire túsedi.

— Rasynda da, olar cherkester boldy ma eken? Olardy kórgen eshkim bar ma? — dedi áldekim.

— Men sizderge barlyq shyndyqty aıtyp bereıin, biraq men aıtty deı kórmeńizder; bul bylaı boldy: keshe bir adam, atyn sizderge men aıtpaımyn, maǵan kelip, saǵat keshki onǵa aınalǵan kezde áldekimniń knágıná Lıgovskaıalardyń úıine qaraı jasyrynyp ketip bara jatqanyn kórdim dedi. Sizderge aıta ketýim kerek, ol kezde knájna úıde, knágıná osynda bolatyn. Mine, sonan keıin biz ekeýmiz álgi baqyttyny ańdý úshin knájnanyń terezesiniń túbine qaraı jóneldik.

Rasymdy aıtaıynshy, qasymdaǵy serigimniń bar yntasy tamaqta bolyp jatqanyna qaramastan meniń zárem ushyp ketti: eger Grýshnıskıı anyǵyn bilip aıtsa, bul ózine asa jaısyz nárseni estýi múmkin edi. Biraq qyzǵanyshqa berilgen ol Veradan seziktengen joq.

— Mine, kórdińizder me, biz solaısha qolymyzǵa qur dárilep oqtaǵan myltyq aldyq ta tartyp otyrdyq, oıymyz onyń bir záresin alý. Saǵat ekige deıin biz ony baqshada kúttik. Aqyrynda ol kórindi, biraq qaıdan shyqqany belgisiz, terezeden túsken joq, óıtkeni tereze ashylmaıdy, shamasy baǵanalardyń artyndaǵy shyny esikten shyqqan bolar, — aqyrynda deımin men, bireý balkonnan túsip keledi... Mine, knájna degenińiz qandaı? Á? Shirkin, Máskeý boıjetkenderi-aı! Budan keıin taǵy nemenege senýge bolady? Bizdiń ony ustaı alǵymyz kelip edi, biraq ol sytylyp shyǵyp, qoıandaı bult etip butalar arasyna sińip ketti; men ony atyp jiberdim.

Grýshnıskııdiń mańynan senimsizdik kúńkilderi shyqty.

— Sizder senbeısizder me? Osynyń bári aqıqat ekenin adal sezimmen, adamshylyq arymmen sendiremin, dálel úshin men sizderge sol myrzanyń atyn da aıtyp bereıin — dedi Grýshnıskıı.

— Aıtshy, aıtshy, kim ol! — degen daýystar jan-jaqtan jamyrap ketti.

— Pechorın, — dep jaýap berdi Grýshnıskıı.

Osy mınótte ol basyn kóterip aldy, men oǵan qarsy qarap esik aldynda tur edim; ol sumdyq qyzaryp ketti. Men oǵan jaqyndap keldim de salmaqpen jurtqa estirte:

— Baryp turǵan jeksuryn ósegińizdi rastaý úshin arym men adal sózimdi beremin dep qarǵanyp qoıǵanyńyzdan keıin kirgenime ókinishtimin. Eger men birge bolǵanymda siz mundaı aramdyqtan aýlaq bolǵan bolar edińiz.

Grýshnıskııdiń ashýy kelip, ornynan ushyp turdy.

— Sizden suraımyn, — dedim men daýsymdy sol qalpynda ustap. — Sizden suraımyn, sózińizden qazirden bastap qaıtyńyz; onyń oıdan shyǵarylǵanyn ózińiz de jaqsy bilesiz ǵoı. Sizdiń sonshalyq ınabatty dańqyńyzǵa bas urmaǵan áıel mundaı qarǵysqa jolyǵýǵa tıis dep men oılamaımyn. Jaqsylap oılańyzshy: siz pikirińizdi jaqtaımyn dep ınabatty adam degen ataqqa ıe bolý quqyǵynan aıyrylasyz jáne ómirińizge qater týǵyzasyz.

Grýshnıskıı qatty qobaljýda, kózin tómen túsirip jiberip meniń qarsy aldymda turdy. Biraq ar men menmendiktiń arasyndaǵy tartys uzaqqa sozylmady. Qasynda otyrǵan dragýn kapıtany ony shyntaǵymen túrtip qaldy; ol selk ete qaldy da kózin joǵary kótermesten maǵan tez bylaı jaýap berdi:

— Qaıyrymdy patsham, men bir nárse aıtsam oılanyp aıtamyn, tileseńiz, qaıta aıtýǵa daıynmyn... Men sizdiń qaharyńyzdan qoryqpaımyn, bárine ázirmin.

— Bárine daıyn ekenińizdi kórsettińiz, — dedim men oǵan salqyn, sóıtip dragýn kapıtanyn qolynan ustadym da bólmeden shyǵyp kettim.

— Sizge ne kerek? — dedi kapıtan.

— Siz Grýshnıskııdiń sybaılasy kórinesiz, múmkin onyń sekondanty da bolarsyz?

Kapıtan bir túrli mańǵazdyqpen basyn ızedi.

— Siz taýyp kettińiz, men onyń sekondanty bolýǵa mindettimin, sebebi oǵan kórsetken jábirińizge men de ortaqpyn; óıtkeni keshe keshte men onymen birge bolǵamyn, — dedi ol óziniń erbıgen denesin jıyńqyrap.

— Á! Basyńyzdan taq etkizip qoıyp qalyp júrgenim siz ekensiz ǵoı?

Ol birese bozaryp, birese kógerip ketti; júzinen jasyryn yza belgisi kórindi.

— Búgin sizge óz sekondantymdy jiberemin, — dedim men, óte qurmetpen basymdy ızep, ony ashý qysyp turǵanyn baıqamaǵan adamsha.

Restorasıa tabaldyryǵynda Veranyń kúıeýine kezdestim, shamasy ol meni kútip tursa kerek.

Ol óte qýanǵan adamnyń túrimen, meniń qolymnan ustaı aldy.

— Er kóńildi jas jigit! — dedi ol kózine jas alyp. — Men bárin de estidim. Netken jaýyz! Netken qara nıet!.. Mine, osydan keıin olardy abyroıly úıińe kirgizip kór! Qyzymnyń bolmaǵanyna qudaıǵa shúkir! Degenmen sizdi, ómirińizdi kim úshin qaýipke baılasańyz sol umytpas. Meniń mezgilsiz eshkimge aıtpaýyma senińiz, men ózim de jas bolǵanmyn, áskerı qyzmetti de atqarǵanmyn, sondyqtan bul jumysqa aralaspaý kerek ekenin bilemin, qosh bolyńyz, — dedi ol sózin aıaqtap.

Baıǵus! Qyzym joq dep qýanady-aý...

Men týra Vernerge jóneldim, ol úıinde eken, Vera men knájnaǵa qarym-qatynasymnan bastap, baıqaýsyz estip qalǵan sózderimdi, ol myrzalardyń meni aqymaq etkisi kelip qur dárilegen oqpen atystyrǵysy kelgenderin, bárin qaldyrmaı aıtyp berdim. Endi másele qaljyńnyń sheńberinen shyǵyp ketti, olar múmkin istiń aıaǵy bulaı bolaryn kútpegen shyǵar.

Doktor meniń sekondantym bolýǵa rızalasty; men oǵan jekpe- jektiń sharttary jóninde birneshe keńester berdim; ol múmkindiginshe istiń qupıa bolý jaǵyn qarastyratyn boldy, óıtkeni men ólimge qashan da daıyn bolǵanymmen mundaǵy eldiń aldynda óz bolashaǵymdy múlde kirlegim kelmeıdi ǵoı.

Budan keıin men úıge qaıtyp kettim, bir saǵattan soń doktor óziniń ekspedısıasynan oraldy.

— Sizge qarsy shynynda uıymdasqan qastandyq bar, ákeı, — dedi ol. — Grýshnıskııdiń úıinde dragýn kapıtany men ata-tegin bilmeımin taǵy bir myrza otyr eken. Men úıge kirmesten buryn kaloshymdy shesheıin dep aldyńǵy bólmege bir mınótteı bógelip qaldym. Olarda sumdyq shý, talas bolyp jatyr eken... "Men buǵan ne qylsańdar da kóne almaımyn! Ol meni jurt aldynda sókti, anaý kezde bir jón edi..." — dedi Grýshnıskıı.

"Seniń sharýań qansha? Bárin men óz moınyma alamyn. Men bes dýelde sekýndant bolǵan adammyn, ony qalaı retteıtinin bilemin. Men bárin de oılap qoıdym. Táńir jarylqasyn, tek maǵan bóget bolmashy! Qorqytyp alǵannyń zıany joq. Ońaı qutylar jol turǵanda ózińdi qaýipke baılaýdyń keregi ne?.." — dedi dragýn kapıtany. Osy kezde men de kelip kirdim. Olar kenet sózderin toqtata qoıdy. Bizdiń kelisimimiz tym uzaqqa sozyldy; aqyrynda biz isti mine bylaı sheshtik: osy aradan bes shaqyrym shamasynda adam júrmeıtin jerde bir ańǵar bar; olar erteń tańǵy saǵat tórtte sonda barady, al biz olardan jarty saǵat keıin shyǵamyz; sender alty qadam jerden atysasyńdar, muny Grýshınskııdiń ózi talap etti. Ólgenderińniń jalasy cherkesterge. Endi meniń mynandaı kúdigim bar: olar, — ıaǵnı sekondanttar ózderiniń burynǵy jobasyn biraz ózgertkenge uqsaıdy, sonymen bir-aq tapanshany — Grýshınskııdiń tapanshasyn ǵana oqtamaq. Bul azdap kisi óltirýge uqsas, soǵys ýaqytynda, ásirese Azıa soǵysynda qýlyq isteýge bola beredi; al Grýshnıskıı joldastarynan góri adalyraqtaý ǵoı deımin.

Siz qalaı oılaısyz? Biz sezip qalǵanymyzdy olarǵa ańǵartýymyz kerek pe, joq pa?

— Eshqashan da, doktor! Sabyr etińiz. Men olarǵa ońaı túse qoımaspyn.

— Siz ne istemeksiz?

— Ol meniń jasyryn syrym.

— Baıqańyz, qapy qalyp júrmeńiz... alty-aq qadam jer ǵoı!

— Doktor, men sizdi erteń saǵat tórtte kútemin; attar daıyn bolady... qosh bolyńyz.

Men óz bólmemdi jaýyp alyp keshke deıin úıde otyrdym, meni knágınálarǵa shaqyryp malaıy kelgen eken, men aýyryp jatyr dep aıtsyn dedim.

Saǵat túngi eki...uıqym keler emes... Erteń qolym qaltyramas úshin uıyqtap alǵanym da jón edi. Alty qadam jerden qapy soǵý da qıyn-aý! Grýshnıskıı myrza sizdiń aılańyzdyń jóni kelmes... Biz ekeýmiz oryn aýystyratyn bolarmyz: seniń qup-qý bolǵan júzińnen jasyrynyp turǵan qorqynyshtyń belgisin endi men izdeıtin bolarmyn. Bul qaterli alty qadamdy sen óziń nege taǵaıyndadyń? Sen meni ońaılyqpen saǵan mańdaıymdy tosa qoıar dep oıladyń ba... biz jerebe ustasamyz!.. Mine sonda... Sonda... eger onyń baǵyna shyqsa qaıtemin? Eger meniń baq juldyzym mańdaıymnan taısa?.. O da múmkin-aý: ol talaıdan beri maǵan adal qyzmet istep kele jatyr edi.

Nesi bar? Óletin bolǵansyn, ólý kerek! Dúnıe úshin meni joǵaltý onsha aýyr emes qoı; meniń ózime de dúnıeniń qyzyǵy taýsylǵan tárizdi. Men toı-dýman ishinde qalǵyp, uıyqtaýǵa ketý úshin karetasyn kútip otyrǵan adam tárizdimin. Al, kareta daıyn... qosh turyńyzdar!..

Ótkenderimniń bárin oımen sholyp shyǵyp, ózimnen eriksiz: Men ne úshin ómir súrdim? Dúnıege ne maqsatpen keldim?.. — dep suraǵandaımyn. Anyǵynda maqsatym bar edi, ómir meni uly iske daıyndap edi, óıtkeni men óz júregimde ulan-asyr kúsh barlyǵyn sezýshi edim... Biraq men óz ornymdy taba almadym, qur ǵana qumarlyqtyń, buzyq joldyń maǵan tastaǵan jemine eligip kete bardym; onyń tegeýrini meni temirdeı ári qatty, ári sýyq etti, izgi tilegimniń jalyny máńgi sónip, ómirimniń eń jaqsy kórki joǵaldy. Sodan beri men taǵdyr qolynda balta mindetin neshe mártebe atqardym! Kóbinese yzaly ashýsyz, únemi aıaýsyz men ólim quraly esebinde ólimge buıyrylǵan jandardyń moınyn qıyp túspedim be... Meniń mahabbatym eshkimge baqyt ápergen joq, óıtkeni men súıgenimniń jolyna esh nársemdi qurban etip kórgenim joq: men ózim úshin ǵana, óz basymnyń lázzaty úshin ǵana súıdim; men tek júregimniń toıymsyz tilegin qanaǵattandyrý úshin, basqalardyń ystyq sezimin, tátti erkeligin, qýanysh, qaıǵysyn toqtaýsyz juta berdim, biraq eshqashan da toıǵanym joq. Osylaısha ashtyqtan silesi qatyp qaljyraǵanda adam uıyqtap ketedi de, tús kóredi, túsinde onyń aldynda baı taǵamdar men byjyldaǵan sharaptar turady; ol solardy raqattanyp iship, jeıdi, oǵan bir túrli jeńil bolǵan sıaqtanady, tek, oıanyp ketse bolǵany armany ǵaıyp bolady da... onda burynǵydan eki ese ósken ashtyq pen ókinish qalady emes pe!

Múmkin men erteń ólermin!.. Jer ústinde meniń syrymdy bútindeı uǵatyn bir jan ıesi qalmas. Meniń ózimniń anyǵynda qandaı bolǵanyma qaramastan bireýler asyra jamandar da, bireýler asyra maqtar... Bireýler ol ınabatty jas edi der, bireýler jaýyz edi der. Munyń ekeýi de shyndyqtan aýlaq. Osydan keıin ómir súremin dep talpynýǵa bola ma? Degenmen qyzǵylyq úshin ómir súresiń: áldeqandaı jańa birdeńeni kútkendeı bolasyń... Ári kúlki, ári ókinish!

* * *

Meniń N. qorǵanyna kelgenime, mine, bir jarym aı boldy. Maksım Maksımych ańǵa ketti... Men jalǵyz; tereze túbinde otyrmyn; sur bult taýdy etegine deıin jaýyp ketti; tuman arasynan kún bir sary tańba tárizdi kórinedi. Sýyq; jel ysqyryp terezeniń qaqpaǵyn syqyrlatady... ishim pysty!.. Tolyp jatqan ýaqıǵalar kıligip úzip ketken ózimniń jýrnalymdy jaza bastaıynshy.

Sońǵy betin oqyp otyrmyn: kúlki! Meniń ólgim kelipti, biraq ólmeppin; óıtkeni qasiret kesesin túbine deıin jutyp bolǵanym joq eken, endi men áli kóp jasaıtyn sıaqtymyn.

Qalaısha barlyq bastap keshkenderim osy kúnge deıin ashyq-aıqyn meniń oıymda qalǵan! Ýaqyt olardyń birde-bir tús ereksheligin joıa almapty!

Jekpe-jekke shyǵar aldyndaǵy túnde, túnimen bir mınýt ta uıqtamaǵanym meniń esimde. Kópke deıin jaza da almadym. Bir jasyryn mazasyzdyq meni bılep barady. Bólme ishinde bir saǵattaı árli-berli júrdim; sonan keıin otyrdym da meniń ústelimde jatqan Valter Skottyń⁴⁶ "Shotlandıa Pýrıtandary" degen romanyn ashyp, áýeli biraz kúsh salyp oqı bastap edim, sodan keıin onyń sıqyrly qıaldarynda berilip, dúnıeni umytyp ketippin... Aqyry tań da atty. Meniń júıkem de tynyshtaldy. Men aınaǵa qarap turyp qalyppyn; uıqysyzdyq azabynyń taby túsken betimdi kómeskileý bozalańdyq basypty. Mańaıyn qońyrlaý bir kóleńke qaptaǵanymen, kózderim óshpesteı ótkir tákapparlyqpen jarqyrap tur. Men sonan keıin ózime-ózim razy boldym.

Attardy ertte dedim de kıinip sýǵa túsýge jóneldim. Salqyn Narzan sýyna bar denemmen batqan kezimde kúsh-qýatymnyń túgelimen janyna qaıta oralǵanyn baıqadym. Men vanadan balǵa baratyn adamdaı tyń, sergek bolyp shyqtym. Budan keıin jan sezimi tánge baılanysty emes dep kim aıtar...

Qaıtyp kelsem doktor kelip otyr eken. Onyń butynda sur shalbar, ústinde arhalýk⁴⁷, basynda cherkes bórki.

Men osy bir kishkentaı adamnyń qaýqıǵan úlken cherkes bórkin kıgenin kórip qarqyldap turyp kúldim: onyń júzi bylaı da jigerli emes edi, al bul joly burynǵysynan múlde sopaıyp ketken eken

— Doktor, siz nelikten qaıǵylysyz? — dedim men oǵan. — Siz talaı adamdy o dúnıege uly sabyrlylyqpen júz qabat shyǵaryp salǵan joqsyz ba? Meni ýlanǵan adam dep oılańyz; múmkin jazylarmyn, múmkin ólermin; ekeýi de tabıǵı is. Maǵan aýrýy asqynyp ketken, biraq nemen aýyrǵany sizge áli málim bolmaǵan naýqas esebinde qarańyz. Mine, sonda ǵana sizdiń qumarlyǵyńyz eń joǵarǵy qalpyna jetedi de, siz maǵan birneshe mańyzdy fızıologıalyq baıqaýlar, tekserýler jasaı alasyz... Bireýdiń kúshpen óltirýin kútý aýrýdyń dál ózi emeı nemene?

Meniń bul oıym doktordy tańǵaldyrdy, ol kóńildeneıin dedi.

Biz atqa qondyq; Verner tizgindi qos qoldap ustap aldy, biz shaba jóneldik. — Slobodka arqyly qorǵannyń qasynan kózdi ashyp- jumǵansha óte shyqtyq ta, mınót saıyn kóldeneń kezdesetin tolyp jatqan gúrildegen bulaq sýlaryn basyp, jarym-jartylaı bıik shóp shyǵyp ketken ıirim joly bar ańǵarǵa kelip kirdik. Bul sýlardy álsin-áli keship ótkenimizge doktor qatty ashýlanyp keledi, óıtkeni onyń astyndaǵy aty sýǵa kezdesken saıyn osqyryp turyp alady.

Men mundaı zeńgir. móldir tańǵy shaqty kórgen emespin Kógergen taý jotalarynan jaǵa ǵana qyltıyp kórine bastaǵan kún kóziniń jyly shuǵylasy óship bara jatqan túnniń salqyn lebimen quıylysyp, barlyq tirshilikti áldeqandaı bir tátti ásermen maýjyratyp tur; shyǵyp kele jatqan kúnniń qýanyshty shuǵylasy ańǵarǵa áli túsken joq; ol tek bizdiń eki jaǵymyzdy qorshaǵan bıik shyńdardyń bastaryn ǵana altynǵa malyp tur; ańǵardyń tereń jyralarynda ósken qoıý japyraqty shilikter, jeldiń aqyryn alǵan deminen terbetilip bizdi aq kúmisteı ulpalarymen jaýyp ketedi. Osy joly meniń tabıǵatty burynǵydan góri artyǵyraq túıgenim áli esimde, júzim aǵashtarynyń japyraqtaryndaǵy mıllıon túspen qubylyp turǵan shyqtardyń ár tamshysyna qadala, suqtana qaraımyn. Ushy-qıyry joq buldyraǵan alysqa yntyǵa kóz jiberemin! Sol bir alystyń barǵan saıyn joly tar, shyńdary kókpeńbek, qorqynyshty bola beretin sıaqty, olar bara-bara ótkel bermes berik jar bolyp qosylyp ketetin tárizdi. Biz únsiz júrip kelemiz.

— Siz ósıetińizdi jazdyńyz ba? — dep surady kenet Verner.

— Joq.

— Eger ólip ketseńiz?

— Mırasqorlar ózinen-ózi-aq tabylar.

— Qalaısha sizdiń dostaryńyz joq, siz qalaısha olarǵa ózińizdiń sońǵy qoshtasar sózińizdi joldaǵyńyz kelmeıdi?..

Men basymdy shaıqadym.

— Áldeneńizdi eskertkishke qaldyryp keterlik dúnıede bir áıel zaty da bolmaǵany ma?..

— Doktor, men sizge oz júregimdi ashaıyn ba?.. Siz tileısiz be sony? — dep jaýap berdim. — Kórmeısiz be, ólerde súıgen áıeliniń atyn atap, jan dosyna, ıa maılanǵan, ıa maılanbaǵan bir tal shashyn sol áıelge dep qaldyryp ketetin ýaqyttan men ótip kettim ǵoı. Ajalymnyń jaqyn turǵanyn jáne ólip ketýim múmkin ekenin oılaǵanda men ózimdi ǵana oılaımyn: osy kúnde muny da istemeıdi ǵoı. Dostar meni erteń-aq umytyp ketedi, ári-beriden soń olardyń men týraly qandaı ósekter aıtaryn qudaı bilsin, áıelder basqa bireýdi qushaqtaıdy da, ózin ólgen adamǵa tańbasyn dep meni kúlki qylady, báriniń de aldarynan jarylqasyn! Ómir daýylynan men birneshe ıdeıa alyp shyqtym — biraq, birde-bir sezim alǵanym joq. Men baıaǵydan júrek sezimimen emes, baspen, aqylmen ómir súremin. Men óz basymnyń nápsiqumarlyǵy men minez-qulyqtaryn syrt adamdaı qatańdyqpen salmaqtap, tekseremin. Men eki adammyn: bireýi tolyq maǵynasynda ómir súredi, al ekinshisi ony baıyptaıdy, tergep, tekseredi, birinshisi bir saǵattan keıin dúnıemen de. sizdermen de máńgi qoshtasar, al ekinshisi she... ekinshisi? Baıqańyzshy, doktor: oń jaqtaǵy quz basynda úsh nárseniń qaraýytýyn kóresiz be? Olar múmkin bizdiń jaýlarymyz shyǵar?..

Biz shaba jóneldik.

Quzdardyń etegindegi butalar túbinde úsh at baılaýly tur eken; biz de óz atymyzdy sol jerge baılap, ózimiz tar ǵana súrleý arqyly qasynda dragýn kapıtanymen jáne Ivan Ignatevıch deıtin (onyń ata-tegi men esh ýaqytta estigen emespin) sekóndanty bar Grýshnıskıı bizdi kútip turǵan alańǵa kóterildik.

— Biz sizderdi kútkeli kóp boldy, — dedi dragýn kapıtany mysqyldap jymıyp.

Men saǵatymdy aldym da oǵan kórsettim.

Ol saǵatynyń alǵa ketip qalatynyn aıtty da, menen ǵapý ótindi.

Aýyr únsizdik birneshe mınótke sozyldy; aqyrynda ol qalypty doktor buzyp, Grýshnıskııge qarap sóılep ketti:

— Menińshe ekeýińiz de atysýǵa daıyn ekendikterińizdi bildirip, ar men namys aldyndaǵy boryshtaryńyzdy ótedińizder ǵoı deımin, sondyqtan endigi jerde, myrzalar, ózderińiz túsinip, áńgimeni tatý-tátti aıaqtaýlaryńyzǵa bolar edi, — dedi.

— Men daıarmyn, — dedim men.

Kapıtan Grýshnıskııge ym qaqty, ol meni qorqyp tur-aý dep oılap, osy mınótke deıin óńi qashyp tursa da, sazara qaldy. Osy jerge kelgennen beri ol maǵan birinshi ret týra qarady, biraq onyń kózqarasynda óziniń ishki oı tartysyn bildirgendeı bir mazasyzdyq bar edi.

— Siz shartyńyzdy túsindirińizshi, siz úshin barlyq qolymnan kelgenin isteıtinime senińiz...

— Meniń sharttarym mynaý: siz qazir jurt aldynda maǵan japqan jalalaryńyzdy qaıtyp alasyz da, menen keshirim suraısyz...

— Qaıyrymdy patsham, sizdiń maǵan mundaı nárselerdi usynýǵa batylyńyz qalaı barǵanyna meniń tańym bar?..

— Men budan basqa sizge ne usynbaqpyn?..

— Biz atysamyz.

Men ıyǵymdy qımyldattym.

— Árıne, oılap qarańyzshy, ekeýmizdiń birimiz sózsiz qazaǵa ushyraımyz.

— Men sol qazaǵa ushyraıtyn siz bolsa eken dep tileımin...

— Men onyń kerisinshe bolatyndyǵyna kámil senemin...

Ol qysylǵannan qyzaryp ketti, sóıtip eriksiz qarqyldap kúldi.

Kapıtan ony qoltyǵynan alyp, shetke alyp shyqty; olar uzaq sybyrlasty. Men bul jerge sabyr men izgi tilekte kelip edim, biraq mynanyń bári meniń jynymdy keltirýge aınaldy.

Doktor meniń qasyma keldi.

— Beri qarańyzshy, — dedi ol óte úreılengen pishinde; — siz, rasynda, olardyń qastandyǵyn umytyp ketkensiz-aý?.. Men tapanshany oqtaı bilmeımin, sol sebepti... Siz bir qyzyq adamsyz! Olarǵa oılaryńyzdy bilemin dep aıtsańyzshy, sonan keıin olardyń batyly barmaıdy... Sizdi qus atqandaı atyp tastaǵanǵa qumarsyz ba?..

— Táńiri jarylqasyn, doktor, sabyrsyzdanbaı toqtaı turyńyzshy... Men olar jaǵyna eshbir paıda bolmaıtyndaı etemin, ábden sybyrlasyp bolsyn...

— Myrzalar, bul ishti pystyrdy ǵoı! Atysatyn bolsaq atysaıyq ta; ábden sóılesip alýǵa keshe ýaqyttaryńyz bolyp edi ǵoı, — dedim men daýystap.

— Biz daıynbyz, — dedi kapıtan. — Myrzalar, oryndaryńyzǵa turyńyzdar!.. Doktor, alty qadamdy ólsheı qoıyńyzshy...

— Turyńyzdar! — dep qaıtalady Ivan Ignatevıch shińgirlegen daýyspen.

— Ruqsat etińizder! — dedim men: taǵy bir shart; biz óltirý úshin soǵysatyn bolǵandyqtan, munyń bári jasyryn jumbaq bolyp qalýyn, bizdiń sekondanttarymyzdyń jaýapty bolmaýyn qamsyz eterlikteı múmkindigi bar jaǵdaıdyń bárin de isteýge mindettimiz. Osyǵan sizder rızasyzdar ma?..

— Ábden rızamyz.

— Endeshe men mynany oılap taptym. Anaý tik turǵan shyńnyń ushar basynda, oń jaqta kóringen tar alańdy baıqaısyzdar ma? Sodan tómengi etekke deıin, eger artyq bolyp júrmese, otyz sajendeı bolar deımin; etekte úshkir tastar bar. Árqaısymyz sol alańnyń tik qabaǵyna turamyz; sonda jeńil jaranyń ózi ajalmen tynady: bul sizderdiń tilektsrińizben qabysady ǵoı deımin, óıtkeni alty qadamdy belgilegen sizder ǵoı. Kim jaraly bolsa sol lezde joǵarydan tómen qaraı qulaıdy da byt-shyt bolady; doktor oqty sýyryp alady, sodan keıin bul tezinen kelgen ajaldy sátsiz sekirgendikten bolǵan eken dep túsindirý ońaı bolady. Kimniń birinshi bolyp atýyn biz jerebemen sheshemiz, qorytyndysynda aıtarym, men munsyz atyspaımyn.

— Osy durys bolar! — dedi kapıtan, rızalyǵyn bildirip, basyn ızegen Grýshnıskııge telmire qarap. Grýshnıskııdiń júzi mınót saıyn qubylyp turdy. Men ony óte qıyn jaǵdaıǵa qaldyrdym. Burynǵy qoldanylyp júrgen qaǵıdalar boıynsha atyssaq, ol meniń aıaǵymnan kózdep, meni jeńil jaralaıtyn edi de, osylaısha óziniń kegin alyp aryna aýyrtpalyq qaldyrmaıtyn edi, bulaı etýine bolatyn da edi, al endi ol ne qur aýaǵa atady, ne kisi óltirýshi bolady, bolmasa óziniń qara nıettik oıynan qaıtyp, menimen birdeı qaterge óz basyn da baılaıdy. Osy mınótte men onyń ornynda bolýdy tilemegen bolar edim. Ol kapıtandy shetke alyp shyǵyp áldeneni úlken qyzýlyqpen aıta bastady; onyń kógerip ketken erinderiniń dir-dir etip turǵanyn meniń kózim shaldy; biraq kapıtan odan yzaly kúlkimen teris aınaldy da. — "Sen aqymaqsyń! Esh nársege túsinbeısiń! — dedi daýsyn ájeptáýir shyǵaryńqyrap: — eshteńege túsinbeısiń! Myrzalar, jónelińder!"

Tar ǵana soqpaq, butalar arasymen bizdi quzǵa qaraı alyp júrdi, quzdan opyrylǵan tastardyń oryndary osy bir tabıǵat jasaǵan satynyń qaýipti de bolsa baspaldaǵy tárizdi; butalardan ustap biz órmeleı bastadyq. Alda Grýshnıskıı ketip barady, odan keıin onyń sekýndanttary, eń artynda biz doktor men ekeýmiz kele jatyrmyz.

— Men sizge qaıran qalamyn, — dedi doktor, meniń qolymdy qatty qysyp. — Tamyryńdy bershi, ustap kóreıin!.. O, o, bezgek ustaǵandaı eken!.. Biraq júzińnen eshteńe sezilmeıdi... Jalǵyz-aq kózińiz ádettegiden kúshtirek jarqyraıdy.

Kenet, usaq tastar sýdyrap aıaq astymyzǵa qulady. Bul ne? Grýshnıskıı súrindi, ol jarmasqan butaq ta úzilip ketti, eger sekondanttary súıep qalmaǵanda ol shalqalaǵan boıymen tómen domalaǵan bolar edi.

— Baıqańyz! Kúni buryn kúırektikke salynyp, tym erte qulap ketpeńiz; ol jaqsy yrym emes. Iýlıı Sezardy⁴⁸ eske alyńyz! — dedim men oǵan daýystap.

Mine, biz eń bıik jartastyń basyna shyqtyq: alań kádimgi dýelge shyǵatyndarǵa arnalyp jasalǵandaı qummen tóselipti. Aınalamyzda tańnyń altyn shapaǵyna malynǵan bıik taýlar, olar úıme-júıme, beıne bir san jetpes qaraqurym mal tárizdi, solardyń ońtústiginde, bastaryna shyǵystan aýǵan bulttar shókken muzdy bıikterdi denesimen jaýyp abajadan appaq Elbrýs tur. Men alańnyń jarqabaǵynan tómenge kóz jiberdim, basym aınalýǵa az-aq qaldy: sonaý tómen kór sıaqty ári qarańǵy, ári sýyq sekildi; onyń túbine daýylmen ýaqyt laqtyryp tastaǵan naıza tastar óziniń jemin kútip turǵandaı.

Biz atysýǵa tıisti alań beıne bir dál túsirilgen úshkelge uqsaıdy. Jardyń eń shetki qabaǵynan beri qaraı alty qadamdy ólshep aldyq ta, kimge aldymen dushpannyń oǵyna qarsy turýǵa týra kelse, sol artymen qulamaǵa berile jardyń dál qabaǵyna turatyn bolsyn dep uıǵardyq; eger ol ólmese dushpandar tabanda oryn aýystyratyn bolady.

Men bar paıdany Grýshınskııge isteýge tyrystym, meniń ony synaǵym keldi; onyń júreginde adamgershilik ushqyny qozǵalýy múmkin edi. onda bári de jaqsylyqpen sheshiler edi; biraq menmendik pen minez osaldyǵy ústemdik aldy... Eger taǵdyr maǵan meıirimshilik etse men ony endi aıamasqa bekindim, mundaı sharttardy óz aryna kim júktemedi deısiń?

— Jerebe tastańyz, doktor! — dedi kapıtan. Doktor qaltasynan kúmis aqshany aldy da, aspanǵa kóterdi.

— Reshetka! — dedi Grýshnıskıı dostyq túrtkisi kenet oıatyp jibergen adam tárizdi asyǵa daýystap.

— Orel! — dedim men.

Kúmis shyrqap aspanǵa shyǵyp, syńǵyr etip jerge tústi; bári soǵan umtyldy.

— Baqytty ekensiz, — dedim men Grýshnıskııge: — birinshi bop siz atatyn boldyńyz! Biraq esińizde bolsyn eger siz meni óltirmeseńiz, men qapy soqpaımyn, bul sizge bergen shyn sózim.

Ol qyzaryp ketti; oǵan qarýsyz adamdy óltirý uıat kórindi; men oǵan qadala qarap turdym; sol mınótte ol keshirýimdi ótinip meniń aıaǵyma jyǵylatyndaı kórindi; biraq mundaı ońbaǵandyqty moıynǵa qalaı alsyn?.. Oǵan endi bir-aq jol qaldy, ol — aýaǵa atýy, men onyń aýaǵa atatynyna kámil sendim! Olaı etýine biraq nárse bóget bolýy múmkin: ol onyń meni ekinshi ret atysýdy talap eter-aý degen oıy.

— Mezgil jetti! — dedi doktor, qolymnan tartyp sybyrlap qana: — eger siz, olardyń istemek isterin biletinimizdi qazir aıtpasańyz, bári qurydy. Qarańyzshy, ol áne uıyqtap jatyr... eger siz eshteńe demeseńiz, onda men ózim...

— Ataı kórmeńiz, doktor! — dep jaýap berdim men ony qolynan tartyp: — Siz bárin búldiresiz; bóget bolmaımyn dep siz maǵan sóz berip edińiz ǵoı... Sizdiń qansha jumysyńyz bar? Múmkin meniń ólgim keletin shyǵar... Ol maǵan tańyrqaı qarady.

— O! Onyń jóni basqa!.. Jalǵyz-aq ol dúnıede maǵan kiná taqpańyz...

Bul eki arada kapıtan óziniń tapanshalaryn oqtady da bireýin kúlimsirep kúlip, birdeńe dep sybyrlap, Grýshnıskııge berdi; bireýin maǵan berdi.

Záýde jeńil jaraly bola qalsam keıin qulap ketpeıin degen oımen, men sol aıaǵymdy tasqa myqtap tiredim de, azdap ilgeri qaraı eńkeıińkirep alańnyń buryshyna kelip turdym.

Grýshnıskıı maǵan qarsy qarap turyp, berilgen ısharat boıynsha tapanshasyn kótere bastady. Tizeleri dir-dir etip, ol meniń dál mańdaıymdy kózdedi...

Meniń keýdemdi adam aıtyp bolmastaı ashý kernep ketti.

Kenet ol tapanshasynyń aýzyn tómen túsirip jiberdi de, appaq qýdaı bolyp, óziniń sekýndantyna buryldy:

— Ata almaımyn, — dedi mińgirlegen daýyspen.

— Qorqaq! — dedi kapıtan.

Myltyq atyldy. Oq meniń tizemdi jyryp ketti, jardan tezirek keteıinshi degen oımen men eriksiz ilgeri qaraı birneshe qadam bastym.

— Al, baýyrym, Grýshnıskıı, tıgize almaǵanyń ókinish boldy! Endigi kezek seniki, jarǵa tura qal! — dedi kapıtan. — Áýeli meni qushaqta, biz endi kórise almaspyz! — Olar qushaqtasty, kapıtan ózin kúlkiden zorǵa ustap tur: — Qoryqpa, — dedi ol Grýshnıskııge qýlana qarap, — dúnıedeginiń bári áýreshilik!.. Minez degeniń aqymaqshylyq, taǵdyr — kúrke taýyq, al tirshilik quny — bir tıyn!

Osy bir qaıǵyly sózdi nasattanyp turyp aıtqannan soń, ol óziniń ornyna ketti, munyń artynsha Ivan Ignatevıch kózine jas alyp Grýshnıskııdi qushaqtady, mine, endi ol meniń qarsy aldymda jalǵyz qaldy. Sol kezde meniń keýdemde qandaı sezim qaınaǵanyn meniń tap osy ýaqytqa deıin túsinip-bilgim keledi; onda jábir kórgen namysymnyń qaıǵysy da bar edi, onymen qatar qazir aldymda sondaı senimdi, sondaı alańsyz ornyqty kóńilmen maǵan qarap arsyzdyqpen bedireıip turǵan adamnyń osydan eki mınót buryn ózin eshbir qaýip-qaterge ıtermeı-aq, meni ıtshe atyp tastaı jazdaǵanyn oılaǵanymnan týǵan kek pen yza bolatyn, óıtkeni aıaǵymnyń jarasy budan góri aýyryraq bolǵanda men á degenshe quzdan tómen domalaıtyn edim ǵoı.

Men, onyń júzinen az da bolsa ókinish belgisin kórer me ekem degen nıetpen oǵan tapjylmaı birneshe mınót qarap turyp qaldym. Biraq ol maǵan kúlimsirep turǵandaı kórindi.

— Men sizge óler aldynda qudaıǵa qulshylyq etýge keńes berer edim, — dedim men.

— Óz janyńyzdan góri meniń janymnyń qamyn kóp oılamaı-aq qoıyńyz. Sizden bir-aq nárse suraımyn: tezirek atyńyz.

— Sóıtip siz óz ósegińizden qaıtpaısyz ba? Menen keshirim suramaısyz ba?.. Jaqsylap oılańyzshy, aryńyz sizge eshteńe demeı me?

— Pechorın myrza! — dep aıǵaı saldy dragýn kapıtany: — sizge aıtýǵa ruqsat etińiz... Siz munda kúná keshirip, syr aıttyrýǵa kelgen joqsyz ǵoı. Tezirek bitireıik: bireý-mireýdiń alańnan ótip bara jatyp bizge kózi túser.

— Jaqsy. Doktor, maǵan kelińizshi. Doktor jetip keldi. Sorly doktor! Júzine qarasam, ol budan on mınót burynǵy Grýshnıskııden de beter qup-qý eken.

Budan keıingi sózderimdi men ádeıi ólim jazasyna shyǵarylǵan úkimdi oqyǵandaı daýystap, sózdi bólip, anyq etip aıttym.

— Doktor, myna myrzalar asyǵyp júrgende meniń tapanshama oq salýdy umytyp ketken-aý deımin: sondyqtan sizdiń jaqsylap qaıta oqtaýyńyzdy suraımyn!

— Múmkin emes! — dep aıǵaılady kapıtan: — múmkin emes! Men eki tapanshany da oqtaǵanmyn; álde sizdikiniń oǵy túsip qalǵan bolar... Onda meniń kinám emes, al sizdiń qaıta oqtaýǵa qaqyńyz joq... eshbir qaqyńyz... bul múldem qaǵıdaǵa qarsy; men oǵan jol bermeımin...

— Jaqsy! — dedim men kapıtanǵa; — eger sizdiń sózińiz shyn bolsa, biz ekeýmiz dál osy shart boıynsha atysatyn bolamyz...

Ol kúmiljip qaldy.

Grýshnıskıı uıalǵan adamdaı basyn tómen salbyratyp túnerip tur eken.

— Qozǵama olardy! — dedi aqyrynda kapıtanǵa, ol doktordyń qolynan meniń tapanshamdy julyp alǵaly jatyr edi.. — olardiki durys ekenin óziń de bilesiń ǵoı.

Kapıtan oǵan túrlishe ıshara jasap bosqa áýre boldy — Grýshnıskııdiń oǵan qaraǵysy da kelmedi.

Sol eki arada doktor tapanshany oqtap meniń qolyma berdi.

Muny kórgen kapıtan jerge túkirip, aıaǵymen jer tebindi: "Aqymaqsyń baýyrym, baryp turǵan aqymaqsyń!.. — dedi ol: — ras, maǵan sengennen keıin, barlyǵy jóninde meni ǵana tyńdaý kerek qoı... Saǵan laıyǵynyń ózi osy! Maǵan dese shybyndaı qat, — ol teris aınaldy da, ketip bara jatyp: "qaıtkenmen bul múlde qaǵıdaǵa qaıshy" — dep mińgirledi.

— Grýshnıskıı! — dedim men: — áli ýaqyt bar, óz ósegińnen qaıt, men saǵan bárin de keshiremin. Sen meni aqymaq ete almadyń, sonymen meniń namysym qaıtty; — esińe alshy, — biz bir kezde dos edik qoı...

Onyń beti dýyldap, kózderi jaınap ketti.

— Atyńyz! — Men ózimdi-ózim jırenishti kóremin, al sizge múlde óshpin, — dep jaýap berdi ol. — Eger siz meni atyp óltirmeseńiz, onda men sizdi túnde buryshtan ańdyp turyp baýyzdap óltiremin. Biz ekeýmizge jer ústinde birge júrýge oryn joq...

Men atyp saldym...

Tútin ashylǵanda Grýshnıskıı alańda joq eken. Jardyń qabaǵynda onyń rýhy ǵana elestegendeı boldy.

Bári bir daýyspen aıǵaılap jiberdi.

— Finita la comedia!⁴⁴ — dedim men doktorǵa.

Ol jaýap bermesten, úreıli jerkenishpen menen teris aınalyp ketti.

Men ıyǵymdy qımyldattym da, sodan keıin Grýshnıskııdiń sekóndanttarymen qoshtastym.

Súrleýmen tómen túsip kele jatyp jartastyń qýysynda qan-qan bop jatqan Grýshnıskııdiń óligine kózim tústi. Men eriksiz kózimdi juma qoıdym...

Atymdy sheship alyp, men aıańdap úıge qaıttym. Meniń júregimde tas jatqandaı boldy. Kún kózi kúńgirt tartqandaı, onyń sáýlesi meni jylytpaıdy.

Slabodkaǵa jete bergende men ańǵarmen ońǵa buryldym. Adam júzine qaraý maǵan aýyr bolatyn sıaqty: meniń jalǵyz bolǵym keledi. Attyń tizginin qoıa berip, basymdy tómen salbyratqan kúıde men uzaq júrdim, aqyrynda maǵan múlde tanys emes bir jerden kelip bir-aq shyǵyppyn, men atymdy keıin burdym da, jol izdeı bastadym; sharshaǵan atpen azapqa túsken men Kıslovodskige kelgenimde kún batyp ta qalyp edi.

Malaıym maǵan Verner kelip ketkenin aıtty da qolyma eki hat berdi: biri sodan, endi biri... Veradan.

Men alǵashqysyn ashyp qaradym, onyń mazmuny tómendegideı eken:

"Barlyǵyn da oıdaǵydaı jaıǵastyrdyq: beınesi ketken denesi munda ákelindi, keýdesinen oqty sýyryp alǵanbyz; jurttyń bári ajaly kezdeısoq bolǵan eken degen senimde, sirá komendant sizderdiń aralaryńyzdaǵy talasty biledi-aý deımin, úndemeı basyn shaıqady da qoıdy. Óltirýshi siz dep sıpattarlyq eshteme joq, uıyqtaı alsańyz... jaılanyp jatyp uıyqtaı berýińizge bolady... qosh bolyńyz..."

Ekinshisin ashýǵa meniń kópke deıin batylym barmady... Vera maǵan ne jazdy eken?.. Bir aýyr kúdik meniń janymdy qınady.

Árbir sózderi óshpesteı bop meniń oıymda qalǵan sol hat mynaý edi:

"Men saǵan biz ekeýmizdiń budan ári ómirde jolyqpaıtyndyǵymyzǵa ábden sengendigimnen jazyp otyrmyn. Budan birneshe jyl buryn senimen aıyrylysqanymda da, men dál osyny oılap edim, biraq qudaı meni ekinshi ret synap kórgisi keldi. Men bul synǵa tóze almadym, meniń álsiz júregim tanys daýysqa baǵynbaı qoıa almady... Bul úshin sen meni sókpeısiń ǵoı, solaı emes pe? Bul hat ári qoshtasýym, ári senimen syrlasýym bolady: júregim seni súıgennen beri qaraı, onda jınalǵandardyń bárin saǵan aqtarýǵa men mindettimin. Men seni aıyptamaımyn — seniń ornyńda basqa bir erkek bolsa, ol da menimen osylaı bolar edi, árıne, sen de solaı boldyń, sen meni óz menshigińdeı, kezek almasyp otyratyn qýanysh pen qaıǵy, qyzǵanysh pen kúdigińniń bulaǵyndaı kórip, solaısha súıdiń, onsyz ómirdiń sáni de, qyzyǵy da joq qoı. Men muny áýelde-aq túsingemin... Biraq sen baqytsyz ediń, sonda da bir kezderde baǵalar dep senip, men saǵan ózimdi qurban ettim, meniń eshbir sharttarǵa baılanysy joq taza janymnyń, tereń, názik sezimin birde bolmasa birde sen túsiner dep oıladym. Sodan beri kóp ýaqyttar ótti: men seniń júregińniń barlyq jasyryn syrlaryna qanyq boldym... Sondyqtan ol úmitterimniń bos úmit ekenine kózim jetti. Bul janyma ý sepkendeı boldy! Biraq meniń mahabbatym júregimmen qaınasyp bitkendikten kúńgirt tartty da qoıdy, sónbedi.

Biz máńgi aıyrylysamyz; degenmen ómirde men senen basqa eshkimdi súımesime sene ber: meniń júregim barlyq asylyn da, kóz jasy men úmitin de seniń jolyńa sarqyp bolǵan. Seni bir súıgen adam basqa erkekterge bir jırenishpen qaramaı qoıa almaıdy, bul seniń basqalardan artyq bolǵandyǵyńnan emes, seniń jaratylysyńda jalǵyz ózińe ǵana tán, ózgeshe bitken ulylyq pen bir jumbaq syrdyń barlyǵynan; seniń daýsyńda ne aıtsań da adamdy baǵyndyra qoıatyn jeńdirmes ústemdik bar; eshkim de sendeı únemi súıikti bola bilgen emes te, zulymdyq eshkimde de tap sendegideı ózine eliktirip qyzyqtyra alǵan emes, eshkimniń kózqarasy tap seniń kózqarasyńdaı sheksiz lázzattyń úmiti bolǵan emes, óziniń artyqshylyǵymen eshkim de sendeı paıdalana bilmeıdi, tap sen sekildi eshkim de shyn baqytsyz bola almaıdy, óıtkeni óziniń baqytsyzdyǵyn eshkim de sen sıaqty moıyndaýǵa tyryspaıdy.

Endi men saǵan asyǵys júrip ketýimniń sebebin túsindirýge tıistimin; bul tek jalǵyz maǵan qatysty jumys bolǵandyqtan, árıne saǵan onsha mańyzdy bola qoımas. Búgin tańerteń kúıeýim maǵan kelip seniń Grýshnıskıımen janjaldasqanyńdy aıtty. Shamasy meniń túrim óte ózgerip ketse kerek, óıtkeni ol uzaq, tapjylmaı, tesireıip meniń kózime qarap turdy, búgin seniń onymen atysatynyńdy, oǵan kinály men ekenimdi oılaǵanymda esim aýyp talyp túse jazdadym; men jyndanyp ketermin be dep edim... Al qazir aqylǵa kelip, baıyptaı bastaǵan soń seniń ólmeıtinińe kózim jetti; seniń mensiz ólýiń múmkin emes! Iá, múmkin emes! Meniń kúıeýim bólmede uzaq júrdi; onyń maǵan ne aıtqanyn men bilmeımin, oǵan meniń ne dep jaýap bergenim de esimde joq... Ras, men oǵan seni súıemin dedim... Áńgimemizdiń aıaǵynda ol meni jaman sózdermen balaǵattap ketkeni jalǵyz-aq esimde qalypty. Sonan keıin onyń kareta daıynda degenin estidim... Seniń qaıtýyńdy kútip meniń tereze túbinde otyrǵanyma mine úsh saǵat boldy... Árıne, sen tirisiń, seniń ólýiń múmkin emes!... Kareta daıyn bolýǵa jaqyn... qosh bol endi, qosh bol., men mert boldym — biraq ókinishi joq! Eger men seniń árqashan meni umytpaıtynyńa sengen bolsam, súıý degen sózdi aýyzǵa almaı-aq qoıaıynshy, tek umytpaımyn... qosh bol; kele jatyr... meniń bul hatty jasyrýym kerek...

Seniń Merıdi súımeıtiniń jáne oǵan úılenbeıtiniń ras emes pe? Endeshe, qulaq as, sen muny meniń jolyma qurban etýge tıistisiń: men dúnıedegi barymnyń bárinen bir sen úshin aıyryldym ǵoı..."

Men essiz adamdaı atyp esik aldyna shyqtym da, qora ishinde jetektep júrgen ózimniń cherkesime sekirip mindim, sóıtip Pátıgorski jolymen bar pármenimmen shaba jóneldim. Men sharshaǵan atymdy aıaýsyz aıdap kelemin, aq kóbikke malynǵan atym tas jolmen meni alyp zymyrap keledi.

Batystaǵy taýlardyń jondaryna qonaqtaǵan qara bulttarǵa tyǵylyp kún joq boldy; ańǵardy qarańǵylyq basyp, shyq tústi. Podkýmok ózeni tastan tasqa sekirip, bir únmen shýlaı sarqyraıdy. Men shydamsyzdyqtan alqynyp shaýyp kelemin. Verany Pátıgorskide jolyqtyra almaımyn-aý degen oı meniń júregimdi balǵamen urǵandaı bolady. Bir mınót, endi bir ǵana mınót ony kórip, qoshtasyp, qolyn qyssam... Men shoqyndym, qarǵandym, jyladym, kúldim... Joq, meniń júregimniń alyp-ushýy men esimniń ketýin esh nársemen jetkizip bolmaıdy!.. Ony máńgi joǵaltar kezimde Vera maǵan dúnıedeginiń bárinen de qymbat, — ómirimnen de, arymnan da, baqytymnan da qymbat kórindi! Meniń basyma qandaı sumdyq, jat oılardyń uıalaǵanyn qudaı bilsin... Atymdy aıaýsyz aıdap men shaba berdim. Mine, men atymnyń tynysy burynǵydan góri aýyrlaǵanyn baıqadym; ol tep-tegis jerdiń ózinde birer qabat súrinip te ketti... Maǵan at aýystyrýǵa múmkindigi bar kazak-orys stansasy — Esentýkıge deıin endi bes-aq shaqyrym qaldy.

Eger meniń atymnyń murshasy endi bes mınót shabýǵa jarasa bári de oryndalatyn edi. Biraq taýdan shyǵyp bir kishirekteý saıdan kóterile bere, jalt burylǵanymda atym gúrs etip jerge qulady, men jalma-jan túse qalyp, turǵyzaıyn dep tizginnen tartyp edim, onymnan eshteńe shyqpady; onyń qarysqan tisteriniń arasynan dem alǵany áreń estiledi; birazdan keıin atym jan tapsyrdy; men eń aqyrǵy úmitimdi joǵaltyp aıdalada jalǵyz qaldym; jaıaý júrip baıqaıyn dep edim, ilgeri basqan aıaǵym keıin ketti; kúniboıǵy úreı men uıqysyzdyqtan qajyǵan basym sýly shóptiń ústine qulaı kettim de, jas baladaı eńirep qoıa berdim.

Kóz jasym men óksigimdi tyıa almaı eńiregen kúıimde men qımylsyz uzaq jattym; keýdem qaq aıyrylar dep oılap edim. Meniń barlyq qattylyǵym da, salqynqandylyǵym da tútin sekildi bytyrap joq boldy; denem álsirep, aqyldan aıyryldym, eger osy mınótte meni bireý kórgen bolsa, menen jırenip teris aınalǵan bolar edi.

Túngi shyq pen taý samaly meniń kúıip turǵan basymdy saýyqtyryp, oıym ornyna kelgende ǵana men qurban bolǵan baqytymnyń artynan qýǵanymnyń ári paıdasyz, ári aqylǵa syıymsyz ekenin túsindim. Maǵan taǵy ne kerek? Ony kórý me? — Ne úshin? Bizdiń aramyzdaǵynyń bári de bitken joq pa? Qoshtasardaǵy bir ǵana ashshy súıis meniń saǵynyshymdy molaıtyp, esimde qalǵandardy baıyta almas, qaıta odan keıin aıyrylý bizge qıynyraq bolar.

Maǵan áıtse de jylaı biletindigimniń ózi qýanysh! Múmkin buǵan sebep bolǵan buzylǵan júıkem men uıqysyz ótken tún, tapansha aýzynda eki mınýt turýym jáne qarnymnyń ashtyǵy bolar.

Bári jaqsylyqqa! Bul jańa qasiret, áskerı tilimen aıtqanda maǵan bir baqytty dıversıa jasady. Jaqsylap turyp jylamasam, on bes shaqyrym jerge salt kelip, odan keıin jaıaý qaıtýǵa májbúr bolmasam, múmkin bul túndi men kóz jumbaı ótkizer edim-aý.

Men Kıslovodskige tańerteńgi saǵat beste kelip, tósegime quladym da, Vaterloodan qaıtqan Napoleonsha⁵⁰ uıqyǵa kettim.

Uıqydan oıanǵanymda dalaǵa qarańǵy túsip qalǵan eken. Men ashyq turǵan terezege kelip otyryp, túımemdi aǵyttym, sharshaǵan aýyr uıqydan áli damyl tappaǵan meniń kókiregimdi taý samaly raqatqa batyrdy. Alysta, ózenniń arjaǵynda, olarǵa kórik bergen taldar arasynda qorǵan men Slabodka úıleriniń ottary jyltyraıdy. Bizdiń qora jym-jyrt, knágınányń úıi de qap-qarańǵy.

Doktor kirdi, onyń qabaǵy túıilip ketipti, burynǵysyndaı maǵan qolyn da usynǵan joq.

— Doktor, siz qaıdan júrsiz?

— Knágıná Lıgovskaıalardan; qyzy naýqas — júıkesi bosań tartypty... ıa, áńgime onda emes, mynada: bastyqtar kúdiktenýde, moıynǵa qoıarlyqtaı eshteńe bolmaǵanymen, men sizge saq bol dep aqyl berer edim. Búgin knágıná maǵan sizdiń onyń qyzy úshin atysqanyńyzdy biletinin aıtty. Oǵan bárin ana shal baıandapty... Álgi kim edi? — sizdiń restorasıada Grýshnıskıımen janjaldasqanyńyzdy kórip turǵan shal eken ǵoı. Men sizge eskerteıin dep edim. — Qosh turyńyz, múmkin budan ári biz kórispespiz: sizdi bir jaqqa jiberer.

Ol tabaldyryqqa bardy da toqtaı qaldy; onyń meniń qolymdy qysqysy keldi bilem... eger men oǵan sál ıshara kórsetken bolsam, ol meniń moınymnan qushaqtaı alǵaly tur; biraq men tastaı sýyq kúıimde qala berdim, ol shyǵyp ketti.

Mine, jurt degeniń! Olardyń bári osylaı: qylyǵyńnyń jaman jaǵyn kúni buryn bile tura saǵan kómektesedi, aqyl aıtady, basqa lajyń joq ekenin kórip, tipti maquldaıdy, sodan keıin jaýapkershiliktiń bar taqsiretin óz moınyna alýǵa batyldyǵy jetken adamnan jerkenishpen teris aınalady da, qoldaryn jýady. Bulardyń bári de solaı, tipti qaıyrymdy, aqyldy degenderińizdiń ózderi de sol!..

Kelesi kúni tańerteń joǵary bastyqtardan N. qorǵanyna júrsin degen buıryq alyp, qoshtasqaly knágınálarǵa kirdim.

— Erekshe bir nárse aıtqyńyz kelmeı me? — degen suraýyna, menen sizdiń baqytty bolýyńyzdy tileımin, degen sıaqty jaýap alǵanyna knágıná tań-tamasha qaldy.

— Endeshe meniń sizben myqtap sóılesýim kerek.

Men úndemeı otyra kettim.

Knágıná sózin neden bastaryn bilmedi, ol etjeńdi saýsaqtarymen ústeldi tyqyldatty, júzi de qyzaraıyn dedi; aqyrynda shashyrandy daýyspen sózin bylaı bastady:

— Mse Pechorın, siz qulaq qoıyńyzshy, men sizdi ınabatty adam dep oılaımyn.

Men basymdy ızedim.

— Tipti, oǵan senemin de, — dep ol sózin soza berdi, — júris-turysyńyz biraz kúdik týǵyzǵanymen, onyń olaı bolýyna maǵan málim emes sebepterińiz bar ǵoı deımin, mine, sol sebepterińizdi qazir siz maǵan baıandaýyńyz kerek. Siz meniń qyzymdy ósekten qorǵadyńyz, ol úshin atystyńyz, sóıtip ómirińizdi qaterge baıladyńyz... Úndemeı-aq qoıyńyz, sizdiń muny moıyndamaıtynyńyzdy bilemin, óıtkeni Grýshnıskıı ólip ketti ǵoı (ol shoqyna bastady). Qudaı keshirer, — sizge de sóıter dep senemin!.. Árıne, bularyńda meniń sharýam joq qoı... Sizdi kinálaýǵa da batylym barmaıdy, óıtkeni buǵan meniń qyzym sebepshi boldy ǵoı. Qyzym maǵan bárin de aıtty... Menimshe sizge de bárin aıtqan bolý kerek: siz oǵan ǵashyqtyǵyńyzdy túsindirip... Ol óziniń de súıetinin sizge moıyndaǵan (bul jerde knágıná aýyr kúrsinip aldy) bolýy kerek. Biraq qyzym aýyryp jatyr, onyń jaı aýrý emes ekenin men bilemin! Ony óltirip bara jatqan ishtegi qupıa qasiret, ol qasirettiń sebepkeri siz ekenińizdi qyzym moıyndamasa da men anyq bilemin... Tyńdańyzshy, múmkin siz meni shen men dáýlet izdeıdi dep oılaıtyn bolarsyz, — ol oıyńyzdan qaıtyńyz: men tek qana qyzymnyń baqytty bolýyn tileımin. Sizdiń qazirgi halińiz kisi qyzyǵarlyq emes, biraq jóndelýi múmkin: siz dáýletti bolasyz; sizdi meniń qyzym súıedi, ol kúıeýin baqytty etý jolynda tárbıelengen. Men dáýlettimin, ol meniń jalǵyz qyzym... Aıtyńyzshy, sizge ne bóget bar?.. Kórip otyrsyz ǵoı, munyń bárin men sizge aıtpaýym kerek edi, biraq men sizdiń júregińiz ben aryńyzǵa sengendikten aıtyp otyrmyn; esińizde bolsyn, meniń qyzym jalǵyz ǵoı... jalǵyz...

Knágıná jylap jiberdi.

— Knágıná, — dedim men; — meniń sizge jaýap berýim múmkin emes, sondyqtan sizdiń qyzyńyzben ońasha sóılesýge ruqsat etińiz...

— Eshqashan da ruqsatym joq! — dedi ol ústelden tura kelip, qatty qobaljyǵan túspen.

— Ózińiz bilesiz, — dedim men ornymnan tura berip.

Knágıná oılanyp qaldy da, maǵan tura tur degendeı qolymen ısharat kórsetip, ózi shyǵyp ketti.

Bes mınótteı ýaqyt ótti; meniń júregim qatty soǵa bastady, biraq oıym ornyqty, basym sýyq edi; keýdemnen súıikti Merıge degen tym bolmasa súıispendik ushqynyn tabarmyn dep men qansha izdesem de taba almaı bosqa áýre boldym.

Mine, esik ashylyp, ol da kirip keldi. Qudaı-aı! Kórispegenimizge kóp bolmasa da, men kórmegeli qyz qalaı ózgergen?

Bólmeniń orta kezine jete bergende qyz teńselip ketti, men sekirip turyp oǵan qolymdy berdim de kresloǵa deıin súıemeldep alyp keldim.

Men onyń qarsy aldynda turmyn. Biz kópke deıin til qatyspadyq; adam aıtqysyz qasiretke toly onyń úlken kózderi, meniń kózderimnen áldeqandaı úmitke uqsas birdeńe izdegendeı; onyń bop-boz erinderi jymıa kúlemin dep bosqa áýre boldy; onyń tizesine qoıǵan názik qoldary sondaı súreńsiz — appaq qýdaı eken, men ony aıap kettim.

— Knájna, — dedim men: — meniń sizdi mazaq etkenimdi bilesiz be?.. Siz meni jek kórýge tıissiz.

Qyzdyń betinde bir jeri aýyrǵandaı qyzǵylt paıda boldy.

— Solaı bolǵandyqtan siz meni súıe almaısyz... — dedim men.

Qyz teris aınalyp, ústelge jantaıa ketti de, kózin qolymen basa qoıdy, maǵan onyń kózinde jas móldirep turǵan tárizdi boldy.

— Táńirim-aı! — dedi qyz áreń degende. Bul maǵan jan shydamastaı aýyr kórindi: eger endi bir mınót sozylǵanda men onyń aıaǵyna jyǵylǵan bolar edim.

— Sóıtip ózińiz kórip otyrsyz ǵoı, — dedim men shamam kelgenshe daýsymdy qatańdaý ustap jáne eriksiz kúlgen bolyp: — ıá, ózińiz kórip otyrsyz meniń sizge úılene almaıtyndyǵymdy. Eger siz qazir muny tilegen bolsańyz da keshikpeı-aq ókiner edińiz. Men sizdiń shesheńizben áńgimeleskennen keıin sizben ári ashyq, ári turpaıy sóılesýge májbúr boldym; shesheńiz jańylyp júr ǵoı dep oılaımyn, ol oıynyń jańsaq ekenin uǵyndyrý sizge qıyn emes qoı. Siz kórip otyrsyz ǵoı, men sizdiń aldyńyzda naǵyz beıshara, naǵyz jeksuryn adamnyń rólin oınap otyrmyn, tipti onymdy moıyndaımyn da; mine, meniń siz úshin isterimniń bary osy. Men jóninde siz qandaı ǵana jaman pikirdi oılasańyz da men oǵan kónemin... Kórdińiz be, meniń qandaı qor ekenimdi... Eger siz meni súıgen bolsańyz da osy mınótten keıin jek kóresiz ǵoı, ras emes pe?

Qyz mármárdaı sup-sur bop maǵan jalt buryldy, biraq onyń kózderi keremetteı jaınap tur.

— Men sizdi jek kóremin... — dedi qyz.

Men rahmet aıtyp, mańyzdanyp basymdy ıdim de shyǵyp kettim.

Bir saǵattan keıin meni kýrer troıkasy Kıslovodskiden alyp jóneldi. Esentýkıge birneshe shaqyrym qalǵanda men jol mańynan ózimniń júırik atymnyń ólimtigin tanydym; er-toqymyn sypyryp alypty, shamasy joldan ótken kazak-orystar alǵan bolar, al er-toqym ornynda, at arqasynda eki quzǵyn otyr. Men muny kórip kúrsindim de, teris aınaldym...

Endi myna bir ish pystyrar qorǵanda otyryp ótkenderimdi oımen sholamyn da, ózimnen-ózim jıi-jıi suraımyn: ne sebepti meniń taǵdyr kórsetken tynyshtyq, qýanysh pen jan raqaty kútip turǵan osy jolǵa túskim kelmedi eken?.. Joq, men báribir ómirdiń ózime arnalǵan bul úlesin de mise tutpaǵan bolar edim!.. Óıtkeni men qaraqshylar brıginin⁵¹ palýbasynda týyp, sonda ósken matros sekildimin: onyń jany daýyl, shaıqastarmen birge týyp bite qaınasqan ǵoı, sondyqtan ol jaǵada qalyp qoısa da — salqyn samaldy ormannyń qyzyqtyryp qansha ózine tartqanymen, ádemi, jaıly kúnniń shuǵylasyn qansha tókkenimen ol qaıǵy men qasiretten arylmaıdy; ol uzaqty kún qumdy jaǵalaýda júredi de qoıady; sonda turyp týlaǵan tolqyndardyń bir saryndy únine qulaq túredi, tumandy alysqa — teńiz ústine kóz tigedi; ol sonaý kók tolqyndar men sursha bulttar arasyndaǵy bozǵyl tartyp qaraıǵan noqatqa qadalady, tap sol noqat asyǵa kútken jelkenim bolar ma eken deıdi, sol qaıyqtyń áýeli teńiz shaǵalasynyń qanatyna uqsap, sonan bara-bara kóbik atqan teńiz tastarynan bólinip, baısaldy júrisimen elsiz jaǵalaýǵa kelip toqtaýyn tileıdi...

III. FATALIS

Bir kezde maǵan sol kanattaǵy bir kazak-orys stansasynda eki aptadaı turýǵa týra keldi. Bul arada jaıaý ásker batalóny turdy. Ofıserler bir-birine kezektese jınalysyp, keshkilikte qarta oınar edi.

Bir kúni boston⁵³ oıynynan jalyǵyp, kartany ústel astyna tastadyq ta, maıor S...tyń úıinde uzaq otyrystyq. Áńgimemiz ádettegiden góri qyzyqty boldy. Áńgimede ár adamnyń taǵdyry áýelde kókte jazýly bolady degen musylman nanymyna bizdiń aramyzda kóptegen senýshiler barlyǵy sóz boldy. Árqaısymyz túrlishe pro nemese Cohtra⁵⁴ tańǵalarlyq oqıǵalardy aıttyq.

— Munyń bári de, myrzalar, eshtemeni dáleldeı almaıdy, — dedi kári maıor, — rasynda, óz pikirlerińizdi dáleldeý úshin keltirilgen sol tańdanarlyq oqıǵalardy kórgen eshqaısyńyz joq qoı.

— Árıne, eshqaısymyz da kórgenimiz joq, — dedi kópshiligi, — biraq biz senimdi adamdardan estip edik.

— Bunyń bári bos sóz, — dedi bireýi, — bizdiń ajal saǵatymyz jazylǵan tizimdi kózimen kórgen sol senimdi adam qaıda?.. Al endi taǵdyrymyz jazýly bolsa, onda bizge erik, pikir nege berilgen? Endeshe biz óz qylyǵymyzdy nesine synǵa salamyz?

Sol kezde bólmeniń buryshynda otyrǵan bir ofıser ornynan turyp, aqyryn ústel qasyna keldi de, barlyǵymyzdy sabyrly jáne qýanyshty kózqaraspen bir sholyp ótti. Esimine qaraǵanda onyń násili serb bolý kerek.

Porýchık Výlıchtiń syrt pishini minezine saı edi. Onyń suńǵaq boıy, júziniń qońyrlyǵy, qara shashy, ótkir qara kózderi, túzý bitken murny, erinderinde árdaıym elestep turatyn muńly jáne salqyn kúlki shyraıy, onyń óz ultyna tán qasıet — osylardyń barlyǵy da ony taǵdyr ózimen joldas etken adamdarmen syrlasyp, muńdasýǵa ıkemi joq, ózgeshe bólek jannyń tulǵasyn berýge ádeıi laıyqtaǵan sekildi edi.

Ol ójet edi, az sóılese de batyl sóıleıtin edi. Óziniń mahabbat jan syrlaryn eshkimge de ashpaıyn. Sharapty da ishe qoımaıtyn, jaqyn bolmaıynsha jaqsylyǵyn sezýge bolmaıtyn kazak-orystyń jas qyzdaryna da úıirligi joq edi. Alaıda polkovnıktiń áıeli onyń áserli kózderine qyzyǵyp júr degen bir sóz taraǵan bolatyn, biraq bul jaıynda aıtqanda, ol shynymen ashýlanyp qalýshy edi.

Onyń tek bir ǵana jasyrmaıtyn qumarlyǵy bar edi — ol oıynǵa yntyq bolýshy edi. Jasyl ústel qasynda otyrǵanda ol barlyǵyn da umytyp ketetin jáne ádette ylǵı utyla beretin. Osy únemi kezdesetin sátsizdikter onyń tek qyńyrlyǵyn órshite túsetin Ol týraly bylaı desip júretin:

Bir rette ekspedısıada júrip ol túnde jastyq ústinde karta oınap bank ustapty, sol túni ol ǵajap utyp otyrsa kerek, kenet myltyq atylyp, trevoga bolypty, otyrǵandar tegisimen ushyp turyp myltyqtaryna jarmasady, al Výlıch otyrǵan ornynan qozǵalmastan "bas bankqa!" dep ózimen qatty qyzyp oınap otyrǵan bireýge aıǵaı salady, ol júgirip bara jatyp "jetilik júrdim", deıdi. Jurttyń áýre sarsań bolyp jatqanyna qaramastan Výlıch oıyndy aıaqtaıdy da, qartany qaıta úlestiredi.

Ol maıdan qataryna kelgen kezde atystyń qyzyp jatqan kezi eken, Výlıch oqqa da, cheshenderdiń qylyshtaryna da kóńil aýdarmastan manaǵy bankke basqan baqyttyny jaýdy aǵashqa qýyp bara jatqandardyń arasynan taýyp alady da, "jetilik utty!" dep aıǵaı salady, sonan keıin qasyna jetip keledi de, qaltasynan kúmájnigin sýyryp alyp, utqan adamǵa ustata beredi, onyń munyńyz orynsyz ǵoı degen narazylyǵyna qulaq aspaıdy. Osy bir laıyqsyz boryshyn oryndaǵannan keıin ol soldattardy sońynan ertip alǵa júgiredi, sóıtip urys bitkenshe óte sabyrlyqpen cheshenderge qarsy atysa beredi.

Porýchık ústel basyna kelgende bir ózgeshe jańa minez kórseter dep bárimiz de sózimizdi doǵara qoıdyq.

— Myrzalar! — dedi ol. (Daýsy óz qalpynan tómendeý bolǵanymen sabyrly edi) — Myrzalar, bosqa kerisip ne kerek? Sizderge dálel kerek pe: olaı bolsa men árqaısyń óz bastaryńa synap kórińder der edim, ár adam óz ómirin óz betinshe sheshe ala ma, bolmasa shúý degennen jazylyp qoıǵan taǵdyr bar ma, mine, sonda bilesińder... Káne kimniń synaǵysy keledi?

— Maǵan kerek emes, maǵan da kerek emes! — degen jan-jaqtan daýystar shyqty, — mine, qyzyq, adamnyń basyna ne bolsa, sol kele beredi eken-aý desti keıbireýler, — dedim men qaljyńdap.

— Ne úshin?

— Jazmysh joq, — dep bilemin dedim qaltamnan jıyrma chervonesti ústel ústine qoıyp jatyp, qaltamda qalǵan aqshamnyń bary da sol edi.

— Turdym báske, — dedi Výlıch kúńirengen daýyspen, — mine, on bes chervones; qalǵan beseýin siz maǵan beresheksiz, maıor, siz sýdıa bolyńyz da, analarǵa mynany qosa salyńyz.

— Jaraıdy, biraq men ne ekenine jáne talastaryńdy qalaısha sheshetinderińe túsinbeı turmyn... — dedi maıor Výlıch úıden maıordyń jatatyn bólmesine qaraı únsiz shyǵyp ketti, biz onyń artynan erdik. Ol myltyq ilingen qabyrǵanyń qasyna keldi de, shegeden túrli kalıbrli tapanshanyń birin eppen qolyna aldy, biz áli onyń ne isterine túsinbedik, biraq tapanshanyń shappasyn ashyp, ishine oq-dári salǵanda kóbi eriksiz aıǵaılap jiberip, ony qolynan ustap aldy.

— Sen ne istemeksiń? Mynaýyń essizdik qoı! — dep aıǵaılady oǵan jurt.

— Myrzalar! — dedi ol, aqyryn qolyn bosatyp alyp: — men úshin eki júz somdy kim tóler eken?

Bárimiz úndemeı keıin shegindik.

Výlıch ekinshi bólmege baryp ústel qasyna otyrdy; bárimiz de solaı qaraı bardyq. Ol bizge aınala otyryńyzdar dep ısharat berdi. Aıtqanyn únsiz oryndadyq. Sol mınótte ol bizge áldeqandaı bir qupıa bılik júrgizdi. Men onyń kózine qadala qaradym, biraq meniń sol synaı qaraǵan kózimdi ol jaltarmaı, bozarǵan erinderi kúlimsirep, sabyrly kózqaraspen qarsy aldy. Alaıda, sol salqynqandylyǵyna qaramastan, onyń qýarǵan júzinen men ajal nyshanyn kórgendeı boldym. Birneshe saǵattan keıin ólýge tıisti adamnyń júzinde kóbinese taǵdyrynyń bir áldeqandaı belgisi bolatyndyǵyn men baıqaýshy edim de, kóptegen kári jaýyngerler meniń munymdy ras desýshi edi; sondyqtan úırenshikti kózdiń jańyla qoıýy kıyn ǵoı.

— Siz búgin ólesiz! — dedim men oǵan. Ol maǵan shapshań jalt burylyp qaraı qaldy, biraq baıaý, sabyrly pishinmen jaýap qaıyrdy.

— Múmkin solaı da bolar, múmkin olaı bolmas ta...

Sodan soń ol maıorǵa qarap:

— Tapansha oqtaýly ma? — dep surady. Maıor esi shyǵyp sasqalaqtap júrip onyń sózin uqpaı qaldy.

— Já, qoıshy, Výlıch! — dep aıǵaılady bireý, — óziniń bas jaǵynda ilýli turǵan soń oqtalmaı qaıtýshy edi, osyndaı da qaljyń bola ma eken!..

— Aqymaqtyq qaljyń ǵoı! — dep qostady ekinshi bireý.

— Tapanshanyń oqtalmaǵanyna bes somnyń ornyna elý som bás tigemin, — dep daýystady úshinshi bireý.

Jańadan taǵy bás tigildi.

Bul uzaq áýrelik meni jalyqtyra bastady.

"Tyńdańdarshy, — dedim men: — Ne atylyp ól, ıa bolmasa tapanshany burynǵy ornyna aparyp qoı, jataıyq endi".

— Árıne, jataıyq baryp, — dedi kópshilik.

— Myrzalar, oryndaryńyzdan qozǵalmaýlaryńdy ótinemin! — dedi Výlıch, tapanshanyń aýzyn mańdaıyna taqap. Bárimiz tastaı qata qaldyq.

— Pechorın myrza, — dedi ol: — bir qartany alyńyz da joǵary laqtyryńyz.

Men ústel ústinen, áli esimde, chervıdiń tuzyn alyp joǵary laqtyrdym: jurt demin ishine tartyp tura qaldy, barlyǵynyń da kózderi ári qorqynysh, ári belgisiz bir yntamen-tapansha pen jańaǵy qaýipti tuzǵa kezek-kezek júgirdi, tuz joǵarydan qalyqtap tómen qaraı baıaý túse bastady: ol ústelge kep tıgen mınýtta Výlıch tapanshanyń shappasyn basyp ta qaldy... Biraq ot almady!

— Táńirge shúkir, — dep aıǵaılap jiberdi kópshiligi, — oqtalmaǵan eken ǵoı...

— degenmen baıqaıyq, — dedi Výlıch. Ol shappany taǵy qaıta qaıyryp tereze ústinde ilýli turǵan fýrajkany kózdedi. Oq atyldy da, bólme ishi tútinge tolyp ketti. Tútin taraǵan kezde fýrajkany alyp qarap edik, oq dál ortasyn tesip ótip qabyrǵaǵa enip ketipti.

Úsh mınótteı eshkim de úndeı almady. Výlıch óziniń ámıanyna meniń on somdyqtarymdy aspaı-saspaı salyp aldy.

Tapanshasyn alǵashqy joly nege ot almaǵany jaıynda túrlishe joramal tarady. Bireýler tapanshanyń oqtalatyn jeri bylǵanǵan bolý kerek, — desti, bireýler áýelgi oq-dári dymqyl edi, keıin Výlıch onyń oryna qurǵaq oq-dári saldy, — dep kúbirlesti, biraq men sońǵy joramal durys emes dedim, óıtkeni men tapanshadan kózimdi esh ýaqytta aıyrǵan joq edim.

— Oıynda sizdiń baǵyńyz bar eken, — dedim Výlıchke...

— Týǵaly birinshi ret utqanym, — dedi ol rızalyqpen jymıyp: — bul oıyn banke men shtostan artyq eken.

— Áıtse de odan biraz qaýiptirek qoı.

— Nesi bar? Siz taǵdyrǵa sene bastap pa edińiz?

— Senemin; biraq qaıtkende de búgin siz ólesiz dep nelikten oılaǵanymdy bile almaı turmyn...

Jańa ǵana mańdaıyna aspaı-saspaı oq taqaǵan bul adam endi ashýmen burq etip, nazalanyp qaldy.

— Jeter endi! — dedi ol turyp jatyp: — bizdiń básimiz bitti endi, sizdiń sózińiz orynsyz ǵoı deımin...

Ol bórkin alyp shyǵyp ketti. Bunysy meni tańǵaldyrdy, tańdanýym beker de emes eken.

Výlıchtiń keremeti jóninde túrlishe pikirler aıtysyp bári de keshikpeı úıdi-úıine tarasyp ketti; meni bir aýyzdan baryp turǵan qıqar dep atasqan bolýlary kerek, óıtkeni men bolmasam ol ólýine basqa bir qolaıly jaǵdaı taba almaıtyndaı-aq, meni ózin-ózi atpaqshy bolǵan adammen bás tigistim ǵoı!..

Men stanısanyń bos kóshelerin jaǵalap otyryp úıime qaıttym. Órttiń qalyń alaýyndaı qyzyl tústi tolyq aı úılerdiń taram-taram kókjıeginen kórine bastady. Kók kúmbezinen juldyzdar tynysh qana jarqyrap turdy. Bir kezderde sáýegeı adamdar bolǵanyn, olar juldyzdar da bizdiń bir japyraq jer úshin ıa bolmasa oıdan shyǵaryp alǵan talaptarymyz úshin bolyp jatatyn tartystarymyzǵa qatynasyp otyrady eken deıtinderin oılap, meniń kúlkim keldi. Nesi bar? Olardyń oıynsha tek qana ózderiniń urystary men jeńisterin jaryqpen nurlandyryp turý úshin jaǵylǵan sol shyraǵdandar mine, burynǵy nurymen áli janyp tur, al beıǵam kezbeniń aǵash shetine jaqqan oty tárizdi olardyń úmiti men mahabbaty áldeqashan óshti!.. Áıtse de, óziniń sansyz turǵyndarymen búkil aspan únsiz de bolsa tapjylmaı tilektestikpen ózderine qarap tur dep senýleri olarǵa qandaı qaırat, qandaı kúsh berdi deseńizshi!.. Al bizder, sózsiz óletinimizdi oılaǵanda ǵana júregimiz qysylyp, úreılengenimizden basqa kúnderde jer betin senim men maqtanyshsyz, lázzat pen qorqynyshsyz kezetin solardyń sorly urpaqtarymyz; adamzattyń ıgiligi úshin de, bolmasa jeke ózimizdiń baqytymyz úshin de bizdiń endi ondaı uly qurbandyqqa barýǵa dármenimiz joq, óıtkeni, onyń múmkin emes ekenin bilemiz, sonyń saldarynan ózimizdiń babalarymyzdyń bir adasýdan ekinshi adasýǵa dýshar bolǵany tárizdi biz de bir kúdikten ekinshi kúdikke selsoq aýysa qoıamyz, biraq, bizdiń bul aýysýymyzda olardaı úmit bolýy bylaı tursyn, adammen nemese taǵdyrmen kúreskende júrekte bir buldyr da bolsa kezdesetin kúshti tilek qumarlyǵy da bolmaıdy...

Oıyma osy sekildi kóptegen pikirler keldi, biraq olardy men esime saqtamadym, óıtkeni áldenendeı negizsiz oılarǵa toqtap jatýdy jaqtyrmaımyn, odan paıda ne?.. Jastyq albyrt kezderimde men qıalshyl edim, sonda mazasyz, yntyzar qıalym elestetken keıde muńdy, keıde qýanyshty beınelerdi alma-kezek álpeshteýdi súıýshi edim. Biraq sodan ne taptym? Túste kórgen elespen alysyp, sharshaǵandyq sekildi bul da bir tek qur qaljyraý ǵoı jáne ókinishten týǵan tek kómeski oılar ǵoı. Sol bir zaıa ketken kúreste, shynaıy ómirge qajetti janymnyń jalyn da, qaıratymnyń turlaýly kúshin de sarqyp aldym. Men bul ómirge, ony erte oımen basymnan ótkizip baryp kiristim, sondyqtan erte bir oqyǵan kitabyndaǵy jaılardy bireýdiń turpaıy eliktegen kitabynan qaıta oqyp otyrǵan adam sıaqty maǵan bul ómir ári kóńilsiz, ári sumpaıy kórinedi.

Búgingi túndegi oqıǵa maǵan meılinshe tereń áser etip, kóńil-kúıimdi ábden buzyp ketti. Taǵdyrǵa qazir senemin be, joq pa, ol arasyn bilmeımin, biraq osy túnde men oǵan qatty sengen edim: buǵan dálel qaıran qalarlyqtaı boldy, solaı bolǵandyqtan, ata-babalarymyzǵa jáne olardyń elgezek astrologıasyna kúlgenime qaramastan, ózim de eriksiz solardyń soqpaǵyna túsip ketip edim. Biraq meni sol qaýipti joldan ózimdi der kezinde toqtata qoıdym, sonan keıin esh nárseni batyl túrde teriske shyǵarmaý, esh nársege kóz jumyp senbeý degen tártibimdi saqtap, metofızıkany bylaı tastadym da aıaǵymnyń astyna kózimdi ashyp qaraıtyn boldym. Mundaı saqtyq tipti óte qajetti bolyp shyqty. Men áldenendeı jýan jáne bylqyldaq, biraq jansyz bir nársege soqtyǵyp jyǵylyp qala jazdadym. Aı jolǵa týra jarqyrap sáýle shashyp tur edi, eńkeıip ne eken desem. — Aldymda ortasynan qaq bólingen bir shoshqa jatyr... Soǵan qarap bolǵanymsha, bireýlerdiń júgirgen sybdyry estile qaldy: eki kazak-orys burysh aınalyp júgirip kele jatty; bireýi maǵan kelip shoshqany qýyp bara jatqan bir mas kazak-orysty kórdiń be dep surady. Men olarǵa kazak-orysty kórmegenimdi aıttym, sosyn onyń qyńyr erliginen jarylyp qalǵan sorly shoshqany kórsettim.

— Áı, qaraqshy-aı! — dedi ekinshi kazak-orys; — İship alsa bolǵany, kóringenniń bárin qırata bastaıdy. Júr, Eremeıch, artynan baraıyq, ony baılap tastamasaq, ol...

Olar alystap ketti de, men zor saqtyqpen óz betimshe júre berdim, aqyrynda aman-esen óz páterime jettim, men bir kári ýrádnıktiń úıinde turýshy edim, ony izgi peıili úshin, ásirese Nastá degen ádemi qyzy úshin jaqsy kóretinmin.

Qyz daǵdysynsha ton jamylyp, esik aldynda kútip tur eken, túngi salqynnan kógergen onyń súıkimdi erinderine aı sáýlesi túsip turdy. Meni kórip ol jymıa qaldy, biraq meniń onymen sóılesýge mursham bolmady, "qosh bol, Nastá" dedim qasynan ótip bara jatyp, qyzdyń maǵan birdeme aıtqysy kelip edi, aıtpaı, tek kúrsindi de qoıdy.

Men kirip bólmemniń esigin japtym da shyraǵdan jaqtym, sosyn tósekke jata kettim. Biraq uıqy bul joly ádettegiden góri meni kóbirek kúttirdi. Men uıyqtaı bastaǵanda shyǵys jaq bozarańdap ta qalǵan edi, biraq bul túnde uıqymnyń qanbaıtyndyǵy kókte jazylyp qoıǵan bolýy kerek. Tańǵy saǵat tórtte qos judyryq terezemdi tarsyldata bastady. Men ushyp túregelip. — Nemene? — dedim, — "Tur, kıin!" — dep aıǵaılady maǵan birneshe daýys. Men dereý kıinip dalaǵa shyqtym. "Ne bolǵanyn bilesiń be?" — dedi maǵan kelgen úsh ofıser jarysa sóılep. Olardyń tústeri ólikteı qup-qý eken.

— Ne bolypty?

— Výlıchti óltirip ketipti.

Men qata qaldym.

— Iá, óltirip ketipti! — dedi olar, — júr jyldamyraq.

— Qaıda?

— Jolshybaı bilersiń.

Biz júgirip kettik. Olar bolǵan istiń bárin baıandady, buny aıtqanda, arasyna túrlishe qospalaryn qystyryp, tipti óziniń shyn óliminen jarty saǵat buryn ǵana tóngen qaýipten taǵdyrdyń jazýy boıynsha aman qalǵandyǵyn da áńgime etisti. Výlıch qarańǵy kóshemen jalǵyz kele jatypty. Oǵan álgi shoshqany jaryp ketken mas kazak-orys tap bolypty, tipti ol tıispeı qasynan ótip ketýi de múmkin eken, Výlıch kenet ony toqtatyp, "týys, sen kimdi izdep júrsiń?" depti, kazak-orys, — "seni!" depti de, qylyshpen shaýyp ıyǵynan júregine deıin jaryp tastapty... Mana maǵan jolyqqan eki kazak-orys óltirýshini qýyp júrip, jaralyny kóredi de, kóteredi, bul kezde Výlıch hal ústinde eken, tek "onyki durys!" degen eki-aq sózge tili kelipti. Bul sózdiń búrkeýli maǵynasyn ózim ǵana túsindim, bul maǵan aıtylǵan sóz edi: beısharanyń taǵdyryn men boljap edim. Sol kúdigim teriske shyqpady, rasynda da, men onyń qubyla qalǵan júzinen ajaly jetkeli turǵandyqtyń nyshanyn durys ańǵarǵan ekem.

Óltirýshi adam stanısanyń shetindegi bir bos úıge tyǵylyp, esigin bekitip alypty. Biz de solaı qaraı júrdik. Kóptegen áıelder zarlap-jylap solaı qaraı júgiristi. Oqta-tekte keshikken kazak-orystar artymyzdan kóshege júgire shyǵyp, qanjarlaryn asyǵa baılasyp, bizden ozyp ketip jatty. Sergeldeń degen sumdyq boldy.

Mine, aqyrynda biz de kelip jettik, qarasaq; esik-terezesi ishinen bekitilgen, úıdiń aınalasy tolǵan adam. Ofıser men kazaktar birin-biri qyza-qyza ıtermeleıdi. Áıelder qarǵap-silep, nalyp oıbaılaıdy, solardyń ishinen esi shyǵa nazalanǵan bir kempirdiń túsi meniń kózime erekshe shalyndy. Ol bir jýan dóńbektiń ústinde, tizesine súıenip, basyn qolymen ustap otyr. Bul kisi óltirgishtiń anasy eken. Onyń erinderi oqta-tekte qımyldap qoıyp otyrdy... Kúbirlegeni duǵa ma, álde qarǵys pa?

Sóıtip, bir batyldyq jasap, qylmystyny qaıtkende ustaý kerek boldy. Biraq, aldymen umtylýǵa eshkimniń de batyly barmady.

Men terezege kelip, onyń qaqpasynyń sańylaýynan qaradym: ol oń qolyna tapansha ustap, qup-qý bolyp edende jatyr eken. Qan-qan bolǵan qylyshy qasynda jatty. Onyń ótkir kózi úreıli túrde jan-jaǵyna jaltaq-jaltaq qaraıdy, keıde keshegi isi buldyr da bolsa esine túskendeı ol selk ete qalady da, basyn ustaıdy. Men onyń osy sasqalaqtaǵan kózinde onsha batyldyq joq ekenin ańǵardym, sondyqtan maıorǵa siz beker kazak-orystarǵa qazir esikti syndyryp ishke kir dep ámir etpeısiz, óıtkeni isti onyń esi kirgennen góri, osylaı esi kirmeı turǵanda bitirý durys qoı dedim.

Sol kezde kári jasaýyl esikke kelip, onyń atyn atap shaqyrdy.

— Á, — dep ol jaýap qaıyrdy.

— Kinály bolypsyń, Efımych inim, endeshe ne amalyń bar, baǵyna qoı, — dedi jasaýyl.

— Baǵynbaımyn! — dedi kazak-orys..

— Qudaıdan qoryqsaıshy! Sen ońbaǵan cheshen emessiń, adal hrıstıanınsiń ǵoı. Kúnáǵa batqan ekensiń, ne isteısiń endi: jazmyshtan qashyp qutyla almaısyń!

— Baǵynbaımyn! — dep aıǵaılady aıbat shegip kazak-orys, súıtip tapansha shappasyn qaıyryp jatqandyǵy sezildi.

— Eı, jeńgeı! — dedi jasaýyl kempirge, — balańa aıtsaıshy, múmkin seni tyńdar... Bul tek qudaıdyń qaharyn kúsheıtedi. Myna myrzalar da eki saǵattaı kútip qaldy.

Kempir oǵan tesile qarady da, basyn shaıqady.

— Vasılıı Petrovıch, — dedi jasaýyl, maıorǵa kelip, — ol ózdiginen berilmeıdi, bilem ǵoı ony, eger esikti buzsaq, kóbimizdi jaıratyp ketedi. Ony atýǵa ruqsat etseńiz qaıter edi? Tereze qaqpaǵynyń sańylaýy keń.

Sol mınótte meniń basymda óreskel bir pikir eleń ete qaldy, Výlıch sıaqty óz taǵdyrymdy synaıyn dep oıladym.

— Sabyr etińiz, — dedim maıorǵa, — men ony tirideı ustaımyn. Jasaýylǵa onymen sóılese ber dedim de, belgi bergenimde esikti syndyryp, maǵan kómekke kelińder dep, esikke úsh kazak-orysty qoıdym, sóıtip úıdi aınalyp qaterli terezege keldim: júregim qatty soǵyp ketti.

— Áı, ońbaǵan-aı! — dep aıǵaılady jasaýyl, — sen nemene, bizdi mazaq etpeksiń be? Nemese saǵan álimiz jetpeıdi deısiń be? — Ol bar kúshin sala esikti ura bastady. Men kazak-orystyń qımyl-áreketin sańylaýdan qarap turdym. Ol art jaǵymnan bireý tıiser dep oılamaǵan sıaqty, kenet tereze qaqpaǵyn julyp aldym da, terezeden eńkeıip ishke qoıyp kettim, atylǵan oq qulaǵymnyń dál ústinen ótip, epoletimdi julyp ketti. Biraq bólmeni qaptaǵan tútin meniń jaýymnyń qasynda jatqan qylyshyn taýyp alýyna múmkindik bermedi. Men ony qolynan bassaldym. Kazaktar da lap berdi, sóıtip úsh mınótteı da bolǵan joq qylmystynyń qolyn baılap, konvoımen jóneltip jiberdik. Jurt tarady, ofıserler meni quttyqtap jatty, biraq quttyqtaıtyn da eshteme joq edi.

Osyndaı ýaqıǵalardan keıin sen qaıtip fatalıs bolmaısyń? Biraq kim bilsin, sirá ol birdemege nandy ma eken, joq pa eken? Sondaılyq biz keıde sezimniń adasýyn, nemese oı-nanymnyń sátsizdikke ushyraýyn senim dep túsinemiz... Men ár nársege shúbálanýdy jaqsy kóremin Meniń bul qaǵıdam minezimniń ótkir bolýyna bóget bola almaıdy. Qaıta men aldymda ne bolaryn bilmesem árqashan alǵa qaraı batyl umtylamyn. Rasynda, ólimnen kúshti basyńa keler pále joq qoı, al ólimnen qashyp qutyla almaısyń!

Qorǵanǵa qaıtyp kelgen soń, Maksım Maksımychke óz basymnan keshkenderimdi jáne óz kózimmen kórgenderimdi túgel aıtyp, jazýly taǵdyrdyń barlyǵy jaıynda óz pikirin bildirýdi ótindim. Áýeli bul sózdiń mánisin túsine almady, biraq men múmkindigimshe túsindirgennen keıin baryp ol mańyzdana basyn shaıqap:

— Iá, — ym, árıne, — ym! Bul bir teginde keremetti ýaqıǵa eken, al myna Azıa shappalary, eger jaman maılanǵan bolsa, nemese saýsaǵyńdy jete baspasań kóbine ot almaı qalatyny bolady. Shyndyǵyn aıtsam, cherkes myltyǵyn da unatpaımyn. Bular bizdiń týystarǵa laıyq emes sıaqty: dúmi kishkene, murnyńdy kúıdirip ala jazdaısyń... Al, shirkin, qylyshtaryn aıtsaıshy! Meniń janym súıedi!

Sodan soń ol az oılanyp alyp:

— Aıaısyń sorlyny... Túnde maspen sóılesýge ony shaıtan túrtkilegen ǵoı!.. Qaıtsin endi, týǵanda ajaly solaı jazylsa ne shara!..

Budan basqa odan men eshbir pikir qozǵaı almadym, bul kisi, tegi metafızıkalyq talasty súımeıtin edi.

Sońy

ESKERTÝ

1. Alekseı Petrovıch — general Ermolov (Lermontovtyń eskertýi).
2. Beıbit knáz — Reseı ókimetin moıyndaǵan knáz.
3. Maǵan qara sózben aıtylǵan Kazbıch jyryn óleńge aınaldyrǵanym úshin oqýshylardan keshirim suraımyn. Ádet degen adamnyń ekinshi qasıeti ǵoı (L. eskertýi).
4. Gamba, Jan-Fransýa (1763-1833)- fransýz saıahatshysy, 1824jyly "Reseıdiń ońtústigine saıahat" degen kitabyn shyǵarǵan.
5. Le mont St. Ctristophe (frans.) — Krıstof áýlıeniń taýlary.
6. Soloveı-Razboınık — orystyń halyq uǵymynda dıý, peri tárizdi jamandyqtyń beınesi.
7. Býbsı — uryp oınaıtyn mýzykalyq aspap.
8. Baıron Djordj Gordon (1788-1824) — Anglıanyń kórnekti aqyny.
9. Okazıa — Bul arada "netken qyrsyq! " degen maǵynada.
10. Kahetınskıı — Kahetıada jasalatyn júzim sharabynyń bir túri.
11. Fıgaro — fransýz jazýshysy Bomarsheniń (1732-1799) "Sevıl shashtarazy" jáne "Fıgaronyń úılenýi" komedıalarynyń geroıy; ý tildi, epti, tapqysh malaı.
12. Balzaktyń otyz jastaǵy erke áıelderi" — Ataqty fransýz jazýshysy Onore de Balzaktyń (1799-1850) "Otyz jastardaǵy áıel" degen romany shyqqannan keıin paıda bolǵan sóz.
13. Rýssonyń ósıeti — "Ósıet" — ataqty fransýz jazýshysy jáne fılosofy Jan-Jak Rýssonyń (1712-1778) óz ómirinen jazǵan shyǵarmasy.
14. Mınon — Geteniń (1749-1832) "Vılgelm meıster" degen shyǵarmasynyń keıipkeri.
15. Tolastaǵan daýyldyń sońǵy bulty "... — A. S. Pýshkınniń"Bult" degen óleńiniń basqy joly.
16. gris de regiez (frans.) — jarqyrap turatyn aqshyl tús.
17. Soıieıg rıse (frans.) — qońyrqaı tús.
18. Ala moulik — mujyqtarsha.
19. "Mop cher, je hais... " — qurmettim meniń, men jurtty jek kórgende olarǵa laǵnet aıtpaý úshin jek kóremin, óıtpegende ómir óte jek kórinishti farsqa (jeńil komedıaǵa) aınalar edi.
20. "Je meprise les pemmes... " — Qurmettim meniń, men áıelderdi súımeý úshin jek kóremin, áıtpegende ómir bir túrli melodramaǵa aınalar edi.
21. "Endımıon — ejelgi grekter mıfi boıynsha Zevstiń balasy, sulýlyq pen jastyqtyń sımvoly.
22. "Frenolog — Frenologıanyń mamany; frenologıa — adamnyń bas bitimine qaraı onyń psıhıkalyq qasıetterin bilýge bolady deıtin jalǵan ǵylym.
23. Mefıstofel — Geteniń "Faýst" atty dramalyq shyǵarmasyndaǵy sum shaıtan.
24. Rım avgýrleri — Kóne Rımdegi qustardyń ushýy boıynsha bolashaqty boljaıtyn abyzdar. Kóne Rımniń ataqty shesheni jáne memlekettik qaıratkeri Sıseronnyń (bizdiń jyl sanaýymyzǵa deıingi 106-43 jyldar) aıtýy boıynsha avgýrler birimen biri kezdeskende adamdardyń joqqa ılanǵyshtyǵyna kúletin bolǵan.
25. Platondyq mahabbat — Erli-zaıypty bolý sıaqtylardy oılamaıtyn, taza sezimge ǵana qurylǵan mahabbat.
26. fievre lente (frans.) — uzaqqa sozylatyn, adamdy álsiretetin bezgek.
27. Dendı (aǵylshyn sózi — dandy) — óte kerbez, sándi kıinetin adam.
28. en puguinegue — qala syrtyndaǵy serýenge.
29.  "mon Dieu, ı in cirassien!.. " (frans.) — Qudaı-aı, cherkes!
30. "Ne craignez rien, madame... " (frans.) — Qoryqpańyz, sýdaryná, men sizdiń jigitińizden qaýipti emespin.
31. Restorasıa — restoran
32. Fıjm — 18-19 ǵasyrlardaǵy áıel kóıleginiń modasy.
33. "Ciest impayable " (frans.) — bul shydaýǵa bolmaıtyn qylyq.
34. "Merci, monsieur" (frans.) — rahmet, sýdar.
35. "Charmant! delciceux!" — Keremet! Tamasha!
36. "Bıblıoteka dlá chtenıa " — 1834 jyldan 1865 jylǵa deıin Peterbýrgte shyǵyp turǵan jýrnal
37. Uly Aleksandr — Aleksandr Makedonskıı (bizdiń jyl sanaýymyzǵa deıingi 356-323 jyldar).
38. Vis-a-vis — qarsysyndaǵy áıelmen.
39. Biraq osy eki túrli kásipti aralastyrýǵa qushtarlar sany ósti tym. Al men ózim ondaılardan emespin" — A.S.Grıboedovtyń "Aqyl azaby" komedıasyndaǵy Chaskııdiń sózi.
40. "Aqyldyń salqyn baqqanyn, júrektiń zarly boljaýy " — A. S. Pýshkınniń "Evgenıı Onegındegi" arnaýynyń sońǵy joldary.
41. Kaleıdoskop — kún sáýlesine qaratyp aınaldyrǵanda túrli-túrli boıaýly beıneler kórsetetin oıynshyq.
42. Vampır — Vampır ertegide kórden shyǵyp, adamnyń qanyn sorady degen ańyz bar.
43. Pomeranes — tropıkalyq Azıadaǵy qysy-jazy kógerip turatyn aǵash; jemisiniń túsi sap-sary, ashshy bolady.
44. "Son coeur et safortune... " (frans.) — óziniń júregi men baılyǵyn.
45.  Chepchık — sol kezdegi áıelderdiń jatarda basyna kıetin jeńil kıimi.
46. Valter Skott (1771-1832) — aǵylshyn jazýshysy, kóptegen tarıhı romandardyń avtory.
47. Arhalýk — tamaǵynan ilgektep qoıatyn azıalyq erkekter jeleńi.
48. "Iýlıı Sezar, (bizdiń jyl sanaýymyzǵa deıingi 102-44 jyldar) — Rımniń ataqty qolbasshysy jáne memleket qaıratkeri; Seattyń májilisinde otyrǵanda qaskúnemder óltirgen. Óltiriletin kúni Sezar súrinip ketken eken degen qaýeset taraǵan, buljaman yrym dep sheshken.
49.  Finita la comedia! (shpal.) — komedıa bitti.
50. "... Vaterloodan qaıtqan Napoleonsha uıqyǵa ketti. " — Vaterloo túbindegi soǵysta 1815 jyly Napoleon jeńiliske ushyraǵan.
51. Brıg — eki machtaly jelkendi keme.
52. Fatalıs — adam taǵdyry aldyn ala jazýly turady, oǵan qarsy kúresýge bolmaıdy dep jazmyshqa senetin adam.
53. Boston — ótken ǵasyrdyń birinshi jartysynda keń taralǵan karta oıynynyń bir túri.
54. Pro nemese Contra (lat.) — qostaıtyn nemese qarsy.

TÚSİNİKTEME

Bizdiń zamannyń qaharmany

Lermontov shyǵarmashylyǵynyń shyńy bolyp sanalatyn bul roman 1837 jyldan jazyla bastaǵan. Aqynnyń bul prozalyq shyǵarmasy, orys ádebıetindegi alǵashqy áleýmettik-psıhologıalyq jáne fılosofıalyq roman. Zaman qaharmany týraly ıdeıa Lermontovtyń aldyna kúrdeli kórkemdik máselelerdi qoıdy. Olardyń biri — janr máselesi. Synshylardyń atap kórsetkenindeı, Lermontovtyń bul shyǵarmasy 30-jyldardaǵy orys ádebıetinde keń taraǵan povester sıkli, osy kezdegi joljazba ocherk bekzadalar hıkaıasy, kavkaz novelalary sıaqty usaq janrlardyń birigýi túrinde týǵan roman deýge bolady.

Keıbir boljamdar boıynsha eń áýeli "Taman" hıkaıasy jazylǵan. Sonyń izinshe "Fatalıs" dúnıege kelgen (P.S.Jıgmont). Al, endi bir pikirde "Fatalıs" "Maksım Maksımychtan" keıin jazylǵan (B.Eıhenbaým). "Taman" roman quramyna engen eń sońǵy hıkaıa (E.Gershteın). Romannyń eń alǵashqy nusqasynda onyń quramyndaǵy hıkaıalardyń bastaýynda "Bela" turdy. Odan keıin retimen "Maksım Maksımych", "Knájna Merı" ornalasqan. "Bela" men "Maksım Maksımych" bólimderiniń "Ofıser jazbalarynan" degen ortaq ataýy boldy. Bular romannyń birinshi jalpylama kirispe bólimin qurady. Romannyń negizgi "Knájna Merı" bólimin keıipkerdiń "aǵynan jarylýy" dese de bolady. 1839 jyldyń tamyz, qyrkúıek aılarynda romannyń barlyq taraýlaryn shımaı jazbadan negizgi dápterge keıbir túzetýlermen kóshirilip boldy. Jumysty jazýdyń osy satysynda roman qurylymyna "Fatalıs" taraýy engizildi. Romannyń osy nusqasy "Ǵasyr basyndaǵy ("Bizdiń ǵasyrdyń" bolýy da múmkin) bir qaharman" bolyp atalyndy jáne "Bela", "Maksım Maksımych", "Fatalıs", "Knájna Merı" hıkaıalarynan quraldy. Roman burynǵysha eki bólimge bólindi: birinshi bólimi — áńgimeshi ofıser jazbalary, ekinshi bólim — qaharmannyń jazbalary túrinde berildi. "Fatalısi" qosa aıtqanda, ekinshi bólim tereń fılosofıalyq mánimen erekshelendi. 1839 jyly Lermontov "Taman" hıkaıasyn qosyp, romandy aıaqtady. Fılosofıalyq mazmunyna sáıkes "Fatalıs" bólimin "Tamannan" keıin ornalastyrdy. Osy nusqasynda "Pechorın jýrnaly" ataýy paıda boldy. "Maksım Maksımych" taraýshasyn aıaqtap, "Jazbalarǵa" kósherde avtor "Pechorın jýrnalyna" arnaıy alǵy sóz jazdy. Sóıtip roman "Alǵy sóz" ben "Jýrnaldy" qosa eseptegende, alty bólimge jetti jáne "Bizdiń zamannyń qaharmany" atty aqyrǵy ataýǵa ıe boldy.

Romannyń birinshi basylymy 1840 jyldyń sáýir aıynda jarıalandy. 1841 jyldyń basynda jarıalanǵan ekinshi basylýynda Lermontov jalpy romanǵa alǵy sóz jazdy.

---