InfoHub Logo

Don Kıhot. İİ kitap

AILAKER IDALGO LAMANCHALYQ DON KIHOT
ORYS TİLİNEN AÝDARǴAN
QURMANǴAZY QARAMANULY
BİRİNSHİ BÓLİM
BASPADAN

Ispanıa mádenıeti úshin myń alty júz besinshi jyldyń orny bólek. Saıası turǵydan da, ekonomıkalyq turǵydan da bul jańa jyldyń burynǵy ótken jyldardan bálendeı aıyrmashylyǵy joq edi jáne ıspan halqyn jarylqap tastaıtyndaı jaqsylyq ákele qoıar syńaıy da baıqalmaǵan. Ras, Ú-shi Karl qurǵan, jańa ǵasyrda nemeresi İİİ-shi Fılıpptiń qol astyna ótken Ispan ımperıasy álemdik derjava degen ataǵyn sol burynǵysynsha saqtap turǵan. Evropadaǵy, Amerıka men Azıadaǵy, sondaı-aq Afrıkadaǵy onsyz da en baıtaq ıelikterinen aırylyp qalmaýdy, múmkin bolǵanynsha odan ári keńeıte túsýdi kózdegen Ispanıa teńizde de, qurlyqta da birde jeńip, birde jeńilip degendeı damylsyz soǵys júrgizip jatqan.

Alaıda 1605 jylǵy qańtar aıynyń bas kezinde oryn alǵan, bylaı qaraǵanda bolmashy da qarapaıym bir oqıǵany mańyzdylyǵy jaǵynan álgi atalǵan jaılardyń bir de birimen salystyrýǵa bolmaıtyn. Qańtardyń sol bir kúni Madrıdtegi kitap dúkenderine ádebı dabyrasynan góri Aljırde tutqynda bolyp, azap shegýimen dańqy kóbirek shyqqan, jasy egde tartyp qalǵan, onyń ústine ózi múgedek bir jazýshynyń romany satýǵa túsken-di. Jazýshynyń esimi — Mıgel de Servantes Saavedra, shyǵarmasynyń aty — “Aılaker ıdalgo Lamanchalyq Don Kıhot” bolatyn. V.G. Belınskııdiń beıneli tilimen aıtqanda, “adamzat ónerindegi jańa dáýir” de, mine, dál osy kitaptan bastalǵan edi. Kitaptyń jaryq kórgenine tórt ǵasyr toldy. Servantes qatysqan jáne kýá bolǵan sol zamannyń qandy shaıqastary baıaǵyda umytyldy, korólder, qolbasshylar men saıasatkerler kelmeske ketti, biraq qalamgerdiń atalmysh shyǵarmasy oqyrmandy ádildik pen adaldyqqa tárbıelep, tolyqqandy tirshiligin áli jalǵastyryp keledi.

2005 jylǵy qańtarda Ispanıa halqymen birge kúlli álem jurtshylyǵy “Don Kıhot” romanynyń baspa júzin kórgenine 400 jyl tolýyn atap ótti. Imperator bolýdan úmitker kezbe rysar Don Kıhot pen onyń bir araldyń bastyǵy bolýdy ańsaıtyn ańǵal atqosshysy Sancho Pansanyń bastan keshken shytyrman oqıǵalaryn sýretteıtin Servantestiń bul týyndysy adamzat balasymen máńgi birge jasaı beretin shyǵarma ekenin álem zıalylary biraýyzdan moıyndap otyr. Sonyń aldynda birer jyl buryn ǵana Norvegıadaǵy Nobel ınstıtýtynyń uıymdastyrýymen 54 eldegi 100 aıtýly qalamgerden quralǵan (ishinde Nobel syılyǵynyń birneshe laýreaty bar) qazylar alqasy “Don Kıhot” romanyn álem ádebıetiniń eń úzdik týyndysy dep tanyǵan bolatyn. Odan keıingi oryndy Marsel Prýstyń “Joǵalǵan ýaqytty izdeý áýreshiligi” romany aldy. Bul ekeýinen keıingi oryndar Gomerdiń, Tolstoıdyń, Dostoevskııdiń, Kafkanyń, Folknerdiń, t.b. shyǵarmalaryna tıdi.

Osynaý máńgi ólmes týyndynyń ıesi kim edi? Onyń shyǵarmashylyq sheberligi qalaı qalyptasyp edi? Romanǵa arqaý bolǵan oqıǵalar astarynda qandaı mán jatyr?..

Servantes ómir súrgen zaman alasapyran oqıǵalar zamany boldy. Uly sýretker alpys segiz jyl ǵumyr keshti. Ol Ú-shi Karl patshalyǵynyń sońǵy jyldaryn kóre qaldy, İİ-shi Fılıpp pen onyń balasy İİİ-shi Fılıpp patshalyq qurǵan alǵashqy on segiz jyldaǵy oqıǵalardyń kýágeri boldy jáne ózi de biraz jaıdy bastan keshti. Óz tarıhyndaǵy bul kezeńde Ispanıa álemdik ústemdikten birte-birte qol úze bastaǵan. Álemniń besten bir bóligin quraıtyn jeri, alpys mıllıondaı halqy bar ımperıany ákesinen muraǵa alǵan İİİ-shi Fılıpp ony áli de óz yqtıarynsha bılep-tóstep otyrǵan. Biraq osynaý orasan úlken monarhıanyń irgesi shym-shymdap sógilip, qatty bir daýyldan qalmaıtyndaı halde turǵan. Kólemi odan áldeqaıda shaǵyn memleketter, — Anglıa, Fransıa, Golandıa, — Ispanıanyń shabýyldaryna toıtarys berip qana qoımaı, ózderi de oǵan qarsy soǵys ashyp jatqan. Ekinshi jaǵynan, HÚİ-shy ǵasyr — uzaq ýaqyttar boıy “rekonkıstamen” (týǵan jerin basqynshy mavrlardan tazartýmen) aınalysqan halyqtyń qoly bosaýymen erekshelenetin. Sonyń nátıjesinde eldiń arqasy keńip, az ýaqytqa bolsa da qaǵanaǵy qarq, saǵanaǵy sarq kúı keshken.

Óner salasynda Ispanıada bul kezeńde jazýshylardyń, sýretshiler men ǵalymdardyń aıryqsha talantty toby eńbek etti. Servantes, Lope de Vega, Kalderon, Tırso de Molına, Kevedo, Gongora, Greko, Velaskes, Mýrılo syndy tulǵalar ómir súrgen bul dáýirdiń (HÚİ-shy ǵ. ekinshi jartysy men HÚİİ ǵ.) “Altyn ǵasyr” atalýynyń ózi tegin emes. Inkvızısıa men ókimettiń aıryqsha qatygezdigine qaramastan ıspan mádenıeti úshin bul shyn máninde de “altyn ǵasyr” bolǵan-dy.

Alaıda, eldiń eńsesi kóterilip, ekpindeýi uzaqqa sozylǵan joq, keshikpeı-aq halyq kúızeliske ushyrady. Oǵan sebepshi monarhıanyń májigúndigi bolatyn. Soltústikte — Nıderlandyda, ońtústikte — Afrıka jaǵalaýynda, shyǵysta — Italıada ıelikteri bar, muhıttyń arǵy betinde jatqan Amerıkanyń asyl metal óndiretin kenishterin qol astyna qaratqan Ispanıa bıleýshisi álemdik monarhıa qurýǵa nıettendi. Osy maqsatty iske asyrýǵa baǵyttalǵan áreketter halyqtyń áleýetin azaıtyp qana qoımaı, aqı-taqı dińkeletti. Amerıkandyq kolonıalardan aǵylyp kelip jatqan altyn men kúmistiń kóptigi aqshany qunsyzdandyrdy, Ispanıanyń óz jerindegi kenishterdiń jumysyn toqtatty, túrli kásippen aınalysýǵa, sonyń ishinde jún jáne jibek matalar toqý sekildi orta ǵasyrlyq ónerkásiptiń mańyzdy salalarymen shuǵyldanýǵa degen yqylasty joıdy. Egin egý men mal ósirý kásibi de toqyraýǵa tap boldy. Al, bir soǵysty aıaqtap, ekinshisin bastap jatqan álemdik monarhıa bolsa armıa men flotty tolyqtyrýǵa ústi-ústine jańa kontıngent talap etip, halyqqa salynatyn salyq sanyn kóbeıtip jibergen edi. Osynyń saldarynan paıda bolǵan ekonomıkalyq daǵdarys, ashtyq pen jalańashtyq jurtty kún kórýdiń jańa amalyn izdeýge májbúr etti. Eti tiri pysyqaılar muhıttyń arǵy jaǵyna jol tartyp jatty, birqatary armıada qyzmet etýge surandy. Biraq, mundaı joly bolǵyshtar onsha kóp emes-ti. İsteıtin is taba almaı tentirep júrgender áldeqaıda basym bolatyn. HÚİ ǵ. sońynda Ispanıadaǵy qańǵybastar men qaıyrshylar sany júz elý myńǵa (erkekter, áıelder men balalar) jetti. Halyqtyń ekinshi bir tobyn monahtar men katolık dininiń basqa da ókilderi qurady: 1570 jyly on mıllıondaı óz turǵyny bar Ispanıadaǵy dinı qyzmetshilerdiń sany jeti júz myńnan asty. Sharýasy shaıqalǵan dvorándardyń — jerden qol úzgen ıdalgolardyń qarasy kóbeıip, olardyń arasynda eshteńege zaýqy soqpaıtyn ári-sárilik, qyzyq qýýshylyq pen jalqaýlyq, dinı fanatızmge den qoıýshylyq, ómirdi kórgen tús sekildi ýaqytsha birdeńe dep baǵalaýǵa boı urýshylyq daǵdysy ornyqty.

Sol tusta ǵumyr keshken ıspandardyń ómiri qıan-keski oqıǵalarǵa toly, meılinshe mazasyz, kúni erteń ne bolaryn boljap bile almaıtyndaı berekesiz bolǵan-dy. Alaıda bizge ǵumyrbaıan túrinde jetken taǵdyrlar arasynda Servantestiń peshenesine jazylǵandaı kepti bastan ótkergen birde bir jan balasy joq. Shyr etip jaryq dúnıege kelgennen qabirge baryp engenge deıingi aralyqta osynaý uly adamnyń kórmegen qorlyǵy, shekpegen muqtajdyǵy, tartpaǵan taqsireti kemde-kem. Ol ómir boıy kedeıshilikte kún keshti, úsh ret túrmege tústi, Lepanto mańaıyndaǵy shaıqas kezinde 1570 jylǵy 7-shi qazanda aýyr jaraqattanyp, múgedek bop qaldy, odan soń bes jyl Aljırde tutqynda boldy... Biraq, kóz ashtyrmaı tópelegen baqytsyzdyqtar onyń jigerin jasytyp, júregin qaraıta almady, azapqa toly ómiriniń aqyr sońyna deıin aqyl-oı aıqyndyǵy men shyǵarmashylyq tanymynyń tereńdigin, adamǵa degen súıispenshiligi men ómirge degen ińkárligin joǵaltqan joq. Ispan halqyna tán qaıyrymdylyq pen parasat, namysshyldyq, qaısarlyq pen tabandylyq sekildi izgi qasıettiń bári de osynaý danyshpan adamnyń bir basynan tabylatyn.

Mıgel de Servantes Saavedra 1547 jylǵy 29 qyrkúıekte Alkala-de-Enares qalasynda dúnıege keldi. Ákesi Rodrıgo de Servantes emshi bolatyn, sheshesiniń esimi Leonora de Kortınas edi. Qalamger olardyń tórtinshi bop kórgen balasy-tuǵyn, shańyraqta odan basqa taǵy da úsh er bala men úsh qyz bala boldy.

Shyqqan tegi jaǵynan Servantes ejelgi dvorán áýletine jatatyn, biraq qalamger ómirge kelgen shaqta bul áýlet ábden aryp bitken edi. Jazýshynyń atasy Hýan Andalýsıada ájeptáýir joǵary qyzmet atqaryp, tipti bir tusta Kordova qalasynda aǵa alkald (ákimshiliktegi sheneýnik) bolyp, ájeptáýir dáýlet jıǵan-dy, biraq qulaǵynyń tosańy bar ákesi Rodrıgo eshqandaı da sot nemese ákimshilik qyzmet atqarmaǵan, óz erkinshe emshilik jasaýdan ári aspaǵan, ıaǵnı ıdalgolar ortasynda da onsha úlken bedelge ıe bola almaǵan jan edi. Qalamgerdiń anasy da joq-juqa dvorándar sanatynan bolatyn.

Jazýshyny ómir boıy óksheleýmen bolǵan muqtajdyq onyń shańyraǵynan áý bastan-aq oryn teýip, besigin terbetken-di. Rodrıgo de Servantes tabys izdep bir qaladan ekinshi qalaǵa qonys aýdarýǵa májbúr boldy. Munyń kishkentaı Mıgel úshin paıdasy da tımeı qalmady. Ol óz halqynyń qalaı tirlik keship jatqanyn jas kezinen-aq jaqsy tanyp bildi.

Kezbe emshi Rodrıgo de Servantes jumys izdep otbasymen birge eldiń birqatar qalasy men selosyn adaqtaı otyryp, aqyry 1551 jyly koróldiktiń sol tustaǵy resmı astanasy Valádolıdke kelip turaqtady. Biraq munda da uzaq otyra almady. Arada bir jyl ótkende jergilikti ósimqorǵa bereshek qaryzyn óteı almaǵany úshin tutqynǵa alyndy. Nátıjesinde otbasynyń onsyz da jarytymsyz dúnıe-múlki qaryz ótemi úshin satýǵa shyǵaryldy. Ákesiniń qańǵybastyq ómiri qaıta bastalyp, ony áýeli Kordovaǵa alyp keldi, sosyn Valádolıdke keri qaıtardy, ol jerden Madrıdke attandyryp, aqyry Sevıláǵa oraltty. Mıgeldiń mektepten dáris alý kezeńi sol Valádolıdte turǵan tustaryna dóp keledi. On jasqa tolǵan shaǵynda ol ıezýıtter kollegıasyna túsip, onda tórt jyldaı (1557 - 1561) oqıdy. Mıgel oqýyn Madrıdte támamdaıdy, onda oǵan sol tustaǵy eń úzdik ustazdardyń biri, gýmanıs Hýan Lopes de Oıos sabaq beredi.

HÚİ ǵ. alpysynshy jyldarynyń sońyna taman Servantesterdiń otbasy tuldyrsyz taqyr kedeıshilikke qaraı birjola baǵyt alady. Osyǵan baılanysty Mıgel men inisi Rodrıgoǵa óz nanyn ózderi taýyp jeýdiń jaıyn oılastyrýǵa týra keledi. Ortaqol dvorándar aldynda bul oraıda úsh túrli múmkindik bar-tyn: birinshisi — shirkeýden, ekinshisi — saraı mańynan, úshinshisi — armıadan baqyt izdeý edi. Ózin “eń súıikti de qymbatty shákirtim” dep jarıalaǵan ustazy Hýan Lopes de Oıostan kepildeme alǵan Mıgel ekinshi múmkindikti paıdalanbaq bolady. Sóıtip, Besinshi Pıı papanyń tótenshe elshisi, monsener Djýlıo Akvavıva-ı-Aragonǵa qyzmetke turady. Ol ıspan taǵynyń murageri don Karlostyń qaıtys bolýyna baılanysty kóńil aıtý úshin jáne Ispanıa men Vatıkannyń arasyndaǵy keıbir daýly máselelerdi sheshý úshin 1568 jyly Madrıdke kelgen bolatyn. Madrıdten elshimen birge attanǵan Servantes 1559 jyldyń basynda Rımge keledi. Akvavıvanyń qaramaǵynda kamerarıı (kiltshi) mindetin atqarady, ıaǵnı onyń senimdi adamdarynyń biri bolady. 1570 jyldyń kókteminde kardınal bop saılanǵan Akvavıvanyń qaramaǵynda bir jyldaı qyzmet istegennen keıin óziniń taza qandy ıspan ekeni jaıyndaǵy qaǵazdaryn týralap alǵan Servantes 1570 jyldyń ekinshi jartysynda osy Italıada ornalasqan ıspan armıasyna, Mıgel de Monkadanyń polkyna kiredi. Servantestiń Akvavıvadaǵy qyzmetinen ketýi, shamasy, patrıottyq sezimge boı aldyryp, túrikterdiń Jerorta teńizi aımaǵynda qanat jaıyp kele jatqan agresıasyna toıtarys berýge úles qosý nıetinen týyndasa kerek.

Ispan armıasy quramynda Italıada ótken bes jyl Servantes ómirindegi eń bir mańyzdy kezeń boldy. Bul oǵan eldiń asa iri qalalaryn aralap kórýge, — ol Rımnen basqa da qalalardy, Mılandy, Bolonány, Venesıany, Palermony kórdi, — ıtalándardyń turmys-tirshiligine tereńirek qanyǵýǵa múmkindik berdi. Sondaı-aq, asa baı ıtalán mádenıetimen, ásirese ádebıetimen, onyń ishinde antıkalyq ádebıetpen jáne antıkalyq mıfologıamen tanysty. Gomer, Vergılıı, Gorasıı, Ovıdıı syndy ulylar shyǵarmalaryn, ıtalándyq Qaıta órleý kezeńiniń Dante, Petrarka, Arıosto, Bokkachcho syndy ókilderiniń týyndylaryn, ıtalándyq novelalar men baqtashylyq romandardy oqydy. Servantestiń Italıada uzaq ýaqyt bolýy tek ıtalán tilin úırenip qana qoımaı, madrıdtik mektepte alǵan gýmanıtarlyq bilimin keńeıte túsýine de jaqsy jaǵdaı jasady.

Munyń bári uly qalamgerdiń rýhanı mádenıetiniń qalyptasýyna aıryqsha yqpal etti.

1571 jylǵy 7-shi qazanda Lepanto mańaıynda ataqty teńiz shaıqasy ótip, Qasıetti lıganyń (Ispanıanyń, papa men Venesıanyń) birikken floty sol zamandaǵy aıtýly qolbasshy Hýan Avstrııskııdiń basshylyǵymen túrik eskadrasyn tas-talqan ǵyp jeńip, Túrkıanyń Jerorta teńiziniń shyǵys bólegin basyp almaq áreketiniń jolyn kesti. Sol kúni Servantes bezgek tıip aýyryp jatqan, biraq shaıqasqa qatysýǵa ózi suranyp tilek bildirdi. Onyń ótinishi oryndalyp, qaramaǵyna on eki soldat berilip, qaıyq baspaldaǵyn kúzetýge jiberildi. Shaıqas barysynda ol úsh jerinen jaraqat aldy: eki oq keýdesinen, bir oq ıyǵynan tıgen bolatyn. Sońǵy jaraqaty asa aýyr boldy: sodan bastap sol jaq qoly ıkemge kelmeıtin bop qaldy. Jazýshy Messınadaǵy gospıtálǵa túsip, odan tek 1572 jylǵy kókek aıynyń aıaq kezinde ǵana shyqty. Alaıda, osyndaı múgedektiktiń ózi de ony áskerı qyzmetti tastap ketýge májbúr ete almady. Lope de Fıgeroa polkyna jiberilgen Servantes biraz ýaqyt Korfý aralynda turdy. 1572 jylǵy 2-shi qazanda Navarın mańaıyndaǵy teńiz shaıqasyna qatysty, al kelesi jyly Soltústik Afrıkaǵa, Goleta jáne Týnıs bekinisterin nyǵaıtýǵa jiberilgen Hýan Avstrııskıı basqarǵan ekspedısıalyq korpýstyń quramyna endi. 1573 jyly Servantestiń polky Italıaǵa qaıtarylyp, áýeli Sardınıada, odan soń 1574 jyly Neapolda garnızondyq qyzmet atqardy. 1575 jylǵy 20 qyrkúıekte jazýshy armıada qyzmet etetin inisi Rodrıgomen birge “Kún” atalatyn galeramen Neapoldan Ispanıaǵa attandy. Alaıda, jolshybaı olardyń galerasyna teńiz qaraqshylary shabýyl jasap, bárin túgel tutqyndap Aljırge alyp ketti.

Otanyna oralar aldynda Servantes koról İİ-shi Fılıpptiń atyna kepildeme hattar alǵan bolatyn. Oǵan kepildik etken adamdardyń — don Hýan Avstrııskıı men Neapoldyń vıse-koroli, gersog de Sesanyń esimderi estigen qulaqqa ájeptáýir aıbarly edi. Oǵan qosa bul hattarda Servantes jaıynda kóp jyly sóz aıtylǵan. Otanyma oralǵanda jaǵdaıymdy jaqsartýǵa kómegi tıer dep jınaǵan bul hattary Aljırde, kerisinshe, ólsheýsiz zıan keltirdi. Onyń alǵashqy qojaıyny grek-renegat Delı Mamı men Aljırdiń bıleýshisi Gassan Pasha kepildik hattardy oqyp, ony asa baı adam eken dep oılap qalǵan-dy, sóıtip ony bosatyp alý úshin tólenetin qunnyń baǵasyn shekten tys ósirip, bes júz altyn eskýdo dep belgilegen. Oǵan qosa, tutqynnyń tezirek mámilege kelýi úshin moınyna temir shyǵyrshyq salyp, aıaq-qolyn buǵaýlap, adam tózgisiz aýyr jaǵdaıda ustaǵan. Áıtse de, atalmysh hattardyń paıdaly jaǵy da boldy: Servantesti ólimnen saqtap qaldy. Aljırlik qojaıyndar ony aýyr jaǵdaıda ustaǵanymen, mol ótemaqy alarmyz degen úmitpen ómirin saqtaýǵa tyrysty.

Tutqynda bolǵan bes jyldyń ishinde Servantes qashyp shyqpaqqa úsh ret áreket jasaıdy, biraq úsheýi de sátsizdikke urynady jáne bárin de ózi uıymdastyrǵanyn moınyna alady. Qıt etken kemshiligi úshin tutqyndardy darǵa asyp, qazyqqa otyrǵyzyp aıaýsyz jazalaıtyndyǵymen aty shyqqan qatygez ákim Gassan pashanyń ózi onyń osynaý júrek jutqan batyldyǵyna dán rıza bolady. Sóıtip, birjola tıtyǵyna jetken otbasy aqyry talap etilgen somany jınap, ótemaqysyn tólegennen keıin Servantes tutqynnan bosap, 1580 jylǵy 24-shi qazanda Aljırdi tastap shyǵady.

Servantesti otany meılinshe enjar qarsy alady. Týǵan jerine taban basqan sátten-aq ol óziniń, soǵys ardageriniń, Lepant shaıqasyna qatysqan adamnyń, eshkimge de keregi joqtyǵyn, otbasy múshelerinen basqanyń bári ózin umyt qaldyrǵanyn ańǵarady. Otbasy da qaıyrshylyqtyń az-aq aldynda otyr eken. Ákesi birjola kereń bop qalypty, soǵan baılanysty em-dom jasaýyn doǵarýǵa májbúr bopty (ol 1585 j. qaıtys boldy). Sóıtip, otbasyn asyraý mindetin moınyna alǵan Mıgel birden jumys izdeý qamyna kirisedi. Onyń aldynda eki jol turǵan: biri — áskerı qyzmetke qaıta oralý bolsa, ekinshisi ádebı eńbek arqyly tabys tabý edi. Servantes tabysy senimdirek kóringen birinshi joldy tańdaıdy.

1581 jyly Ispanıa Portýgalıany óz quramyna qosyp alǵan edi, sondaı-aq teńizde ústemdik júrgizý maqsatynda áreket jasap jatqan. Bul áreket Ispanıany 1588 jyly úlken apatqa ushyratty — Anglıaǵa shabýyl jasaý maqsatynda jınaqtalǵan, “Jeńilmeıtin Armada” dep atalǵan orasan úlken floty La-Mansh buǵazy men Soltústik teńiz sýlarynda surapyl daýylǵa tap bolyp, talqany shyqty. Alaıda, Portýgalıa men onyń kolonıalaryn ıgerý, sondaı-aq Anglıany basyp alý maqsatynda júrgizilip jatqan keń qulashty jańa daıyndyqtar epsekti adam úshin zor múmkindik ashyp turǵan. Servantes te sondaı jandardyń sanatynan edi. Áskerı kásipke qaıtyp oralǵan ol áýeli Portýgalıada qyzmet istep kórmek boldy. 1581 jyly áskerı shabarman retinde Soltústik Afrıkaǵa, Oranǵa baryp qaıtty, odan soń biraz ýaqyt gersog Albanyń Tomardaǵy qosynynda boldy. Alaıda, materıaldyq jaǵdaıynyń jaqsarmaıtynyna kózi jetken Servantes uzamaı áskerı qyzmetpen birjola qosh aıtysty.

Bul tusta otbasynyń turmysy túzelmek túgili jyl ótken saıyn quldyrap bara jatqan, onyń ústine ortalary Servantestiń nekesiz týǵan qyzy Isavel de Saavedramen tolyqqan bolatyn. Úı-ishi jaǵdaıynyń jóndelip ketýine Servantestiń Eskıvás qalashyǵynda týyp-ósken, on toǵyz jasar Katalına de Salasar-ı-Palasospen nekege turýy da (1584) kómektese almady: kelinsheginiń jasaýy tym jarytymsyz bop shyqty. Aldaǵy kúnder oǵan da, úı-ishine de qýanyshty eshteńe emeksitip turǵan joq-ty. 1587 jyly Eskıvástaǵy shańyraǵynan ýaqytsha qol úzgen Servantes eldiń ońtústik óńirine, Andalýsıaǵa bet aldy — amerıkandyq kolonıalarmen qyzý saýda júrgizip jatqan bul óńirde tabys tabý múmkindigi mol bolatyn. Servantestiń budan keıingi on bes jyl ómiri Andalýsıanyń iri saýda ortalyǵy ári eń baı qalasy Sevıláda ótti.

Alǵashqy kezderi jazýshynyń baǵy janǵandaı-aq edi. Koról úkimetiniń sol tustaǵy bar armany aǵylshyn jaǵalaýyn jaýlap alý bolǵandyqtan, HÚİ ǵ. sekseninshi jyldarynda Andalýsıa armıa men flotty jabdyqtaıtyn negizgi aımaqqa aınalǵan. Sol kezeń úshin orasan kóp mólsherde qajet bolǵan azyq-túlik daıyndaý operasıasy muny iske asyratyn qyzmetshiler quramynyń da mol bolýyn qajet etken. 1587 jyldyń kúzinde Servanteske Sevılá mańaıyndaǵy shaǵyn qalalar men selolardan “Jeńilmeıtin Armadaǵa” azyq-túlik daıyndaıtyn komısar bop ornalasýdyń sáti tústi. Armıany jabdyqtaý isi negizinen jergilikti turǵyndardyń óz qajettiliginen artylǵan azyq-túligin kúshpen tartyp alý jolymen júrgiziletin. Servantes sergek te tereń aqyl-oı ıesi bolǵanymen asa bir uqypty adam emes-ti. Esep-qısap qaǵazdaryna nemquraıdy qaraýshylyǵy ony qarjy baqylaý oryndarymen qaqtyǵysqa uryndyryp, oǵan zańsyz rekvızısıa júrgizdiń, aqshany jasyryp qaldyń degen aıyp taǵyldy. Osyndaı kezekti bir teketiresten keıin jazýshynyń az ýaqytqa Kastro-del-Rıo qalasyndaǵy túrmege (1592) jatyp shyǵýyna týra keldi. Sóıtip, azyq-túlik mekemesindegi qyzmet Servantes pen onyń sol burynǵysha Madrıdte turyp jatqan otbasynyń jaǵdaıyn jaqsartýdyń ornyna odan ári nasharlatyp jiberdi.

1594 jyldyń ortasyna taman Granada koróldiginde salyq beresisin jınaýshy qyzmetine ornalasýy Servantesti jańa kesepatqa dýshar qyldy. Beresini jınaýǵa belsene kirisken ol sol jyldyń tamyz aıynda Madrıdke aýdarýy úshin sevıldik bankır Sımon Freıre de Lımaǵa 7400 real tabys etken-di. Uzaq jyldar boıy qyr sońynan qalmaıtyn qyrsyqqa Servantes dál osy arada tap boldy. Bankır ózin bankrotpyn dep jarıalady. Qazyna odan Servantes tabys etken somany óndirip alýyn alǵanymen, onymen is bite qoımady. Jınalǵan beresiniń qalǵan somasyn Servantes qazynaǵa zańdy túrde túgel tabys etse de, sheneýnikter oǵan jasyryp qalǵanyń bar degen kiná taǵyp, úlken kólemdegi somaǵa aıyp tólettirmek boldy. Kinásiz ekenine bultartpas dálel keltire almaǵandyqtan jáne atalǵan aıyppuldy tóleıtin jaǵdaıy bolmaǵandyqtan Servantes 1597 jylǵy qyrkúıekte Sevıládaǵy koróldik túrmege qamalyp, onda úsh aıǵa jýyq otyryp shyqty. Odan soń aqsha jasyrǵany jónindegi osy iske baılanysty ol 1602 jyly taǵy da túrmege qamaldy. 1608 jylǵy qarasha aıynda, ıaǵnı aıyp taǵylǵan kezden on — on bir jyl ótkennen keıin, qaıta sotqa shaqyrylyp, sol iske baılanysty odan taǵy da jaýap alyndy.

1604 jyly Sevılámen qosh aıtysqan Servantes Ispanıanyń ýaqytsha astanasy — Valádolıd qalasyna kelip qonystandy, úı-ishi de (Eskıvásta turyp jatqan áıelinen basqalary) sonda kóship keldi. Bul kezde Servantestiń otbasy shaǵyndalyp ta qalǵan — Aljırde ózimen tutqynda birge bolǵan inisi Rodrıgo Flandrıada qaza tapqan, endi qazir shańyraǵynda Andreıa men Madalena esimdi eki apasy, Isavel de Saavedra esimdi nekesiz týǵan qyzy jáne Kostanso Ovando esimdi jıen qaryndasy ǵana bar edi. Úı-ishiniń jaǵdaıy sol burynǵysha jadaý kúıde bolatyn.

Valádolıdke kelip ornyǵýymen Servantes ǵumyrbaıanyndaǵy jıyrma bes jyldyq merzimdi qamtıtyn úshinshi, asa mańyzdy kezeń aıaqtalady. Talanty ábden qalyptasqan Servantestiń shyǵarmashylyq ómiriniń úshinshi kezeńine “Galateıa” atalatyn baqtashylyq romany jáne kópshiligi bizge jetpegen otyzǵa jýyq dramalyq shyǵarmasy, ıaǵnı “komedıalary” jatady. Onyń bul kezeńdegi dramalyq shyǵarmalary jaıynda 1615 jyly jaryq kórgen “Segiz komedıa men segiz ıntermedıa” atalatyn jınaǵyna jazǵan alǵysózinen bilemiz. Munda ol “Aljırlik salt-sana”, “Nýmansıanyń kúıreýi” jáne “Teńiz shaıqasy” týyndylarynyń Madrıd teatrlarynda qoıylǵanyn habarlap, jıyrma-otyz pesa jazǵanyn aıtady.

Avtordyń ózi atap ótken úsh shyǵarmanyń ishinde “Nýmansıanyń kúıreýi” tragedıasy Altyn ǵasyrdaǵy ıspan teatrynyń eń eleýli qoıylymdarynyń biri bolǵan edi. Rım qolbasshysy Sıpıon qorshaýǵa alǵan keltıberlerdiń ejelgi astanasy Nýmansıany qorǵaýshylardyń erligin sýretteıtin, patrıottyq taqyrypqa jazylǵan bul týyndy ıspan teatrlarynda kúni keshege deıin kórsetilip keldi.

Servantes shyǵarmashylyǵynyń kelesi kezeńi, shyn mánindegi eń uly kezeńi HÚİİ ǵasyrdyń alǵashqy jyldarynan, dálirek aıtqanda, 1603-shi jyldan bastaý alady. Bul kezeńde ol álemge “Aılaker ıdalgo Lamanchalyq Don Kıhot” atty eki bólimnen turatyn romanyn berdi, “Segiz komedıa men segiz ıntermedıa” jınaǵyn shyǵardy, aıryqsha tartymdy novelalar men “Parnasqa sapar” poemasyn, “Persıles pen Sıhızmýnda”, t.b. shyǵarmasyn jazdy.

Árıne, bulardyń arasyndaǵy eń shoqtyǵy bıik týyndy “Aılaker ıdalgo Lamanchalyq Don Kıhot” romany edi. Ol tek Servantes shyǵarmashylyǵynyń asqar shyńy ǵana emes, sonymen birge álem ádebıetindegi teńdesi joq uly týyndylardyń biri bolatyn.

Qalamger bul shyǵarmasyn 1603 jyldan bastap jazýǵa kirisken sekildi jáne bul onyń Sevılá túrmesinde qamaýda jatqan kezeńine tuspa-tus keledi. Buǵan romannyń “janyńa maza bermeıtin ne qıly berekesizdik pen júıkeńdi jeıtin bir saryndy dybys jaılaǵan oryn bop tabylatyn abaqtyda” týǵany jaıynda Servantestiń ózi kýálik etedi. Romannyń eki bólimnen turatyny málim, ekinshi bólimin Servantes alǵashqysy jaryq kórgennen keıin on jyldan soń jazdy.

Osynaý qomaqty týyndysynyń óne boıynda Servantes oqyrmanǵa muny jazýǵa ózin qulshyndyrǵan jalǵyz ǵana sebep — rysarlyq romandardyń ersiligin keleke etý, olardy “kúlkiniń kúshimen” kúıretý ekenin jalyqpaı qaıtalap aıtyp otyrady. Atalmysh ádebı dúnıelerge sol tusta jurtshylyq úlken qyzyǵýshylyq tanytqanyn eskersek, — 1508-shi jyldan 1612-shi jylǵa deıingi aralyqta Ispanıada rysarlyq janrda 120 roman jaryq kórgenin, solardyń ishinde tek “Amadıs Gallskıı” nemese “Palmerın Anglııskıı” sekildi sanaýlylary ǵana kórkem shyǵarma sanatyna qosylatynyn aıta ketý kerek, — Servantes bastaǵan kúrestiń meılinshe zańdy da mańyzdy sharýa ekenin moıyndamasqa laj joq. Solaı bola turǵanymen, rysarlyq ádebıetpen romannyń birinshi bóliminiń altynshy taraýynda “esep aıyrysqannan” keıin (Don Kıhottyń rysarlyq kitaphanasynyń kózin joıý), esalań keıipkerin ózin qorshaǵan ortanyń ashshy shyndyǵymen betpe-bet keltirgen Servantestiń tek sonyń ózin ǵana emes, sondaı-aq ol tirshilik etip júrgen qoǵamdaǵy áleýmettik ádiletsizdikterdi de qatań synǵa alatyny bizge bek jaqsy málim. Romandaǵy oqıǵalar odan ári óris alǵan saıyn parodıa da kúrdelilene túsedi, kitabılik túrden arylyp, synap-mineýshilik sıpaty barynsha aıqyn túr tabady. Romannyń satıralyq ýyty avtordy ınkvızısıanyń nazaryna iliktirýi múmkin bolǵandyqtan, Servantes odan arǵy jerde óz pozısıasyn búrkemeleýge májbúr bolyp, romanǵa “arab-lamanchalyq tarıhshy” Sıd Ahmet Ben-ınhalı degendi engizip, jekelegen satıralyq oı-pikirin sonyń aýzyna salady. İİ-shi Fılıptiń 1559 jyly eretıkterdi (dinbuzarlar men teris pıǵyldaǵylardy) top-tobymen kópshiliktiń kózinshe tirileı órtegenin umyta qoımaǵan Servantes aıryqsha saq bolýǵa tıis edi. Jolynda turǵan kedergilerdi onyń osynsha batyldyqpen jáne de tapqyrlyqpen aınalyp ótkenine qaıran qalasyń.

Rysar men onyń atqosshysyn romannyń basty keıipkeri etip tańdap alýynyń ózi qalamger kemeńgerliginiń bir nyshanyndaı. Servantestiń bulardy ózi de bir múshesi bop tabylatyn ıspannyń azyp-tozǵan dvorándyǵy men jer ıeliginen jyraqtap qalǵan qara buqara arasynan iriktep alýy da tegin emes. Don Kıhot pen Sancho Pansanyń áleýmettik salmaǵy mol beıneleri Servanteske keńinen kósilip, tereńnen tolǵaýǵa múmkindik berdi.

Rysardyń esalańdyǵyn jeleý etken Servantes adamgershilik abzal qasıetter, saıası paıym-parasat pen adaldyq jaıynda zamandastarynyń qulaǵyna quımaq bolǵan oı-tujyrymdaryn sonyń aýzymen aıtqyzady. Osynaý luǵatty lebizderden Servantestiń sheksiz baı ómir tájirıbesi men rýhanı mádenıetiniń mol qazynasy, antıkalyq jáne ulttyq ıspandyq mura men ıtalándyq Qaıta órleýdiń ozyq úlgilerinen sýsyndaǵan tereń bilimi andaǵaılap tur. Al, Sancho Pansanyń sózinen myńdaǵan jyldar boıy jınaqtalǵan halyq danalyǵy, qashan da jerge qojalyq etýge qushtar sharýanyń (Sanchonyń aralǵa ıe bolsam deıtin taýsylmas armany sonyń dáleli) qıalı oılardan ada pıǵyly kórinis beredi. Shyntýaıtyna kelgende, Servantestiń osynaý uly shyǵarmasy rysar men atqosshysynyń úzilmes-tynbas dıalogy bop tabylady. Sanchosyz Don Kıhottyń ómiri mánsiz bop kórinetini sekildi, Don Kıhotsyz Sanchonyń da ómiri sánsiz. Tolassyz pikir almasý ekeýi úshin de asa baǵaly; bul bir-birin rýhanı baıytyp, bıik samǵaıtyn gýmanısik oı-nıet pen qapyda qaldyrmaıtyn halyq danalyǵy bir-birimen úılesimdi túrde ushtasyp jatady. Pikir almasýdyń aýqymy keń jáne sol zaman úshin asa mańyzdy bolǵan kóp máseleni qamtıdy; barynsha búrkeýli bolǵanymen kóp jaǵdaıda (ásirese, ekinshi bólimde) aıqyn áshkereleýshi sıpatta kórinip otyrady. Buǵan romandaǵy oqıǵalar ótetin orynnyń ońtaıly tańdap alynýy da septigin tıgizedi: shyǵarmaǵa arqaý bolǵan is-árekettiń barlyǵy derlik kastıldik derevná tirshiligi aýqymynda, Ispanıadaǵy eń kedeı provınsıalardyń birinde — dıirmenderi, kúre joldary, dámhanalary bar, jylpostaý, nadan, biraq aqpeıil de sormańdaı adamdar mekendeıtin qý medıen Lamanchada ótedi.

Gersog qamal-saraıynda bolǵan kezderinde roman keıipkerleri erli-zaıypty baıshykeshter men olardyń quıyrshyqtary tarapynan kelemesh pen mazaqtyń ne túrin kórip, az merzimge bir-birinen qol úzip qalady. Biraq bir-birinen jyraqtap ketken osy ýaqyttyń ózi olardyń dostyǵynyń qandaı berik ári bir-birine qandaı paıdaly ekenin taǵy bir kórsetip beredi. Óziniń jalǵan-mazaq gýbernatorlyǵyna shynymen senip qalǵan Sancho aıryqsha uıymdastyrýshylyq qabilet tanytady. Romannyń ekinshi bóliminiń onyń osy gýbernatorlyǵyna arnalǵan taraýlary, sondaı-aq Don Kıhottyń aralǵa attanar aldynda atqosshysyna bergen salıqaly aqyl-keńesi úsh Fılıpp patshalyq etken tustaǵy Ispanıadaǵy memlekettik qurylymnyń kembaǵaldyǵy men áleýmettik ádiletsizdigin áshkereleıtin satıra bop shyqqan; mundaı kembaǵaldyq pen áleýmettik ádiletsizdiktiń kúıigin Servantestiń ózi de talaı tartqan bolatyn. Gersog saraıynda jatýynyń ersi nárse ekenine rysardyń kóp uzamaı-aq kózi jetedi. Sanchonyń gýbernatorlyqtan bas tartýy, onyń Don Kıhotpen kezdesýi, ekeýiniń qamal-saraıdy tastap shyǵýy jáne jazýshynyń rysardyń aýzymen aıtqyzǵan bostandyqqa degen madaq bulardyń qorshaǵan ortadaǵy ashkózdik, jatypisherlik, keýdemsoqtyq, rýhanı kemtarlyq pen qatygezdikten mereıi ústem shyqqanyn pash etedi: romannan bul sekildi sıyqsyz qasıetterdiń tek sumpaıylar mekendegen gersogtyń qamal-saraıyna ǵana emes, HÚİİ ǵasyrdaǵy kúlli ıspan tirshiligine tán ekenin aıqyn ańǵarýǵa bolady.

Servantestiń máńgi ólmes týyndysy adamzat úshin Don Kıhot pen Sancho Pansa beıneleriniń aıryqsha kórkem somdalýymen de, onda alǵa tartylatyn ıdeıalardyń eshqashan eskirmeıtin ómirsheńdigimen de qundy. Shynynda da, “Don Kıhotty” oqyǵan kezde Servantestiń joq-jitikter men jábir kórýshilerdi qorǵaý adamnyń asyl paryzy ekeni jaıyndaǵy, “adamdar seniki jáne meniki degen sózderdi bilmegen” Altyn ǵasyr týrasyndaǵy, otan haqyndaǵy, ádil jáne ádiletsiz soǵystar jónindegi, beıbitshilik pen bostandyq jaıyndaǵy ıdeıalarynyń zamanymyzdyń izgi murattarymen qalaı úndesip jatqanyn kórip eriksiz tańdanasyń.

“Don Kıhottyń” ekinshi bólimi, shamasy, 1613 jyldan jazyla bastasa kerek, al satýǵa 1615 jylǵy qarasha aıynda túsken-di. Biraq sonyń aldynda, 1614 jyldyń jazynda, Alonso Fernandes Aveláneda deıtin bireý jazǵan jalǵan “Don Kıhottyń” ekinshi tomy jaryqqa shyqty. Bul jalǵan shyǵarmanyń avtory kim bolǵanyn zertteýshiler áli kúnge sheıin anyqtaı almaı keledi. Osynaý jasandy dúnıeniń paıda bolǵany jaıynda Servantes “Don Kıhottyń” ekinshi bólimin aıaqtap qalǵan kezde bildi. Romannyń jalǵasy jazylyp jatqanynan habardar bolǵan Aveláneda deıtin búrkenshek at jamylǵan alaıaq ekinshi bólimdi avtordan burynyraq jaryqqa shyǵaryp tabys taýyp qalýdy, oǵan qosa Batys Evropa elderi men muhıttyń arǵy betindegi kolonıalarǵa keńinen tanylyp úlgergen shyǵarmanyń jaqsy atyna kir keltirýdi kózdegen bolsa kerek. Jalǵan “Don Kıhottyń” jaryq kórýi Servantestiń janyna óte aýyr tıdi jáne mezgilinen buryn dúnıe salýyna sebepker bolǵany da sózsiz. Alaıda ol óziniń beımálim dushpanyna ashý-yzaǵa toly jaýap hat jazýmen ǵana shekteldi. Al, jasandy roman bolsa, ony jazǵan adamnyń ájeptáýir ádebı sheberligine qaramastan, kóptiń kóńilinen shyǵa almady, sóıtip uzamaı umyt boldy.

Servantes ómiriniń sońǵy kezeńi negizinen Madrıdte ótti, munda ol atalmysh qala koróldiktiń astanasy dep jarıalanǵannan keıin, shamasy, 1608 jyly kóship kelgen sekildi. Valádolıdtegideı ol munda da kedeıler turatyn oramnan oryn tepti. “Don Kıhotty” shyǵarýynyń arqasynda dańqy aspandap ketkenimen, otbasynyń ál-aýqaty onsha ońala qoımady. Resmı Ispanıa men ádebıet zıalylarynyń oǵan degen qarym-qatynasynda da bálendeı ózgeris bolǵan joq: bul olarǵa unamdy da, juǵymdy da adam emes-ti. Alaıda, jaǵdaıyn jaqsarta qoımaǵanymen, romanynyń zor qurmetke ıe bolýy jazýshyny proza janryndaǵy jumysyn odan ári jalǵastyrýǵa qulshyndyryp, 1605 -1610 jyldar aralyǵynda kóptegen novela, komedıa men ıntermedıa jazdy.

Osy jyldar ishinde jazýshynyń otbasynda da ókinishti jaǵdaılar oryn alyp jatty: az ǵana ýaqyt buryn shashyn kestirip monastyrǵa ketken eki apasy birdeı dúnıe saldy; qyzy Isavel de Saavedra kúıeýinen ajyrasyp, ekinshi márte turmys qurdy, kúıeý balasynyń jasaýdyń mol bolýyn talap etýi jazýshynyń materıaldyq jaǵdaıyn qıyndata tústi. Qaıyn apalarynyń úlgisimen Servantestiń áıeli de shashyn kestirip monastyrdan oryn tepti. Servantestiń ózi de 1609 jyly Qasıetti senim quldarynyń aǵaıyndyǵy atalatyn birlestik quramyna kirdi. Aǵaıyndyq qatarynda graf Lemosskıı men kardınal ári bas ınkvızıtor don Bernardo de Sandoval-ı-Rohas tárizdi mártebeli shonjarlarmen qatar Lope de Vega men Kevedo sekildi kórnekti ıspan jazýshylary da bolǵan-dy. Keıbir keritartpa ádebıetshiler men synshylar onyń bul qadamyn ómiriniń sońynda aıypty isteri úshin aqtalmaq bolǵan kúnákardyń qylyǵy dep baǵalamaqqa tyrysty. Al, shyn máninde muny Servantestiń dinge basy-bútin den qoıǵandyǵy dep emes, Aǵaıyndyqtyń asa bedeldi músheleriniń qoldaýyna ıe bolýdy, aýyryp-syrqap, aıryqsha muqtajdyqqa tap bola qalǵan jaǵdaıda kómek tabýdy kózdegeni dep bilgen ońdyraq.

Qalamger 1616 jylǵy 23-shi kókekte dúnıe saldy. Aǵaıyndyq bólgen qaıyrymdylyq qarajattyń arqasynda ózi aıtyp ketken monastyrda jerlendi.

Servantestiń “Don Kıhot” romany qazaq tilinde alǵash ret 1951 jyly Abdýlla Qulybekovtyń aýdarmasymen jaryq kórgen edi. Biraq bul kitap B.M.Engelgard ıspan tilinen orys tiline kólemin eki esedeı yqshamdap tárjimelegen, joǵary jáne orta klass oqýshylaryna arnalǵan dúnıeden aýdarylǵan bolatyn. Uly týyndymen qazaq oqyrmanynyń kóp býyny osy kitap arqyly tanysty. Endi, mine romannyń N.M.Lúbımov aýdarǵan eki bólimnen turatyn tól nusqasy “Mádenı mura” baǵdarlamasy aıasynda qazaq tilinde tolyq kúıinde jaryq kórip otyr.

Hıbraleon markızi, Benalkasar jáne Banáres grafy, Alkoser vıkonty, Kapılá, Kýrel jáne Býrgıl senory Gersog Beharskııge

Arnaý

Kórkem ónerdi qoldaýǵa aıryqsha kóńil bóletin aqsúıekter sanatyndaǵy Sizdiń, Sharapatty Myrzam, kitap túriniń qandaıyna da, sonyń ishinde ásirese óziniń bıik muratyna baılanysty áldenendeı bir paıda kórý pıǵylymen qara tobyrdyń kóńilin aýlaýǵa tyryspaıtyn kitaptarǵa, erekshe yqylas bildiretinińizden bek jaqsy habardar bolǵandyqtan, Sharapatty Myrzam, Sizdiń muqym elge máshhúr esimińizdiń meıirim-qaıyrymyna arqa súıep Aılaker ıdalgo Lamanchalyq Don Kıhotty jaryqqa shyǵarǵandy jón kórdim, sóıtip endi Joǵary mártebeńizge degen zor qurmetimdi bildire otyryp, muny óz qamqorlyǵyńyzǵa alsańyz eken dep ótinem, óıtkeni oqyp-toqyǵany mol jandardyń qalamynan shyqqan shyǵarmalardyń shyraıyn keltiretin ásemdik pen oqymystylyq áshekeılerinen ada bola turǵanymen, Sharapatty Myrzam, Sizdi arqa tutqan bul týyndy óz nadandyǵynyń dáreje-deńgeıin eskermeı, ózgeniń eńbegine baǵa berýge kelgende qara qyldy qaq jarǵan ádil bolsa bir sári, árdaıym qatygez úkim shyǵarýǵa áýes jurttyń aldyna barýǵa táýekel etip otyr ǵoı, — osy sebepten Siz, Sharapatty Myrzam, izgi nıetti tilegime keńpeıildikpen qarap ózińizge degen sheksiz adaldyǵymnyń osynaý bolmashy ǵana belgisin yqylaspen qabyl alarsyz dep úmit etem.

Mıgel de Servantes Saavedra.

Prolog

Zerikken oqyrman! Qabilet-qarymymnyń dáreje-deńgeıin kórsetetin bul kitaptyń meılinshe kórkem de sándi, tereń oıly týyndy bop shyǵýyn kóksegenime kózińdi jetkizý úshin ant-sý ishpeı-aq qoıýyma bolady. Alaıda tiri jan ıesi ataýly ózine uqsas jan ıesin ómirge keltiretini jóninde tártip bergen tabıǵat zańyn teriske shyǵarýǵa meniń quqym júre qoımaıdy. Endeshe, taıaz da kembaǵal aqyl-oıym buryn-sońdy eshkimniń basyna kirip-shyqpaǵan nebir tosyn qıaldyń jeteginde júretin, sıdıǵan qý súıek, salqamsoq ul jaıyndaǵy hıkaıattan ózge neni týdyratyn edi — ashyǵyn aıtqanda, janyńa maza bermeıtin ne qıly berekesizdik pen júıkeńdi jeıtin bir saryndy dybys jaılaǵan oryn bop tabylatyn abaqtyda budan ózge adamnyń sıqyn týyndatýdyń ózi de qıyn ǵoı. Tynysh ta jaıly meken, alańsyzdyq, kóz jaýyn alatyn kórkem alqap, bultsyz ashyq aspan, syldyrap aqqan sý, jan-dúnıeńniń jaıdarylyǵy — eń bedeý degen mýzanyń ózin býaz qylatyn nárseler mine osylar, sondyqtan da onyń ómir kórgen urpaǵy jaryq dúnıege kelisimen-aq súısiný men tańyrqaý sezimin týdyrmaq. Keıde bylaı da bolady: bireýdiń uly usqynsyz da ıkemsiz bop týady, biraq balaǵa degen súıispenshilik ákeniń kózin tas búrkep tastaıdy da, onyń kemshilikterin kórmek túgil sol kemshilikterdiń ózinen áldenendeı bir unamdylyq pen tartymdylyq taýyp, dos-jarandarymen áńgimede sony zerektik pen eptiliktiń úlgisi retinde tilge tıek etip otyrady. Maǵan kelsek, jurt meni Don Kıhottyń týǵan ákesi dep oılaıdy, al shyn máninde men onyń ógeı ákesi ǵanamyn, sol sebepti shıyr bolǵan jolmen júrgim kelmeıdi, endeshe saǵan, qurmetlý oqyrman, keıbireýlerge uqsap daýsy dirildep, týyndymnyń kemshilikteri bolsa keshire sal nemese oǵan keńshilik jasaı gór dep jalynyp jatpaımyn: óıtkeni, sen onyń týysy da, dosy da emessiń, boıyńda óz túısik-túsinigiń bar, kópti kórgen kisilerdiń bárine tán qasıet sende de bar: óz erkiń ózińde, koról ataýlynyń qandaı salyq salýǵa quqy bolsa, sen de óz úıińde solaı bılep-tósteı alasyń, sondaı-aq: “Shekpenimdi búrkenip alýǵa mursat ber, sonda koróldi de táýbege keltirem”, deıtin mátel de saǵan bek jaqsy málim bolýǵa tıis. Munyń bári keıipkerime qoshemet-qolpash kórsetýińniń qajeti joqtyǵyn bildiredi jáne onyń aldynda qandaı da bolsyn boryshtylyqtan bosatady, — olaı bolsa, jaman sózben ǵaıbattasam jazaǵa ushyraımyn-aý dep te qoryqpaı, maqtasam syı-sıapat alam-aý dep te dámelenbeı bul hıkaıa jaıynda oıyńa ne kelse sonyń bárin aıta berýińe bolady.

Tek bir ǵana nárseni — bul kitaptyń qolyńa bireý birdeńe jamap-jasqamaı, óziniń bar bolmys-bitimimen tıgenin, bizde shyǵatyn kitaptarda betashar retinde júrýi ádet bolǵan prologpen de, yǵyr qylǵan sansyz kóp sonet pen epıgram, maqtaý óleńmen de áshekeılenbegenin tiler edim. Kitabymdy jazýǵa qyrýar eńbek sińirgenimmen, óziń oqyǵaly turǵan myna alǵysózdi jaryq dúnıege keltirý men úshin odan da qıyn bolǵanyn aıta ketýim kerek. Qolyma qalam alyp jazýǵa qansha oqtalsam da eshteńe shyqpady, óıtkeni ne jaıynda jazatynymdy bilmeıtinmin. Óstip júrgende bir kúni paraqty aldyma jaıyp qoıyp, qaýyrsyn qalamdy qulaǵyma qystyryp, jazý ústelin shyntaqtap, qolymmen jaǵymdy súıenip ne isterdi bilmeı daǵdaryp otyrǵan shaǵymda oıda joqta úıge bir tanysym kirip keldi. Bul ózi kózi ashyq, kóńili oıaý ári sózge de sheshen adam bolatyn, oıǵa batyp otyrǵanymdy kórip, sebebin surady, — men bolsam dos-jar adamymnan eshteńe jasyryp qalǵym kelmeı, Don Kıhot hıkaıasyna prolog oılastyryp otyrǵanymdy, onymnan eshteńe ónbeı turǵanyn, bul prology túskirdiń qyrsyǵynan osynaý izgi nıetti rysardyń erlik isteri jaıyndaǵy kitapty jaryqqa shyǵarýǵa degen yntamnyń da joǵalyp ketkenin aıtyp berdim.

— Shyn máninde de, ejelden oqyrman jurtshylyq dep atalatyn tártip ornatqyshtan qoryqpaıtyn amalym qane — eger eleýsiz-eskerýsiz ótkizgen osynsha jyldan keıin, ózim biraz jasqa kelip qalǵan adam, búgin onyń talǵam tarazysyna kepken aǵashtaı qurǵaq, tapqyrlyǵymen tánti qyla almaıtyn, sóziniń sánimen de, qısyndarynyń qyzyqtylyǵymen de erekshelenbeıtin, qandaı da bolsyn ǵylymı derekterden maqurym, jón aıtyp, jol kórsetpeıtin, paraq jıeginde siltemeleri men sońynda túsiniktemeleri joq shyǵarmany usynǵaly otyrsam, al basqa avtorlar bolsa óz kitaptaryn, meıli ol tipti ıgi-jaqsylar ortasyndaǵy ósek-aıańdy baıandaý túrinde jazylǵan dúnıe bolsa da, Arıstoteldiń, Platonnyń jáne basqa da bir qaýym fılosoftyń naqyl sózderimen naqyshtap, oqyrmannyń aıyzyn qandyryp jatsa jáne osy arqyly bul avtorlar ózderin kóp oqyǵan, kóp biletin jáne aıtqysh adam retinde tanytyp jatsa qaıtpeksiń? Ol degen ne — olar tipti sizge Qasıetti jazbadan da silteme keltiredi! Sony kórgende tipti áýlıe Foma sıaqty bireýlerdi nemese shirkeýdiń basqa bir ustazyn oqyp otyrǵandaı áserde qalasyń. Oǵan qosa olar ádep-saltty saqtaýdyń da asqan sheberi: bir betinde sizge oıyn-kúlkimen ýaqytyn tekke ótkizip júrgen tentek jaıynda áńgimelese, ekinshisinde júrek qylyn qozǵaıtyn, oqý nemese tyńdaý janyńdy jaı tapqyzyp, lázzatqa bóleıtin hrıstıandyq rýhtaǵy shaǵyn ýaǵyzdy aldyńyzǵa tartady. Meniń kitabymda munyń biri de joq, óıtkeni paraq jıegine shyǵaryp jazatyn eshteńem joq jáne túsinikteme beretin de birdeńe tabylmaıdy; oǵan qosa, bul kitapty jazǵanda ózimniń qandaı avtorlardy ónege tutqanymnan habarym bolmaǵandyqtan, qalyptasqan dástúr boıynsha álipbılik tártippen esimder tizimin de keltire almaımyn — ádette mundaı tizimde Arıstotel de, Ksenofont ta, tipti biri soıyp salma synshy, endi biri sýretshi bolǵanyna qaramaı Zoıl men Zevskıd te mindetti túrde júrer edi. Kitabymnyń bas jaǵynan sonetterdi de ushyrata almaısyz — ásirese, gersogtardyń, markızderdiń, graftardyń, epıskoptardyń, hanymdardyń nemese ataǵy jer jarǵan aqyndardyń sonetterin aıtam. Eger dárejeli dostarymnyń eki-úsheýine ótinish bildire qalsam, olar men úshin sonet jazar da edi jáne jazǵanda tipti ıspannyń aıtýly degen aqyndarynyń shyǵarmalary da shendese almaıtyn dúnıelerdi týyndatar edi.

— Sonymen, toq eterin aıtqanda, dostym ári marhabatty myrzam, — dedim sózimdi ármen jalǵap, — jaratqan ıemiz jetispeı jatqan nárseleriniń bárin jıyp-terip áspettep beretin bireýdi jibergenshe senor Don Kıhottyń lamanchalyq arhıvterde qamalyp jata bergeni jón ǵoı dep turmyn. Óıtkeni, kitabymdy jóndeýge shamam jetpeıdi; birinshiden, mende buǵan laıyqty bilim de, daryn da joq, al, ekinshiden, týa bitti jalqaýlyǵym men erinshektigim avtorlar izdep alaquıyn bolýǵa erik bermeıdi, ashyǵyn aıtqanda, olar onsyz da ózim jaqsy biletin nárselerden artyq birdeńe aıta alady dep oılamaımyn. Meniń alańdaýshylyǵym men abyrjýshylyǵymdy týǵyzyp otyrǵan da osy nárseler, — álginde aıtqanymnyń bári osyǵan tolyq negiz bola alady.

Meni tyńdap bolǵan álgi dosym mańdaıyn bir qoıyp qaldy da, raqattana qarqyldaı kúlip alǵan soń:

— Qudaı aqy, dostym, ózińiz jaıyndaǵy oıymnyń jańsaq ekenine osy qazir ǵana kózim jetti: óıtkeni, ózińizben tanys-bilis bolǵaly ótken aılar men jyldar ishindegi barsha is-áreketińizge qarap sizdi ár adymyn ańdap basatyn, aqyl-oıy kemel adam retinde baǵalap júrýshi edim. Endi qazir baıqaǵanym, ózińiz jaıyndaǵy baılamdarym men aqıqat shyndyq arasyndaǵy alshaqtyq jer men kókteı eken. Shyn máninde de, osynaý bolymsyz ári op-ońaı retteı salýǵa bolatyn kedergiler budan áldeqaıda qıyn jaǵdaılardan abyroımen jol taýyp úırengen parasat-paıymyńyzdy qalaısha qamyqtyryp, tuıyqqa tirep qoıǵanyna qaıranmyn. Bul jerde másele álde bir istiń qoldan kelmeıtindigine emes, kerenaýlyqqa jáne qıalǵa yryq berýge yqylastyń joqtyǵyna tirelip turǵanyna kepilmin. Osy sózimniń bir ótirigi joqtyǵyn dáleldep bereıin be sizge? Olaı bolsa, aıtpaǵymdy myqtap tyńdap alyńyz, júregińizdi shaılyqtyryp, tereń ýaıymǵa batyrǵan, sóıtip dańqty Don Kıhotyńyzǵa, kúlli kezbe rysar qaýymynyń shamshyraǵy men betke ustaryna, arnalǵan hıkaıańyzdy jaryq dúnıege shyǵarmaý jaıyndaǵy oıǵa da jetelep ketken kedergi ataýlynyń bárin qas-qaǵymda qalaısha jaıpap tastaıtynyma, jetpeı turǵan nárselerdiń báriniń ornyn toltyryp beretinime sonda ózińizdiń-aq kózińiz jetetin bolady, — dedi.

— Aý, endeshe, aıtsańyzshy, — dep daýystap jiberdim onyń sózin den qoıyp tyńdap alǵan soń, — úreı topanynan meni qalaı qutqaryp almaqsyz, alaı-túleı bolǵan kóńilimniń aptyǵyn qalaı baspaqsyz?

Bul saýalyma ol bylaı dep jaýap berdi:

— Eń aldymen aıtarym, kitaptyń bas jaǵyna ornalastyrýǵa oıyńyz ketken jáne mártebeli de laýazymdy tulǵalardyń qalamynan shyǵýǵa tıis bolǵan sonetter, epıgramlar men maqtaý óleńder jaıy kóńilińizge alań túsirgen tárizdi, — al munyń túk qıyndyǵy joq. Táýekel etińiz de, sonyń bárin ózińiz oıdan shyǵaryp jazyp tastańyz, sosyn olarǵa tıisti taqyryp qoıyńyz da, kez-kelgen bireýdiń esimin tirkeı salyńyz: olar tipti Ioann Indııskıı nemese ımperator Trapezýndskıı bolsa da meıli, báribir, — al bulardyń óleń shyǵarýdyń sheberi bolǵany jaıynda ańyz bar, — áıteýir bir myqtynyń týyndysy bop tabylsyn. Al, eger olaı bolmaı basqasha bop shyqsa, eger jekelegen pedanttar men bakalavrlar sizdi mysqyldap, sońyńyzdan sóz taratatyn bolsa, onda oǵan da bola qaıǵy shekpeı-aq qoıyńyz: tipti ótirigińiz dáleldenip, áshkerelengen kúnniń ózinde de, báribir, ony jazǵan qolyńyzdy eshkim shaýyp tastamaıdy.

Al, endi paraq jıegindegi siltemelerge kelsek — ıaǵnı, avtorlar men kitabyńyzdy tuzdyqtaýǵa qajetti qanatty sóz ben ǵaqlıa alynatyn shyǵarmalarǵa jasalatyn siltemeler jaıyna oralsaq, onyń da jarasy jeńil: ózińiz jatqa biletin nemese izdep tabý asa kóp áýrege túsire qoımaıtyn ǵaqlıalar men latyn mátelderin oryndy-oryndy jerinde qoldanyp otyrsańyz bolǵany. Máselen, erkindik pen quldyq jaıynda áńgime ete qalsańyz:

Non bene pro toto libertas venditur auro¹

degendi qystyra qoıyńyz da, sol arada paraq jıegine buny jazǵan, aıtalyq, Gorasıı nemese basqa bireý dep kórsetińiz. Al, eger daýasy joq qaza haqynda sóz bola qalsa, basqa bir siltemege súıene salyńyz:

Pallida mors aequo pulsat pede pauperum tabernas

Requmque turres².

Ágárákı, jaratqan ıemizdiń júrekte dushpandarymyzǵa degen súıispenshilik pen dostyq sezimdi saqtaýǵa ósıet etkeni jaıynda áńgime bola qalsa, onda esh te bir irkilmesten shamaly bolsa da túsinigi bar jurttyń bárine uǵynyqty Qasıetti jazbaǵa júginińiz de, basqa bireý emes, jaratqan ıemizdiń ózi

aıtqan: Ego autem dico vobis: diligite inimicos vestros³ degen sózdi tilge tıek ete qoıyńyz. Eger jaman pıǵyl jaıynda áńgimeleseńiz — ondashy taǵy da İnjilge ıek artyńyz: De corde exeunt cogitationes malae⁴. Eger dostardyń turaqsyzdyǵy jaıynda aıtatyn bolsańyz — onda Katonnyń mynadaı eki tarmaǵy ájetke jaraı qoıady:

Donec eris felix, multos numerabis amicos.

Tempora si fuerint nubila, solus eris⁵.

Sóıtip, latynshylaý men basqa da osyndaı qıturqy áreketterdiń arqasynda az degende gramatık retinde kórinip qalasyz, al bizdiń zamanymyzda bul biraz abyroı-ataq ári edáýir qarajat ákeletin nárse.

Al, endi kitaptyń sońynda beriletin túsiniktemelerge kelsek, esh shimirikpesten bylaı isteýińizge bolady: eger hıkaıatyńyzda áldebir dáý jaıynda aıtyla qalsa, — ony Golıaf dep ataı salyńyz, odan sizge kelip-keter ne bar, — onda myna sekildi aýqymdy túsinikteme de qol astyńyzda daıar bop tura qalady: Golıaf degen dáý — fılıstımlán, Patshalyqtar kitabynda, pálen degen taraýda aıtylǵandaı, ony Terevınd aımaǵynda baqtashy Davıd saqpannan atylǵan taspen jazym etken.

Al, eger zaıyrly ǵylymdardy jetik meńgergen adam jáne oǵan qosa kosmograf retinde jylt ete qalmaq bolsańyz kitabyńyzda Taho ózenin eske sala ketýge talpynyńyz, — endeshe sizge taǵy bir tamasha túsinikteme daıyn, ıaǵnı bylaı: Ózen kúlli Ispanıalar korólderiniń biriniń esimimen osylaısha Taho dep atalǵan; áne bir tustan bastaý alady, sóıtedi de, ataqty Lıssabon qalasynyń qabyrǵalaryn janaı ótip, Muhıt-Teńizge baryp quıady; onyń tabanynda altyn qum bar degen joramal aıtylady, jáne ármen qaraı da osylaı. Ágárákı urylar jaıynda sóz bop jatsa — sizge Kaktyń ózim bes saýsaqtaı jaqsy biletin hıkaıasyn aıtyp berem; jeńil júristi áıelder jaıynda aıtsańyz — sizge epıskop Mondonedskııdiń kómegi ázir: ol Lamıa, Laıda jáne Florany quzyryńyzǵa tapsyrady, al oǵan silteme jasaý bedelińizdi bekite túsedi; qatygez qatyndar jaıynda aıtsańyz — Ovıdıı sizge óziniń Medeıasyn tartý etedi; sıqyrshy jáne balger áıelder jaıynda aıtsańyz — sizge Gomerden — Kalıpso, Vergılııden — Sırseıa tabylady; erjúrek qolbasshylar jaıynda aıtsańyz — Iýlıı Sezardiń “Jazbalary” sizdi onyń óz tulǵa-turpatymen tanystyrady, al Plýtarh bolsa sansyz kóp Aleksandr týraly áńgimeni alǵa tartady. Eger áńgime mahabbat jaıynda bolsa — toskan tilinde eki-úsh sóz bilseńiz boldy, Lev Iýdeımen qınalmaı til tabysa ketesiz, basqa bolsa bir sári, al odan qur qol qaıtpaıtynyńyz kámil. Eger jat elderde tentirep júrýge qulqyńyz bolmasa, onda óz otanyńyzdan Fonsekanyń Jaratqanǵa degen súıispenshilik jaıynda dep atalatyn traktatyn taba alasyz, ol ózińizdi de, bul salada sizden góri kóbirek túısinetin oqyrmandardy da meılinshe qanaǵattandyra alady. Sóıtip, endi sizge osy atalǵan esimderdiń bárin eske salyp, álginde ózim sanamalap shyqqan shyǵarmalarǵa silteme jasaý ǵana qalady; al túsiniktemeler men paraq jıegindegi jazba deıtinderdi maǵan-aq qaldyryńyz: hıkaıańyzdyń bos jıekteriniń bári tutas túrli jazbamen shubartyp, kitap sońyndaǵy túsiniktemelerdiń talaı paraq bolaryna sert berem.

Endi basqa kitaptardyń bárinde bar, biraq sizdiń kitapqa jetispeı jatqan avtorlar tizimine keleıik. Bul da jyldam jóndeletin nárse: tek, ózińiz aıtqandaı, álipbılik tártippen túzilgen neǵurlym tolyq tizimi bar bir kitapty taýyp alýyńyz kerek, sondaı kitapty tapqan soń, ondaǵy álipbılik kórsetkishti tolaıym-tutasymen óz kitabyńyzǵa ákep engize qoıyńyz. Aldap soqqanyńyz ashylyp qalǵan kúnniń ózinde de, — óıtkeni, sizdiń bul avtorlardan shyn máninde de birdeńe ala qoıýyńyz neǵaıbyl ǵoı, — buǵan onsha mán berip jatpańyz: kim biledi, bálkim, qıturqysy joq qarapaıym kitabyńyzda bul avtorlardyń jazǵandaryn shynymen tilge tıek etkenińizge senip qalatyn ashyqaýyzdar da tabylar. Tipti bolmaǵanda, osynaý uzynnan uzaq tizimniń kitabyńyzǵa ózińiz múldem oılamaǵan rette aıryqsha bir aıbar beretindigimen de paıdaly bolary anyq. Onyń ústine, atalǵan avtorlardyń qaısysyna súıenip, qaısysyna súıenbegenińizdi tergep-teksere qoıatyndar da bola qoıar deımisiz, óıtkeni odan bireýge birdeńe kelip-ketpeıdi. Oǵan qosa, óz túsinigimshe, kitabyńyz ózińiz jetpeı tur dep sanaıtyn áshekeılerdiń birde-bireýine muqtaj emes, sebebi ol bastan-aıaq rysarlyq romandardy kúlki-mazaq etýge arnalǵan, al ondaı romandar jaıynda Arıstotel oı tolǵamaǵan, Uly Vasılıı de eshteńe aıtpaǵan, Sıseronnyń da túk túsinigi bolmaǵan. Onyń jyr qylatyn jaılarynyń aqıqat shyndyqty izdep tabýmen de, astrologtardyń boljam-baılamdarymen de úsh qaınasa sorpasy qosylmaıdy; onyń geometrıalyq ólshemderge de, rıtorıka qoldanatyn dálelderdi teriske shyǵarý tásiline de esh qatysy joq; ol múldem eshteńeni ýaǵyz etpeıdi jáne jaratqan men adamǵa tán qasıetterdi aralastyryp-quralastyrmaıdy, álbette, ondaıdan aqyl-esi bútin hrıstıannyń qaı-qaısysynyń da aýlaq bolǵany abzal. Sizdiń mindetińiz jaratylysqa elikteý ǵana, óıtkeni avtor oǵan neǵurlym sheber eliktese, onyń jazǵandary da kórkemdik shyńyna solǵurlym jýyqtaı túsedi. Endeshe, shyǵarmańyz murat tutqan jalǵyz ǵana maqsat — rysarlyq romandardyń óktemdigin joıý, sóıtip olardyń zıaly qaýym men qara buqaranyń arasynda keńinen tarap otyrǵan jolyn qıý bolatyn bolsa, onda sizge fılosoftardan — naqyl, Qasıetti jazbadan — luǵatty sóz, aqyndardan — ertegi, sheshenderden — dilmarlyq, áýlıelerden — ǵajaıyptar surap jalynýdyń ne keregi bar? Odan da qaǵaz betine túsken sózderińizdiń barshaǵa túsinikti, ádepti bolýyna jáne óz ornynda turýyna, jaı sóılemińiz ben kóp quramdy hám tolyqqandy qurmalas sóılemderińiz aıtar oıyńyzdy qolyńyzdan kelgeninshe meılinshe qarapaıymdylyqpen jáne nanymdylyqpen jetkizýine qam jasamaısyz ba? Aıtaryńyzdy ashyp aıtyńyz, maǵynasy buldyr, ekiushty bolmasyn. Sondaı-aq, hıkaıańyzdy oqyp otyrǵan ýaıymshyldyń kúlýine, jaıdarynyń odan ármen kóńildene túsýine, birtoǵanyń ishi pyspaýyna, zerdeliniń oılap tapqandaryńyzǵa yrzashylyq bildirýine, salmaqtynyń ony sókpeýine, kemel oılynyń ony maqtamaı qala almaýyna baryńyzdy salyńyz. Bir sózben aıtqanda, rysarlyq romandardyń qısyq-qyńyr quralǵan shańyraǵyn ortasyna túsirý úshin qoldan kelgenniń bárin jasańyz, óıtkeni talaıdyń jıirkenishin týǵyzyp júrgenimen, olardy maqtaýǵa sóz tappaıtyndar áli qansha! Eger bul maqsatyńyzdy oryndaı alsańyz, onda eńbegińizdiń tekke ketpegeni dep bilińiz.

Dosymnyń lebizin aıryqsha ynta-yqylaspen tyńdadym jáne aıtqan sózderiniń kókeıime qona ketkeni sonsha, bir aýyz birdeńe qarsy aıta almaı sol boıda qolma-qol kelisim berdim de, onyń osy oı-tujyrymynan prolog qurastyra salǵandy qosh kórdim; al sen, yqylasty oqyrman, qazir endi osyǵan qarap dosymnyń aqyl-parasaty qandaı ekenin óziń-aq ańǵararsyń, jan qınalǵan sátte mundaı aqylmandy jolyqtyrýdyń maǵan qandaı úlken olja bolǵanyn túsinersiń, sóıtip ataqty Lamanchalyq Don Kıhottyń hıkaıasy ózińe eshqandaı jamaý-jasqaýsyz, bar bolmys-bitimimen jetedi degen oıdan kóńiliń jaı tabar dep oılaımyn — olaı deıtinim, búkil Montel óńiri onyń sol aımaqtan shyǵyp, tanymal bolǵan támam ǵashyq ishindegi eń bir ustamdysy, támam rysar ishindegi eń bir kózsiz batyry bolǵandyǵyn bir aýyzdan aıtyp júr ǵoı. Áıtse de, ózińdi osyndaı izgi nıetti, osyndaı qurmetti rysarmen tanystyrǵanda óz eńbegimniń qadirin asyra kórsetýge qushtar bop otyrǵan joqpyn; maǵan keregi tek onyń aıtýly atqosshysy Sancho Pansamen tanystyrǵanym úshin yrzashylyq bildirgeniń ǵana, óıtkeni, óz esebimshe, onyń boıyna atqosshyǵa tán barlyq izgi qasıetti sińirgen sekildimin, al maǵynasy mánsiz qısapsyz rysarlyq romanda atqosshy beınesi úzik-úzik túrde ǵana eles berip júrgeni barshaǵa málim. Olaı bolsa, qudaıdan tileıtinim, ol saǵan da saýlyq bersin, meni de umyt qaldyrmasyn. Vale.

Lamanchalyq Don Kıhot jaıyndaǵy kitapqa

Ustatpaıtyn Ýrgandadan
Egerde oıly jaranǵa
Jolyqqan bolsań sen, kitap,
Eshkim seni sókpeıdi,
Joqty soǵyp shattyń dep.
Egerde sen ańdaýsyz
Qolyna tússeń topastyń,
Oqymysty, bilgir bop
Kórinýge qushtar tyrashtyń —
Óziń jaıly ne túrli
Estiriń kámil naqaqtyń.
Tájirıbeden bilemiz:
Japyraǵy qalyń aǵashtyń
Ystyqta salqyn saıasy.
Endeshe, attan Beharǵa:
Onda bar patsha-báıterek,
Butaǵy toly bekzattar,
Arasynda symbatty,
Aleksandr derlik gersog bar.
Kóleńkesin sonyń saıala,
Táýekel et, tartynba!
Ne qıly myljyń kitaptan
Mıy ashyǵan beıbaqqa,
Lamanchalyq dvorán
Hıkaıasyn aıtyp ber.
Hanymdar, rysarlar, týrnırler
Basyn onyń qatyrǵan,
Qaharly Rolandpen de
Baqtalas bop júr: ǵashyǵyn —
Dýlsıneıany Tobosolyq,
Semser kúshimen qaratpaq.
Kitaptyń tıtýl paraǵyn
Avtor gerbimen sándeme:
Kartadaǵy artyq qaǵazdan
Upaı sany artpaıdy.
Alǵysózde anyq bas,
Bireýler dep júrmesin:
“Gannıbalmen teńespek,
Alvaro de Lýnamen de,
Já, koról Fransıskimen
Túrmede birge qor bolmaq!”
Ǵulama negr dańqty
Hýan Latıno sekildi,
Avtoryńda aqyl bolmasa
Latynǵa áýes bolma sen.
Osal jer ońaı sógiler,
Eskerte berme eski kitapty,
Syryńdy jedel seziner
Tabylar taǵy oqyrman:
“Basymdy nege qatyrasyń?”
Dep kúler seni mazaqtap.
Boı tart uzaq myljyńnan,
Keıipker janyn keýleme,
Onda árqashan qarańǵy,
Qarańǵyda kóz shyǵar.
Sóz oınatyp, sarnama:
Qaljyńbasqa qurmet joq.
Bar kúshińdi sal, biraq,
Jetýge jaqsy ataqqa.
Óıtkeni, nadan qalamger
Qashanda kúlki qaýymǵa.
Esińde bolsyn, turaǵyń —
Shatyry shyny meken-jaı.
Kórshilerge tas atý
Keshsheniń isi bop shyqpaq.
Ózin syılar qalamger —
Baıypty da baısaldy.
Kúldirmek úshin bireýdi,
Jazyǵy joq qaǵazdy
Búldiretinder shımaılap
Joqty-bardy sóz qylar⁷.
Amadıs Gallskıı
Lamanchalyq Don Kıhotqa

S o n e t
Saǵan, ózim sekildi taǵdyr jazǵan, —
Zorlyq bop, súıiktimnen jyraq ketkem,
Jupyny Jartas bıigin turaq etkem,
Saǵynysh pen ýaıymnan kóńilim sazǵan;
Saǵan, ańyzaq pen aıazdarda zar shekken,
Kóz jasymen sýsap shólin qandyrǵan,
Qaltasy bos, qaıǵy oılamaı qańǵyrǵan,
Jerdiń dámin jerden julyp nár etken —
Máńgilikke ańyz bolý buıyrǵan,
Altyn aıdar Feb tórtinshi aspanda
Attaryna júrgende qamshy basyp.
Jaýjúrek degen dańqyń keter qıyrǵa,
Eliń eńse kóterer bıik jasqanbaı,
Báıge bermes avtoryń aıdyny asyp.
Don Belánıs Grecheskıı
Lamanchalyq Don Kıhotqa

S o n e t
Soqqam, shapqam, túıregem, kúıretkenmin,
Kek alǵam aram oıly zalym jurttan.
Eptilik, kózsiz erlik, batyldyqqa
Kezbe rysar bitkendi úıretkenmin.
Sulýǵa bergen sertten ketkenim joq;
Alypty qańbaqtaıyn alyp urdym;
Qarýmen talaı elge baryp júrdim,
Arymdy eshbir jerde tókkenim joq.
Qashan da qaıda barsam jolym boldy,
Taǵdyrdyń synaǵynan taısalmadym,
Sumdyqty kórsem de nebir muzdap ishim.
Dańqyma barsha jurttyń kóńili toldy,
Ataǵym aıdan da asyp aspandady,
Don Kıhot, bar saǵan, biraq, qyzǵanyshym.
Senora Orıana
Dýlsıneıa Tobosskaıaǵa

S o n e t
Beý, Dýlsıneıa! Mıraflores, anturǵan
Tobosoda ornyǵýǵa saı bolsa,
Londonym saǵan meken-jaı bolsa,
Kúndiz-túni aınalmas pa em taǵdyrdan!
Beý, dúnıe, jaratqan ıem kelisip,
Aıdaı sulý ajaryńdy maǵan berse ǵoı,
Qolynda semser, qustaı ushyp kelse ǵoı,
Shaıqasqa shyqsa, rysaryń men úshin!
Átteń ǵana, jeńiltektik jetti túbime,
Uıalshaq seniń Don Kıhotyń sıaqty,
Amadısim de qazir maǵan dos qana.
Jurt qyzǵanyp, ózim shalqyp, kúnige
Shomylar em kóńildiń shattyǵyna shýaqty,
Umytar em bar qaıǵyny basqadaı!
Amadıs Gallskııdiń atqosshysy Gandalın
Don Kıhottyń atqosshysy Sancho Pansaǵa

S o n e t
Sálem, jazmyshtyń ámirimen óktem
Atqosshy qyzmetin atqarǵan tarlan,
Taǵdyrdyń talqysymen álem sharlap,
Ómirinde bir shaıqas kórmeı ótken!
Áý basta sen qolyńa kúrek aldyń,
Qalap, biraq, kezbe sarbaz ómirin,
Jumsaq minez, tózim taýyp kóńiliń,
Tákappardyń talaıy jolda qaldy.
Esegiń qońdy, qorjynyń da shirep tur,
Ómirden kórgeniń kóp, tájirıbeń tolyq
Qyzǵanyshtan, áriptes, kúnde órtenem.
Jasaı ber, Sancho, ataǵyń dúrkirep tur,
Ispandyq Nazon da bizdiń rıza bolyp,
Bir qoıdy ǵoı judyryqpen jelkeńnen!
Qaljyńqoı, bóspe aqynsymaq
Sancho Pansa men Rosınantqa

S a n ch o P a n s a ǵ a
Men — atqosshy Sanchomyn,
Lamanchalyq Don Kıhotqa ilesip,
Jeńil ómirdi arman ǵyp
El kezýge shyqqan em.
Óıtkeni, qashyp qutylýdy
Qajet kezde, qatyrǵan
Vıládego beıbaq ta! —
Erkindeý ketken bolsa da,
Bul jaıynda aıtylǵan
“Selestına” kitabynda jan-jaqty.

R o s ı n a n t q a
Men, Babeka shóberesi em belgili,
Rosınant deıtin esimdi,
Don Kıhotqa qyzmet qylǵanda
Jadaý boldym qojaıynym sekildi.
Shabysqa shaban bolsam da,
Sulyny súıkeýge kelgende
Ebin taýyp júrgenmin —
Baıaǵyda Lasarılo bir soqyrdyń
Sharabyn túk qaldyrmaı
Saban tútikpen bildirmeı soryp alǵandaı.
Qaharly Roland
Lamanchalyq Don Kıhotqa

S o n e t
Per emessiń, arasynda biraq perlerdiń
Sendeı batyr, kózsizderi tabylmas,
Jeńilmegen, jeńilmeıtin aq almas,
Syndyrǵan saǵyn kisimsigen erlerdiń.
Men — Rolandpyn uzaq jyldar boıynda
Anjelıka ajarynan aqyl-esin joǵaltqan.
Qaıran bolyp erligime, ish tartqan,
Kúlli jurttyń júremin máńgi oıynda.
Teńese alman saǵan, batyr, bilemin,
Jibermesek te jyndylyqtan eseni
Jalǵyz seniń qalar atyń, naq asyldyń ózindeı;
Aılaker mavr, jabaıy skıf tileýin
Keskenińmen, taǵdyrymyz ortaq, meseliń
Qaıtqan jansyń mahabbattan ózimdeı.
Febtiń rysaryLamanchalyq Don Kıhotqa

S o n e t
Kishipeıil de abzal jan meıirim tókken!
Semserińmen jaýdy aıaýsyz taldyrdyń,
Ispandyq Feb, meni jolda qaldyrdyń,
Shyńdalyp shyqsaqtaǵy bir kórikten.
Qazyna-múlik, zor baılyq, patsha taǵyn
Shyǵys elderi usyndy maǵan basyn ıip.
Klarıdána úshin tastadym bárin jıyp,
Shyraıyna shamdanar tań shapaǵy.
Qol úzgende odan qoldy-aıaqqa turmadym:
Qyryp-joıyp, qurtyp bárin keter dep,
Tamuqtyń ózi turdy aldymda shoshynyp.
Dýlsıneıaǵa, Don Kıhot, seniń qumaryń
Máńgilikke berdi atyńdy bederlep,
Súıgeniń de umytylmas máńgi, osyny uq.
Solısdan
Lamanchalyq Don Kıhotqa

S o n e t
Kók myljyń kitaptardy kóp paraqtap,
Ketse de, senor Don Kıhot, mıyńyz ashyp,
Bul jalǵanda sizdi eshkim betin basyp,
Aıta almas, bardy dep iske ardan attap.
Jaqsy isińiz sanasa san jetpeıdi,
Ozbyrlyqty qyldyńyz opaı-topaı.
Pasyq ta qorqaq tobyr mojantopaı
Jyqty ońdyrmaı soqqyǵa sizdi keıde.
Eger de Dýlsıneıa, dýmanyńyz,
Nıetińizge adal jibimeı, bul da qaıǵy,
Jyldam qýyp jiberse emeksitpeı,
Birbetkeı dep minezi, jubanyńyz,
Sancho Pansa jeńgetaı bola almaıdy,
Ózim de epti ǵashyq jar emespin, dep.
Babeka men Rosınanttyń suqbaty

S o n e t
B. Áı, Rosınant, jadaýsyń sonsha nege sen?
R. Boldyrdym, jem de boldy onsha jetpeıtin.
B. Qalaısha! Sulyń bar emes pe septeıtin?
R. Ony qojaıyn jep qoıdy, sura baryp senbeseń.
B. Tilińdi tarta sóılegeniń jón-aq-ty,
Esek deıdi senorǵa jala japqandy!
R. Senorym esekten de jaman, bar tapqany —
Ǵashyqtyqtan aqyl-esin joǵaltty.
B. Mahabbat bos nárse me sonda? R. Oǵan qosa — qaýipti.
B. Ras-aý. R. Endi she! Men oraza ustaǵaly qashan.
B. Aıtsańshy aryz atshy menen azyqqa, aqyr tolsyn.
R. Aryzdanyp qur bosqa, kimge baram shaýyp men,
Atshym da, qojaıynym da eger qur dalbasa,
Ózimnen de ótken sormańdaı, paqyr bolsa?

İ taraý

Munda aıtýly ıdalgo Lamanchalyq Don Kıhottyń minez-qulqy men ómir salty jaıynda áńgimelenedi

Osy taıaý ýaqytqa deıin Lamancha aımaǵyndaǵy atyn ataýǵa kóńilim onsha soqpaı turǵan áldebir seloda bar dúnıe-múlki — atadan mura bop qalǵan súńgi, kóne qalqan, aryq mástek jáne tazy ıt bop qana tabylatyn ıdalgolardyń biri tirlik keshken-di. Qoı etinen góri kóbinese sıyr etinen daıyndalatyn olá, árdaıym derlik keshki asynyń ornyna júretin vınegret, senbi kúnderi jeıtin shoshqa maıymen birge qýyrylǵan jumyrtqa, juma kúnderindegi jasymyq, jeksenbi kúnderi qosymsha taǵam retinde jeıtin kepter — osynyń bári onyń barlyq tabysynyń tórtten úsh bólegin jutyp ketetin. Qalǵany sholaq kaftanǵa arnalǵan juqalaý shuǵaǵa, barqyt shalbar men sondaı matadan tigilgen týflıge jumsalatyn, bular onyń mereke kúnderi kıetin sándi kıimderi bop tabylatyn, al jaı kúnderi arzanqol bolǵanymen ájeptáýir sapaly shuǵadan kamzol kıip júretin. Sondaı-aq, onyń ózimen birge turatyn jasy qyryqtan asqan kútýshisi, jasy jıyrmaǵa áli tola qoımaǵan jıen qaryndasy jáne úıdegi ony-muny sharýamen birge jer óńdeý jumystaryn da atqaratyn, atty da ertteı alatyn, qaıshymen baqtaǵy aǵash butaǵyn kesý isin de meńgergen malaıy bar-tyn. Idalgomyzdyń jasy elýge jaqyndap qalǵan-dy; dene bitimi shymyr, juqalaý, óńi júdeýleý kórinetin, kún shyǵar-shyqpastan uıqydan turýdy unatatyn ári ańqumar adam edi. Bireýler onyń áýlet esimi — Kıhada, endi bireýler — Kesada bolǵan desedi. Ol jaıynda jazǵan avtorlardyń pikiri osy tusta ekige jarylady; alaıda onyń áýlet esimi Kehana bolǵan deýge tolyq negizimiz bar. Qalaı bolǵanda da, bizdiń hıkaıamyz úshin munyń erekshe mańyzy joq; eń bastysy, ol jaıynda áńgimelegen kezde shyndyqtan súıemdeı bolsa da aýytqyp ketpeýge tıispiz.

Nazar aýdarýǵa turarlyq nárse, atalmysh ıdalgo qoly bos ýaqytynyń bárin, — al, onyń jyl boıy derlik qoly bos bolatyn, — rysarlyq romandardy oqýǵa jumsaıtyn jáne buǵan jan-tánin salyp, bar yqylasymen berilgeni sonsha, ań aýlaýǵa degen qumarlyǵyn umytqany óz aldyna, úı sharýasyna qaraýdy da bylaı qoıǵan-dy; osyndaı kitaptarǵa áýesqoılyǵy artyp, esin joǵaltqany sondaı, solardy qolǵa túsirý úshin egistik jeriniń birneshe desátınasyn satyp ta jiberdi, sóıtip tabylýy múmkin bolǵan barlyq romandy jınap aldy. Al, ózi áıgili Felısáno de Sılvanyń jazǵandaryn janyna aıryqsha jaqyn tutatyn, óıtkeni onyń qyzyl sózdi qýyrdaqsha qýyratyn sıqyry men aıtar oıynyń adam túsinip bolmaıtyn buralańdyǵy sheberliktiń shyńyndaı bop kórinetin, ásirese súıispenshilik sezimin bildiretin hattar men jekpe-jekke shaqyrýlarǵa qatysty jazǵandarynan mynadaı sózderdi jıi kezdestirýge bolatyn: “Meniń aqyldy dáleldemelerime qarsy baǵyttalǵan sizdiń aqylsyzdyǵyńyzdyń aqyldylyǵy báribir meniń aqyl-oıyma aýyr áser qaldyrǵandyqtan sizdiń mártebeńizge qarsy shaǵym aıtýyma týra keletindigin ábden aqyldy is dep bilemin”. Nemese mynadaı joldardy da jolyqtyrýǵa bolady: “...qudireti kúshti jaratqan juldyzdardyń kómegi arqyly ózińizdiń jaratqan ıemiz tartý etken qasıetterińizdi qudiretti túrde aspandatyp, boıyńyzǵa bitken qasıetterge laıyqty etip odan ári qasıettendiredi”.

Osyndaı sóz oramdarynan basy qatqan beıshara kavalero onyń maǵynasyn tabýǵa, ne aıtpaq bolǵanyn uǵynýǵa talpynyp talaı túndi kóz ilmeı ótkizetin, al rasynda tipti Arıstoteldiń ózi osy úshin arnaıy tirilip kelgen kúnde de, onyń jumbaǵyn sheship, túsinip oqı almas edi. Sondaı-aq, don Belánıs darytqan nemese sonyń ózine daryǵan soqqylar da ony tynysh taptyra almady, sebebi rysarǵa em jasaǵan dárigerler qanshama sheberlik kórsetkenimen, onyń oıynsha, rysardyń beti men búkil denesin tyrtyqtar men jaraqat izderi jaýyp turýǵa tıis-tin. Solaı bola turǵanymen, kitabyn ashshy ishekteı sozylǵan osynaý ushy-qıyry joq hıkaıany odan ári jalǵastyrýǵa ýáde berip aıaqtaǵany úshin avtorǵa yrzalyq bildiretin, tipti qolyna qalam alyp avtor úshin aıaq jaǵyn jazyp tastasam ba dep te áldeneshe márte qulshynǵan; eger odan góri mańyzdyraq jáne kúndiz-túni maza bermeı júrgen basqa bir máseleler oıyn bólip ketpegende, bálkim, osylaı eterine de jáne bul isti oıdaǵydaı oryndap shyǵaryna da esh kúmán joq-ty. Ol ózi jergilikti sváshennıkpen, — barynsha bilimdi, Sıgýenste ǵylymı dáreje alǵan adammen, — qaı rysar myqty: Palmerın Anglııskıı me álde Amadıs Gallskıı me degenniń tóńireginde jıi-jıi aıtysyp qap otyratyn. Alaıda, sol selodaǵy shashtaraz maese Nıkolas ol ekeýiniń Febtiń rysaryna jýyqtasa da almaıtynyn, al bunymen teńesse tek Amadıs Gallskııdiń inisi don Galor ǵana teńesetinin aıtyp boı bermeıtin, sebebi ol bar jaǵynan da artyq bitken: bálsiný degendi bilmeıdi jáne aǵasy sekildi jylaýyq ta emes, al batyldyǵy jaǵynan odan asyp túspese kem túspeıdi, deıtin.

Bir sózben aıtqanda, ıdalgomyz kitap oqýǵa basy bútin berilip, tańnyń atysynan kúnniń batysyna sheıin, kúnniń batysynan tańnyń atysyna sheıin kitap oqyp otyratyn; óstip, kóp oqyp, az uıqtaǵandyqtyń qyrsyǵynan mıy keýip, aqyr aıaǵynda aqyl-esin joǵaltyp tyndy. Onyń túsinik-paıymyn ózi kitaptardan oqyp alǵan: kóz baılaý men dýalaý, ózara qyrqysý, shaıqas, jekpe-jekke shaqyrý, jaraqat alý, ǵashyqtyǵyn bildirý, mahabbat qyzyǵyna berilý, júrektiń kúıip-janýy sekildi aqylǵa syıymsyz alýan sandyraq jaýlap aldy jáne osynaý qısapsyz da qısynsyz ótiriktiń bári de ómirde bolǵan jaılar degen oıdyń basynda berik ornyǵyp alǵany sonsha, endi oǵan osynaý aıdaı álemde budan artyq aqıqat shyndyq joq sekildi kórinetin boldy. Sıd Rýı Dıas óte jaqsy rysar, biraq ol jeksuryn da qatygez eki dáýdi semserin bir-aq silteýmen qaq bólip tastaǵan Otty Semser Rysarynyń qasynda túk emes, deıtin ol. Jer perzenti — Anteıdi temir qursaý qushaǵyna qysyp tunshyqtyryp óltirgen Gerkýlestiń aılasyn qoldaný arqyly jadylanǵan Rolandty Ronseval shatqalynda mert qylǵany úshin Bernardo del Karpıony qurmet tutatyn. Dáýlerdiń tákappar da buzaqy tuqymynan taraǵanymen, basqalarynyń arasynda sypaıylyǵymen jáne barynsha kishipeıildigimen erekshelenetin jalǵyz sol ǵana bolǵandyqtan, Morganttan da maqtaý sózin aıamaıtyn. Basqalarynyń bárinen de góri ol Rınald Montalvanskııdi aıryqsha qurmet tutatyn, ásirese onyń qamal-saraıdan shyǵa salǵan boıda jolynda kim kezdesse sony tonaýǵa kirisetin qasıetine, nemese teńizdiń arǵy betine barǵanda, avtordyń aıtýynsha, Muhammedtiń tutastaı altynnan quıylǵan putyn alyp qashyp ketkenine tánti bolatyn. Al, satqyn Ganelondy sileıtip sabaýdyń ótemi úshin bizdiń ıdalgomyz óziniń kútýshisine qosyp jıen qaryndasyn da bere salýǵa daıyn edi.

Sóıtip endi osylaısha aqyldan birjola adasqan shaǵynda, onyń basynda álemdegi bir de bir esiriktiń qaperine kirip-shyqpaıtyn qıalı oı paıda boldy, ıaǵnı: óziniń de zor dańqqa bólenýi úshin, otanynyń da jaqsy atyn shyǵarý úshin kezbe rysarǵa aınalǵany jón jáne bul meılinshe qajet nárse degen tujyrymǵa keldi; sóıtip, atqa otyryp, qolyna qarý alyp shytyrman oqıǵalardy izdeýge attanbaqqa, kezbe rysarlardyń, kitaptardan ózi bek jaqsy biletindeı, álemdi aralap júrip atqaratyn ádettegi isterimen aınalyspaqqa, ashyp aıtqanda, ádiletsizdik ataýlyny túp-tamyrymen joıýǵa jáne ne túrli kezdeısoqtyq, qaýip-qatermen kúreste ózine máńgi ólmes ataq pen qurmet tabýǵa bekindi. Bekingen boıda-aq bul beıbaq óziniń bolashaq erlik isteri úshin eń az degende Trapezýnd patshalyǵynyń tájin basyna kıetindeı sezimdi bastan keshe bastady; sóıtip, aıtyp jetkizgisiz jan raqatyna bólegen osynaý qýanyshty qıal-armannyń jetegine birjola berilgen ol oıǵa alǵan maqsattaryna jetýge asyqty. Eń aldymen qolǵa alǵan sharýasy — ata-babalarynan qalǵan, bir zamanda qalaı bolsa solaı bir buryshqa tastaı salynǵan, tat basyp, zeń japqan saýyt-saımandardy tazalaý boldy. Bulardy asa muqıat túrde tazalap, qalpyna keltirgen kezinde asa mańyzdy bir nárseniń jetispeıtinin baıqady, anyǵyraq aıtqanda: bet jabar qalqanshasy bar dýlyǵanyń ornynda ádettegi shoshaq tóbeli temir qalpaq qana jatyr eken; biraq sol arada tabıǵı epsektigi ájetke jarap ketti: kartonnan jarty dýlyǵa jasap ony temir qalpaqqa ákep bekitti, sóıtip onysy beti jabyq dýlyǵaǵa uqsap shyǵa keldi. Alaıda, jasyryp neǵylamyz, jańa dýlyǵasynyń beriktigi men ornyqtylyǵyn teksermek úshin semserin sýyryp alyp soǵyp-soǵyp qalǵanynda, alǵashqy soqqysynyń ózimen-aq bir apta boıǵy eńbegin qas qaǵymda talqan qyldy; bet jabarynyń qalaısha op-ońaı pársha-pársha bolǵany ony, árıne, onsha qýanta qoıǵan joq, sondyqtan bolashaqta mundaı qaterdi boldyrmaý úshin ishine temir plasınalar salyp ony qaıta jasap shyǵardy. Aqyr sońynda onyń beriktigine kóńili yrza bop, odan arǵy synaqtardy artyq sanap, paıdalanýǵa ábden jaramdy dep tapqan ol buny ǵajaıyp sheberlikpen jasalǵan, kádimgi bet jabary bar dýlyǵa dep sheshti.

Odan soń óziniń mástegin aınaldyra qarap shyqty, janýar tórt aıaǵynan birdeı aqsap tursa da, boıyndaǵy kemshiligi Gonellanyń tantum pellis et ossa fuit sorly atynan kóp bolsa da, Aleksandr Makedonskııdiń Býsefaly da, Sıdtiń Babekasy da munymen shendese almaıdy degen toqtamǵa keldi. Ony qalaı dep ataý keregi jaıynda birneshe kún boıy oı keshýmen júrdi, óıtkeni, ózim sekildi jaýjúrek rysardyń atyna, oǵan qosa osyndaı keremet atqa qandaı da bolsyn bir táýir esim bermeýge bolmaıdy, dep oılady ol. Bizdiń ıdalgomyz: eger qojaıyny

ómirinde ózgeris bolǵan bolsa, onda onyń sáıgúligi de atyn ózgertip, ári jańa, ári súıkimdi, ári elden erek, ıesiniń jańa dárejesi men áreket órisine saı keletin esimge ıe bolýǵa tıis deıtin pikirge nyq ornyqqan edi; sol sebepti de bul kezbe rysardyń sáıgúligine aınalǵanǵa deıin qandaı bolǵanyn, al endi qazir qandaı ekenin ózi-aq kórsetip turatyndaı at tabýǵa tyrysyp-aq baqqan-dy. Sóıtip, qaperin olaı da bylaı qoparystyryp, qıalyn qaryshtatyp, alýan túrli esimniń birinen soń birin oılap tabýmen boldy, — birin jaqtyrmady, ekinshisin sýqany súımedi, basqasymen aýystyrdy, laqtyryp tastady, jańadan qurastyrýǵa kiristi, — áıteýir, aqyr sońynda Rosınant degenge toqtap, ony ári unamdy, ári qulaqqa jaǵymdy, buryn bul at ánsheıin ǵana mástek bolsa, qazir endi bárine shań qaptyryp álemdegi eń birinshi mástekke aınalǵanyn uǵyndyra alatyn esim dep tapty.

Sáıgúligine, óz oıynsha, sonshalyqty sátti esim oılap tapqan ol endi ózine de bir jaqsy esim taýyp alǵandy jón kórdi jáne buǵan taǵy bir apta ýaqyt jiberip, aqyr sońynda Don Kıhot atanýǵa uıǵarym jasady — osynaý bir ótirigi joq shynshyl hıkaıa avtorlarynyń onyń shyn áýlet esimi bireýler boı bermeı júrgendeı Kesada emes, eshqandaı kúdik-kúmánsiz Kıhada bolǵany jaıyndaǵy tujyrymdary da, qaıtalap aıtaıyq, tap osyǵan baılanysty bolatyn. Solaı bola turǵanymen, aıbyndy Amadıstiń qur ánsheıin Amadıs dep atana salmaı, bul esimge óz koróldigi men ataǵyn shyǵarý maqsatynda týǵan jeriniń de ataýyn qosaqtaǵany, sóıtip Amadıs Gallskıı atanǵany esine oralyp, naǵyz rysar retinde bunyń da óz esimine otanynyń ataýyn qosa tirkeýi qajet, sóıtip Lamanchalyq Don Kıhot atanǵany jón dep sheshti, osy arqyly, onyń pikirinshe, qaı týysqan bolatynyn, qaı óńirden shyqqanyn birden-aq ańǵarta qoımaq, oǵan qosa týǵan jerine de qurmet kórsetpek.

Saýyt-saımanyn tazalap, shoshaq tóbeli qalpaqtan naǵyz dýlyǵa daıarlap, mástegine nyspy tańdap jáne ózine ózi jańa esim bergen ol endi ózim ǵashyq bolyp kúıip-janardaı bir hanymdy tabýym ǵana qaldy degen baılamǵa keldi, óıtkeni mahabbattan maqurym kezbe rysar degenińiz de bir, jemissiz-japyraqsyz aǵash ta, jannan aırylǵan tán de bir ǵoı.

— Eger de aıyp-kúnálaryma jiberilgen jaza retinde nemese baǵym úshin, — dedi ol ózine ózi, — kezbe rysarlar jıi jolyqtyryp turatyn dáýlerdiń biri áldebir jerden maǵan da kezdese qalsa, ony alǵashqy aıqasta-aq jer jastandyrsam nemese qaq bólip shaýyp túsirsem, já bolmasa, alys-julysta alyp uryp keshirim suraýǵa májbúr etsem, ondashy bundaı jaǵdaıda álgini tartý etýge jaraıtyn hanymnyń bolǵany nesi jaman! Sonda álgi neme meniń mop-momaqan aıashymnyń aldyna baryp tizerlep otyra ketip, baǵynyshty da jalynyshty únmen: “Senora! Men — Karakýlámbr degen dáýmin, Malındranıa aralynyń bıleýshisimin, kóp jurt qadirin áli bilmeıtin Lamanchalyq Don Kıhotpen jekpe-jekte jeńilip, sonyń ámirimen marhabatty quzyryńyzǵa kelip otyrmyn, endi patsha kóńilińiz maǵan ne istese de erikti!” demeı me!

İzgi nıetti rysarymyz osy sózderdi aıtqanda, ásirese súıiktim dep ataýǵa laıyqty aıashyn tapqanda, qalaı máz-maıram boldy deseńizshi! Aıta keter nárse, bizdiń bilýimizshe, jaqyn mańaıdaǵy eldi mekende kóz-kórim ajary bar bir qarapaıym qyz turatyn, kezinde bul soǵan esi kete ǵashyq bolǵan, biraq, álgi qyz, ózinen ózi-aq túsinikti ǵoı, budan múldem beıhabar edi jáne oǵan záredeı bolsa da yqylas aýdaryp kórmegen. Onyń aty-jóni Aldonsa Lorenso bolatyn, mine dál osy qyz onyń barsha is-áreketi men arman-oıynyń ámirshisi atanýǵa laıyqty kóringen; sóıtip, oǵan óz esiminen tym alshaq kete qoımaıtyn, oǵan qosa áldeqandaı bir prınsessanyń nemese ataqty senoranyń atyn eske salatyn nemese soǵan jýyqtaıtyn esim tańdaı kelip ony Dýlsıneıa Tobosskaıa dep ataýǵa bekindi, — óıtkeni, ol Tobosoda týyp-ósken-di, — bul da, onyń oıynsha, ilgeride ózi oılap tapqan esimderdeı qulaqqa jaǵymdy, ári ásem, ári tereń maǵynaly bolatyn.

İİ taraý

Munda aılaker Don Kıhottyń óz ıeliginen alǵash ret attanǵany jaıynda baıandalady

Osynaý daıyndyqtaryn birjaqty qylǵan soń ıdalgomyz oıǵa alǵandaryn qolma-qol iske asyrmaq boldy, óıtkeni onyń uıǵarymynsha, óz tarapynan jiberilgen jaıbasarlyqtyń qandaıy da adamzat balasynyń taǵdyryna aıta qalarlyqtaı zalal tıgizýi múmkin edi: onyń nesheme zańsyzdyqty joıýy, qısyq-qyńyrdy túzetýi, ádiletsizdikti jóndeýi, ozbyrlyqtyń tuqymyn tuzdaı qurtýy, qanshama qaryp-qaserdi yrza qylýy kerek deseńshi! Solaı dep sheshken ol shildeniń meılinshe ysyǵaly turǵan kúnderiniń birinde, bozala tańda oı-josparlary jaıynda eshkimge eshteńe aıtpastan jáne eshkimniń kózine shalynbaýdyń qamyn jasap, barlyq saýyt-saımanyn asynyp aldy da, Rosınantqa otyryp, qolapaısyzdaý dýlyǵasyn basyna ilekerlep kıip, qalqanyn qaryna ilip, naızasyn qolyna ustap, shekten tys shattyqqa bólenip ári izgi nıetin iske asyrýǵa eshkimniń bóget bolmaǵanyna qýanyp, mal qoranyń qaqpasy arqyly aıańmen ashyq dalaǵa qaraı bet aldy. Biraq, qaqpanyń syrtyna shyqqan boıda-aq basyna bir úreıli oı sap ete qaldy, onyń úreıli bolǵany sonsha tipti nıet qylǵan sharýasynan bas tartýǵa da daıyn edi. Másele mynada: ózine rysar ataǵy áli berilmegeni aıaq asty esine sap ete qalǵan-dy, endeshe, rysarlar qaýymy qaǵıdalaryna sáıkes, onyń birde bir rysarmen aıqasqa shyǵýyna bolmaıdy, ondaıǵa ruqsat joq; al tipti sondaı ataq berilgen kúnniń ózinde de, qatarǵa jańa qabyldanǵan jan retinde aq tústi saýyt-saıman kıýge tıis, qashan jaýjúrektigimen jurttyń kózine ilikkenshe qalqanyna qanatty sóz jazyp qoıýyna da bolmaıdy. Osy taraptaǵy oılary onyń baılamyn bosatyńqyrap jibergen; biraq dúıim dálel-sebepten esalańdyq basym tústi de, álgi ózin osyndaı dárejege jetkizgen romandardan oqyp-bilgen rysarlar úlgisimen, ózin rysarlyqqa qabyldaý jóninde jolda ushyrasqan kez-kelgen bireýge ótinish aıtýǵa bekindi. Aq tústi saýyt-saımannyń da jaıyn ońaı sheshti: qoly qalt etkende saýytyn baryn sala ysqylap, aqkisten de appaq etip shyǵarmaqqa ózine ózi ýáde etti, sóıtip osyǵan toqtam jasap, jolyn, — dálirek aıtqanda, basyn bos jibergen aty tańdaǵan joldy, — ármen jalǵady, óıtkeni, Don Kıhottyń oıynsha shytyrman oqıǵalardy tek osylaı ǵana izdeý kerek bolatyn.

Jańada júz kórsetken rysarymyz osylaısha jol keship ári ózimen ózi kúbirleı sóılesip kele jatty:

— Kúnderdiń bir kúninde meniń izgilikti isterim jaıynda da bir ótirigi joq shynshyl shyǵarma jaryq kórer, sony sıpattap jazýǵa bel býǵan oqymysty oǵlan osynaý tań alagóbeńde bastalǵan alǵashqy saparymdy sýretteıtin jerge jetkende, áńgimesin bylaı dep bastarynda kúmán joq: “Altyn buıra shashty Feb jerdiń jalpaq ta baıtaq júzine qalyń shashynyń sáýle ushqyndaǵan taldaryn endi ǵana birtindep jaıyp jatqan shaqta, qyzǵanshaq jubaıynyń jyly qoınynan shyǵyp, lamanchalyq kókjıektiń qaqpasy men terezesin shalqaıta ashyp, qarapaıym pendelerge kóz janaryn tikken, óńi alaburtqan Avrorany túrli-tústi quıtymdaı qustar arfa áýezindeı názik te tátti áýenderimen qarsy alyp jatqan shaqta, izgi nıetti rysar Lamanchalyq Don Kıhot ta qus tósektiń janǵa jaıly raqatyn tárk qyp, óziniń súıikti sáıgúligi Rosınantqa qarǵyp minip, dańqy alysqa jaıylǵan ejelgi Montel jazyǵymen jolǵa shyqqan edi”.

Ol rasynda da osy jazyqpen kele jatqan.

— Urpaqtarǵa ulaǵat bolýy úshin, — dedi ol odan ári, — mysqa bederlenip, mármárǵa qashalyp, kenepte maıly boıaýmen beınelenýge laıyq dańqty erlik isterim jaryq kóretin zaman qandaı ǵalamat zaman, qandaı ǵanıbet ǵasyr bolmaq deseńshi! Bastan ótkergen ǵajaıyp oqıǵalaryma shejireshi bolý baqyty buıyrǵan, beý, kemeńger sıqyrshy, sen kim bolsań ol bol, senen ótinip surarym: meıirimdi Rosınantty, ózimmen birge barlyq jol-sapardy birge ótkerip júrgen kónpis serigimdi, umyta kórmeshi.

Odan soń ol shynymen-aq ǵashyqtyq otyna kúıip júrgen jandaı bop sóılep ketti:

— Beý, prınsessa Dýlsıneıa, ózińiz jaýlap alǵan júrektiń jalǵyz ǵana ámirshisi! Alýan-alýan aıyp taǵyp qýyp shyqqanyńyz jáne ashý ústinde aıdaı sulý álpetińizge endi qaıtyp kórinbeýge ámir etkenińiz meni óte úlken kúıinishke ushyratty. Ótinem sizden, senora: ózińizge ǵashyqtyqtan shekten tys aýyr azap shegip júrgen, ózińizge shyn berilgen júrekke aıaýshylyq jasasańyz etti!

Súıikti romandarynda aıtylatyndardy aınytpaı qaıtalap, oǵan qosa olardyń sóz saptaý mánerine de hal-qadarynsha eliktep baǵýǵa tyrysqan bul osynaý sandyraqtarǵa basqa da qısynsyz birdeńelerdi ústemeleýmen bolǵandyqtan júrisi de shabandap qalǵan-dy, al bul kezde kún ájeptáýir bıikke kóterilip, jer-dúnıeni ystyq jalynymen sharpyp turǵan, eger Don Kıhottyń basynda azyn-aýlaq mı qalǵan bolsa, ol áldeqashan balqyp sý bop aǵyp keter edi.

Ashyǵyn aıtqanda, uzaqty kún júrgende oǵan, tilge tıek etýge turarlyqtaı, eshqandaı oqıǵa jolyqqan joq-ty, sondyqtan onyń zyǵyrdany qaınaı bastaǵan bolatyn, sebebi boıyndaǵy býyrqanǵan bula kúshin baıqatatyndaı bireýmen múmkindiginshe tezirek ushyrasýdy ańsap kele jatyr edi. Avtorlardyń biri onyń eń alǵash bastan keshken oqıǵasy — Lapıse shatqalynda bolǵan jaǵdaı desedi, basqalary — jel dıirmendermen bolǵan aıqasty alǵa tartady, — alaıda, ózim anyq-qanyǵyna jetken jáne oǵan Lamancha shejirelerinen dáleldeme tapqan jaılarym mynadaı. Bul kúndi Don Kıhot jolda ótkizgen edi, sondyqtan keshke qaraı ózi de, mástegi de qatty qaljyrap, ashyqqan bolatyn; sóıtkesingi jerde ishke el qondyryp, aıaq sozyp jan shaqyratyn áldeqandaı bir qamal-saraı, ıaǵnı baqtashynyń lashyǵyn, tabam ba degen úmitpen tura qalyp jan-jaǵyna barlaı kóz jibergen ol joldan taıaq tastamdaı jerde jolaýshylar aıaldaıtyn beket turǵanyn baıqady, osynaý beket buǵan jan saýǵa beretin quthananyń kire berisine ǵana emes, sonyń qaq tórine bastaıtyn jaryq juldyz sekildi kórinip ketti. Ol tizgindi qaǵyp qaldy da, beketke qaraı bet aldy, bul kezde ińir túse bastaǵan bolatyn.

Osy sát beket qaqpasynyń syrtyna, ádette jurt júrisi jeńildeý dep ataıtyndar sanatyna jatatyn eki boıdaq áıel shyǵa qalǵan-dy; olar qashyr aıdaýshylarǵa erip Sevıláǵa bara jatqan, biraq analar osy arada qonyp shyǵýdy uıǵarǵan. Al, bizdiń shytyrman oqıǵa izdeýshimiz úshin ózi ne jaıynda oı keshpesin, kózine ne shalynbasyn já bolmasa neni kóz aldyna elestetpesin bári de kitaptan oqyp-bilgenderiniń aına-qatesiz kóshirmesindeı bop kórinetindikten, beketti kórgen boıda-aq qarsy aldynda tórt munarasy jáne jaltyldaǵan kúmis súńgileri bar, qashanǵydaı jınalmaly kópiri jáne tereń qazylǵan ory bar, bir sózben aıtqanda, osyndaılardy sýrettep jazǵanda keltiriletin barlyq jaraq-jabdyǵy bútin qamal-saraı tur eken dep oılap qaldy. Beketke, nemese jalǵan qamal-saraıǵa, birneshe qadam qalǵanda tizgin tartyp toqtaǵan ol osy qazir qamal qabyrǵasyndaǵy munaralar arasynan ergejeıli júz kórsetip, rysardyń kelip turǵany jaıynda kerneıletip qoıa beretin bolar dep kútti. Biraq ergejeıli shyǵar jerde joq, al Rosınant bolsa at qoraǵa kirgisi kep typyrshyp tur; taǵy da kishkene jaqynyraq kelgen Don Kıhot qydyrystap júrgen eki qatyndy kórip, bulardy qamal-saraı janynda sylq-sylq kúlip serýendep júrgen aıdaı sulý arýlar já bolmasa súıkimdi hanymdar dep sheshti. Apyraı, kezdeısoqtyq degendi qoısańshy, dál osy sátte ańyzdaǵy shoshqalaryn, — bul haıýanattardyń basqasha ataýy joq, ol úshin keshirim ótinem, — aıdap kelmekke shyqqan bir baqtashynyń múıiz syrnaıyn sarnatyp qoıa bermesi bar ma — osyndaı belgi berilgende álgi haıýanattardyń jan-jaqtan shapqylap qasyna jınala qalatyn daǵdysy bar-dy. Al, Don Kıhot bolsa, asyl armany oryndalǵandaı, — ıaǵnı, onyń kelip jetkenin ergejeıli pash etkendeı kórip, máz-maıram bop qýanyp jańaǵy áıelderge qaraı qadam basty, biraq álgiler álem-jálem saýyt-saıman kıgen, qalqany men naızasy bar salt attynyń ózderine qaraı jaqyndap kele jatqanyn baıqap, úreıi ushyp qasha jóneldi; olardyń záresin ketirgen ózi ekenin ańǵarǵan Don Kıhot tozań qapqan júdeý óńin jasyryp turǵan kartonnan jasalǵan bet jabardy kóterip, meılinshe kishipeıil keıippen baısaldy túrde til qatty:

— Qashpańdar menen, senoralar, eshteńeden qoryqpańdar, óıtkeni ózim quramyna kiretin ordenniń¹⁰ rysarlary eshbir jan balasyna, ásirese ózderiń sekildi túrlerińe qarap-aq tekti jerden shyqqandaryń kórinip turǵan boıjetkenderge, eshqandaı jábir kórsetpeıdi jáne ondaı nárse bizge jat qylyq sanalady.

Qatyndar beıtanystyń júzin kórmekke oǵan tesile qarap qaldy, al bul kezde álgi anturǵan qalqansha qaıtadan tómen túsip ketken-di, biraq onyń ózderin boıjetken dep dáriptep turǵanyn estip, — al bul olardyń kúndelikti aınalysatyn kásipterine múldem saı kelmeıtin ataý bolatyn, — ishek-sileleri qatyp kúlgenderi sonsha, Don Kıhot ózin yńǵaısyz sezinip qaldy.

— Sulýlyqqa baısaldylyq jarasady, — dedi ol, — sebepsizden sebepsiz kúle berý aqyly azdyqtyń belgisi. Jalpy alǵanda, munyń bárin sizderdi

tildeıin dep nemese kóńilderińe qaıaý túsirip, renishte qaldyraıyn dep aıtyp turǵanym joq, óıtkeni óz tarapymnan men tek sizderge qyzmet etýge ǵana daıynmyn.

Áıelderdiń qulaǵy úırenbegen, rysarymyzdyń ózine tán sóıleý máneri men sıyqsyz súdini álgi qatyndardy odan beter kúldirip, odan ári jeliktire tústi, Don Kıhottyń da ashýy údeı bastady, sóıtip eger dál osy arada bekettiń qojaıyny kele qalmaǵanda munyń sońy nemen aıaqtalary beımálim bolatyn. Meılinshe jýan da semiz, sondyqtan meılinshe aqpeıil de aqjarqyn bul kisiniń ózi de qarsy aldynda turǵan kespirsiz keıipti, sondaı-aq salmaqty naıza men teriden jasalǵan jeńil qalqan, dál osyndaı jeńil teri saýyt pen salmaqty er-turman sekildi ár qıly zattardy kórip, kúlkiden qylǵynyp jatqan bıkeshterge qosyla kúlip jibere jazdap shaq qaldy. Alaıda, myna mol saýyt-saımannyń sesinen qorqyp, beıtanyspen barynsha kishipeıil bolǵandy jón sanap, oǵan bylaısha til qatty:

— Eger de, meıirbandy myrza, senor kavalero, qonalqa izdep júrseńiz, onda siz bul jerden tek kereýetti ǵana taba almaısyz, — mende, shynymen-aq, birde-bir kereýet joq, — biraq basqasynyń bári de artyǵymen tabylady.

Komendanttyń, — rysarymyz beketshini komendant, al beketti qamal-saraı dep qabyldaǵanyn aıta ketken abzal, — qoshemet kórsete sóılegen úni Don Kıhotty sabasyna túsirdi.

— Men nege de bolsa kónýge barmyn, senor kastelán, — dedi ol, — óıtkeni, kıimim — saýyt-saımanym, qandy shaıqas — tynysym, degen ǵoı.

Beketshi anaý ózin Kastılıanyń aq júrek turǵyny dep qabyldap qalǵan eken, sondyqtan kastelán dep ataǵan eken dep oılady, al shyn máninde bul ózi andalýsıalyq edi, onda da San Lýkardan bolatyn, urlyq-qarlyqta Kaktyń ózinen, al aldap-sýlaýda — shákirtter men malaılardan kem túspeıtin.

— Endeshe, — dep ilip áketti ol, — meıirbandy myrza, tósegińiz — qatty tas, tań atqansha kóz ilmeý — uıqyńyz bolǵany ǵoı. Olaı bolsa, osy araǵa oılanbastan toqtaýyńyzǵa bolady: bul lashyqtan bir ǵana tún emes tutas bir jyl boıy kóz ilmeýińizge jeterlik nárseniń qandaıyn da bolsa tabatynyńyzǵa kepilmin.

Osy sózdi aıtyp beketshi onyń úzeńgisine jarmasa ketti de, Don Kıhot attan tústi, kúni boıy nár syzbaǵandyqtan bul úshin onyń ájeptáýir kúsh jumsaýyna týra keldi.

Odan soń ol beketshiden atyna qamqorlyq pen janashyrlyq kórsetýin ótindi, óıtkeni bul, onyń aıtýynsha, shóppen qorektenetinderdiń ishindegi eń bir ilip alary kórinedi. Rosınantqa kóz tastaǵan beketshi onyń boıynan Don Kıhot kórip turǵan izgi qasıetterdiń jartysyn da taba almady, áıtse de atty qoraǵa aparyp kirgizdi de, ile qaıtyp oralyp qonaqtan kóńili ne qalaıtynyn surady; qonaqpen tatýlasyp úlgergen bıkeshter bul kezde onyń saýyt-saımanyn sheship jatyr edi, biraq keýdelik pen ıyq jabardy bosata alǵandarymen, moıyn qorǵaýyshty aǵytyp, jasyl tústi baý taǵylǵan suryqsyz dýlyǵany julyp tastaý qoldarynan kelmedi; durysynda, baýdy kesý kerek edi, óıtkeni baılanǵan jerdiń túıinin sheshýge bıkeshterdiń shamalary jetpegen, biraq Don Kıhot buǵan úzildi-kesildi qarsylyq bildirdi, sóıtip, tań saz bergenshe basynan dýlyǵasyn tastamaǵan kúıi osynaý adam aıtqysyz oǵash ta kisi kúlerlik keıipte júrdi.

Bıkeshter onyń saýyt-saımanyn sheship jatqan kezde, bulardy qamal-saraı turǵyndary, tekti áýletten shyqqan áıelder dep oılaǵan ol erekshe iltıpatpen olarǵa óleń oqyp turdy:

— Óziniń týǵan jerinen
Kelip jetken Don Kıhotty,
Súıkimdi sulý arýlar
Qushaq jaıyp qarsy aldy.
Qamqor boldy freılınalar oǵan,
Al, sáıgúligine — prınsessalar,

ıaǵnı Rosınantqa, óıtkeni meniń sáıgúligim solaı atalady ǵoı, senoralar. Al ózimniń aty-jónim bolsa — Lamanchalyq Don Kıhot; ózderińizge qyzmet etip, paıdamdy tıgizý maqsatynda bolashaqta jasaıtyn erlik isterimniń ózi-aq pash etkenshe esimimdi sizderge aıtpaı-aq qoıýǵa tıisti edim, biraq Lanselot jaıyndaǵy eski romansty myna qazirgi jaǵdaıǵa úılestire qoıýǵa degen qumarlyqtyń qyrsyǵynan kim ekenimdi mezgilinen buryn habarlap qoıdym. Degenmen, sharapatty hanymdar, ózderińiz maǵan ámir etetin shaq ta týady, men bolsam ne aıtsańyzdar da oryndaıtyn bolam, sóıtip aıbyndy bilegim sizderge qyzmet etýge daıyn ekenimdi jarıa etetin bolady.

Mundaı kópirme qyzyl sózdi ómiri estip kórmegen bıkeshter jumǵan aýzyn ashqan joq; olar tek budan tamaq ishkińiz kelmeı me dep surady.

— Áldenendeı bir dámmen júrek jalǵaýǵa qarsylyǵym joq, — dep jaýap qatty Don Kıhot, — jáne, bylaı alyp qaraǵanda, sóıtkenniń ózi óte-móte oryndy bolatyn sekildi.

Bul oqıǵa, qas qylǵandaı, juma kúni ótip jatqan bolatyn, sondyqtan búkil bekette Kastılıada — abadeko, Andalýsıada — bakaláo, basqa bir jerde — kýradılo, taǵy bir jerlerde — baqtaq dep atalatyn nálimniń azyn-aýlaq qorynan basqa eshteńe tabyla qoımady. Basqa balyq bolmaǵandyqtan Don Kıhotqa baqtaq shabaqtarynan dám tatýǵa qalaı qaraıtyny jaıynda saýal qoıyldy.

— Shabaqtardyń neǵurlym kóbirek bolǵany jaqsy, sonda olar bir úlken baqtaqqa tatıtyn bolady, — dep túıdi Don Kıhot, — óıtkeni, usaq tıynnan quralǵan segiz real alǵanym da bir, segiz realdyq jalǵyz teńgeni alǵanym da bir emes pe? Oǵan qosa buzaý eti sıyr etinen, laqtyń eti tekeniń etinen áldeqaıda názik bolatyny sekildi, shabaqtyń da úlken balyqtan áldeqaıda tiske jumsaq bop shyǵýy múmkin ǵoı. Qalaı bolǵan kúnde de, tezirek keltirińder solaryńdy, sebebi asqazannyń aıryqsha muqtaj tilegin qanaǵattandyrmaıynsha qara jumystyń aýyrtpalyǵyn da, sol sıaqty zilmaýyr saýyt-saımandy da kóterip júrerlik shamań bolmaıdy.

Ústeldi olar qaqpanyń qasyna, ashyq aýlaǵa ornalastyrdy, sosyn beketshi munyń aldyna jóndep jibitilmegen ári odan da nashar etip daıyndalǵan nálimniń bir sybaǵasy men óz saýyt-saımanynan asyp túspese kem túspeıtin qap-qara, tap sondaı zeń basqan qara nannyń bir tilimin ákep qoıdy. Al, endi osy arada álgi bet jabar qalqanshasy joǵary kóterilgen dýlyǵasyn sheshýden úzildi-kesildi bas tartqan Don Kıhottyń osynyń qyrsyǵynan aýzyna bir túıir birdeńe sala almaı ábigerge túsip jatqanyn kórip kúlmeı kór! Basqa bir adam qol ushyn berip, aýzyna tamaq salyp turmasa bolmaıtyn boldy, sóıtip bul sharýany bıkeshterdiń biri óz mindetine aldy. Alaıda oǵan birdeńe ishkizýdiń esh múmkindigi joq edi, eger beketshi bir tutam qamystyń eki shetin úńgip tútik jasap, bir ushyn munyń aýzyna salyp, ekinshi ushynan sharap quıa bastamaǵanda onyń bul qyzyqtan da quralaqan qalmaǵy kámil-di; rysar bolsa baýdy kestirmeý úshin osy jaısyzdyqtardyń bárine shydamdylyqpen tózip baqty. Osy eki arada beketke toraı tarttyrmaq oımen otashy kele qalǵan jáne aýlaǵa kirgen boıda ysqyryǵyn birneshe márte qyshqyrtyp-qyshqyrtyp jibergen, sony estigen Don Kıhottyń óziniń áldenendeı bir keremet qamal-saraıda otyrǵanyna, onyń qurmetine arnalǵan ulan-asyr toıda mýzyka oınalyp jatqanyna, nálimniń — baqtaq ekenine, nannyń — aqsha qardaı unnan pisirilgenine, jezókshe bıkeshterdiń — jibi túzý zıaly áıelder, bekettiń qojasy — qamal-saraıdyń ıesi ekenine esh kúmáni qalmady, sóıtip osynaý alǵashqy attanysy da, sondaı-aq, jalpy, osyndaı saparǵa shyǵý jaıynda paıda bolǵan oıdyń ózi de oǵan óte bir ońdy is bolǵan sekildi kórindi. Ony ókindirip turǵan bir ǵana nárse — rysarlar qataryna áli qabyldanbaǵany edi, al kimde-kim áldebir rysarlyq ordenge múshe bolmaıtyn bolsa, ondaı adamnyń, onyń oıynsha, shytyrman oqıǵa izdeýge de qaqy joq-ty.

İİİ taraý

Munda Don Kıhottyń rysarlar qataryna qandaı tamasha tásilmen qabyldanǵany jaıynda aıtylady

Osy oı jelkeleýmen bolǵan Don Kıhot traktırdiń aýyz jarymaıtyn keshki asyn tez iship alǵan soń, beketshini shaqyryp alyp onymen birge atqoraǵa ońasha shyqty da, jerge tizerleı ketip:

— Aıbyndy rysar! İltıpatyńyzǵa quldyq, ótinishimdi qashan oryndaǵanyńyzsha osy jerde tyrp etpeı otyra berem, — al suraǵaly turǵan nársemdi oryndaýyńyz sizdi máńgi óshpes dańqqa bóleıdi, sonymen birge kúlli adamzat balasynyń ıgiligine qyzmet etedi! — dedi.

Qonaǵynyń qarsy aldynda tizerlep otyrǵanyn kórgen jáne álgindeı sózderdi estigen beketshi abdyrap qaldy: ne isterin de, ne aıtaryn da bilmedi, sosyn ornynan turýyn ótine bastady, biraq anaý beketshi ótinishin oryndaýǵa ýáde etken soń ǵana boıyn tiktedi.

— Shekten tys keńpeıildiligińizge qarap, osylaı bolatynyn bilgen de edim, qaıyrymdy myrzam, — dedi Don Kıhot. — Sóıtip, endi bile berýińizge de bolady, ózińizge aıtqan jáne ózińiz úlken adamgershilikpen oryndaýǵa sóz bergen ótinishimniń máni — erteń tańerteń meni rysarlar qataryna qabyldaýyńyz kerek; bul túndi men qamal-saraıyńyzdyń zıarathanasynda qarý-jaraqty kúzetýmen ótkizem, al erteń, qaıtalap aıtaıyn, kóksegen armanyma qolym jetedi, sóıtip álemniń tórt buryshyn aralap, shytyrman oqıǵalar izdeý jáne jábir shekkenderdi qorǵaý, sóıtip kúlli rysarlar qaýymynyń qaryzyn óteý, sondaı-aq kezbe rysar retindegi óz paryzymdy oryndaý qaqyna zańdy túrde ıe bolam; al kezbe rysar bolýym sebepti álginde ózim atap shyqqan erlikterdi iske asyrýǵa barymdy salýǵa mindetti ekenim ekibastan.

Aldynda aıtyp ótkenimizdeı, beketshi ıisti alystan sezetin sum adam bolǵandyqtan, qonaqtyń esi kemdeý ekenin áý bastan-aq ańǵara qoıǵan, al myna sózderden keıin soǵan ábden kóz jetkizdi de, bul túndi oıyn-kúlkimen kóńildi ótkizý maqsatynda yńǵaıyna jyǵylyp, oıyna kelgeniniń bárin oryndamaqqa nıettenip, Don Kıhotqa mynadaı áńgime aıtty: túr-symbaty men tákapparlaý keskinine qarap-aq tanýǵa bolatyn osynaý asyl zatty rysardyń mundaı nıet bildirýi de, ótinish aıtýy da aqylǵa ábden qonymdy, tabıǵı ári zańdy; tipti bul da, beketshiniń ózi de, jas kezinde osynaý abyroıly kásipke basy bútin berilgen bolatyn: ár-alýan eldi kezgen, shytyrman oqıǵa izdep Malaga irgesindegi Percheleste, Rıaran araldarynda, Sevıládaǵy Kompasta, Segovıadaǵy Asogehoda, Valensıadaǵy Olıverada, Granadadaǵy Rondıláda, San Lýkardaǵy jaǵalaýda, Kordovadaǵy Potroda, Toledodaǵy qumar oıyn otaýlarynda, taǵy basqa jerlerde bola júrip aıaqtyń jyldamdyǵy men qoldyń eptiligin jetildirgen, ne túrli sotqarlyq jasap, jesir kelinshek ataýlyny qur jibermegen, qyzdardyń abyroıyn tógip, jasy jetpegenderdi zorlaǵan, sóıtip ıspan sottary men úkim shyǵarý oryndarynda bunyń aty aýyzdan túspeıtin bolǵan; mine, aqyr sońynda, tynys tappaqqa myna óziniń qamal-saraıyna kelip oryn teýip otyr, óz esebi men jurt esebinen kún kóredi, aıryqsha qurmet tutatyndyǵy sebepti ataǵy men baılyǵyna qaramastan barlyq kezbe rysardy qabyldaýmen aınalysady, tek bir ǵana sharty bar: qonaqjaılylyǵy úshin olar qolda bar qarajatymen bólisýi kerek. Bul aıtqan sózderine beketshi qamal-saraıda qarý janynda kúzette otyratyndaı zıarathananyń joqtyǵyn, óıtkeni, jańasyn turǵyzbaq oımen eskisin qulatyp tastaǵanyn qosyp qoıdy; biraq, óziniń bilýinshe, aıryqsha muqtaj jaǵdaıda qarýdy qaı jerde bolsyn kúzetýge ruqsat kórinedi, sol sebepti Don Kıhottyń bul túndi aýlada ótkizýine bolady, al erteń, qudaı sátin salsa, saltqa laıyq saltanattyń bári atqarylady, sosynǵy jerde ol naǵyz rysarǵa jáne jaı emes, bul dúnıede buryn-sońdy bolyp kórmegen rysarǵa aınalady.

Odan soń ol Don Kıhottyń aqshasy bar-joǵyn surap bildi; anaý qaltasynda soqyr tıyn da joqtyǵyn, óıtkeni kezbe rysarlardyń biri bolmasa biriniń qaltasynda aqsha boldy degendi eshbir rysarlyq romannan oqyp kórmegenin málim etti. Beketshi onyń qatelesetinin aıtty; romandarda ol jaıynda jazylmaǵanymen, — sebebi avtorlar aqsha nemese taza kóılek sıaqty osynaý qarapaıym da qajetti nárseler jaıynda aýyzǵa alýdy kerek qylmaıdy, — buǵan qarap rysarlarda bul eki nárseniń ekeýi de bolmaǵan deýdiń esh qısyny joq; kerisinshe, erlikteri jaıly qyrýar roman qurastyrylǵan osynaý kezbe rysarlardyń barlyǵynyń da ámıandary qaı qajetin de óteýge jeterlik aqshadan tyrsıyp turatyndyǵy oǵan bek jaqsy belgili jáne oǵan záredeı kúmáni joq; olar ózderimen birge taza kóılekter de alyp júrgen, sondaı-aq, jaraqattaryn emdeıtin maı salynǵan quıttaı qutylary da bolǵan: óıtkeni, ózderi shaıqasatyn jáne jaraqat alatyn mań dala men shóleıtti jerlerdiń bárinen birdeı emshi tabyla bermeıdi ǵoı, tek ishterinde danagóı sıqyrshymen dos-jar bireýleri bolyp, ol áldebir qyzdy nemese ergejeılini dereý bultqa otyrǵyza qoıyp, erekshe emdik qasıeti bar sý quıylǵan, ol sýdyń birer tamshysyn ishken boıda rysardyń barlyq jarasy men jaraqaty qas qaǵymda jazylyp sala beretin shaǵyn saýytty áýemen jetkizip bermese; al endi bul sıaqty kómekke ıegi qyshymaıtyn burynǵynyń rysarlary atqosshylarynyń qorjynynda aqsha da, tańǵysh pen emdik maı sıaqty basqa qajetti nárseler de molynan bolýyna aldyn-ala qam jasaǵandy jón kórgen; eger rysarlardyń áldebir sebepten atqosshysy joq bolsa, — bul endi sırek, tipti ilýde bir kezdesetin jaǵdaı, — onda munyń bárin kishkene dorbalarǵa salyp, olaryn at saýyryna baılap, quddy bir asyl múlikteı múmkin bolǵansha kóz tasa jerge jasyryp, ózderi alyp júretin bolǵan; biraq, aqıqatyn aıtqanda, ózimen birge dorba tasyp júrý dástúri kezbe rysarlar arasyna onsha keń taraı qoımaǵan. Sóziniń sońynda beketshi Don Kıhotqa endigi ári qarajatsyz jáne álgindeı dári-dármeksiz, — óıtkeni, bulardyń bir kúni bolmasa bir kúni paıdasy tıerine áli-aq kózi jetedi, — jolǵa shyqpaýǵa keńes berdi — al, shyndyǵynda, onyń buǵan buıryq berýine de bolatyn edi, óıtkeni bul taıaý bolashaqta onyń kindik balasyna aınalǵaly turǵan.

Don Kıhot beketshiniń aıtqan keńesterin buljytpaı oryndaýǵa ýáde berip, mal qamaıtyn keń aýlada qarý-jaraqty kúzetýmen ótkizetin túnine ázirlik jasaý qamyna kiristi; saýyt-saımanyn jınap, qudyq janyndaǵy mal sýaratyn astaýdyń ústine aparyp jaıyp qoıdy da, naızasy men qalqanyn qolyna ustap meılinshe pań keıippen árli-berli teńselip júre bastady; ol osyndaı serýenge kirisken sátinde qarańǵylyq qoıýlanyp ta ketken-di.

Beketinde qonyp jatqan meımandaryna qojaıyn Don Kıhottyń esi kemdigi, bul túndi qarý-jaraqty kúzetýmen ótkizýge nıet qylǵany jáne ony rysarlar qataryna qabyldaýǵa qatysty aldaǵy yryń-jyryń jaıynda baıandap berdi. Jınalǵandar aqyl-oıdan adasýshylyqtyń mundaı da túri bolatynyna tańyrqasyp, Don Kıhotqa alystan kóz jibermekke aýlaǵa shyqty, al Don Kıhot bolsa bul kezde birese kekireıgen keıipte árli-berlis qadam basyp, birese naızasyna súıengen kúıi saýyt-saımanyna súzile qarap tura qalatyn da, odan uzaq ýaqyt boıy kóz aýdarmaıtyn. Oqıǵa túnniń bir ýaǵynda ótip jatqan-dy, biraq sharasy tolyq aı óziniń sútteı appaq sáýle shashýyna sharapatyn tıgizip jatqan kúndizgi shyraqtyń ótemine ábden jarap turǵan, sondyqtan jańada paıda bolǵan rysardyń barlyq qımyl-áreketi kórermenderdiń kóz aldynda edi. Bekette qonyp jatqan mal aıdaýshynyń biri osy eki arada qashyrlaryn sýarýǵa qulshyna qaldy, ol úshin rysarymyzdyń saýyt-saımanyn astaýdan alyp tastaý qajet edi; malshyny kórgen boıda Don Kıhot qatty daýystap ún qatty:

— Buryndy-sońdy beline semser baılaǵan kúlli kezbe rysardyń ishindegi eń aıbyndysynyń qarý-jaraǵyna janasýǵa batyly barǵan, oý, qıampurys rysar, sen, meıli, kim bolsań ol bol! Ózińniń ne istep jatqanyń jaıynda oılan, oǵan jaqyndaýshy bolma, áıtpese shamadan tys ádepsizdigiń úshin janyńmen qosh aıtysasyń!

Malshy onyń sózine pysqyryp ta qaramady, — al, durysynda, pysqyryp qaraǵany jón bolatyn: áıteýir, az degende, aıaýsyz toqpaqtan aman qalatyn, — saýyt-saımandy aldy da, bar kúshimen alysqa laqtyryp jiberdi. Sol sát Don Kıhot kókke kózin tigip, shamasy, ámirshisi Dýlsıneıaǵa oısha jalbarynǵan bolýy kerek:

— Júregime, — ózińizdiń basy baıly qulyńyzǵa, — alǵash kórsetilgen jábir úshin kek qaıtarýǵa kómektese kórińiz maǵan, meıirban aıashym. Qazir maǵan alǵashqy synaqtan ótýge týra keledi — qamqorlyǵyńyz men qorǵaýyńyzdan tys qaldyra kórmegeısiz meni! — dedi.

Aıaýly aıashyn kómekke shaqyrýdan tanbaǵan Don Kıhot qalqanyn bylaı qoıyp, naızasyn qos qolymen kóterip ap, mal aıdaýshynyń basyna bar kúshpen qondyrǵany sonsha, anaý til tartpastan tyraıyp tústi; eger osy soqqydan keıin ile-shala taǵy bir soqqy jasalǵanda, onda onyń dárigerge qaralmaı-aq qoıýyna da bolatyn edi. Budan keıin Don Kıhot saýyt-saımanyn ornyna ákep ornalastyryp, túk eshteńe bolmaǵandaı qaıtadan árli-berli teńselip júre bastady. Arada az ýaqyt ótkende, serigi qandaı baqytsyzdyqqa ushyraǵanynan beıhabar ekinshi bir malshy, — óıtkeni anaý áli kúnge sheıin es-tússiz jatqan-dy, — qashyrlaryn sýarmaq boldy; sóıtip, astaýdyń janyna kelip, oryn bosatý úshin saýyt-saımandy bylaı shyǵara bastaǵan kezinde, sony baǵyp turǵan Don Kıhot, bul joly bir aýyz til qatpastan, eshkimnen kómek te suramastan, qalqanyn taǵy bylaı tastap, naızasyn taǵy joǵary kóterip, bar kúshpen malshyny bastan perip qaldy, qatty urǵany sonsha, naızasynyń saby byt-shyt boldy, malshynyń bas súıegi úsh emes, tórt jerinen jarylyp ketti. Aıqaı-shý shyqqan jerge bekette qonyp jatqandar, ishinde beketshi de bar, júgire basyp jınala bastady. Sony kórgen Don Kıhot, bir qolyna qalqanyn, ekinshi qolyna semserin ustaı alyp, qatty daýystap:

— Beý, sulýlyq padıshasy, jadaý tartqan júregimniń qýaty men qamaly! Aıtyp jetkizgisiz qater bulty basyna úıirilgen sátte ózińniń shyn berilgen rysaryńa keńpeıildikpen kóńil aýdaratyn keziń keldi ǵoı! — dep saldy.

Osy sát ol boıyna aıryqsha bir qýat daryǵanyn, bul araǵa jer betindegi mal aıdaýshy bitkenniń bári túgel jınalsa da, báribir, bir adym keıin sheginshektemeıtinin sezdi. Jaraly malshylardyń aýyr halde jatqanyn kórgen serikteri Don Kıhotqa alystan tas jaýdyra bastady, — anaý múmkin bolǵanynsha qalqanmen qorǵanyp baqty, biraq saýyt-saımanyn ıesiz qaldyrmaýǵa tyrysyp, astaýdan onsha alshaq ketken joq. Beketshi mal aıdaýshylarǵa baqyryp-shaqyryp, rysarǵa tıispeýdi ótinýmen boldy: onyń aýysh ekenin ózderińe eskertpep pe edim, al jyndy adam osy jerdegi jurttyń bárin túgel jaıratyp salsa da, oǵan eshkim eshqandaı shara qoldana almaıdy, dedi.

Biraq, Don Kıhottyń aıqaıy odan da góri basym túsip jatty: mal aıdaýshylardy — opasyzdar, satqyndar dep sókti, al qamal-saraı qojasyn, — kezbe rysarlarǵa osyndaı qarym-qatynas jasaýǵa jol bergeni úshin, — qorqaq ta qaıyrymsyz kavalero dep aıyptady, onymen qoımaı, eger ol, Don Kıhot, rysarlar qataryna qabyldanǵan bolsa, onda qamal-saraı ıesi osynaý ekijúzdiligi úshin onyń aldynda jaýap bergen bolar edi, degendi de qosyp qoıdy.

— Al, myna pasyq ta jeksuryn qara tobyrdy men ıttiń etinen jek kórem. Laqtyryńdar tasty, bermen jaqyndańdar, tap berińder, qoldaryńnan ne kelse sony qylyńdar, — essizdikteriń men eserlikteriń úshin qazir sazaılaryńdy tartasyńdar!

Onyń úninen eshteńeden taıynbaıtyn dúleılik demin sezgen dushpandarynyń boıyn jaman qorqynysh bıledi: sodan, bir jaǵynan, úreıge boı aldyrǵan, ekinshi jaǵynan, beketshiniń ýájine qulaq asqan olar oǵan tas atýdy toqtatty, al Don Kıhot bolsa, jaralanǵandardy alyp ketýge mursat bergennen keıin sol baıaǵysha tákappar, kekireıgen qalpyn saqtaǵan kúıi saýyt-saımanyn kúzetýge qaıta kiristi.

Qonaqtyń qyrsyqty qylyqtary beketshini dińkeletip te tastaǵan, sondyqtan ondaıdyń qaıtalanýyna jol bermeýdi ári budan da zor taqsiretke tap bolmaýdy kózdep, álgi qarǵys atqyr qabyldaý rásimin osy qazir qolma-qol jasap jibermek boldy. Don Kıhotqa taıap kelgen ol ózin beıhabar qaldyrǵan myna silimtikterdiń osynsha dórekilik kórsetkeni úshin keshirim surap, eserlerdi esin tandyra jazalaýǵa ýáde berdi. Odan soń qamal-saraıda zıarathananyń joqtyǵyn jáne oǵan degen muqtajdyqtyń da qalmaǵanyn qaıtalap aıtyp, rysarlyqqa qabyldaý saltanaty men rásimi jelkeden bir qoıý men semsermen arqadan bir salýdan ǵana turatyny ózine bek jaqsy málim ekenin habarlady, bar-joǵy tek osy ǵana, muny ashyq dalada da oıdaǵydaı ótkerýge bolady, al qarý-jaraqty kúzetýge kelsek, onyń áńgimesi áldeqashan aıaqtalǵan, óıtkeni kúzetýge bar bolǵany eki-aq saǵat beriledi, Don Kıhot bolsa tórt saǵattan astam kúzette tur, dedi.

Don Kıhot bul sózge senip qaldy; bárin buljytpaı oryndaýǵa ázir ekenin, tek rásimdi múmkindiginshe tezirek atqarýdy tileıtinin málim etti, sosyn ózin, Don Kıhotty, rysarlar qataryna qabyldaǵannan keıin oǵan qaıtadan shabýyl jasalǵan jaǵdaıda bul arada birde bir jan ıesin tiri qaldyrmaıtynyn — degenmen, qamal-saraı qojaıyny bireýlerge ara túsetin bolsa, tek solarǵa ǵana aıaýshylyq bildiretinin eskertip qoıdy.

Záresi zár túbine ketken qamal-saraı qojasy, negizi aqymaq adam emes qoı, sol boıda júgire jóneldi de, mal aıdaýshylarǵa qansha suly men pishen berilgenin jazyp júrgen kitapshasyn alyp, qolyna maı shamnyń tuqylyn ustaǵan malaıy men joǵaryda atalǵan eki bıkeshti ertip Don Kıhotqa qaıtyp oraldy; sonan soń oǵan tizesin búgýge ámir etti de, ózi áldenendeı bir qasıetti duǵany oqýǵa kiriskendeı túr jasap, ile ony bar kúshimen jelkeden qoıyp kep qaldy, budan keıin duǵa oqyǵan sekildi bop birdeńeni mińgirleýin odan ári jalǵastyra júrip, rysardy arqasynan óz semserimen jaqsylap turyp bir qonjıtty. Sosyn jezókshelerdiń birine semserdi onyń beline ilýge buıyrdy, ony álgi qatyn aıryqsha eptilikpen jáne ádeptilikpen atqaryp shyqty: óıtkeni, bul rásimdi oryndaý ústinde kez-kelgen sátte tyrq etip kúlip jibermeý úshin ájeptáýir kúsh kerek bolatyn; alaıda, jańada rysar atalǵannyń jańaǵy erlikterin eske túsirýdiń ózi-aq qaýmalap turǵandardyń kúlkisin kúmirá qylýǵa jetkilikti edi.

— Kúlli rysar ataýlynyń ishindegi eń bir aqjoltaıy bolýyńyzǵa jaratqan ıemizdiń járdemi tısin, barlyq aıqasta da jeńiske jetkizip otyrsyn! — degen lebiz aıtty onyń beline semser baılap jatqan qadirmendi senora.

Don Kıhot kimniń ózine osynshama jaqsylyq jasaǵanyn bilýge tıis ekenin jarıa etti, osy sebepti odan óz esimin aıtýyn surap, onymen bolashaqta aıbyndy bileginiń kúshimen ıe bolýdan úmitti abyroı-ataqpen bóliskisi keletinin málim qyldy. Kelinshek montany ǵana keıippen óziniń aty Ushqalaq, Toledoda týyp-ósken, qazir Sancho Benaıdaǵy saýda oramynda turatyn etikshiniń qyzy ekenin, osy qazirden bastap, qaı jerde júrmesin buǵan qyzmet etýge jáne ony óziniń myrzasy retinde qurmetteýge daıyn ekenin aıtty. Don Kıhot odan bir buıymtaıy baryn, atap aıtqanda: ózine degen qurmeti ras bolsa, aty-jónine doná ataǵyn tirkeýin, sóıtip aldaǵy ýaqytta doná Ushqalaq atanýyn ótindi. Kelinshek ýáde berdi. Sol arada ekinshi bıkesh etigine shporyn taqty, ol bunymen de álginde beline semser baılaǵan kelinshekpen eki aradaǵydaı áńgime júrgizdi. Onyń aty kim ekenin surady, kelinshek óziniń aty Qańǵalaq, elge qadirli antekerlik un tartýshynyń qyzy ekenin aıtty. Don Kıhot oǵan óz qyzmeti men qamqorlyǵyn usynyp, onyń da óz aty-jónine doná ataǵyn tirkeýin, sóıtip aldaǵy ýaqytta doná Qańǵalaq atanyp júrýin ótindi.

Qaıtadan atqa otyryp, shytyrman oqıǵa izdeý saparyna attanatyn sáttiń tezirek týýyn kútip tyqyrshyp bitken Don Kıhot barynsha asyǵystyqpen jáne meılinshe jyldam atqarylǵan osynaý buryndy-sońdy bolyp kórmegen oǵash rásimderdiń bári aıaqtalyp bitken boıda Rosınantty erttep minip aldy da, beketshini qushaqtap turyp, rysarlar qataryna alǵany úshin, — biz bul jerde jetkizip berýge shamamyz kelmeıtin, — shubalańqy da shym-shytyryq sózdermen alǵysyn aıtty. Budan qutylǵanyna qýanǵan beketshi odan asyp túspese kem túspeıtin qyzyl sózben, biraq áldeqaıda qysqasha túrde jaýap qatyp, qonalqa úshin eshqandaı aqy almaı, aldyńnan jarylqasyn dep attandyryp jiberdi.

İÚ taraý

Beketten bylaı shyqqan kezde rysarymyzdyń qandaı kepke tap bolǵany jaıynda

Rysarlyqqa qabyldanǵanyna degen máz-shat sezimnen kóńili órekpip, keýdesin maqtanysh kernep, qýanyshtan er ústinde qopań-qopań etip otyra almaı asyp-tasqan Don Kıhot beketten shyqqanda tań da qyzaryp atyp kele jatqan bolatyn. Sóıtip kele jatqanynda beketshiniń aıtqan aqyl-keńesi oıyna orala ketip, eń qajet degen nárselerdi daıyndap alý úshin, eń bastysy — aqsha men kóılek úshin úıine qaıtyp oralýdy uıǵardy; al ózine atqosshylyqqa óz aýyldasyn, balasy kóp, kedeı bolǵanymen osyndaı sharýalarǵa meılinshe epteıli bir dıqandy syrttaı enshilep qoıǵan-dy. Osy maqsatpen Rosınanttyń basyn týǵan selosyna qaraı baǵyttady, al Rosınanttyń úırenshikti atqora ıisin alystan sezgendeı shoqyraqtap bergeni sonsha, tuıaǵy jerge tımeı kele jatqandaı áser qaldyrdy.

Don Kıhottyń shamaly ǵana ilgerilegeni sol edi, kenet oń jaqtan, qalyń aǵash arasynan áldekimniń yńyrsyǵandaı aıanyshty úni qulaqqa shalyndy, sony estigen boıda ol tura qalyp aıqaılap jiberdi:

— Rysarlyq paryzymdy oryndaýǵa, sóıtip aq nıetti arman-oıymnyń jemisin jınaýǵa osynshama jedel múmkindik bergen márttigi úshin jaratqan ıeme myń da bir alǵys! Bul yńyrsyp jatqan jannyń kim de bolsa qorǵansyz erkek nemese qorǵansyz áıel ekeninde esh kúmán joq!

Osy sózdi aıtyp, tizgindi qaǵyp qalǵan ol jańaǵy yńyrsyǵan ún shyqqan jaqqa qaraı óńmeńdedi. Orman ishimen birneshe adym júrgennen keıin emen butaǵyna baılaýly turǵan bıeni kórdi, janyndaǵy basqa bir emenge belýaryna deıin jalańash, on besterdegi bir bala tańýly tur eken, yńyrsyp jatqan da osy balaqan bop shyqty; yńyrsysa yńyrsıtyn da jóni bar eken, óıtkeni álde bir zor deneli selo turǵyny ony belbeýmen aıaýsyz shyqpyrta soǵyp, soqqan saıyn jazǵyryp ári aqyl aıtyp jatyr eken.

— Endigári saq bol, sosyn aýzyńa ıe bol, — dep qoıady ara-arasynda.

Al, balaqan:

— Endi saq bolamyn, qojaıyn, Hrıstos-qudaımen ant eteıin, endi saq bolam, otardan kóz jazbaýǵa ýáde etem! — dep zar ıleıdi.

Bul arada ne bolyp jatqanyn kórgen Don Kıhot zildi únmen zirk etti:

— Kórgensiz rysar! Ózin-ózi qorǵaýǵa shamasy joq janǵa shabýyl jasaýǵa dátińiz qalaı barady sizdiń! Otyryńyz atyńyzǵa, alyńyz naızańyzdy, — aıta keter nárse, álgi sharýanyń da naızasy bar-tyn, onysyn bıe baılanǵan emenge súıep qoıǵan-dy, — bul isińizdiń qandaı pasyqtyq ekenin kórseteıin sizge!

Saýyt-saıman kıgen áldebir adamnyń tas tóbesinen tónip, tumsyǵynyń qaq aldynan naızasyn bulǵań-bulǵań etkizip turǵanyn endi ǵana baıqaǵan sharýa ólgen jerim osy eken dep qaldy.

— Senor kavalero! — dep til qatty ol jylpyldap. — Men osy arada bir otar qoıymdy baǵatyn balany, ózimniń malaıymdy jazalap jatyrmyn; bul ashyqaýyzdyń qyrsyǵynan kún saıyn bir qoıymdy joǵaltyp júrmin. Ony mindetine nemquraıdy qaraǵany úshin, dálirek aıtqanda jylpostyǵy úshin jazalap jatyrmyn, al bul bolsa maǵan sarań adamsyń, sondyqtan eńbegimdi bermeý úshin pále jaýyp tursyń deıdi, biraq qudaı atymen jáne jannyń jahannamnan amandyǵy atymen ant eteıin, ol ótirik aıtady.

— Dóreki naısap, kózimdi baqyraıtyp qoıyp ol ótirik aıtady deýge dátińiz qalaı barady? — dep aıqaılady rysar. — Barshamyzǵa birdeı nuryn tógip turǵan kúnniń atymen ant eteıin, qazir sizdi myna naızamen byrq etkizip bir-aq túıreımin. Bylshyl sózdi qoıyp, oǵan aqysyn tóleńiz, áıtpegen jaǵdaıda, osy sózime jaratqan ıem ózi kýá bolsyn, byt-shytyńyzdy shyǵaryp, turǵan jerińizde múrdem ketirem. Qane, bosatyńyz ony baılaýdan! Jyldam!..

Sharýa búgejektegen kúıi ún-túnsiz malaıyn buǵaýdan bosatty; sol arada Don Kıhot baladan qojaıyny oǵan qansha qaryz ekenin surady. Aıyna jeti realdan eseptegende, barlyǵy toǵyz aıǵa qaryz, dep jaýap qatty bala. Don Kıhot bárin qosqanda munyń alpys úsh real bolatynyn eseptep shyǵardy da, sharýaǵa eger jan kerek bolsa, aqshasyn qolma-qol tóle, degendi aıtty.

Úreıi ushqan selo turǵyny buǵan bylaı dep jaýap qatty: men ózim ant berdim ǵoı, — onyń qashan ant bergenin eshkim estigen joq-ty, — endi qazir bar aq-adal shynymdy aqtaryp otyrmyn, onyń alashaǵy azǵantaı ǵana, óıtkeni, baqtashynyń kıip tozdyrǵan úsh par aıaq kıiminiń qunyn eskerý kerek jáne ony esepten shyǵaryp tastaý kerek, oǵan qosa ol syrqattanǵan kezde eki ret qan alýǵa tólengen bir real taǵy bar, dedi.

— Solaı-aq bolsyn, — dep Don Kıhot qarsylyq bildirdi, — biraq siz ony jazyqsyzdan jazyqsyz belbeýmen sabadyńyz ǵoı — bul aıaq kıim men qan alýdyń ótemine ketsin: óıtkeni, ol satyp ápergen bashmaǵyńyzdyń terisin jyrtsa, siz onyń óz terisin jyrtyp otyrsyz. Eger shashtaraz bunyń qanyn aýyrǵan kezde aǵyzǵan bolsa, siz onyń qanyn deni saý kezde aǵyzyp jatyrsyz. Endeshe, ol sizge eshteńe qaryzdar emes.

— Baqytsyzdyǵyma qaraı, senor kavalero, ózimmen birge aqsha ala shyqpap edim — endi Andrestiń menimen birge júrýine týra keledi, úıge barǵan soń barlyq aqshasyn túgel qolyna sanap berem.

— Tapqan ekensiń birge barǵandy! — dep balaqan aıqaılap jiberdi. — Taǵy bir páleni bastaǵaly tursyń ǵoı! Joq, senor, ólsem de barmaımyn. Eger onymen ońasha qalsam, áýlıe Varfolomeıdiń be edi, kimniń edi, terisin sypyrǵan sekildi bul da terimdi tap solaı tirideı sypyryp alady.

— Joq, olaı isteı almaıdy, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot. — Men oǵan ámir etem, al onyń ámirimdi tyńdamaýǵa áddi joq. Tek ol áýeli ózi múshe bop tabylatyn rysarlyq ordenniń atymen ant etsin, sodan soń men ony qalaǵan jaǵyna qoıa berem jáne onyń saǵan qaryzyn tóleıtinine kepildik berem.

— Onyńyz qalaı, senor, ne dep tursyz! — dep bala daýystap jiberdi. — Qojaıynym — eshqandaı rysar emes, ol esh te bir rysarlyq ordenge jatpaıdy — bul Kıntanar derevnásyndaǵy aýqatty sharýa Hýan Aldýdo ǵoı.

— Onda turǵan dáneńe joq, — dep toıtardy ony Don Kıhot, — Aldýdo áýleti de rysar bola alady. Onyń ústine qandaı adamdy da onyń isine qarap baǵalaǵan jón.

— Bul durys, — dep kelisti Andres, — biraq olaı bolsa, mańdaı terimmen tapqan eńbek aqymdy tóleýden bas tartyp turǵan myna kisini qalaı baǵalaýǵa bolady?

— Andres baýyrym, men bas tartyp turmyn ba? — dep sharýa taǵy sarnap qoıa berdi. — Neń ketip barady, júrseńshi birge — jer betinde qoısha órgen qansha rysarlyq orden bolsa, sonshasynyń atymen ant eteıin, álginde aıtqanymdaı, alashaǵyńdy soqyr tıynyna sheıin qaldyrmaı qýana-qýana sanap berem.

— Qýanbaı-aq qoıýyńyzǵa bolady, — dedi Don Kıhot, — tek oǵan bereshek aqshańyzdy tóleseńiz boldy: basqa eshteńe de qajet emes. Biraq, anttan taıýdyń arty jaqsy bolmaıtynyn bilińiz: ondaı jaǵdaıda, sol jańaǵy anttyń atymen ant eteıin, sizdi izdep taýyp alam da, sazaıyńyzdy tarttyram: tipti kesirtkeden de asqan epteıli bolsańyz da, qaıda baryp jasyrynǵanyńyzben báribir tappaı qoımaımyn. Eger de bul buıryqty kimnen alǵanyńyzdy bilgińiz kelse, ony bar ynty-shyntyńyzben jan sala oryndaýyńyz úshin aıtyp qoıaıyn, men — jábir kórgender men qyspaqqa túskenderdiń qorǵany, aıbyndy Lamanchalyq Don Kıhotpyn! Endeshe, saýshylyqta qala berińiz jáne ýáde etilip, antpen bekitilgendi umytýshy bolmańyz, tóbeńizge tónip turǵan asa aýyr jazanyń qaterin árqashan qaperde ustańyz.

Osy sózderdi aıtyp, ol Rosınantty búıirden shpormen bir tebinip, shoqyraqtap uzaı berdi. Sońynan qarap turǵan selo turǵyny onyń toǵaıdan shyǵandap, kóz tasa bolǵanyna kóz jetkizgennen keıin malaıy Andreske eńse buryp:

— Kel bermen, balam! Álgi jábir kórýshilerdiń joqshysy bergen ámirdi oryndaıyn, qaryzymdy óteıin saǵan, — dedi.

— Oǵan tıtteı de kúmánim joq, taqsyr, — dedi Andres. — Meıirban rysardyń, jasaǵan ıemiz oǵan myń jyldyq ǵumyr bergeı, ámirin oryndaý óz múddeńiz úshin óte tıimdi bolmaq; ol sondaı batyr ári sondaı ádil adam, eger aqymdy tólemeseńiz, áýlıe Roke atymen ant eteıin, ol mindetti túrde qaıtyp oralyp, aıtqan sózin aınytpaı oryndaıdy.

— Meniń de buǵan tıtteı shúbám joq, — dedi sharýa, — biraq seni sondaı jaqsy kórem, qarashyǵym, sondyqtan keıin kóbirek qyp tóleý úshin saǵan taǵy da biraz qaryz bola túskim keledi.

Sol arada ol balany shap berip qolynan ustaı aldy da, qaıtadan emenge ákep tańyp, belbeýmen shalajansar halge jetkenshe shyqpyrtty.

— Al, endi jábir kórýshilerdiń jaqtasyn shaqyra berińiz, senor Andres, onyń sizge qalaı jaqtasqanyn kórip alaıyn, — dedi sharýa. — Biraq, óz oıymsha, sizdi onsha qatty jábirlemegen de sıaqtymyn — baǵzyda ózińiz aıryqsha qaýip bildirgendeı, terińizdi tirideı sypyrýǵa qolym qyshyp-aq tur.

Degenmen, aqyr sońynda ol shyǵarǵan úkimin oryndaýy úshin atalmysh ádil qazysyn izdep taba qoısyn dep balanyń baılanǵan jibin bosatyp, jónin tabýǵa keńshilik etti. Qabaǵyn qars japqan baqtashy balaqaı ketip bara jatyp aıbyndy Lamanchalyq Don Kıhotty qalaıda izdep tabatynyn, qaryzyn eselep qaıtarýǵa qojaıyndy májbúr etýi úshin oǵan bolǵan jaıdyń bárin egjeıli-tegjeıli jetkizetinin aıtyp ant etti. Qalaı bolǵan kúnde de, Andres eńireı jylap ketti, al qojaıyny bolsa mysqyldaı kúlip qala berdi.

Jábir kórgenge osylaı járdemdesken, bul oqıǵany rysarlyq erlik isteriniń keremet te baqytty bastamasy ispetti sezinip, qýanyshy asyp-tasqan, ózine-ózi aıryqsha yrza Don Kıhot bul kezde týǵan selosyna qaraı baǵyt ustap, ózimen ózi kúbirleı sóılesip kele jatyr edi:

— Endi ózińdi qazir jer betinde ǵumyr keship jatqan barlyq áıeldiń ishindegi eń baqyttysymyn dep ataýyńa zańdy qaqyń bar, beý, sulýlardyń sulýy Dýlsıneıa Tobosskaıa! Taǵdyrdyń jazýymen osynsha jaýjúrek, osynsha meıirban jáne qazir qandaı bolsa, bolashaqta da árdaıym sondaı bola beretin rysar Lamanchalyq Don Kıhot seniń barlyq qyltyń-syltyńyń men kóńilińniń qalaýyn bir sóz aıtpaı, buljytpaı oryndaıtyn adamǵa aınaldy; onyń rysarlyq ordenge keshe ǵana ótkeni barsha jurtqa málim, al búgin ol jaýyzdyq pen jalǵandyq birigip týyndatqan, buryn bolyp kórmegen shekten tys zulymdyq pen shekten tys zańsyzdyqtyń tamyryna balta shapty — sóıtip, bul joly eshqandaı aıyp-kinási joq jasóspirimdi azaptap jatqan qanquılynyń qolyndaǵy qamshyny julyp aldy.

Osy tusta ol tórt joldyń torabyna jaqyndap ta qalǵan, sol-aq eken onyń kóz aldyna jol aıyryǵyna kelip toqtap, qaı jolǵa túsken jón degenniń tóńireginde oı keship turyp qalatyn daǵdysy bar kezbe rysarlar elestep ketti; solarǵa eliktep bul da osy arada ári turyp, beri turyp, aqyry, aqylǵa sala kelip, tizgindi bosatyp Rosınanttyń qalaýyna baǵynǵandy hosh kórdi. Rosınant bolsa, áý bastaǵy oı-nıetinen aınyǵan joq, ıaǵnı at qorasyna týra bastap aparatyn joldy tańdady. Osy jolmen eki mıldeı¹² jerdi artta qaldyrǵan Don Kıhot qarań-qurań kóp adamnyń tobyn kózi shaldy: keıin anyqtalǵanyndaı, bul jibek satyp almaqqa Mýrsıaǵa bara jatqan toledolyq saýdagerler edi. Olar altaý eken, qol shatyr ustap, atqa salt minipti, jandaryna jeti malaı ertipti, bulardyń tórteýi atqa mingen, úsheýi jaıaý-jalpylap qashyr aıdap kele jatyr. Bulardy kórgen boıda Don Kıhot taǵy bir tosyn oqıǵaǵa jolyǵatyn boldym-aý dep qaldy; sóıtken soń, romandarda osyndaı jaǵdaılarda atqarylatyn áreketterden múmkin bolǵanynsha alshaq ketpeýge nıettendi, sondyqtan sondaı is-qımyldyń birin tap qazir osy jerde tyndyrǵan oryndy dep tapty. Sol maqsatta úzeńgige shirene boı túzep, naızasyn qolyna qysa ustap, qalqanyn aldyna tosyp, jan balasynan yqpaıtyn, jan balasyn elemeıtin keıippen joldyń qaq ortasyna kelip toqtap, kezbe rysarlardy, — toledolyq saýdagerlerdi ol osyndaı jarandar sanatyna qosyp ta qoıǵan-dy, — tosyp turyp qaldy; analar ózin kórip, sózin estıtindeı jerge jaqyndaǵan kezde Don Kıhot aıqasa ketýge ázir keıipke enip, daýysyn qataıtyp:

— Sizder, qansha bolsań sonshań, sol turǵan jerlerińnen tyrp etpeńizder! Barlyǵyńyz, qansha bolsań sonshań, jer betinde nesheme aıdaı sulý arý bolsyn meıli, bárinen de lamanchalyq patshaıym Dýlsıneıa Tobosskaıa artyq ekenin moıyndaǵansha solaı turyńyzdar! — dedi.

Bul sózderdi estigen jáne muny aıtyp turǵan adamnyń usqynsyz túr-syqpytyn kórgen saýdagerler toqtaı qaldy; sózi men súdinine qarap bunyń esýas ekenin sol boıda-aq sezgenderimen saýdagerler ózderinen talap etilgen álgindeı moıyndaýshylyqtyń buǵan nege kerek bola qalǵanyn bilmekke qumartty, sóıtip aralaryndaǵy saıqymazaqtyqqa beıim ári qudaı aqyldan kende qylmaǵan bireýi:

— Senor kavalero! Ózińiz aıtyp turǵan qurmetti hanymnyń kim ekeninen

bizdiń esh habarymyz joq qoı. Bizge ony kórsetseńiz etti, eger ol ózińiz málimdep turǵandaı shyn máninde de asqan sulý bolsa, onda ámirińizdi yqylasty da erikti túrde oryndap, osynaý aqıqat shyndyqqa bir kisideı kýálik eter edik, — dedi.

— Eger ony sizderge kórseter bolsam, — dedi narazy Don Kıhot, — kúmánsiz shyndyqqa kýálik etýdiń sizderge qandaı qıyndyǵy bolmaq? Áńgime de sonda — kórmeı-bilmeı-aq senýde, kýálik etýde, maquldaýda, sert etýde jáne qorǵaýda bolyp tur ǵoı, óıtpegen jaǵdaıda, sizderdi, ózimshil menmen tobyr, aıqasqa shaqyram. Rysarlyq jarǵynyń talabyna saı bir-birlep shyǵýyńyzǵa da nemese, azǵyndyq iske ábden úırengen adamsymaqtardyń ádettegi minezine saı, bárińiz birden jabyla ketýińizge de bolady. Óz áreketimniń ádildigine degen tolyq senimmen sizderdi kókirek tosyp qarsy alam jáne laıyqty soqqy berem.

— Senor kavalero! — dep álgi saýdager qaıta ún qatty. — Osy arada turǵan aqsúıekterdiń atynan sizge mynadaı bir bolmashy ótinish aıtqym keledi: ózimiz ómiri eshqashan kórmegen jáne ol jaıynda dym eshteńe estimegen hanymnyń paıdasyna kýálik etemiz dep ar-uıatymyzdyń aldynda aýyr azapqa túspesimiz úshin, oǵan qosa osyndaı kýálik arqyly alkarrıalyq jáne estremadýrlyq ımperatrısalar men korolevalardy qorlamas úshin, marhabatty myrza, bizge meılinshe meıirimdilik jasap aıtylmysh hanymnyń qandaı da bir bolsyn sýretin kórsetseńiz etti, tipti onyń kólemi bıdaı dánindeı bolsa da meıli, — óıtkeni bir tal qylshyǵyna qarap-aq shoshqanyń qandaı ekenin bilýge bolady degen ǵoı, — sonda biz ábden senimdi bolar ek, kóńilimiz ábden kónshir edi jáne, óz tarapymyzdan da, boryshtar bop qalmaı, laıyqty qurmetimizdi kórseter ek. Ashyǵyn aıtsam, ol hanymǵa qazirdiń ózinde-aq syrttaı súısinip qaldyq, sondyqtan eger sýretine qaraǵan mezgilde atalmysh áıeldiń bir kózi qylı, al ekinshi kózinen qyzyl synap pen kúkirt tamshylap turǵan kúnniń ózinde de, báribir sizdeı marhabatty myrzanyń kóńili úshin biz onyń boıynda asyl qasıet ataýlynyń qandaıy da bolsyn bar ekenin moıyndar ek.

— Odan ondaı eshteńe tamyp turǵan joq, aramza haıýan! — dep aıqaılap jiberdi ashý qysqan Don Kıhot. — Odan ondaı eshteńe tamyp turǵan joq, deımin saǵan, — osynaý perishtedeı pák jannyń boıynan tek ambra men mýskýstyń hosh ıisi ǵana burqyraıdy. Ol múldem qylı da, qısyq ta emes, Gýadarramanyń muz baǵanyndaı symbatty. Endi siz qazir osynaý oıǵa kelmes óreskel mazaqqa barǵanyńyz úshin sazaıyńyzdy tartasyz, sebebi ámirshimniń aıdaı sulý ajaryna kir jaqtyńyz.

Osyny aıtyp naızasyn kóldeneń ustap álgige qaraı yzbarlana ári óshige umtylǵany sonsha, eger ádepsiz saýdagerdiń baǵyna qaraı Rosınant jolda súrinip ketip qulap túspegende onyń saýdasy bitken de bolar edi. Sóıtip, Rosınant qulap tústi, al onyń qojaıyny anandaı jerge ushyp ketti; turaıyn dep edi, tura almady: naıza, qalqan, shporlar jáne aýyr salmaqty atam zamanǵy saýyt-saıman qol-aıaǵyn baılap-matap ornynan turǵyzbady. Osylaısha, turmaqqa tyrysyp bosqa álektenip jatyp ta ol:

— Toqtańdar, qýys keýde qorqaqtar! Jeksuryn malaılar, tura turyńdar! Óz kinámnan emes, atymnyń kinásynan quladym ǵoı! — dep aıqaıdy salýmen boldy.

Sol arada anaý, shamasy qany buzyqtaý neme bolsa kerek, apatqa ushyrap jatqan jannyń balaǵattaýdan tyıylmasyn baıqap, shydamyn joǵaltyp, jaýap ornyna onyń soryn sorpa qylmaqqa nıettendi. Don Kıhottyń janyna júgirip barǵan ol naızasyn qolynan julyp alyp bólshek-bólshek qyp syndyrdy da, bir bólshegin ala sap ony sileıte soqqany sonsha, saýytynan esh dármen bolmaǵan rysarymyz bastyrylǵan bıdaıdyń baýyndaı bop qaldy. Qojaıyndary mal aıdaýshyny sabasyna túsýge shaqyryp, kavaleroǵa tımeýge úgittep baqqandarymen, qany qyzyp alǵan neme ashý-yzasy ábden sarqylǵansha oıyndy toqtatpaýǵa bekindi; naıza sabynyń synǵan bólikterin birinen soń birin alyp, onysyn jerde uzynynan sulap jatqan beıshara rysardy soqqylaýmen qaıta syndyrýǵa kiristi, — al rysar bolsa, bireý taıaqpen aıaýsyz tópelep jatqanyna qaramaı, aspannan, jerden jáne qazir ózi qanisher retinde qabyldaǵan saýdagerlerden kek alatynyn aıtyp ses kórsetip, jaǵy bir tynbaı sóıleýmen boldy.

Aqyry mal aıdaýshy sharshady, sóıtken soń saparlary barysynda barǵansha-kelgenshe áńgime qylýǵa azyq tabylǵan, — tilge tıek etiler jaı, árıne, taıaqqa jyǵylǵan sormańdaı rysar bolatyn, — saýdagerler ármen jyljydy. Al rysar jalǵyz qalǵan soń turmaqqa taǵy talpynys jasady; biraq ánsheıinde, deni-qarny saý kezdiń ózinde de, tura almaıtyn adam endi qazir, soryn qaınatyp sileıtip salǵannan keıin tura alatyn ba edi? Áıtse de, ol ózin óte bir baqytty jandaı kórdi — bul kezbe rysardyń basynda bola beretin ádettegi jaǵdaı ǵoı dep oılady ol, onyń ústine buǵan kináli ózi emes, aty bolatyn. Tek bir ókinishtisi, qansha arpalyssa da tura almaıdy — boıyndaǵy súıek bitkenniń bári syrqyrap aýyryp tur.

Ú taraý

Munda rysarymyzdyń basyndaǵy baqytsyzdyqtar jaıyndaǵy áńgime odan ári jalǵasady

Shynymen-aq qozǵala almaıtynyna kózi anyq jetken rysarymyz óziniń daǵdyly amal-aılasyna kóshýdi uıǵardy, dálirek aıtqanda: romandarda sýretteletin oqıǵalardyń áldenendeı bireýin eske almaq boldy; sol arada onyń shatysqan túsinik-paıymy Karlotto Baldýındi taýda jaraqattaǵannan keıin Baldýın men markız Mantýanskıı arasynda bolǵan jaıdy oıyna oralta qoıdy — balalarǵa jaqsy málim, jas jigitterge tartymdy, qarıalardy da qyzyqtyratyn, olar da muny kádimgi bolǵan oqıǵaǵa balaıtyn bul hıkaıanyń shyndyǵy, aqıqatynda, Muhammedtiń ǵajaıyp isteri jaıyndaǵy oıdan shyǵarylǵan áńgimelerden artyq emes-ti. Don Kıhot osy oqıǵa men óziniń basynan ótken jaıdyń arasynda áldenendeı bir ortaq nárse bar dep tapty; sóıtip, boıyn aıryqsha tolqý bılegen ol olaı da bylaı aýnap jatyp, jaraqattanǵan Orman Rysary áldebir kezde aıtty delinetin sózderdi estiler-estilmes etip sybyrlaýmen boldy:

Qaıdasyń, meniń senoram?
Bólispeısiń nege qaıǵymmen?
Habaryń álde joq pa odan,
Jatpyn ba álde saǵan men?
Romansty osylaısha jatqa oqı kele aqyry ol:
Beý, mantýandyq bıleýshi,
Ámirshim ári aǵaıym! —
degen joldarǵa jetken-di.

Don Kıhot osy óleńdi oqyp jatqan kezde tap osy jolmen esegin tepeńdetip ózimen bir seloda turatyn sharýa adam dıirmenge astyq aparyp qaıtyp kele jatqan bolatyn; jerde uzynynan sulaǵan adamdy kórgen ol jaqyndap kelip kim ekenin, qaı jeri aýyratynyn jáne nege sonsha qınala yńyrsıtynyn surady. Don Kıhot, árıne, ony óziniń týys aǵasy markız Mantýanskııdiń naq ózi eken dep qaldy, sondyqtan jaýap ornyna álgi romansta aıtylatyn jaıdy aýdyrtpaı qaıtalap, taǵy da óziniń baqytsyzdyǵy jaıynda, ımperator ulynyń ógeı sheshesine degen mahabbaty jaıynda saırap berdi. Bul sandyraqtardy dıqan tańyrqana tyńdady, sosyn dýlyǵasynyń soqqy saldarynan synǵan bet jabaryn bylaı alyp tastap, betin basqan shańdy súrtip tazalady; sol boıda-aq onyń kim ekenin tanyp:

— Senor Kıhana! (Aqyl-esinen adaspaı turǵanda, salıqaly ıdalgodan kezbe rysarǵa aınala qoımaǵan kezde Don Kıhotty jurt osylaı ataıtyn.) Kim sizdi bulaı sabap ketken? — dedi.

Don Kıhot bolsa barlyq suraqqa jaýapty atalmysh romanstaǵy óleń joldarymen qaıtaryp jatty. Qaıyrymdy dıqan munyń jaraqat alǵan-almaǵanyn bilmek úshin asqan saqtyqpen saýyt-saımanynan keýdelik pen ıyq jabardy aǵytyp aldy, alaıda denesiniń qansyraǵan ne isingen jerin kóre almady. Sosyn ony ornynan turǵyzyp, esek jýastaý janýar ǵoı dep sheship, edáýir áýrege túsip júrip aqyry ony esegine otyrǵyzdy. Odan soń qarý-jaraǵyn jınastyryp, tipti naızanyń synyqtaryn da qaldyrmaı jınap, bárin Rosınanttyń erine ákep baılap tastady, sóıtti de at pen esekti tizgininen jetelep, Don Kıhottyń shatqandaryn qulaǵyna da ilmegen kúıi, óz oıymen ózi bop selosyn betke alyp júrip ketti. Don Kıhot ta uzamaı oıǵa berildi; silesi qatqansha taıaq jegen miskin erdiń ústinde shaq otyr edi, demil-demil ah uryp aýyr kúrsinip qoıatyn, soǵan alań bolǵan dıqan aqyr sońynda odan qaı jeri aýyratynyn taǵy bir qaıtalap suraýǵa májbúr bolǵan, biraq basynan ótip jatqan shálkem-shalys isterge sáıkese ketetin ertegi-ańyzdardy Don Kıhottyń qulaǵyna shaıtan sybyrlap turǵandaı edi: sebebi Baldýın jaıyn umytyp úlgergen ol dál osy sátte antekerlik alkaıd Rodrıgo de Narvaestiń Abındarraes deıtin mavrdy¹³ tutqyndap, óz qamal-saraıyna qalaı alyp kelgenin eske túsirgen bolatyn. Sóıtip, dıqan hal-jaǵdaıyn, nege mazasyzdanyp kele jatqanyn suraǵan kezde anaý oǵan bir kezde ózi Horhe de Montemaıordyń osy hıkaıa áńgimelenetin Dıana deıtin kitabyndaǵy tutqyn Abınserragtyń Rodrıgo de Narvaeske aıtatyndaryn sózbe-sóz qaıtalap jaýap berdi. Mavrdyń basynda bolǵan kepti asa bir eptilikpen óz basyna ákep teligeni sonsha, osy baldyr-batpaqty tyńdap turǵan dıqan áldeneshe márte shaıtandy eske alyp, jerge túkirýge májbúr boldy. Onyń dál osy baldyr-batpaǵy dıqandy jerlesiniń esi aýysqany-aý degen oıǵa jetelep, myljyńdarymen ábden mezi ǵyp bitken Don Kıhottan tezirek qutylý úshin júrisin údetińkireı tústi.

Don Kıhot bolsa, sóziniń qorytyndysynda mynadaı málimdeme jasady:

— Qaperińizde bolǵaı, mártebeli myrza senor don Rodrıgo de Narvaes, jańa ózim sizge aıtyp bergen Harıfa arý degenimiz aıdaı sulý Dýlsıneıa

Tobosskaıa bop tabylady, al ol úshin men kúlli álem kórmegen, kórmeıtin jáne eshqashan kóre almaıtyn erlik ister jasadym, jasaımyn jáne jasaı da berem!

Dıqan buǵan jaýap retinde bylaı dedi:

— Sizge ne desem bolady, meıirimdi myrza! Túsinseńizshi, senor, men eshqandaı da don Rodrıgo de Narvaes te, markız Mantýanskıı de emespin, bar bolǵany ózińizben bir seloda turatyn Pedro Alonsomyn ǵoı. Sol sıaqty sizdiń de kim ekenińiz málim: siz eshqandaı Baldýın de, Abındarraes te emessiz, qadirmendi ıdalgo, senor Kıhanasyz.

— Kim ekenimdi ózim jaqsy bilem, — dep Don Kıhot oǵan qarsylyq bildirdi, — sonymen birge, álginde ózińizge aıtyp bergenderimmen qosa, Fransıanyń barlyq On Eki Periniń, sondaı-aq barlyq Dańqty Toǵyz Azamattyń atymen atanýǵa da qaqym bar ekenin bilem, óıtkeni bulardyń jekelep bolsyn, bári birigip bolsyn jasaǵan erlik isteri ózimdikimen salystyrǵanda túkke de tatymaıdy.

Osyndaı áńgime ústinde keshke qaraı olar selolaryna da jetti; taıaqqa sylqıa toıǵan ıdalgo erdiń ústinen aýyp kete jazdap shaq otyrǵandyqtan, ony eshkimniń kórmegenin hosh kórgen dıqan qarańǵylyq túsýin kútpekke bekindi. Sóıtip, qarańǵylyq ábden qoıýlanǵan shaqta ol týra tartyp Don Kıhottyń úıine qaraı júrdi, al onda bul kezde abyr-sabyr kúsheıip, rysarymyzdyń eń jaqyn eki dosy — sváshennıkpen jáne shashtarazben sóılesip jatqan kútýshi áıeldiń shańqyldaǵan daýysy ájeptáýir jerden estilip tur edi.

— Myrzamnyń basyna túsken baqytsyzdyq jaıynda siz ne aıta alasyz, senor lısensıat Pero Peres (sváshennıkti osylaı ataıtyn)? Óziniń de, atynyń da, qalqannyń da, naızanyń da, saýyt-saımannyń da ushty-kúıli joǵalǵanyna, mine úsh kún boldy. Neǵylǵan basymnan sorym arylmaǵan jan edim! Meniń biletinim bir-aq nárse, — jáne bul áýeli jaryq dúnıe esigin ashyp, sońynan onymen qosh aıtysatynymyz sıaqty shyndyq, — álgi qarǵys atqyr rysarlyq kitapshalardy ol kúni-túni oqıtyn, mine, ony aqylynan adastyryp jibergen de solar. Endi-endi esime túsip júr, ózimen ózi sóılesetin kezderinde kezbe rysarǵa aınalǵysy keletinin, shytyrman oqıǵalarǵa tap bolý úshin jer-dúnıeni sharlaýǵa kirispek oıy baryn áldeneshe ret aıtqan da bolatyn. Shaıtan men Varavva alsyn bul kitaptardy, onyń ap-aıqyn aqyl-esi osylardyń qyrsyǵynan aınydy ǵoı: ondaı jandy búkil Lamanchadan izdeseń tabar ma ediń.

Jıen qaryndasy kútýshi áıeldi qoldaı sóıledi.

— Bilesiz be, senor maese Nıkolas, — dedi ol shashtarazǵa qarap til qatyp, — baqytsyzdyq oqıǵalary jaıynda jazatyn osynaý jeksuryn romandardy aǵataıymnyń eki táýlik boıy bas almaı oqıtyn kezderi de bolatyn. Odan soń, keı-keıde, kitapty bylaı laqtyryp tastaıtyn da, semserdi ala sap ábden tıtyqtap bitkenshe qabyrǵaǵa suqqyshtaıtyn kelip. “Men tórt dáýdi tyrapaı asyrdym, árqaısysynyń boıynyń bıiktigi munaradaı edi”, deıtin. Qara sýǵa túsip terlep ketedi, al ózi bolsa buny aǵyp jatqan qanǵa balaıdy, ózin aıqasta jaralanǵandaı kóredi. Sosyn bir baqyrash muzdaı sýdy iship alady da, demalyp, ózine ózi kelgen soń: bul qasıetti sýsyn, ony maǵan danagóı — qalaı edi esimi? — Alkıf pe, Paf-pıf pe bireý, ataqty sıqyrshy jáne ózimniń adal dosym ákep berdi, degendi aıtady. Joq, bárine men ózim kinálimin: aǵataıymnyń aqyly bútin emestigin erterek eskertkenimde onyń bulaısha shekten shyǵýyna jol bermes edińizder, osynaý qarǵys arqalaǵan kitaptardyń bárin otqa jaǵyp jiberer edińizder, óıtkeni dinbuzarlardyń shımaı-shatpaqtary sıaqty áldeqashan otqa laqtyratyn dúnıeler degenińiz ol kiside shash etekten ǵoı.

— Men de solaı oılaımyn, — dep sózge sváshennık aralasty, — erteńnen qaldyrmaı aýtodafe¹⁴ uıymdastyryp, aldaǵy ýaqytta oqyrmandardy qazir, shamasy, abzal dosym aınalysyp júrgendeı isterge ıtermelemeýi úshin ol kitaptardyń bárin otqa jaǵatynymyzǵa ýáde berem.

Dıqan men Don Kıhot bul áńgimeniń bárin estip turǵan, óziniń serigi qandaı syrqatqa shaldyqqanyna sol arada anyq kózi jetken dıqan kenetten:

— Marhabatty myrzalar! Antekerlik alkaıd, aıbyndy Rodrıgo de Narvaes tutqynǵa alyp kele jatqan senor Baldýınge, aýyr jaralanǵan markız Mantýanskııge jáne senor Abındarraes mavrǵa esik ashyńyzdar! — dep aıqaıǵa basty.

Aıqaıdy estigen ishtegiler syrtqa júgirip shyqty, jerge túsýge shamasy bolmaı áli kúnge esektiń ústinde otyrǵan jandy erkekter — ózderiniń dosy, áıelder — aǵasy men qojaıyny retinde tústep tanyǵan boıda oǵan jarmasa ketip qushaqtaı bastady. Al, anaý bolsa, olarǵa:

— Já, qoıa turyńdar! Atymnyń qyrsyǵynan aýyr jaralanyp qaldym. Meni tósekke aparyp jatqyzyńdar, sosyn, múmkin bolsa, jaraqatymdy qarap, emdeýi úshin danagóı Ýrgandany shaqyryńdar, — degendi aıtty.

— Sumdyq-aı, sumdyq-aı! — dep zar qaqty kútýshi áıel. — Qojaıyndy qandaı qyrsyq aınaldyryp júrgenin júregim sezip edi-aý meniń! Tússeńizshi jaılap, tileýińiz bolǵyr, biz seni álgi Quryǵandasyz-aq ózimiz emdep jazyp alamyz. Kúl bolyp kúıip ketkir rysarlyq kitapshalar ǵoı sizdi osyndaı halge jetkizgen!

Olar Don Kıhotty tósekke aparyp jatqyzyp, qarap shyqty, biraq jaraqat taba almady. Al anaý bularǵa denesin jaı ǵana aýyrtyp alǵanyn, óıtkeni buryn-sońdy kóz kórip, qulaq estimegen ójet te óktem on alyppen aıqasqan kezinde óziniń Rosınantpen birge jerge gúrs qulaǵanyn aıtty.

— Óıdóıt degen-aı! — dep sváshennık daýystap jiberdi. — Áńgime endi alyptar jaıyna aýysty ma-eı? Eger tap kúni erteń, kún uıasyna qonǵanǵa sheıin, sonyń bári otqa órtenbese, qudaı tas tóbemnen ursyn!

Don Kıhotqa suraq qarsha jaýdy, biraq ol jaýap qaıtarýdan qashqalaqtap, ózim qazir aıryqsha muqtaj bop jatqan nársem — tamaq iship alyp, uıqtaýǵa múmkindik berseńder degen tilek bildirdi. Onyń tilegi oryndaldy, odan soń sváshennık dıqannan Don Kıhotty qalaı taýyp alǵany jaıynda egjeı-tegjeıli surastyra bastady. Dıqan oǵan bolǵan jaıdyń bárin, tipti rysarymyzdyń jerde sulap jatyp ta, úıge kele jatqan jolda da shatyp-butqandaryna sheıin túgel, búge-shigesin qaldyrmaı baıandap bergen soń lısensıattyń boıynda oıǵa alǵanyn oryndaýǵa degen zor qulshynys paıda boldy, erteńine onysyn is júzinde oryndady da, atap aıtqanda, dos-jar adamy shashtaraz maese Nıkolasqa soǵyp, ekeýi Don Kıhottyń úıine qaraı baǵyt aldy.

Úİ taraý

Sváshennık pen shashtarazdyń aılaker ıdalgomyzdyń kitap qoımasyn barynsha muqıat ári qyzǵylyqty túrde qarap shyqqany jaıynda

Anaý áli uıyqtap jatqan. Sváshennık jıen qyzdan zıankes kitaptar jınalǵan bólmeniń kiltin surap edi, qyz ótinishin qýana-qýana oryndaı qoıdy; aralarynda kútýshi áıel de bar, álgi bólmege kelip kirgen olar kózkórim táýir muqabamen tystalǵan júzden astam qomaqty kitapqa, sondaı-aq olardan góri kólemi shaǵyndaý basqa da kitaptarǵa kez boldy, sol-aq eken, osyny kózben sholyp ótken kútýshi bólmeden júgirip shyǵyp ketti de, ile qasıetti sý quıylǵan saýyt pen sý sebelegishti alyp qaıta kirdi.

— Ótinem sizden, marhabatty myrza, senor lısensıat, bólmeni alastap jiberińizshi, — dedi ol, — áıtpese myna kitaptarda tyǵylyp jatqan sıqyrshylardyń biri bolmasa biri tuqymyn tuzdaı qurtýǵa oqtalyp jatqanymyzǵa kektenip, bizdi jadylap tastaýy da múmkin ǵoı.

Kútýshiniń ańǵaldyǵyna kúlip qana qoıǵan lısensıat shashtarazǵa mynadaı tártip usyndy: shashtaraz oǵan kitaptardy bir-birlep berip turatyn bolady, al ózi olardy qarap shyǵady — óıtkeni, bulardyń arasynda ólim jazasyna kesýge bolmaıtyndary da kezdesip qalýy yqtımal.

— Joq, — dedi ashýly jıen qyz, — bulardyń arasynda keshirimge laıyq bir de bireýi joq, bári de bizge jamanshylyq ákeldi. Bárin terezeden syrtqa laqtyrý kerek te, bir jerge úıip, jaǵyp jiberý kerek. Al eger mal qoraǵa aparyp, sol jerde órtesek tipten jaqsy bolar edi, sonda bizdi tútini de mazalamas edi.

Kútýshi de sol pikirde eken — osynaý kinásyz kinály bolǵandardyń kózi joıylǵanyna ekeýi de jan-tánimen yntaly eken; alaıda sváshennık tym quryǵanda áýeli kitaptyń atyn oqyp shyǵý kerek dep turyp aldy. Sóıtip, onyń qolyna maese Nıkolas eń alǵash tabys etken dúnıe tórt bólimnen turatyn Amadıs Gallskıı boldy.

— Munda aıryqsha mán bar, — dedi sváshennık, — meniń bilýimshe, bul Ispanıa baspasynan shyqqan alǵashqy rysarlyq roman bop tabylady, basqalarynyń bári osydan bastaý alyp, osynyń negizinde ómirge kelgen, sondyqtan, meniń oıymsha, qudaıǵa qarsy kúpirliktiń negizin qalaýshy retinde buny esh aıaýshylyq bildirmesten otqa jaǵýymyz kerek.

— Joq, senor, — dep shashtaraz qarsylyq bildirdi. — Meniń estýim basqashalaý, jurttyń aıtysynsha, atalmysh taqyrypta jazylǵan kitaptardyń ishindegi eń táýiri osy kórinedi, sondyqtan osy bir ereksheligin eskerip, oǵan keńshilik jasaý qajet.

— Munyńyz aqylǵa qonady, — dep kelisti sváshennık, — muny qaperge alaıyq ta, oǵan ýaqytsha tirlik keshe turýǵa mursat bereıik. Al, onyń janynda kim tur eken, endi soǵan keleıik.

— Amadıs Gallskııdiń zańdy uly Esplandıannyń erlikteri, — dep jarıa etti shashtaraz.

— Aqıqatqa júginip aıtar bolsaq, ákesiniń sińirgen eńbegin balasy maldana almaıdy, — dedi sváshennık. — Máńiz, kútýshi senora, terezeni ashyńyz da, laqtyryp jiberińiz, keıin ózimiz alaý jaǵatyn qushaq-qushaq kitaptyń bastamasy osy bolsyn.

Kútýshi bul ótinishti zor qýanyshpen oryndady: qadirmendi Esplandıan aýlaǵa qaraı ytqı jóneldi de, ózine kesilgen ólim jazasyn sol jerde tańǵalarlyq shydamdylyqpen tosyp jata berdi.

— Ári qaraı kettik, — dedi sváshennık.

— Odan keıingisi — Amadıs Grecheskıı, — dedi shashtaraz, — menińshe, bul qatarda biróńkeı Amadıstiń týystary ornalasqan sekildi.

— Endeshe, qazir biz solardyń bárin túgel aýlaǵa laqtyramyz, — dedi sváshennık. — Koroleva Pıntıkınestrany, eklogtarymen¹⁵ qosa baqtashy bala Darıneldi jáne avtory kóńil qalaýynsha qıturqy túrde qıystyrǵan barlyq osynaý shımaı-shatpaqty otqa órteýden raqat tabý úshin, tek osy úshin ǵana, men, eger kezbe rysar beınesinde boı kórseter bolsa, týǵan ákemdi de otqa jaǵýdan taıynbas edim.

— Men de sondaı oıdamyn, — dedi shashtaraz.

— Men de, — dedi jıen qyz.

— Olaı bolsa, onyń bárin beri ákelińiz, aýlaǵa shyǵaryp tastaıyn, — dedi kútýshi.

Oǵan biraz kitap berildi, biraq ol, shamasy, baspaldaqty qıratyp alýdan qoryqty ma eken, bárin terezeden laqtyra saldy.

— Aý, mynaý ne qylǵan semiz nárse? — dep surady sváshennık.

— Don Olıvant Lavrskıı, — dep jaýap qatty shashtaraz.

— Bul kitapty jazǵan Gúl baǵynyń avtory, — dedi sváshennık. — Ashyǵyn aıtsam, bul ekeýiniń qaısysynda shyndyq kóbirek nemese, dálirek aıtqanda, ótirik azyraq ekenin óz basym anyqtap bere almas em. Biletinim bir-aq nárse: kitap ádepsiz ári pátýasyz, sondyqtan — terezeden ytqyt.

— Kelesisi — Florısmart Gırkanskıı, — dep jarıalady shashtaraz.

— E-e, senor Florısmart ta osynda júr me? — dep tańyrqady sváshennık. — Tótenshe jaǵdaılar tusynda dúnıege kelgenine, tańǵalarlyq ister tyndyrǵanyna qaramastan bunyń da qas-qaǵymda aýladan bir-aq shyǵaryna kepilmin. Bul ózi sondaı qasań da qarabaıyr tilmen jazylǵandyqtan, oǵan budan basqa baratyn jol da joq. Aýlaǵa aparyńyz ony, kútýshi senora, sosyn mynany da ala ketińiz.

— Álbette, myrzam, álbette. — dep dybdyrlady ózine berilgen qandaı ámirdi de qýana-qýana oryndap júrgen kútýshi.

— Mynaý Rysar Platır, — dep málimdedi shashtaraz.

— Ertede jazylǵan roman, — dep eskertti sváshennık, — biraq oǵan keńshilik jasaýǵa bolatyndaı dáleldi sebep tappaı turmyn. Bos áńgimeni qoıyp, ana jaqqa attandyryńyz.

Aıtqany buljytpaı oryndaldy. Kres rysary atalatyn taǵy bir kitaptyń beti ashyldy.

— Osyndaı janǵa jaǵymdy aty úshin avtordyń nadandyǵyn keshirýge de bolar edi. Ekinshi jaǵynan, “Kresiń tasasynda shaıtan turady” degen sóz beker aıtylmaǵan ǵoı. Otqa laqtyryńdar ony!

Shashtaraz sóreden taǵy bir tomdy alyp:

— Mynaý Rysarlyq aınasy degen kitap eken, — dedi.

— Bilemin bul qurmetlý kitapty, — dedi sváshennık. — Munyń keıipkerleri senor Rınald Montalvanskıı men onyń Kaktyń ózinen de asyp túsetin alaıaq dos-joldastary jáne Fransıanyń On Eki Peri men olardyń shynshyl jylnamashysy Týrpın bop tabylady. Solaı bola tursa da, shynymdy aıtsam, bular ataqty Matteo Boıardo týyndysynyń ómirge kelýine yqpal etkendikten men olardy máńgilik qonysqa attandyrǵan da bolar em. Al, Boıardonyń shyǵarmasyna kelsek, ol, óz tarapynan, shynaıy hrıstıandyq sezimge basy bútin berilgen aqyn Lodovıko Arıostoǵa arqaý boldy, biraq eger osy bólmeden maǵan Arıosto ushyrasa qalsa jáne onyń óz ana tilinde sóılemeı, basqa tilde sóılep turǵany anyqtalsa, onda men oǵan eshqandaı qurmet belgisin kórsete almaǵan bolar em, al eger óz tilinde sóılep tursa, onda ony tóbeme kóterer em.

— Mende onyń ıtalánshasy bar, biraq ony túsinbeımin, — dedi shashtaraz.

— Túsinbegenińizdiń ózi jaqsy, — dep ilip áketti sváshennık, — eger Arıostony Ispanıaǵa alyp kelmese, odan kastıldik adam jasap shyǵarmasa, biz áskerbasy senordy da keshirgen bolar edik: sebebi osyndaı áreketi arqyly ol bunyń talaı tartymdy tabıǵı qasıetinen jurdaı etti ǵoı; aqıqatynda, bul poetıkalyq týyndylardy aýdarýǵa talap qylatyndardyń báriniń basynda bolatyn jaı, óıtkeni óz jumysyna aıryqsha jaýapty qaraıtyn jáne aıryqsha sheber degen aýdarmashynyń ózi de atalǵan dúnıelerdiń túpnusqa túrinde kóterilgen bıigine eshqashan shyǵa almaıdy. Toq eterine kelgende, fransýz shyǵarmashylarynyń qıynnan qıystyrǵan basqa da dúnıelerimen qosyp, bul kitapty da keýip qalǵan qudyqtyń túbine tastaý kerek, kemel oımen qaıta úńilip, bularǵa qandaı shara alý keregin oılap tapqanymyzsha sonda jata bersin; al endi maǵan salsańyzdar, men Bernardo del Karpoǵa keshirim jasamas edim, onyń osy arada bir jerde buǵyp jatqany kámil, sosyn Ronseval dep atalatyn taǵy bir osyndaı kitap bar: osy eki kitap, qalaı qolyma tússe solaı dereý kútýshiniń qolyna tapsyrylady, al kútýshi bolsa ony esh shimirikpesten otqa jiberedi.

Shashtaraz sváshennıktiń pikirin qoshtady — óıtkeni, ony izgi nıetti hrıstıan jáne dúnıedegi bar jaqsylyqty basyńa úıip-tógem deseń de aınymaıtyn aqıqattyń adal dosy sanaıtyn, sondyqtan onyń baılamdary oǵan ári ádil, ári óte oryndy kórindi. Sosyn ol taǵy bir kitapty ashty: bul Palmerın Olıvskıı edi, al onyń qasynda Palmerın Anglııskıı turǵan. Attaryn oqyp shyqqan lısensıat:

— Myna olıvany¹⁶ aıaqpen taptap, otqa órtep, kúlin jelge ushyryp jiberý kerek, biraq aǵylshynnyń pálmasyn kózdiń qarashyǵyndaı qorǵap, Aleksandr Makedonskıı Darııden túsken oljanyń arasynan taýyp alǵan, sosyn oǵan Gomer týyndylaryn salyp qoıǵan qol sandyq sekildi arnaıy sandyqshada saqtaǵan jón, — dedi. — Bul kitapty qadir tutýdyń mynadaı eki sebebi bar, qadirmendi dostym: birinshiden, ol ózi sonshalyqty jaqsy dúnıe, al, ekinshiden, eger ańyzǵa senetin bolsaq, ony portýgaldyq bir danagóı koról jazǵan kórinedi. Baıqa-baqyla qamal-saraıyndaǵy qym-qýyt oqıǵalar óte tartymdy — munyń bári avtorynyń asqan sheber ekenin aıǵaqtap tur. Baıqampaz avtor keıipkerleriniń qoǵamdaǵy óz salmaqtaryna oraı pikirleri de kóńilge qonymdy bolýyn jáne óz oılaryn ajarly sózben aıqyn jetkize bilýin qatań baqylap otyrady. Sonymen, senor maese Nıkolas, raqymshylyq etseńiz, bul roman da, sondaı-aq Amadıs Gallskıı de otqa jaǵylýǵa jatpaıdy, al basqalary eshqandaı tergeý, tekserýsiz-aq qurı bersin.

— Sál kidire turyńyz, qadirmendi dostym, — dep qarsylyq bildirdi shashtaraz, — myna aradan áıgili Don Belánısti taýyp aldym.

— Ekinshi, úshinshi jáne tórtinshi bólimderiniń zárin shamaly azaıtý úshin, — dedi sváshennık kesip-piship, — oǵan raýǵash bergen artyq bolmas edi, sosyn qalǵanynyń bárin laqtyryp tastaý kerek; al, Dańq qamal-saraıyna jáne odan da ótken óreskeldikterge keler bolsaq, sottyń talqylaýyn biraz ýaqyt keıinge qaldyra turaıyq, sóıtip onyń túzelgen-túzelmegenine qarap jumsaq nemese qatań úkim shyǵara jatarmyz. Al, ázirshe, qadirmendi dostym, ony ózińiz ala turyńyz, biraq eshkimge oqýǵa bermeńiz.

— Alǵanda qandaı, — dep saldy qýanyshty shashtaraz.

Rysarlyq romandardy odan ári paraqtaýǵa kejegesi keıin tartqan sváshennık kútýshige barlyq úlken tomdy alyp, aýlaǵa shyǵaryp tastaýǵa ámir etti. Kútýshi bolsa bul ámirdi yqylaspen yldym-jyldym oryndady — kitaptan alaý jaǵý oǵan keneptiń sala qulash kezdemesin óte juqa etip toqyp shyǵýdan áldeqaıda jeńil sharýa kórindi, sondyqtan bir degende segiz tomdy bir-aq kóterip ala jóneldi de, terezeden syrtqa atyp jiberdi. Biraq, bul oǵan onsha jeńil júk bolmaǵandyqtan, bireýi shashtarazdyń aıaǵynyń astyna qulap tústi — anaý munyń nendeı kitap ekenin bilgisi kep betin ashyp: Ataqty rysar Aq Tıranttyń ómir joly dep oqyp shyqty.

— Bizdi shaıtan aınaldyryp júr! — dep ózeýredi sváshennık. — Apyraı, Aq Tırant ta osynda ma? Qane, maǵan bere qoıyńyzshy ony, qadirmendi dostym, bul degen jan raqatynyń qazynasy, lázzattyń kómbesi ǵoı. Munda aıbyndy rysar don Kırıeleıson Montalvanskıı, onyń inisi Tomas Montalvanskıı jáne rysar Fonseka beınelenedi, munda erjúrek Tıranttyń dogpen shaıqasy sýretteledi, munda boıjetken Súıkimdiniń aıarlyq áreketteri, jesir áıel Jylmaqaıdyń jezókshelik aıla-sharǵylary, sondaı-aq, aqyr aıaǵynda, ımperatrısanyń óz atshysy Ippolıtke degen súıispenshilik sezimi baıandalady. Osy sózime senińiz, qadirmendi dostym, sóz saptaýyn baǵalar bolsaq, bul álemdegi eń tamasha kitap. Rysarlar munda as ishedi, uıyqtaıdy, tósekterinde jatyp dúnıe salady, óler aldynda ósıet qaldyrady, munda osy ispetti óńge kitaptardan tabyla qoımaıtyn basqa da kóp nárse bar. Solaı bola turǵanymen, avtory oǵan sanaly túrde ne qıly qısynsyz nárseni tyqpalaı beripti, sol úshin ony ómirbaqılyq katorgaǵa jiberýge jaza kesken jón bolar edi. Ala ketińiz ony, oqyp shyǵyńyz, aqıqat shyndyqty aıtqanyma sonda kózińiz anyq jetedi.

— Tap solaı isteımin, — dedi shashtaraz. — Al, myna shaǵyn kitapshalardy neǵylamyz?

— Bulardyń rysarlyq romandar emes, óleńder ekeni kórinip-aq tur ǵoı, — dedi sváshennık.

Qolǵa ilikken bireýin ashyp, bunyń Horhe Montemaıordyń Dıanasy ekenin kórgen ol qalǵan kitaptar da osy deńgeıles shyǵar dep oılady.

— Bulardy órteýdiń qajeti joq, — dedi ol, — bular rysarlyq romandar sekildi baqytsyzdyq ákelmeıdi: záredeı zıany joq jaqsy kitaptar.

— Ah, senor! — dep daýystap jiberdi sol kez jıen qyz. — Bulardy da basqalarymen birge órtep jibereıikshi! Óıtkeni, aǵataıym rysarlyq romandarǵa degen dánekústiginen aıyqqanymen, kim biledi, aıaq astynan óleń oqýǵa kirisip, nátıjesinde baqtashy balaǵa aınalýdy ańsaýy da múmkin ǵoı: ondaı jaǵdaıda ol toǵaılar men shalǵyndardy aralap, óleń aıtyp, sybyzǵy oınap júrmek, nemese, odan da eń jamany, ózi aqynǵa aınalmaq, al bul, estýimshe, tez juǵatyn jáne jazylmaıtyn dert desedi ǵoı.

— Qyz durys aıtady, — dep maquldady sváshennık, — dosymyzdyń jolyndaǵy bul bógesindi de bylaı ysyryp tastaǵanymyz jón. Al, Montemaıordyń Dıanasyna kelsek, men bul kitapty otqa jaqpaý kerek, tek odan danagóı Felıse men sıqyrly sýǵa qatysty nárselerdiń bárin, sondaı-aq barlyq uzyn-shubaq tarmaqtardy sylyp tastaýdy usynamyn, bul kitaptyń ıgiligine prozasy men óz qatarlary arasynda aldyńǵy orynǵa shyǵý qurmetin qaldyraıyq.

— Onyń janynda Salamantınestiń jurt Ekinshi Dıana dep atap ketken Dıanasy jatyr, — dedi shashtaraz. — Sosyn mine sol attas taǵy bir kitap — Hıl Polonyń shyǵarmasy.

— Salamantınes basqalarmen birge aýlaǵa attansyn, otqa jaǵylýǵa úkim etilgenderdiń qarasyn kóbeıtsin, — dep sheshti sváshennık. — biraq Hıl Polonyń Dıanasyn ony quddy bir Apolonnyń ózi jazǵandaı qasterleý kerek. Qane, ármen jyljıyq, qadirmendi dostym, kidiristeı bermeıik, kún keshkirip barady.

— Mynaý on bólimnen turatyn Mahabbat qýanyshy, — dep málim qyldy shashtaraz taǵy bir kitapty sýyryp alyp, — Sardınıa aqyny Antono de Lofrasonyń shyǵarmasy.

— Dinı dárejemmen ant eteıin, — dedi sváshennık, — Apolon Apolon bolǵaly, mýzalar — mýza, aqyndar — aqyn bolǵaly áli kúnge deıin eshkim osynshama tartymdy ári osynshama júıesiz kitapty áli jazǵan emes; bul ózi buryndy-sońdy jaryq dúnıege kelgenderdiń ishindegi ózindik bolmys-bitimi bar jalǵyz shyǵarma, ózi ráýishtes barlyq kitaptyń ishindegi eń táýiri, al ony oqymaǵan adamdy áli kúnge sheıin tartymdy eshteńe oqı almaǵan deı berińiz. Qane, maǵan bere qoıyńyzshy ony, qadirmendi dostym, — eger ózime florensıalyq jibekten tigilgen sýtana tartý etilse men oǵan osy oljama qýanǵandaı qýana qoımaǵan bolar em.

Keremet kóńildenip ketken sváshennık kitapty bylaı alyp qoıdy, al shashtaraz bolsa sharýasyna qaıta kiristi:

— Endigileri — Iberıalyq baqtashy, Enarestik nımfalar jáne Qyzǵanyshtan saýyqtyrý.

— Bulardy esh irkilmesten zıaly qaýymnyń, ıakı kútýshiniń bıligine bereıik, — dedi sváshennık. — Onyń sebebin suramaı-aq qoıyńdar, áıtpese búgin bitire almaımyz.

— Bulardan keıingisi — Fılıda baqtashysy.

— Ol áste baqtashy emes, — dep eskertti sváshennık, — ájeptáýir bilimi bar qala turǵyny. Ony áldenendeı bir asyl múlik sekildi saqtap qoıýymyz kerek.

— Myna semiz kitap Alýan óleńder jıyntyǵy atalady eken, — dep málim etti shashtaraz.

— Ondaǵy óleńder sany azdaý bolsa biz ony kóbirek qadir tutar ek, — dep qulaqqaǵys etti sváshennık. — Ony otap, jaqsy dúnıelermen birge jaǵalasyp kirip ketken jasyqtarynan tazartý kerek bolady. Raqymshylyq jasaıyq oǵan, óıtkeni, birinshiden, avtory meniń dos-jar adamym, al, ekinshiden, bul onyń budan da góri asqaq, ári joǵary rýhty shyǵarmalaryna degen qurmetimiz bolsyn.

— Mine, mynaý Lopes Maldonadonyń Ánder jınaǵy, — dep shashtaraz jalǵastyra tústi.

— Bul avtor da meniń jaqsy dostarymnyń biri, — dedi sváshennık. — Óziniń oryndaýynda bul ánder jurttyń aıyzyn qandyrady, sebebi onyń daýysyndaı daýys jan balasynda joq. Eklogtary da birshama uzaq, árıne, táttiniń dámi tańdaıyńnan ketpeıtini belgili ǵoı. Tańdaýlylar qataryna qosaıyq ony. Onyń qasynda turǵan qaı kitap?

— Mıgel de Servantestiń Galateıasy, — dep jaýap qatty shashtaraz.

— Bul Servantes deıtinmen baıaǵydan jaqsy dostyq qatynastamyn, sondyqtan onyń óleńdegi jetistikteri tirshilikte basyna túsken jaısyzdyqtardan da azdaý ekeni maǵan jaqsy málim. Onyń kitabynda sátti oılap tabylǵan nárseler barshylyq, biraq júzege asyrmaq bolǵan nıet-maqsattarynyń bári de aıaqsyz qalǵan. Ózi ýáde etken ekinshi bólimin kúte turaıyq: bálkim, ol túzeler, sóıtip dál qazir ózimiz kórsete almaı otyrǵan raqymshylyqqa aqyry bir qoly jeter. Al, oǵan sheıin óz úıińizde qamaýda ustaı turyńyz.

— Qýana-qýana, qadirmendi dostym, — dedi shashtaraz. — Mine, taǵy úsh kitapsha: don Alonso de Ersılányń Araýkanasy, kordovalyq sot Hýan Rýfonyń Avstrıadasy jáne valensıalyq aqyn Krıstoval de Vırýestiń Monserraty.

— Bul úsh kitap, — dedi sváshennık, — ıspan tilinde jigerli rýhta jazylǵan dúnıelerdiń ishindegi eń táýiri: bári de eń áıgili degen ıtalándyq dastandarmen ıyqtas tur. Bulardy saqtańdar — ıspan poezıasynyń asqar shyńy ǵoı bular.

Aqyry sváshennık kitap tekserýden qajydy, sondyqtan ol qalǵanyn teksermeı-aq túgel otqa jaǵýǵa keńes berdi, biraq dál osy kezde shashtaraz taǵy bir kitaptyń betin ashqan-dy — ol Anjelıkanyń kóz jasy eken.

— Mundaı kitapty otqa jaǵýǵa májbúr bolsam men de kóz jasymdy tóger-aq edim, — dedi sváshennık, — óıtkeni, onyń avtory tek Ispanıadaǵy emes, búkil dúnıe júzindegi eń jaqsy aqyndardyń biri, oǵan qosa ol Ovıdııdiń keıbir dúnıelerin keremet jatyq aýdarǵan kisi!

Úİİ taraý

İzgi nıetti rysarymyz Lamanchalyq Don Kıhottyń ekinshi márte attanýy jaıynda

Dál osy mezette Don Kıhottyń daýysy estildi.

— Munda kelińder, munda, jaýjúrek rysarlar! — dep aıqaılady ol. — Júrektiń aıbaty men bilektiń qaıratyn kórseter shaqtaryń keldi, áıtpese saraı mańyndaǵy rysarlar týrnırde jeńip ketkeli tur!

Kitap qoımasyn tekserýdi doǵaryp, tasyr-tusyr dybys shyǵyp jatqan jaqqa qaraı tura júgirýlerine týra keldi, — keıbireýler Karlıada men Lev Ispanskııdiń, sondaı-aq don Lýıs de Avıl jazǵan Imperatordyń is-áreketiniń, — al bulardyń suryptalmaǵan kitaptar arasynda jatqanyna esh kúmán joq-ty, — tergeýsiz-tekserýsiz otqa laqtyrylǵanyna osy jaıdyń qyrsyǵy tıdi degendi aıtady, sebebi eger sváshennık kórgen bolsa, bulardyń osynshalyqty aýyr jazaǵa tartylmaýy da yqtımal edi.

Don Kıhot jatqan bólmege kelip kirgen dostary men jaqyn-jýyqtary onyń tósekten turyp ketkenin kórdi; uıqydan endi oıanǵan jan sıaqty emes, óte sergek: sol baıaǵysynsha aıqaıyn salyp, alaqtap, semserin anaǵan da, mynaǵan da bir suqqylap júr. Kelgender ony shap berip ustap, kúshtep tósekke ákep jatqyzdy — sodan keıin ǵana ol azdy-kem sabasyna túsip, sváshennıkke qarap báseń únmen bylaı dep til qatty:

— Álgi On Eki Per deıtinderdiń týrnırdegi jeńisti saraı mańyndaǵy rysarlarǵa tekten-tek qoldan bergeni masqara nárse ǵoı, solaı emes pe, senor arhıepıskop Týrpın? Al, biz, kezbe rysarlar bolsaq, úsh kún boıy qatarynan jeńisten jeńiske jetýmen boldyq qoı!

— Já, bolar, jarqynym, jeter endi, qadirmendi dostym, — dedi sváshennık oǵan. — Qudaı sátin salsa, bári de ornyna keledi — búgin quralaqan qalǵannyń ornyn erteń toltyrýǵa ábden bolady; al endi, jarqynym, óz densaýlyǵyńyzdy oılańyz: menińshe, siz qatty qaljyraǵan sekildisiz, bálkim, tipti jaraqattanǵan da bolýyńyz múmkin.

— Jaraqattanýyn jaraqattanǵan joqpyn-aý, — dedi Don Kıhot kelisińkiremeı, — áıtse-daǵy meni ońdyrmaı tómpeshtep, soqqyǵa jyqqandarynda shúbá joq: anturǵan Roland maǵan shoqpar ala júgirdi ǵoı — qyzǵanyshtan ǵoı bári de, óıtkeni, júrektilik jaǵynan oǵan des bermeıtin adam jalǵyz men emespin be. Biraq, endi tósekten turǵan boıda dabyra-dańqyna qaramaı odan kek qaıtarmasam, Rınald Montalvanskıı degen atym qurysyn. Ázirge maǵan jeıtin birdeńe berińizder, dál qazir tamaqtan basqa eshteńege zárý bop turǵanym joq, al óz namysymdy ózim-aq qorǵaı alatynym kámil.

Don Kıhottyń tilegi oryndaldy: oǵan tamaq ákep berildi, sodan soń ol uıyqtap qaldy, al óńgeleri onyń esalańdyǵyna taǵy qaıran bolysty.

Sol kúni túnde kútýshiniń asqan yqtıattylyǵymen barlyq kitap — aýlada shashylyp jatqandary da, bólmede qalǵandary da — biri qalmaı órtelip, kúli ǵana qobyrap qaldy, solarmen birge, shamasy, máńgilik saqtaý úshin arhıvke tapsyrýǵa laıyqty dúnıeler de ketken bolý kerek, biraq buǵan taǵdyr men suryptaýshynyń selqostyǵy sep bolǵan shyǵar — “kúnákardyń kesiri taqýaǵa da tımeı qoımaıdy” deıtin maqaldyń shyǵýy tegin emes qoı.

Sváshennık pen shashtaraz ekeýi ózderiniń dos-jar adamyn meńdep alǵan syrqattyń myń da bir emi — kitap qoımasynyń esigin bitep tastaý degen sheshimge keldi (sebeptiń kózin qurtsań saldar da ózinen-ózi joıylýy múmkin ǵoı, degen dámemen), al tósekten basyn kótergen anaý kitaptaryn tappaı qalǵanda, oǵan áldebir sıqyrshy barlyq kitabymen qosa bólmeni de urlap ketti dep aıtpaq bolysty; jáne munyń bári keremetteı yjdaǵattylyqpen iske asyryldy. Arada eki kún ótkende Don Kıhot tósekten turdy, turǵan boıda kitaptaryna kóz salmaqqa bet aldy, biraq kitap saqtalatyn qýysyn taba almaı bólme-bólmeni aralap, árli-berli sendelip júrip aldy. Taspen bitelip tastalǵan, al buryn qoıma esigi ornalasqan tusqa aýyq-aýyq kelip, qabyrǵany sıpalap, bólme ishin ún-túnsiz kózben sholyp turatyn boldy, sosyn, aqyry, kútýshiden kitap qoımasy qaıda ekenin surady. Kútýshige nendeı jaýap qaıtarý keregi úıretilgen-di.

— Qaıdaǵy kitap qoımasyn aıtyp tursyz, tileýińiz bolǵyr? — dep qarsy suraq qoıdy ol. — Endi bizde kitap ta, qoıma da joq, bárin shaıtan alyp ketti.

— Shaıtan emes, sıqyrshy, — dep túzetti ony jıen qyz. — Ózińiz bizden ketip qalǵan soń erteńine túnde ol bultpen ushyp keldi de, ózi atsha minip otyrǵan aıdahardan sekirip túsip, kitap qoımasyna kirip ketti. Onda ne istegenin bilmeımin, áıteýir birazdan soń qarasam, anaý shatyrdy kıip-jaryp ushyp barady eken, al úıdiń ishi kók-ala tútinge tolyp ketipti. Ne búldirdi eken, kóreıik dep barsaq, kitaptar da, bólme de izim-qaıym joq. Tek bir ǵana nárse esimizde jaqsy saqtalyp qaldy: ushyp bara jatqan kezinde álgi zalym shal kitaptar men qoımanyń qojasyna qupıa óshpendiligi baryn, sol úshin úıge úlken zıan keltirgenin, al onyń nendeı zıan ekeni keıin ǵana belgili bolatynyn aıqaılap aıtyp ketti. Oǵan qosa óziniń aty danagóı Mýnáton ekenin de aıtty.

— Mýnáton emes, Freston, — dep túzetti ony Don Kıhot.

— Freston ba, álde Frıton ba, bilmeımin, — dep kútýshi sózge aralasty, — áıteýir tek esiminiń ton dep aıaqtalatyny esimde.

— Áńgime qaıda, — dep Don Kıhot onyń sózin ilip áketti, — ol ózi bir danagóı sıqyrshy, meniń naǵyz qas dushpanym: meni sondaı jek kóredi, sebebi ózi qamqorlyq jasap júrgen rysarmen arada biraz ýaqyt ótkende jekpe-jekke shyǵatynymdy jáne óziniń qandaı aıla-sharǵy jasaǵanyna qaramastan álgi rysardy tas-talqan ǵyp jeńetinimdi arbaýshylyq ádis-amaldary men qupıa jazýlary oǵan aldyn-ala kórsetip bergen, sondyqtan maǵan qolynan kelgeninshe jamandyq jasaýǵa tyrysyp júr. Sóıtse de ol bilip qoısyn, qudiretti kúshtiń kesip-pishken nársesin ózgertý de, oraǵytyp ótý de qolynan kelmeıdi onyń!

— Buǵan sirá da shúbá bar ma! — daýystap jiberdi jıen qaryndasy. — Áıtse-daǵy, aǵataıym-aý, sizdi tóbeleske shyq dep jelkelep júrgen eshkim joq qoı. Jer-dúnıeni sharlap azaptanyp, múıiz suraı barǵan toqal eshkiniń qulaǵynan aırylyp qalǵanyn esten shyǵaryp, aspandaǵy aıǵa qol sozǵansha úıde typ-tynysh otyrǵan táýir emes pe?

— Áı, jıenjan-aı! — dedi Don Kıhot shamdanyp. — Meniń kim ekenimdi áli bilmeıdi ekensiń-aý sen, tegi! Bireý-mireý basyma qolyn apardym degenshe men onyń qulaǵyna qosyp múıizin de julyp alam ǵoı!

Onyń ashýǵa mine bastaǵanyn kórgen kútýshi men jıen qaryndasy endi oǵan qarsy kelmegendi aqyl sanady.

Qalaı bolǵan kúnde de, áıteýir ol tutas eki apta boıy typ-tynysh úıinde otyrdy, qańǵyma tirshilikke qaıta kirisýge degen qushtarlyǵyn eshkimge ańdatqan joq jáne osy eki aptanyń ishinde óziniń dos-jar adamdary — sváshennıkpen jáne shashtarazben talaı márte aıta qalarlyqtaı qyzyqty áńgime-dúken quryp, qazirgi kezde álemniń asa muqtaj bop otyrǵany tek qana kezbe rysarlar ekendigine jáne kezbe rysarlyqty qaıta tiriltý paryzy óz mańdaıyna jazylǵandyǵyna olardy barynsha sendirip baqty. Amal-aıla qoldanbaı ony aqylǵa keltirý múmkin emes dep oılaǵan sváshennık keı jaǵdaılarda onymen daýlasa ketip, keı jaǵdaılarda kelisken bolyp júrdi.

Osymen bir mezgilde Don Kıhot óziniń bir selolas adamymen kelissóz júrgizip jatty: bul ózi aqpeıil (eger eleýli mólsherdegi baǵaly dúnıe-múlki joq jandarǵa osyndaı sıpattama berýge bolatyn bolsa) adam edi, áıtse de, aqyl-esi birshama aýytqyńqyraǵan ahýaly bar-dy. Don Kıhottyń oǵan ár nárseni aıtyp, san túrli ýádeni úıip-tógip, keremet sendirip baqqany sonsha, aqyr sońynda sormańdaı dıqan oǵan atqosshy bolyp saparǵa birge shyǵýǵa kelisimin berip te saldy. Aıta keter nárse, Don Kıhot oǵan onsha kóp qobaljı bermeýge keńes bergen, óıtkeni, onyń, Don Kıhottyń, qas pen kózdiń arasynda áldenendeı bir araldy jaýlap alýy, sosyn ony sol araldyń gýbernatory etip belgileýi ábden múmkin, degen. Osy sekildi ýádeler Sancho Pansany — dıqanymyzdyń aty-jóni osyndaı edi — eliktirip jiberdi de, ol qatyn-balasyn tastap, selolasyna atqosshy bolýǵa yrzalyq bildirdi.

Sonan soń Don Kıhot aqsha izdestirý qamyna kiristi: biraz birdeńelerin satty, biraz birdeńelerin ózine zor shyǵyn keletinine qaramaı kepildikke ótkizdi, sóıtip áıteýir aqyr sońynda edáýir mol qarajat jınap aldy. Buǵan qosa ol tanystarynyń birinen ýaqytsha paıdalana turýǵa dóńgelek qalqanyn surap aldy; sosyn dal-duly shyqqan dýlyǵasyn eptep-septep jóndep alǵannan keıin atqosshysy Sancho qajetti kerek-jaraǵyn qamdap úlgerýi úshin, eń bastysy, qorjyn ala shyǵýdy umytpaýy úshin qaı kúni jáne qaı saǵatta attanatyndaryn aldyn-ala eskertip qoıdy. Sancho umytpaýǵa ýáde berdi, biraq jaıaý júrýge daǵdylanbaǵanyn syltaýratyp, óziniń aıańshyl esegi baryn, ózi soǵan minip shyǵatynyn málim qyldy. Bul jaǵdaıat Don Kıhotty azdy-kem abyrjytyp tastady: kezbe rysarlardyń qaısysynda buryn-sońdy esekke mingen atqosshy bolǵan-bolmaǵany jaıynda oı keship ketken-di, biraq aqyry ondaı eshteńe esine túspedi; alaıda, alǵash ushyrasqan ádepsiz rysardyń astyndaǵy atyn tartyp alatyn, sosyn osynaý qadiri áldeqaıda artyqtaý kólikti atqosshysynyń ıeligine beretin sát te tym keshiktirte qoımas degen úmitpen Sancho Pansanyń esekke minýine ruqsat etti. Beketshi bergen keńesti umytpaı, kóılekti de kóp qylyp salyp, qolynan kelgeninshe basqa da kerekti zattyń bárin qamdap aldy. Osylaısha bári daıyn etilip, tártipke keltirilgennen keıin jıen qaryndasymen de, kútýshisimen de qoshtaspaǵan Don Kıhot Sancho Pansany ertip, — aıtpaqshy, ol da qatyn-balasymen qoshtaspaǵan-dy, — bir kúni túnde qupıa túrde selodan attanyp ketti; tún jamylyp toqtamaı júrgen olar ájeptáýir jerge jyraqtap úlgerdi, sondyqtan tań aǵaryp atqan kezde qandaı da bir qaýipten alańsyz boldy: sońdarynan qýǵynshy shyqqan kúnde de báribir olardy qýyp jete almaǵan bolar edi.

Sancho Pansa qorjyn men mesti umytpaı artyp alǵan-dy, sóıtip endi ýáde etilgen araldyń gýbernatory bolýǵa degen qushtarlyq kókeıin tesken ol esektiń ústinde quddy bir baıbatsha sekildi qoqyraıyp otyrǵan bolatyn. Al, Don Kıhot bolsa, tap sol ana joly attanǵan baǵytymen jáne tap sol jolmen, ıaǵnı Montel jazyǵymen júrip kele jatqan, tek qazir boıy aıryqsha sergek-tin, óıtkeni tańerteńgi mezgil edi, kúnniń ótkir sáýlesi onsha mazalaı qoımaǵan. Mine, dál osy sátte Sancho Pansa qojaıynyna qarap:

— Baıqańyz, meıirbandy myrza, senor kezbe rysar, aral jaıynda bergen ýádeńizdi umytyp ketip júrmeńiz, al endi is maǵan tirelip jatsa, men ózim qandaı araldy bolsyn basqaryp ketem, — degendi aıtty.

Oǵan Don Kıhot bylaı dep jaýap qatty:

— Sen bilip qoıǵyn, dostym Sancho Pansa, baǵzyda kezbe rysarlar jaýlap alǵan araldary men koróldikterine ákim etip ózderiniń basybaıly atqosshylaryn taǵaıyndaıtyn bolǵan, al men buǵan ekibastan ázirmin, óıtkeni, osynaý jaqsy dástúrdi qalpyna keltirgendi jón dep taptym. Ol az bolsa, tipti odan da asyryp túsirmekpin: buryn rysarlar keı-keıde, rasyn aıtqanda, tipti árdaıym dese de bolar, atqosshylarynyń ábden shaý tartqanyn kútip júretin, sosyn arada kóp beımaza kúnder men odan da góri mazasyzdaý túnder ótkennen keıin, analardyń qyzmet kórseterlik shama-sharqy shaqtalǵan kezde ǵana olarǵa graf ataǵyn nemese tym quryǵanda áıteýir markız atyn berip, jerge ıelik etkizetin nemese áldenendeı bir qoń torǵaı provınsıany bólip beretin. Eger basymyz aman, aıaq-qolymyz saý bolsa, arada aptaǵa jýyq ýaqyt ótpeı jatyp-aq qaramaǵynda birneshe koróldigi bar bir úlken koróldikti jaýlap alýym onsha qıyndyqqa túse qoımas, sosyn qaısysyn qalasań, sony ózińe, taqqa otyrý saltanatyn ótkizip, tabys etem ǵoı. Buǵan sen tańǵalmaı-aq qoı: rysarlar ne túrli ǵalamat jaǵdaılarǵa tap bolyp jatady jáne oıyńa kirip te shyqpaıtyn oqıǵalarǵa kezigedi, sondyqtan saǵan ótkende ýaǵda etkenime qosymsha taǵy da birdeńelerdi syıǵa tartý maǵan túk te emes.

— Sonda qalaı bolǵany, — dedi dúdámal oı jetegindegi Sancho Pansa, —eger ózim ǵaıyptan taıyp koról bolsam, onda Hýana Gýterres, bizdiń úıdegi áıeldi aıtam, eń az degende koroleva, al balalarym — ınfanttar¹⁷ dep atanatyn bolǵany ma?

— Oǵan kimniń qandaı kúmáni bar? — dedi Don Kıhot jaratpaı.

— Soǵan áýeli ózim sene almaı turmyn ǵoı, — dep jaýap qatty Sancho Pansa, — óıtkeni, qudaıdyń qudiretimen koról tájderi aspannan jańbyr bop jaýǵan kúnniń ózinde de, solardyń birde biri meniń qatynymnyń basyna qona keterdeı shaq bola qoımaıdy-aý dep qorqam. Shyn sózim, senor, odan eshqandaı koroleva shyqpaıdy. Grafınıa atansa — ony, bylaı endi, eptep alqam-shúkir deýge bolar, biraq onyń ózin de ońdyrar-ońdyrmasyn ıtim bilsin.

— Sen, Sancho, qaıdaǵy bir haıýanattan emes, jaratqannan suran, — dedi Don Kıhot, — sóıtseń, ol zaıybyńa ózine ne laıyqty bolsa, sony tartý etedi. Al, óziń tym tómenshikteı bermeı, general-gýbernator qyzmetin atqarýǵa daıyndal, odan tómen mansapqa eshqashan kelisýshi bolma.

— Joǵa, eshqashan da kelispeımin, marhabatty myrzam, — dedi Sancho. — Ózińiz sekildi mártebeli adamnyń, taqsyr, ózime laıyqty jáne zańdy qaqym bar nárseni maǵan qashan da taýyp bere alatynyn bilem.

Úİİİ taraý

Aıbyndy Don Kıhottyń jel dıirmenderimen buryn-sońdy bolyp kórmegen surapyl aıqastaǵy aıtýly jeńisi jáne ózimiz súısine maǵlum etpekshi basqa da oqıǵalar jaıynda

Sol eki arada olardyń kóz aldyna jazyqtyń qaq ortasyna jaıǵasqan álde otyz ba, álde qyryq pa jel dıirmen shoǵyry kóldeneńdep tura qaldy, sony kórgen boıda Don Kıhot atqosshysyna bylaı dep til qatty:

— Taǵdyr bizdi týra jolmen bastap kele jatyr. Anań qara, dostym Sancho Pansa, áne jerde otyz shaqty dúleı dáý tur — men qazir solarmen shaıqasqa kirip, birin qaldyrmaı qyryp salam, al qolǵa túsirgen oljamyz ál-aýqatymyzdyń arqaýyna aınalady. Bul ádiletti soǵys: qara nıetti sumdardyń tamyryn jer betinen sylyp tastaý — qudaı jolyna bar ynty-shyntyńmen adal qyzmet etý degen sóz.

— Aý, qaıdaǵy dáýlerdi aıtyp tursyz? — dep surady Sancho Pansa.

— Áne turǵan joq pa, qoldaryn sozyp, — dep jaýap qatty myrzasy. — Keıbiriniń qolynyń uzyndyǵy eki-úsh shaqyrym bop qalady.

— O ne degenińiz, senor, — dep qarsylyq bildirdi Sancho, — kórip turǵanyńyz áste de dáýler emes, jel dıirmender ǵoı; al qol dep turǵanyńyz — qalbaǵaılary ǵoı: olar jeldiń kúshimen shyr aınalyp dıirmen tasyn qozǵalysqa keltiredi.

— Tájirıbesi jutań shytyrman oqıǵa izdeýshi ekeniń baıqaldy, — dep tujyrdy Don Kıhot. — Bular — dáýler. Qoryqsań, bylaıyraq baryp tur da, duǵańdy oqy, al men ózim olarmen jalǵyzdyǵyma qaramaı qandy shaıqas bastaımyn.

Dáýlermen emes, aqıqat shyndyǵynda jel dıirmendermen shaıqasqa bara jatqanyn eskertip Sanchonyń jalynyp-jalbarynǵanyna qulaq aspaǵan Don Kıhot osy sózderdi aıtqan boıda Rosınantty shpormen búıirden bir tebinip shaba jóneldi. Bulardyń dáýler ekenine onyń záredeı kúmáni joq-ty, sondyqtan atqosshysynyń aıqaıyn qulaǵyna qystyrmaǵan jáne jel dıirmenderdiń janyna tym jaqyn kelse de kózi buldyrap túk eshteńe kórmegen ol bar daýysymen aqyryp:

— Qashpańdar, qoıan júrek, qara nıet haıýandar! Senderge shabýyl jasap kele jatqan jalǵyz-aq rysar ǵoı, — dedi.

Osy tusta shamaly jel turǵan bolatyn, sonyń saldarynan dıirmenderdiń qolaqpandaı qalbaǵaılary aqyryn-aqyryn qozǵala bastaǵanyn kórgen Don Kıhot aıqaıdy salyp:

— Bulǵańdar, bulǵaı berińder qoldaryńdy! Qoldaryń tipti Brıareı dáýdiń qolynan kóp bolsa da báribir sazaılaryńdy tartpaı qalmas edińder! — dedi.

Sony aıtyp, taǵdyryn tolaıym-tutas júreginiń ámirshisi Dýlsıneıanyń sharapatyna tapsyryp, odan osynaý aýyr synaqtan aman ótýine kómektesýin surap jalbaryndy da, qalqanyn keýdesine tosyp, Rosınantpen shoqyraqtaı shaýyp baryp jaqyndaý turǵan dıirmenniń qalbaǵaıyna naızasyn salyp kep jiberdi; biraq dál osy kezde jel qalbaǵaıdy qutyrta qozǵaltyp jibergendikten naızasy párshe-párshe bop synyp ketti, al qalbaǵaı bolsa atty da, asa bir aıanyshty ahýalda qalǵan adamdy da ilestirip ákete jazdap baryp, aqyry Don Kıhotty jerge atyp urdy. Esegin bar pármenimen tapyraqtata shaýyp kómekke jetken Sancho Pansa qojaıyny janyna taıap kelip onyń qozǵalýǵa haly joq sulyq jatqanyn kórdi — anaý Rosınanttan ońbaı qulap túsken-di.

— Áı, jaratqan ıem-aı! — dep daýystady Sancho. — Saq bolyńyz, bulardyń bári ánsheıin jel dıirmender degen joq pa edim sizge? Óz basynda dıirmen qalbaǵaılary aınalyp turǵandar bolmasa, basqa birdeńemen bulardy kim shatastyrar edi.

— Aýzyńdy japshy, dostym Sancho, — dedi Don Kıhot. — Eskertip qoıaıyn, áskerı ahýal qashan da osylaı aınymaly bop turady. Oǵan qosa, meniń oıymsha, jáne bul oıym negizsiz de emes, danagóı Freston, álgi kitaptarymdy qoımasymen birge úptep ketken sıqyrshyny aıtyp jatyrmyn, jeńisti qolymnan julyp alý úshin dáýlerdi jel dıirmenge aınaldyryp jibergen bolsa kerek — ol meni sondaı jek kóredi. Biraq, erte me, kesh pe, áıteýir, onyń arbaýshylyq zulym aıla-amaldaryn aıbyndy semserimmen harap qylarym anyq.

— Ony endi bir qudaıdyń ózi biledi, — deı saldy Sancho Pansa.

Sosyn Don Kıhotqa ornynan turýǵa kómektesip, shyǵarda jany shaq qalǵan Rosınantqa ákep otyrǵyzdy. Álginde bolǵan oqıǵa jaıyndaǵy áńgimelerin ármen jalǵaǵan olar Lapıse shatqalyna aparatyn jolǵa tústi, óıtkeni, óziniń aıtýynsha, osynaý adam tolassyz aǵylyp jatatyn jerde kútip turǵan alýan túrli shytyrman oqıǵadan Don Kıhottyń quralaqan qalǵysy kelmegen; oǵan tek bir ǵana nárse — naızasynan aırylyp qalǵany ýaıym bop kele jatyr edi, osy ókinishin atqosshysyna aıtyp bergen ol bylaı dedi:

— Bir kitaptan oqyǵanym bar edi, urys kezinde semserinen aırylǵan Dego Peres de Vargas esimdi bir ıspan rysary emenniń dyraý butaǵyn syndyryp alyp, sol kúni mavrlardy ońdyrmaı jaıpap, qan-josa qyp qyrǵany sonsha, oǵan keıin Emenaǵash deıtin laqap at berilipti, sodan beri ózi de, urpaqtary da Vargas-Emenaǵash atalyp júr. Bunyń bárin aıtyp turǵan sebebim, men de jolshybaı ózime alǵash kezdesken bir emennen, — jaı emen be, tas emen be, báribir, — óz jobamsha, tap sol Vargastyń qolynda bolǵandaı kólemdegi bir úlken butaqty syndyryp almaqpyn, sosyn sol butaqtyń kómegimen es tandyrarlyq erlikter jasamaqpyn, sony kórgende sen de taǵdyryńa san márte shúkirshilik eteriń haq, óıtkeni arada biraz ýaqyt ótkende adam senbes ǵajaıyp sekildi kórinetin isterdiń basy-qasynda júrý ári kýágeri bolý baqytyna qol jetkizesiń ǵoı.

— Bári de qudaıdyń yqtıarynda, — dedi Sancho. — Siz ne aıtsańyz da senem ǵoı, taqsyr. Tek kishkene túzelińkirep otyryńyzshy, áıtpese bir jaǵyńyzǵa qaraı qısaıyńqyrap bara jatqandaısyz — shamasy, álginde qulaǵan kezińizde deneńizdi aýyrtyp alǵanyńyzdan shyǵar.

— Ras aıtasyń, — dedi Don Kıhot, — aýrý janyma qansha batsa da yńqyldamaı kele jatqanymnyń jalǵyz-aq sebebi — áldenendeı bir jaraqat alǵan jaǵdaıda, meıli tipti ishek-qaryny aqtarylyp qalsa da, kezbe rysarlarǵa yńqyldaýǵa bolmaıdy.

— Ondashy, buǵan qarsy aıtar ýájim joq, — dedi Sancho, — biraq, bir qudaıdyń ózine ǵana aıan, taqsyr, bir jerińiz aýyra qalǵan jaǵdaıda ony maǵan habar etkenińizdi qalar edim. Al, ózim ondaı kúıge tap kelsem, — árıne, álgi erejeni kezbe rysardyń atqosshylary da oryndaýǵa tıis bolmasa, — bir jerim shamaly syzdaǵannyń ózinde yńqylǵa baspaqpyn.

Atqosshysynyń aqkóńildigine Don Kıhot kúlmeı qala almady, sosyn onyń qashan bolsa da, qansha bolsa da jáne qajetti jaǵdaıda da, tipti eshqandaı qajeti joq jaǵdaıda da yńqyldap-yńyrana berýine bolatynyn málim etti, óıtkeni rysarlyq jarǵyda bul týrasynda eshteńe aıtylmaǵan kórinedi. Sancho Don Kıhotqa júrek jalǵap alar ýaqyt bolǵanyn qulaqqaǵys etti. Don Kıhot oǵan ázirshe zaýqy joqtyǵyn, al Sanchonyń qashan kóńili soqsa sonda tamaq ishe berýine bolatynyn aıtty. Ruqsat tıgen boıda Sancho esegine yńǵaıyn taýyp jaıǵasyp otyryp aldy da, qorjyndaǵy azyqtaryn shyǵaryp, asyqpaı tamaq jeýge kiristi; qojaıynynyń sońynan sylbyr aıańmen ilesip kele jatqan ol torsyqtan demil-demil simirip otyrdy jáne súısine qylqyldatatyny sonshalyq, tipti oǵan malagalyq traktırshilerdiń ózi de suqtanarlyqtaı-aq edi, al olarda sharap degenińiz sýdaı aǵyp jatyr ǵoı. Osylaı jaılap jutyp qoıyp otyrǵan shaqta Don Kıhottyń úıip-tógip bergen ýádesiniń bári Sanchonyń basynan bý bop ushyp ketti, al shytyrman, tipti qaterli bolýy da yqtımal, oqıǵalar izdeý áreketi endigi jerde mehnaty mol mindet tárizdi kórinbeı, taýsylmas-bitpes qýanysh sekildi kórine bastady.

Bul túndi olar aǵash saıasynda ótkizdi; Don Kıhot bir aǵashtan qýraǵan butaq syndyryp alyp, oǵan temir ushtyqty kıgizdi — sóıtip, naızaǵa uqsas birdeńe jasap aldy. Kitaptardan oqyp bilgen, ormandar men shól-shóleıtti dalalarda júrek ámirshileri jaıyndaǵy armandaryn azyq qylyp, talaı túndi uıqysyz ótkizgen rysarlarǵa barlyq iste birdeı uqsap baǵýǵa tyrysqan Don Kıhot ta túni boıy kirpik ilmeı, aıaýly aıashy Dýlsıneıa jaıynda oılaýmen boldy. Sancho Pansaǵa kelsek, ol túndi tipten basqasha ótkizdi: qarnyn sıkor sýynan góri bólekteý sýsynǵa meldektete toltyryp alǵan soń tań atqansha tuıaq serippedi, ájeptáýir bıikke kóterilgen kúnniń sáýlesi betinde oınap, torǵaı bitken jańa tańdy kóńildi shyrylmen qýana qarsylap jatsa da, Don Kıhot kelip oıatpasa, onyń áli de talaı ýaqyt uıqy soǵar túri bar edi. Sóıtip aqyry uıqydan turǵan, turǵan boıda torsyqtan bir jutyp alǵan Sancho onyń keshegige qaraǵanda azdy-kem júdeńkirep qalǵanyn baıqady; bul kóńilin ájeptáýir páseıtip tastady, óıtkeni ony taıaý arada tolyqtyrýǵa múmkindik týa qoımaıtynyn biletin. Don Kıhot tańǵy astan da bas tartty — buryn aıtyp ótkenimizdeı, ol tek tátti armandardy ǵana azyq qylatyn. Ekeýi jolǵa baryp túsken soń, tús aýa, saǵat úshter shamasynda alystan Lapıse shatqaly kóldeneńdedi.

— Osy arada, baýyrym Sancho, — dedi shatqaldy kózi shalǵan Don Kıhot, — ne qıly shytyrman oqıǵaǵa keńirdekten kelgenshe toıatyn bolamyz. Biraq, eskertip qoıaıyn, maǵan qandaı qater tónsin meıli, semserińdi qynaptan sýyrýshy bolma, al eger qul-qutandar, osynaý násilsiz naısaptar, shabýyl jasap jatqanyn kórseń, onda kómektesýińe bolady. Eger de bular rysarlar bolsa, onda, rysarlyq qaǵıdalarynda kórsetilgenindeı, rysar qataryna áli qabyldanbaǵanyń sebepti maǵan bolysýǵa da tıis emessiń jáne oǵan eshqandaı qaqyń da joq.

— Bul jaǵyna qam jemeı-aq qoıýyńyzǵa bolady, senor: aıtqanyńyzdy buljytpaı oryndaımyn, — dedi Sancho. — Onyń ústine minezim jumsaq adammyn: jaǵalasa ketý, urys-keriske aralasý degender maǵan jat nárse. Al, endi bireý-mireý ózi kep tıisip jatsa, onda men, shynymdy aıtaıyn, rysarlyq qaǵıda-ereje degenderińe qaramaımyn: óıtkeni, jaratqan ıemizdiń de, adamzat balasynyń da zańdary qorǵanýǵa eshkimge tıym salmaıdy ǵoı.

— Bul aıtqanyńmen ábden kelisem, — dedi Don Kıhot. — Maǵan tek rysarlar tap bergen jaǵdaılarda ǵana óz tabıǵı tilegińdi tejeýińe týra keledi.

— Mindetti túrde tejeımin, — dedi Sancho, — bul ámirińizdi jeksenbi kúngi demalys sekildi aıryqsha qasterleıtin bolam.

Olar osylaı áńgime-dúken quryp kele jatqanda aldarynan túıege mingen eki benedıktilik monah boı kórsetti — qashyrlarynyń shamadan tys iriligi sonsha, bulardy túıege minip kele jatty dep aıtpasqa áddiń joq-ty. Monahtar jol kózildirigin kıip, qol shatyr kóterip alypty. Jaıaýlatqan eki malaı qashyr aıdap keledi; al artta álde tórt, álde bes salt atty nókeri bar kúıme kele jatyr. Keıin belgili bolǵanyndaı, kúımede Bıskaıada turatyn hanym otyrǵan-dy — ol Sevıládaǵy kúıeýine bara jatqan, kúıeýi bolsa ózine asa bir qurmetti mansap berilgeli turǵan Amerıkaǵa attanbaqshy bolatyn, al jańaǵy monahtar hanymdy shyǵaryp salýshy emes, kezdeısoq ushyrasqan serikteri edi. Biraq, Don Kıhot olardy kórgen boıda atqosshysyna qolma-qol bylaı dep málim etti:

— Qatelespesem, bizdi úsh uıqtasań túsińe kirmeıtin bir ǵajaıyp shytyrman oqıǵa kútip tur. Áne bir alystan boı kórsetken qara-qura qubyjyqtardyń sıqyrshylar ekeninde kúmán joq: olar prınsessany alyp qashyp, kúımege otyrǵyzyp áketip barady, endi men qaıtken kúnde de osynaý qara nıettilerdiń oıyn iske asyrmaýǵa tıispin.

— Apyraı, munyń nátıjesi jel dıirmendermen bolǵan jaǵdaıdan da jaman bop shyqpasa ıgi edi, — dep abyrjydy Sancho. — Já, qoısańyzshy, senor, bular benedıktilik aǵaıyndar ǵoı, al kúımede áldenendeı bir saıahatshylardyń kele jatqany kámil. Rasy sol, meıirbandy myrzam, aıtqanymdy tyńdap, raıdan qaıtyńyzshy, áıtpese taǵy da shaıtan túrtip shataqqa shyrmalýyńyz ǵajap emes.

— Aıttym ǵoı saǵan, Sancho, shytyrman oqıǵa degennen sen áli múldem maqurym adamsyń, — dedi narazy Don Kıhot. — Aıtqanym aıdan anyq, oǵan qazir-aq kóziń jetetin bolady.

Sol arada ol ilgerirek ozyp ketti de, joldyń qaq ortasyna baryp turdy, sosyn monahtar ózin estıtindeı jerge jaqyndaǵanda qatty daýystap:

— Qutyrynǵan qubyjyqtar! Kúımege otyrǵyzyp kúshtep alyp bara jatqan asyl tekti prınsessalardy qolma-qol bosatyńdar qane! Olaı bolmaǵan kúnde zulymdyqtaryńa laıyqty jaza beriledi: taban astynda jan tapsyrýǵa daıyndalyńdar! — dedi.

Tizgin tartyp tura qalǵan monahtar Don Kıhottyń súdini men sózinen úreıleri qalmaı, bylaı dep jaýap qatty:

— Senor kavalero! Biz qutyrynǵan qubyjyq emespiz, benedıktilik

ınoktarmyz , óz sharýamyzben ketip baramyz, al kúımede qoldy bolǵan

prınsessalar bar ma, joq pa — odan múldem beıhabar adambyz.

— Tátti sózben aldarqata almaısyńdar meni. Men senderdi, eki júzdi surqıalardy, baıaǵydan bilem, — dedi Don Kıhot.

Sosyn jaýap kútpesten Rosınantyn shpormen tebinip jiberip, naızasyn kóldeneń ustaǵan qalpy, ashýdan jaryla jazdardaı bop álgi monahtardyń birine qaraı ójettene umtyldy: eger anaý qıamettiń aldyn alyp qashyrdan qulaı ketpegeninde Don Kıhot ony buǵan kúshpen májbúr eter edi, oǵan qosa ony aýyr jaraqattap, bálkim tipti óltirip te jibergen bolar edi. Seriginiń qandaı kepke tap bolǵanyn kórgen ekinshi monah yryqqa kóngish qashyrynyń búıirin ókshesimen bir teýip jeldeı esip zaýlaı jóneldi.

Sol eki arada eseginen jedel sekirip túsken Sancho Pansa jerde qulap jatqan adamǵa jetip baryp, ústindegi kıim-keshegin sheshe bastady. Osy sát onyń qasyna qashyr aıdaýshy eki malaı júgire jetip, monahty nege sheshindirip jatqanyn surady. Sancho Pansa olarǵa bul ózine tıesili olja ekenin, óıtkeni aıqasty qojaıyny Don Kıhottyń utqanyn aıtyp jaýap berdi. Qashyr aıdaýshylar ázildi túsinbeıtin jandar edi jáne aıqas degennen de, olja degennen de dym habary joq-tuǵyn, sóıtip Don Kıhottyń kúımege baryp saıahatshy hanymmen tildesip jatqanyn paıdalanyp, tarpa bas salyp Sanchony jerge jyqty da, saqalynan bir tal qaldyrmaı julyp, aıaýsyz tepkige aldy, qatty tepkilegenderi sonsha, anaý aqyrynda es joq, tús joq sulap tústi. Záreden záre qalmaı, quty qashqan, óńi qaǵazdaı qýaryp ketken álgi qý monah asyl ýaqytty bosqa jibermeýge tyrysyp, qashyryna minip aldy da, osy bir arpalysty áýdem jerden baqylap, ózin kútip turǵan serigine qaraı shaba jóneldi, sosyn ekeýi bunyń nemen tynaryn tospastan ármen qaraı asty; quddy bir sońdarynan shaıtannyń ózi sham alyp túskendeı, ústi-ústine tynymsyz shoqynysyp bara jatty.

Sol tusta, álginde aıtylyp ótkendeı, Don Kıhot ta kúımede otyrǵan hanymmen tildesip jatqan bolatyn.

— Senora! — dep bastady ol. — Sán-saltanatyńyzǵa quldyq, qazirden bastap kóńil qalaýyn oryndaı berińiz, endigi jerde óz erkińiz ózińizde, óıtkeni sizdi alyp qashqandardyń qara nıeti qýatty bilegimmen kúıretilip, kúl-talqan etildi. Ózińizdi qutqarǵan adamnyń atyn bilmegenińiz saldarynan azap shekpeýińiz úshin aıtyp qoıaıyn, men — asqan sulý Dýlsıneıa Tobosskaıadan dámeli, kezbe rysar jáne shytyrman oqıǵa izdeýshi Lamanchalyq Don Kıhot degen bolamyn. Al, endi kórsetken qyzmetime syı aqy retinde surarym bireý ǵana: Tobosoǵa, júregimniń ámirshisine baryńyz, men jiberdi deńiz, sosyn oǵan ózińizdi bosatý úshin ne istegenimdi túgel baıandap berińiz.

Don Kıhottyń osy sózdi aıtyp úlgerýi muń eken, hanymnyń nókerinde kele jatqan malaıdyń biri, ózi bıskaılyq, Don Kıhottyń kúımeni toqtatyp qoıǵanyn jáne kelgen izderimen keıin qaıtýdy, Tobosoǵa barýdy talap etip turǵanyn kórip, oǵan jaqyn kelip naızasyna jarmasa ketti de, júrek aınıtyn kastıldik jáne barynsha burmalanǵan bıskaılyq tilde:

— Ket, qaıqaı, kavalero, jolda sen bolma! Jaratqanmen ant etem, kúımeni jibermeısiń, men seni óltiredi, áıtpese men bıskaılyq emes! — dedi.

Don Kıhot onyń ne aıtpaq bolǵanyn jaqsy túsindi.

— Eger sen kembaǵal qara sharýa bolmaı, kavalero bolsań, essizdigiń men eserligiń úshin sazaıyńdy bergen bolar edim, — dedi ol miz baqpaǵan qalpy.

Bıskaılyq bolsa, buǵan bylaı dep jaýap berdi:

— Men kavalero emes? Qudaımen ant etem, hrıstıan sıaqty ótirik soǵasyń. Qane, laqtyr naıza, semser usta — kimdi kim eken, kóremiz! Bıskaılyqtar jerde de, teńizde de, qaıda bolsa sonda, saǵan — ıdalgo. Basqasha aıtasyń — ótirik aıtqysh bolasyń.

— Agrahes aıtqandaı, ony áli kóre jatarmyz, — dep kúbir etti Don Kıhot.

Naızasyn jerge laqtyryp, semserin sýyryp aldy da, qalqanyn keýdesine tosyp, bıskaılyqty turǵan ornynda jer jastandyrmaq nıetpen alǵa umtyldy. Bıskaılyq bolsa, istiń nasyrǵa shapqanyn baıqap qashyrynan túspekke oqtalǵan, óıtkeni ózi minip kele jatqan jalǵa alǵan jaman qashyrǵa onsha senimi joq-ty, biraq tek semser sýyrýǵa ǵana muǵdar tapty; sátine saı kelgen kezdeısoqtyq shyǵar, ol kúımeniń tap janynda turǵan; sony paıdalanyp bir kópshikti sýyryp aldy da, ony qalqan retinde keýdesine tosa qoıdy, sodan soń ekeýi qany qaraıǵan qas dushpandarsha aıqasa ketti. Sol arada turǵandardyń olardy tatýlastyrmaq bolǵan áreketinen túk shyqpady — bıskaılyq baldyr-batpaq tilinde aıqaıdy salyp, eger ózine aıqasýǵa múmkindik berilmese, onda qojaıyn áıeldi de, jolyna kóldeneń turǵan basqalardy da túgel qyryp salatynyn pash etti. Kúımede otyrǵan hanym, myna bolyp jatqan jaǵdaıǵa qatty tańyrqap ári odan qatty shoshynyp, delbeshige bylaıyraq shyǵýǵa ámir etti, sóıtip jan alys, jan beris shaıqasty áýdem jerde turyp baqylaı bastady. Bul kezde aıqas qyzyp, bıskaılyq Don Kıhotty ıyqtan ońdyrmaı bir qoıyp ta úlgergen-di, eger qalqany qorǵap qalmaǵanda, ony belýaryna sheıin shaýyp túsirýi de múmkin-di. Osynaý surapyl soqqynyń zardaby janyna qatty batqan Don Kıhot:

— Beý, Dýlsıneıa, júregimniń ámirshisi, sulýlyqtyń saltanaty! Shash-etekten keletin meıirim-qaıyrymyńyzǵa bola osynsha aýyr synaqqa basyn baılaǵan rysaryńyzǵa kómekke kelseńiz etti! — dep aıqaılap jiberdi.

Bıskaılyqtyń sharýasyn bir-aq sheshýshi soqqymen bitirýdi nıet qylǵan rysarymyz úshin osy sózderdi aıtý, semserdi syǵymdaý, qalqanmen múmkindiginshe qolaıly kólegeılený jáne jaýǵa qarsy umtylý — bári de bir-er qas-qaǵymda tynǵan is boldy.

Don Kıhottyń shabýylǵa shyqqan kezdegi tas-túıin turpaty býyrqanǵan ashý-yzasyn pash etip turǵan-dy, sondyqtan bıskaılyq qorǵanýǵa ázirlik jasaǵandy jón dep tapty. Ol kópshikti keýdesine basty, biraq turǵan ornynan tyrp ete almady, óıtkeni qashyryn ne olaı, ne bylaı burýǵa shamasy jetpedi, munyń sebebi shekten tys qatty boldyrǵan jáne mynadaı paryqsyz isterge daǵdylanbaǵan haıýanatqa aıaǵyn attap basý muń bolyp tur edi. Toq eterine kelgende, álginde aıtylǵandaı, Don Kıhot ylpyń-jylpyń bıskaılyqty qaq bólip shaýyp túsirmek oımen shabýylǵa shyqty; bıskaılyq kópshikpen qorǵanyp, ol da semserin joǵary kóterdi; úreıi ushqan kórermender bir-birine kúırete soqqy berýge ázir bul semserler qarsylasyn shapqanda ne bolaryn bilmekke, júrekteri túrshigip tosyp qaldy; al kúımedegi hanym bolsa, bul kezde kútýshi kelinshekterimen qosylyp jaratqannan járdem surap, qasıetti orynnyń bárine syı-saýqat jasaýǵa jáne barlyq ıspan monastyryna qarajat bólýge ýáde etip, bıskaılyq pen ózderiniń basyna tóngen osynaý zor qaterden aman alyp qalýyn ótinip jatyr edi. Biraq, tap osy arada, úlken ókinishimizge qaraı, Don Kıhot ómirin jazǵan alǵashqy shejireshi onyń budan arǵy erlikteri jaıynda tarıh jumǵan aýzyn ashpaıdy degendi jeleý etip, jekpe-jek baıanyn doǵarady da, sońyna núkte qoıady. Alaıda, onyń ǵumyrnamasyn jazǵan ekinshi shejireshi, ashyǵyn aıtqanda, osynaý nazar aýdarýǵa ábden tatyrlyq oqıǵalardyń orynsyz umyt bolýyna jol bergisi kelmepti, lamanchalyq jazýshylardyń óz arhıvinde nemese jazý ústelinde izgi nıetti rysarymyzǵa arnalǵan áldenendeı bir qoljazba qaldyrmaıtyndaı áýestikten ada-kúde maqurym bolǵanyna ılana almapty; osynaý unamdy oqıǵanyń aıaǵyn taýyp alarmyn degen úmitten qol úzbeýiniń de sebebi osy oıdy ózine turaqty serik etkendiginen edi jáne onysy da jón bolypty: jaratqan ıemizdiń járdemimen ol ony tapty da, biraq qalaı tapty — bul jaıynda ekinshi bólimde áńgimelenedi.

İH taraý

Bul taraýda jaýjúrek bıskaılyq pen kózsiz batyr lamanchalyq arasyndaǵy jekpe-jektiń qalaı aıaqtalǵanynyń jaı-japsary baıandalady

Osy hıkaıanyń birinshi bóliminde biz er júrek bıskaılyqpen jáne aıbyndy Don Kıhotpen olar jalań semsermen tónip kelip bir-birin endi-endi bar kúshpen shapqaly turǵan shaqta, eger de aqyry osylaı kúırete soqqy berýdiń sáti túsken jaǵdaıda quddy anardy qaq bólgendeı birin-biri joǵarydan tómen qaraı tilip túsiretinine esh kúmán qalmaǵan tusta qoshtasqan bolatynbyz; al, endi qoshtasqan sebebimiz avtor eń qyzyqty degen jerine kelgende kilt toqtap, odan ári ne bolǵanyn qaıdan bilý keregin de kórsetpesten, unamdy hıkaıasynyń sońyn short úzip tastaǵan bolatyn.

Bul jaǵdaıat meni qatty qynjyltty, osynaý azyn-aýlaq betterden tapqan súıinishimniń ornyn, myna tartymdy týyndyǵa, óz paıym-túsinigimshe, jetpeı turǵan qyrýar bet qashan qolyma tıgenshe qandaı mehnatty joldan ótýge tıispin degen oıdan týǵan kúıinish almastyrdy. Oǵan qosa, osynshalyqty aıtýly rysardyń teńdessiz erlikterin sýrettep jazatyn bir oqymysty oǵlannyń shyǵa qoımaǵany — maǵan tipten adam sengisiz ári shekten tys oǵash nárse ispetti kórindi, óıtkeni shytyrman oqıǵalardy izdeýmen máńgilikke dańqy ketken kezbe rysarlardyń bári de shejireshige kende bolmaǵan edi — árqaısysynyń bir-birden, keıde tipti eki-ekiden oqymystysy bolǵan-dy, olar rysarlardyń daǵdyly qareketterin sıpattaýmen ǵana shektelip qalmaı, bizge olardyń oı-armandaryn, sonyń ishinde tipti túkke tatymaıtyndaryn da, olardyń barlyq paryqsyz qylyqtaryn, sonyń ishinde ózderi jurt nazarynan muqıat qymtap júrgenderin de, málim qyldy: osy turǵydan alyp qaraǵanda, izgi nıetti rysarymyzdyń taǵdyr ózin Platır men sol ráýishtesterde jetip artylatyn ıgilikten qaǵajý qaldyrardaı sátsizdikke ushyraýy múldem múmkin emes-ti.

Sonymen, óz basym asa qyzyqty bul hıkaıa qıýy qashyp, aıaqtalmaı qala berer degen oıdan aýlaq bolǵam-dy — dúnıedeginiń bárin joıyp, jalmap qoıatyn zulym ýaqyt ony da jutyp nemese jasyryp tastaǵanyna senimdi edim. Oǵan qosa, eger Don Kıhottyń qoımasynan Enarestik nımfalar men baqtashylar jáne Qyzǵanyshtan saýyqtyrý sekildi osy taıaýda ǵana jaryq kórgen kitaptar tabylǵan bolsa, onda onyń bastan keshken hıkaıasy da tym kóne bolmaýy kerek qoı, tipti qaǵaz betine túspegen kúnniń ózinde de, báribir bul jáıt onyń selolastary men kúlli Lamancha óńirine málim bolýǵa tıis qoı dep oıladym. Osynaý boljam meni qatty tolǵandyryp, aıtýly ıspanymyz Lamanchalyq Don Kıhottyń, lamanchalyq rysarlyqtyń shyraǵy jáne sharaınasy, myna búgingi zamanda, myna ózimiz ǵumyr keship jatqan qyrsyǵy arylmaǵan kezeńde jábir kórgenderge arasha túsýge, jesirlerge járdemdesýge, qyz-qyrqynǵa, ásirese kúıeýge shyqpaǵandyǵynyń kúıiginen qolyna qamshy alyp, jorǵaǵa minip taý men tasty aralap serýendep júretinderge, — baǵzy zamanda, shynymen-aq álgindeı kári qyzdar bolǵan: olar seksenge kelgenshe ǵumyr jasap, eger áldenendeı raqymsyz bireý, áldebir jol toryǵan qaraqshy nemese dúleı dáý abyroıyn tógip júrmese, birde bir túnin ońasha otaýda ótkizbeı-aq, sheshelerine uqsap pák kúıinde tabytqa túsetin, — mine, osyndaı beıbaqtarǵa qamqorlyq jasaýǵa mindetti kezbe jaýyngerdiń bar aýyrtpalyǵy men paryzyn tuńǵysh bolyp óz moınyna artqan rysardyń ómiri men bastan keshken ǵajaıyp oqıǵalary jaıynda naqty da nanymdy derekter tabý jónindegi qulshynysymdy arttyra tústi. Toq eterin aıtqanda, osy jáne basqa da isteri úshin Don Kıhotymyzdy ár kezde jáne jerine jetkize maqtap-madaqtaý qajet dep bilemin, onymen birge osynaý tartymdy hıkaıanyń aıaǵyn tabý jolynda etken eńbek, tókken terim úshin meni de maqtap qoıǵan artyq bolmas edi; degenmen, áýeli jaratqan ıemiz, sosyn kezdeısoqtyq pen jazmysh septigin tıgizbese, yqtıatty oqyrmanǵa osynaý hıkaıa tartý eter eki saǵatqa jýyq mólsherdegi kóńil kóterý men raqatqa batý baqytynan adamzat balasy máńgilikke aırylyp ta qalýy yqtımal ekenin ózim bek jaqsy bilip otyrmyn. Al, onyń aıaq jaǵy mynadaı jaǵdaılar ústinde tabylyp edi.

Bir kúni Toledodaǵy Alkana kóshesimen kele jatyp bir balaqaıdyń jibek satatyn saýdagerge dápterler men eski qaǵazdardy ótkizip jatqanyna kóńil aýdardym, ózim oqýǵa qumar adam bolǵandyǵymnan, qolyma ne tússe sony oqı beretin, tipti kósheden taýyp alǵan bir japyraq qaǵazdy da oqıtyn daǵdym bolǵandyqtan, osynaý qanǵa sińgen ádetimmen balanyń satyp turǵan dápteriniń birin qolyma alyp, árip tańbalaryna qarap munyń arab áripteri ekenin túsindim. Túsinýin túsingenimmen, oqı almadym, sondyqtan muny maǵan oqyp bere alatyn álde bir morısk¹⁸ ótip bara jatqan joq pa eken dep jan-jaǵyma qarana bastadym — aıta ketken artyq bolmas, Toledoda mundaı aýdarmashylar adym attaǵan saıyn derlik ushyrasady, sondyqtan eger maǵan tipti budan da góri baǵalyraq jáne kónerek tildiń aýdarmashysy qajet bola qalsa, ony izdep tabý da qıyndyqqa soqpas edi. Aqyr sońynda taǵdyr meni bir morıskige tap qyldy da, oǵan tilegimdi túsindirip aıtqan boıda ol dápterdi qolyna alyp, ortasynan ashyp jiberip oqı bastady, sóıtip birneshe joldy oqyǵan boıda qarqyldap kúle bastady. Men odan nege máz bop jatqanyn suraǵanymda ol maǵan dápterdiń jıegindegi eskertpeler kúlkisin keltirgenin aıtty. Men odan aýdaryp berýin suradym.

— Myna arada, jıekterde, bylaı dep jazylypty, — dedi ol kúlkisin tıa almaǵan kúıi: — Osy hıkaıada esimi óte jıi atalatyn Dýlsıneıa Tobosskaıa, jurttyń aıtýynsha, shoshqa etin tuzdaýdyń asqan sheberi bolypty jáne osy taqyrypta áńgime týa qalǵanda búkil Lamanchada aldyna jan salmaǵan kórinedi.

Dýlsıneıa Tobosskaıa esimin estigende ne derimdi bilmeı ańyryp qaldym, óıtkeni sol sátte-aq basyma: “Bul dápterlerge Don Kıhottyń hıkaıasy túsirilgen ǵoı!” degen oı sap ete qalǵan-dy. Osy boljam degbirimdi ketirip, morıskiden dereý taqyrybyn oqyp berýin suradym, anaý paraq betinen avtor qaǵazǵa qalaı túsirse sol kúıinde arab tilinen kastıl tiline qolma-qol aýdaryp: Arab tarıhshysy Sıd Ahmed Benınhalı jazǵan Lamanchalyq Don Kıhottyń ǵumyrbaıany dep oqyp berdi. Osy arada men shamam kelgeninshe barynsha saqtyq jasaýǵa tyrystym, sóıtip aqyry hıkaıanyń aty qulaǵyma shalynǵan sátte-aq boıymdy bılep alǵan qýanysh sezimin ishte tunshyqtyrýymnyń sáti tústi. Jibek satýshyǵa jetip baryp, barlyq dápter men qaǵazdy qolynan julyp aldym da, baladan bárin jarty realǵa satyp aldym; eger balaqaı ańǵarympazdaý bolǵanda jáne eger osyny qolǵa túsirýdi qalaı arman etip júrgenimdi bilgende, onda ol menen, bálkim, alty real, tipti odan da kóp alǵan bolar edi. Odan soń morısk ekeýimiz shirkeýdiń aýlasyna kirdik, sol jerde men oǵan ne surasa sony beretinimdi aıtyp, osy dápterlerdegi Don Kıhotqa qatystynyń bárin eshteńe qaldyrmaı jáne óz janynan eshteńe qospaı kastıl tiline aýdaryp berýin suradym. Eki arroba júzim men eki fanega bıdaıdy qanaǵat tutqan morısk ári jatyq etip, ári burmalamaı jáne barynsha qysqa merzimde aýdaryp berýge ýáde etti. Jumystyń tezirek júrýin jáne osynaý asa baǵaly oljadan qol úzip qalmaýdy kózdep morıskini úıge ákep jatqyzdym, sóıtip ol bul hıkaıanyń bárin bir jarym aıǵa jetpeıtin merzim ishinde tap osy jerde baıandalyp otyrǵandaı qalypta aýdaryp berdi.

Birinshi dápterden Don Kıhottyń bıskaılyqpen aıqasynyń barynsha nanymdy beınelengen sýretin keziktirdim. Hıkaıada baıan etilgen jaıdan aýytqý bolmaı, ekeýi de ólispeı-berispeıtin keıipte beınelenipti, ekeýi de semserin joǵary kóterip alǵan, biri qalqanmen, ekinshisi — kópshikpen kólegeılengen, al bıskaılyqtyń qashyry bolsa tipten tiri sekildi: arbalet oǵy jetetindeı qashyqtyqtan-aq onyń jeke menshik emes, jalǵa alǵan qashyr ekeni ańǵarylyp tur. Bıskaılyq beınesiniń astyna: Don Sancho de Aspeıtá — shamasy, ony osylaı ataǵan bolý kerek, al Rosınanttyń astyna — Don Kıhot dep jazylypty. Rosınanttyń sýreti tamasha salynǵan: turqy uzyn, suryqsyz, boldyrǵan, aryq, qabyrǵasy yrsıǵan, búıiri solyńqy sıqy oryndy da sátti tabylǵan laqap atyn ábden-aq aqtap tur. Ármenirekte Sancho Pansa esegin sýlyǵynan ustap tur, onyń astyna: Sancho Sankas dep jazylypty; sýretke qaraǵanda, Sanchonyń qaryny qabaqtaı, boıy alasa, aıaǵy uzyn kórinedi — onyń Pansa jáne Sankas atalyp ketkeni de osydan bolsa kerek: bul eki laqap esim hıkaıamyzdyń betterinen jıi-jıi jolyǵyp otyrady. Taǵy da birqatar usaq-túıek erekshelikti atap ótken artyq bolmas edi, biraq olardyń aıta qalarlyqtaı máni joq jáne hıkaıany dál osy qalpynan da góri shynshyl ete túsýge septigin tıgize almaıdy, al endi qandaı hıkaıa da tek shynshyl bolǵan kezde ǵana unamdy bolatyny belgili ǵoı.

Basqa emes, tap osy hıkaıanyń shynshyldyǵyna kúmán keltiretin jalǵyz ǵana nárse bar, ol — avtorynyń arab ekendigi; al endi sýaıttyq bul taıpanyń ózgeden erek qasıeti ekeni málim; jalpy alǵanda, arabtar — bizdiń ata jaýymyz, sondyqtan avtordyń ósirińkirep aıtýdan góri kemitińkirep aıtýǵa beıimdik bildiretinin boljaý qıyn emes. Jáne, menińshe, tap solaı bolǵan da sekildi, óıtkeni osynaý óte bir izgi nıetti rysardy maqtaýǵa ábden bolatyn jáne maqtaýǵa mindetti de jerde onyń unamdy isteri jaıynda ádeıi úndemeı qalatyn tárizdi; bul onyń aram oılylyǵyn ańǵartady, eger ol muny qasaqana istegen bolsa, onda tipten jaman: óıtkeni, durysynda, tarıhshylar anyǵy men shyndyǵyn aıtatyn jáne bas paıda da, qorqynysh ta, qastyq ta, dostyq ta aqıqat jolynan taıdyra almaıtyn barynsha ádil bolýǵa tıis ári mindetti de ǵoı; al, aqıqat degenimiz — ýaqyt básekelesi, qareket qazynasy, ótkenniń kýágeri, búginginiń ónegesi, bolashaqqa arnalǵan eskertpe bop tabylatyn tarıhtyń týǵan qyzy emes pe. Bul hıkaıadan qyzǵylyqty kitap ataýlydan talap etýge bolatynnyń bárin de tabatynyńyzǵa senemin; al kemshilikterine kelsek, eger ondaı nárse baıqalyp jatsa, oǵan kináli, menińshe, áste de hıkaıadaǵy áńgime aıasy emes, onyń ıt minez avtory ǵana bolmaq. Sóıtip, endi aýdarmaǵa sener bolsaq, onyń ekinshi bólimi bylaısha bastalmaq.

Qaıtpas-qaısar, qatty ashýly saıyskerlerimiz qylpyldaǵan semserin siltemekke oqtalǵan sátterinde olardyń qatýly júzderine qarap-aq kókten de, jerden de jáne tozaqtan da aıyl jımaıtynyn ańǵarýǵa bolatyndaı edi. Alǵashqy bop qyzýqandy bıskaılyq soqqy jasady, onyń bar kúshpen jáne sonshalyqty ashý-yzamen urǵany sonsha, qolyndaǵy semseri taıqyp ketpegende osy bir ǵana soqqynyń ózi-aq myna qatygez aıqastyń da, ana rysarymyzdyń barlyq shytyrman oqıǵasynyń da aqyry osy bolǵan bolar edi; biraq Don Kıhotty budan góri mańyzdyraq isterge saqtap júrgen meıirban taǵdyr dushpan qolyndaǵy semserdi taıqytyp, soqqysy sol jaq ıyǵyna ǵana tıetindeı, onda da eleýli zardap shektirmeı, tek saýyty sol jaq búıirinen sógilip, jol-jónekeı qulaǵy men dýlyǵasy ǵana shekilip ketetindeı etip buryp jiberdi. Sol boıda saýyty záreni ala gúrs etip jerge qulap tústi de, rysarymyzdyń syqpyty adam aıarlyq bop qaldy.

Qudaı saqtasyn, óziniń qandaı kepke tap bolǵanyn kórgen lamanchalyǵymyzdyń qalaı qutyrynyp ketkenin sýretteýge laıyqty sóz tabar adam bar ma eken bul dúnıede! Qoı, odan da áńgimemizdi ármen jalǵaǵanymyz jón shyǵar. Sóıtip, Don Kıhot qaıtadan úzeńgige shirendi de, semserin qos qolymen burynǵydan da beter qatty qysa ustap bıskaılyqty kópshigimen qosa basynan qulashtap turyp bir perdi, ońdyrmaı qatty urǵany sonsha, álgindeı ájeptáýir qorǵaýyshy bolǵanyna qaramastan bıskaılyq quddy bir tóbesinen taý qulaǵandaı sezindi, tanaýynan, aýzynan, qulaǵynan qan shúmektep aǵyp, teńselip ketti, eger qashyryn moınynan qushaqtaı almaǵanynda, sóz joq, jerge jalp ete túseri anyq-ty, biraq kelesi sátte úzeńgiden aıaǵy shyǵyp ketti de, qushaǵy jazylyp sala berdi, sol sát surapyl soqqydan shoshynǵan qashyry da tórt aıaqtaı tebinip alǵa qaraı atqaqtaı jónelip, uzamaı ıesin jerge atyp urdy.

Don Kıhot bul jaılarǵa bylq etpeı bezere qarap turdy; bıskaılyq jerge qulaǵan sátte atynan sekirip tústi de, jaýynyń janyna jetip baryp, semseriniń ushyn kózine kezep turyp berilýge ámir etti, óıtpegen kúnde basyn shaýyp tastaıtynyn eskertti. Záresi zár túbine ketken bıskaılyqtyń bir aýyz til qatýǵa áddi kelmedi; eger osy ýaqytqa sheıin kúımede ne isterdi bilmeı abdyrap, qaqtyǵystyń artyn baǵyp otyrǵan áıelder rysarymyzdyń qasyna júgirip kelip, ózderine qaıyrym kórsetip, meıirim jasaýyn — malaılaryna aıaýshylyq bildirýin qoıarda qoımaı jalynyp suraı bastamasa, bıskaılyqtyń shynymen bir pálege ushyraıtyny kámil edi (óıtkeni, yza býǵan rysardyń eshteńeden taıynatyn túri joq-ty). Don Kıhot bolsa, olardyń ótinishine tákappar keıipte mańǵazdana jaýap qatty:

— Súıkimdi senoralar! Árıne, ótinishterińizdi qýana-qýana oryndaımyn ǵoı, biraq bir shartym men eskertpem bar: myna rysar maǵan Toboso atalatyn qalaǵa, asqan sulý doná Dýlsıneıaǵa barýǵa, oǵan ózin meniń jibergenimdi aıtýǵa ýaǵda bersin, al buǵan ne isteıdi, ony hanymnyń patsha kóńili biledi.

Záre-quty qalmaǵan áıelder mynanyń ózderinen ne talap etip turǵanyn da túsinbeı, tipti Dýlsıneıa deıtinniń de kim ekenin surap bilmesten, malaıdyń buıryqty buljytpaı oryndaıtynyna ýáde berdi.

— Endeshe, bopty, sózderińizge sendim. Jazaǵa ábden laıyqty bolsa da, buǵan endi eshqandaı jábir kórsetpeımin, — dedi Don Kıhot.

H taraý

Don Kıhot pen atqosshysy Sancho Pansanyń arasynda bolǵan asa qyzyqty áńgime jaıynda

Monahtardyń malaılary jaqsy syı-qurmet kórsete qoımaǵan Sancho Pansa bul kezde áreńdep boıyn tiktegen, sóıtip jekpe-jekti zeıin sala baqylap turyp qudaıǵa oısha jalbarynýmen bolǵan: ol qudaıdan Don Kıhotty jeńiske jetkizýin jáne araldy jaýlap alýǵa járdemdesýin suraǵan-dy, rysardyń ýaǵdasy boıynsha araldyń gýbernatory bolyp atqosshysy taǵaıyndalýǵa tıis-ti. Qaqtyǵys aıaqtalyp, Don Kıhot Rosınantqa qaraı bet alǵan boıda Sancho úzeńgisin aıaǵyna tospaqqa umtyldy, sóıtip rysarymyz atqa qonǵaly jatqanda dereý onyń aldyna tizerleı ketip, qolynan shap berip ustap, súıip aldy da:

— Qaıyrymdy myrzam, senor Don Kıhot, osynaý qatygez aıqasta jeńip alǵan aralyńyzǵa meni gýbernator etip qoıyńyzshy. Ol aral qanshalyqty úlken bolsyn meıli, báribir men onda jer júzindegi qaı gýbernatordan da kem gýbernatorlyq etpeımin, — dedi.

Don Kıhot oǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Esińde saqta, Sancho baýyrym, bul aral úshin aıqas emes, bul da, osy sekildi basqalary da, jol boıyndaǵy shytyrman oqıǵalarǵa jatady, munda seni kútetin qashanǵy sybaǵa — bas súıegińdi opyryp jiberedi nemese qulaǵyńdy kesip alady, saǵan tıetin basqa úles joq. Kishkene shydaı tur,

seni araldyń gýbernatory etip taǵaıyndap qana qoımaı, odan da joǵaryraq kóterýime múmkindik beretin talaı shytyrman oqıǵa jolyǵady áli bizge.

Sancho Don Kıhotqa qaıta-qaıta alǵys jaýdyrdy, sosyn taǵy bir márte qolynan jáne saýytynyń eteginen súıgen soń ony Rosınantqa otyrǵyzyp jiberdi de, ózi esegine qarǵyp minip myrzasynyń sońynan tepeńdep tartyp berdi; al anaý bolsa, saıahatshy áıelderge bir aýyz til qatpastan, tipti olarmen qoshtaspastan bort-bort jeldirtip jaqyn jerdegi toǵaıǵa baryp kirdi. Sancho esegin baryn sala kósiltkenimen, Rosınanttyń tuıaǵyna tutqıyldan jel bitkendeı atqosshyǵa jetkizer bolmady, aqyr sońynda anaý myrzasyna ózin tosa turýyn surap aıqaılaýǵa májbúr boldy. Don Kıhot silesi quryǵan atqosshysynyń tilegin oryndap tizgin tartty, anaý ony qýyp jetken boıda:

— Sizge myna nárseni aıtqym keledi, senor: bir shirkeýge baryp boı tasalaı turǵanymyz jaman bolmas edi. Óıtkeni, jańa ózińiz aıqasqan adamdy óte bir qasiretti jaǵdaıda qaldyryp kettik emes pe, sondyqtan jaman aıtpaı jaqsy joq, Qasıetti aǵaıyndyq sap ete qalyp bizdi ustap alýy múmkin ǵoı. Odan qashan erkindik alǵansha, aq-adal sózim, kózimizge kók shybyn úımeleri kámil, — dedi.

— Toqtaı tur, — dedi Don Kıhot. — Qan tókkeni úshin kezbe rysardy, ol qandy qansha márte tóksin meıli, sotqa tartqanyn qaıdan kórdiń álde bir jerden oqydyń ba?

— Qan tógis jaıynda eshteńe de estigen emen jáne ómirimde eshkimniń qanyn tógip baıqap kórgem joq, — dep jaýap qatty Sancho. — Biletinim bireý ǵana, kúre joldyń ústinde shataq shyǵarǵandardy Qasıetti aǵaıyndyq arqasynan qaǵa qoımaıdy, qalǵanynda sharýam joq.

— Qapa bolma, dostym, — dedi Don Kıhot, — seni Aǵaıyndyq túgili haldeılerdiń de qarmaǵynan qutqara alam. Biraq, sen maǵan aq-adal shynyńdy aıtshy: ózimizge málim elderdiń biri bolmasa birinen menen asqan jaý júrek rysardy kezdestirdiń be óziń? Áldenendeı bir rysardyń menen de góri batylyraq shabýylǵa shyqqanyn, ójettikpen qorǵanǵanyn, asqan sheberlikpen soqqy bergenin, dushpanyn lezde tóńkerip tastaǵanyn kitaptardan oqyǵanyń boldy ma?

— Nesin jasyram onyń, ómirimde bir de bir kitap oqyǵan emespin, óıtkeni oqı da, jaza da bilmeımin, — dep moıyndady Sancho. — Qudaıdan tilerim, tek sol jaý júrektigińiz úshin bir jaısyzdaý mekenjaıda oryn teýip qalmasańyz etti. Al, endi meniń de aıtqanymdy bir tyńdańyz, taqsyr, sizge mindetti túrde emdelý kerek, — qulaǵyńyzdan aqqan qan tıylmaı tur, qorjynymda korpıa men azdaǵan aq maı bar.

— Eger Ferabras bálzamy salynǵan qutyny jolǵa ala shyǵýdy umytyp ketpegenimde sonyń báriniń esh qajeti bolmas edi: álgi bálzamnyń bir tamshysy bizge ýaqytty da, dári-dármekti de únemder edi, — dedi Don Kıhot.

— Ol neǵylǵan quty jáne ol neǵylǵan bálzam? — dep surady Sancho Pansa.

— Bul bálzamnyń reseptin jatqa bilem, — dep jaýap qatty Don Kıhot. — Ol janyńda bolsa ólimnen de qoryqpaýǵa bolady, qandaı jaraqat ta qaýipti emes. Men sony daıyndap, saǵan berip qoıaıyn, al sen qyzý shaıqas ústinde meni belimnen qaq bólip shaýyp túsirgenin kórseń, — al mundaı jaǵdaılar kezbe rysarlar basynda jıi bolyp turady, — kóp oılanyp jatpastan, denemniń jerge qulap túsken bóligin abaılap kóterip al da, qan uıyp qalmastan buryn tezdetip erdiń ústinde qalǵan bóligine barynsha saqtyqpen aparyp qondyr — bul arada bárin oryn-ornyna quıyp qoıǵandaı etip jymdastyrý úshin edáýir eńbektenýge týra keledi. Sosyn maǵan atalmysh bálzamnan bar bolǵany eki jutym ǵana ishkizdir — sonda kóz aldyńda qur attaı bop shyǵa kelem.

— Olaı bolsa, — dedi Sancho Pansa, — araldy basqarýdan úzildi-kesildi túrde bas tartam jáne yjdaǵatty da adal qyzmetimniń ótemi úshin ótinip suraıtynym bireý ǵana: maǵan tek osynaý ǵajaıyp suıyqtyqtyń reseptin berińizshi, taqsyr. Onyń bir ýnsıasyna qaı jerde bolsyn eki realdan kem tólemeıtinine kepilmin, al bul aqshaǵa qalǵan ómirimdi qaıǵy-muńsyz ótkize alarym anyq. Árıne, áýeli ony ázirleý qanshalyqty qymbatqa túsetininin bilip alǵan jón-aq.

— Úsh assýmbrasynyń baǵasy úsh realǵa jeter-jetpes, — dedi Don Kıhot.

— Ne desem eken sizge, taqsyr! — dep daýystap jiberdi Sancho. — O ne bolǵanyńyz sizdiń, nege ony ózińiz daıyndamaısyz jáne meni nege úıretpeısiz?

— Asyqpa, dostym, — dedi Don Kıhot, — talaı qupıanyń syryn asham áli saǵan, basyńa talaı jaqsylyqty úıip-tógem áli seniń. Al, qazir, qane, emdeleıik — qulaǵym aýyryp shydatpaı barady.

Sancho qorjynnan korpıa men maıdy shyǵardy. Biraq sol arada byt-shyt bolǵan dýlyǵasyna kózi túsip ketken Don Kıhot alaı-túleı sezim keship, esten tanyp qala jazdady; sosyn qolyn semseriniń tutqasyna qoıyp, kókke kóz tigip otyryp:

— Aspan men jerdi jaratýshynyń atymen jáne quddy bir qarsy aldymda

jatqandaı sezinip tórt qasıetti İnjildiń atymen ant etem, endigi jerde uly markız Mantýanskıı jıeni Baldýınniń ólimi úshin kek alýǵa sert bergennen keıin qandaı turmys keshse men de tap sondaı turmys keshem, ıaǵnı, anyǵyraq aıtqanda: ózime osynsha jábir kórsetken adamnan kek qaıtarǵanǵa deıin as-sý ishken kezde dastarqan jaıǵyzbaımyn, áıelimmen oınap-kúlmeımin, basqa da birdeńelerdi istemeımin — ne ekeni anyq esimde joq, biraq sonyń bári osy antyma kiredi, — dedi.

Sancho bolsa, buǵan jaýap retinde:

— Aqylǵa salyp kórińizshi, senor Don Kıhot, eger ana rysar buıryǵyńyzdy oryndap senora Dýlsıneıa Tobosskaıanyń aıaǵyna baryp jyǵylsa, bul onyń óz paryzyn oryndaǵany bolyp shyqpaı ma jáne jańadan bir qylmys jasamasa ony qaıtadan jazaǵa tartý obal bolmaı ma? — dedi.

— Myna tujyrymyń men eskertpeń kóńilge qonymdy-aq eken, — dedi Don Kıhot, — sondyqtan dushpanymnan taǵy bir márte kek alý jónindegi antymdy qaıtyp alam. Onyń esesine men rysarlardyń birinen tap osyndaı táýir dýlyǵany tartyp alǵanǵa deıin álginde aıtylǵan ahýalda turmys keshem dep jańadan ant etem jáne sol sózimde turam. Aıtqanym aıtqan jerde qalady dep oılaýshy bolma, Sancho, meniń úlgi eterim bar — Sakrıpantty aıtsa sengisiz áýrege salǵan Mambrınniń dýlyǵasy da tap osyndaı kepke tap bolǵany belgili ǵoı.

— Áı, marhabbatty myrzam-aı, ant ataýlyny túgel sýǵa soqsańyz etti! — dep daýystap jiberdi Sancho. — Ondaıdan tek densaýlyqqa zıan, qudaıǵa kúná. Oılap kórińizshi: dýlyǵa kıgen adamdy jaqyn ýaqytta jolyqtyra almasaq nettik? Sol burynǵysha muqtajdyq mehnatyn shekken kúıińizde antyńyzǵa adaldyq saqtap qala bermeksiz be? Óıtkeni, álgi aljyǵan shal markız Mantýanskıı ózine mindet qylǵannyń bárin óz moınyńyzǵa artqannan keıin sizge endi syrt kıimińizdi sheshpeı uıqtaýǵa, ashyq aspan astynda túneýge jáne basqa da kóp mashaqatty bastan keshýge týra keledi ǵoı. Onyńyz qalaı, senor, myna joldardyń uzyna boıymen qarýly adamdar emes, arbakeshter men mal aıdaýshylar ǵana júredi ǵoı, olar basyna dýlyǵa kımek túgili ondaı sózdi ómiri estimegen jandar.

— Qatelespe, — dedi narazy Don Kıhot. — Arada eki saǵat ótpeı-aq áldebir jol aıyryǵynan bizge Anjelıka sulýdy tartyp alý úshin Albrakaǵa bettegen áskerden de kóp qısapsyz qarýly adam jolyǵady.

— Já, qurysyn, sizdiń aıtqanyz-aq bola qoısyn, — dedi Sancho. — Tek qudaı sátin salyp, isimiz ońynan kelip, ózim sonsha arman etip júrgen álgi araldy jaýlap alatyn kún tezirek týsa eken, odan keıin kúl bolmasa búl bolsyn.

— Bul jaıynda alań bolma dep aıttym emes pe saǵan, Sancho: aral bolmasa Danıa nemese Sobradısa sekildi álde bir memleketti tabarmyz — bular seni shynymen qýantary kámil, óıtkeni bul memleketter qurlyqta oryn tepken ǵoı, sondyqtan onda ózińdi sýda júzgen balyqtaı sezinetin bolasyń. Al, ázirshe bul áńgimeni qoıa turaıyq, — odan da qorjynyńda talǵajaý eterlik birdeńe bar ma, sony qara: júrek jalǵap alaıyq ta, qonyp shyǵýymyzǵa bolatyn, sosyn jańa ózińe aıtqan bálzamdy, — qudaı atymen ant eteıin, qulaǵym aýyryp shydatpaı barady, — daıyndap alatyn qamal-saraıdy izdeýge qolma-qol attanyp keteıik.

— Mende bir bas pıaz, azdaǵan sútsirne jáne nannyń birneshe qatqan qabyǵy bar, — dep málimdedi Sancho, — biraq ózińiz sekildi aıbyndy rysarǵa mundaı taǵamdy jeý onsha jaraspaıtyn sekildi.

— Bul jaıynda túk eshqandaı túsinigiń joq eken-aý! — dep daýystap jiberdi Don Kıhot. — Sen jaqsy bilip qoıǵyn, Sancho, kezbe rysarlar tutas bir aı boıy nár syzbaı júrgendi ózderine zor abyroı sanaıdy nemese qolǵa ne tússe sony qanaǵat etedi. Eger men oqyǵan kitaptyń bárin sen de oqyǵan bolsań, onda bul saǵan tosyn nárse kórinbes edi, al men ózim sonshama kóp kitap oqyǵanymmen, birde-bireýinen kezbe rysarlardyń, — tek ilýde bir, óz qurmetterine arnalǵan as ta tók toı-dýmandarda bolmasa, — toıynyp tamaq ishkeni jaıyndaǵy eskertpeni taba almadym, al basqa ýaqytta olar ne bolsa sony qorek etetin bolǵan. Álbette, olardy múldem tamaq ishpegen jáne basqa da túrli tabıǵı qajettilikterin ótemegen deýge tipten de bolmaıdy, óıtkeni olar da ózimiz sekildi adamdar bolǵan, biraq, ekinshi jaǵynan, olar búkil ómirin derlik ormandar men shól dalalarda ótkizgen, qastarynda aspaz bolmaǵan — endeshe, olardyń ádettegi azyǵy myna qazir óziń maǵan usynyp otyrǵandaı tym qarapaıym bolǵan dep joramaldaýdyń eshqandaı sókettigi joq. Sol sebepti de, dostym Sancho, janym raqat tabatyn nárse úshin basyń aýyrmaı-aq qoısyn, bilmeıtin nárseń jaıynda bılik aıtpa, kezbe rysardy týra joldan taıýǵa ıtermeleme.

— Keshire kórińiz, taqsyr, — dedi Sancho, — biraq ózińizge aıtqanymdaı, men oqı da, jaza da almaımyn, sondyqtan rysarlyq salt-dástúr erejeleri degenińiz maǵan bir mylqaý dúnıe. Alaıda, aldaǵy ýaqytta, rysarlar sanatynda bolýyńyz sebepti, sizge tek keptirilgen jemis-jıdekti ǵana berip, ózimdi, rysar bolmaýym sebepti, ártúrli etti taǵamdarmen jáne jalpy basqa da qunarly azyqpen qamtamasyz etetin bolam.

— Kezbe rysarlar jalǵyz tek kepken jemis-jıdekti ǵana qorek etýge tıis dep otyrǵan joqpyn saǵan, Sancho, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot, — men tek jemister de rysarlardyń ádettegi azyǵy sanalǵanyn aıtqym kelgen, sondaı-aq olar dalada ósetin shópterdi de talǵajaý etken: ózim sekildi olar da ondaı shópterdiń mán-jaıyn jaqsy bilgen.

— Shópterdiń qadir-qasıetin ajyrata bilý degenińiz — bir ǵanıbet nárse, — dep tujyrdy Sancho, — sondyqtan bilimińizdiń qashan da bolsa bizge áıteýir bir kómegi tıeri kámil!

Sol arada ol azyqtaryn aldaryna jaıyp, ekeýi yń-shyńsyz otyryp tamaq ishýge kiristi. Onyń da, bunyń da qonalqaǵa jetip alýdy oılap tynyshy ketip otyrǵandyqtan, ári jutań, ári qurǵaq azyqtaryn áp-sátte jep bitirdi. Sosyn qaıtadan kólikterine otyryp, eldi mekenge kún jaryqta jetip almaq bop alǵyr aıańmen júrip ketti; alaıda uzamaı kún sáýlesi kúńgirttenip, onymen birge saıahatshylarymyzdyń oıǵa alǵandaryn oryndaý jónindegi úmitteri de kúńgirt tartyp sala berdi — dál osy kezde bular eshki baǵyp júrgenderdiń lashyǵy janynan ótip bara jatqan-dy, sondyqtan osy araǵa qona ketýdi uıǵardy. Seloǵa jete almaǵanyna Sancho Pansa qanshalyqty ókinishte qalsa, bul túndi ashyq aspan astynda ótkizetini jaıyndaǵy oı Don Kıhot úshin sonshalyqty qýanyshty boldy — bundaı jaǵdaılar oǵan naǵyz rysar ekendiginiń taǵy bir dáleli sekildi kórindi.

Hİ taraý

Don Kıhottyń baqtashylarmen ne jóninde áńgimeleskeni týraly

Baqtashylar olardy jyly qabaqpen qarsy aldy; Rosınant pen esegin kóńildegideı etip jaıǵaǵan Sancho qazanda pisip jatqan eshki etiniń ıisi burqyrap shyǵyp turǵan jaqqa qaraı bet almaqqa oqtalǵan: qazandaǵyny qarynǵa aýdaratyn mezgil bolǵan-bolmaǵanyn bilgisi kep ańsary aýǵan, biraq nıetin júzege asyrýdyń oraıy kelmeı qaldy, óıtkeni dál osy mezette baqtashylar qazandy ottan túsirdi de, qoı terisinen jasalǵan bóstekti jerge tósep jiberip derevnályq as-taǵamdaryn asyǵys-úsigis daıyn qyla qoıdy, sosyn meılinshe qonaqjaı keıippen qos saıahatshyny tamaqqa shaqyrdy. Tóńkerýli jatqan mal sýaratyn astaýdyń ústine otyrýdy Don Kıhotqa qolpash kórsete nusqaǵannan keıin qashany kúzetetin alty baqtashy túgel bóstekti qorshap alqa-qotan otyra qaldy. Don Kıhot sol orynǵa kelip jaıǵasty da, Sancho sharap quıylǵan múıiz qutyny áperip turmaq bop myrzasynyń art jaǵynda túregep turdy. Don Kıhot oǵan bylaı dep til qatty:

— Kezbe rysarlyq dep atalatyn qurylymnyń qanshalyqty izgilikti ekenin jáne onyń múddesine hal-qadarynsha qyzmet etip júrgenderdiń meılinshe qysqa merzimde, tipti kez-kelgen mınýtta, kópshiliktiń syı-qurmetine bólene alatynyn uǵynýyń úshin, Sancho, seni myna aqpeıil adamdarmen birge óz qasyma otyrǵyzǵym kelip tur, — men, ózińniń qojaıynyń ári týa-bitti senoryń jáne sen, atqosshym, — ekeýimiz bir ydystan as jep, bir qutydan sýsyn ishetin bolamyz, óıtkeni, ádette súıispenshilik jaıynda aıtylatyn: jalǵanda ol teńgermeıtin eshteńe joq, deıtin sózdi kezbe rysarlyqqa da baǵyshtaýǵa bolady.

— Myń da bir raqmet, — dedi Sancho, — alaıda, taqsyr, sizge mynadaı jaıdy aıtýǵa táýekel etip turmyn: eger de jeıtin birdeńem bolsa, ony túregep turyp-aq jáne ózimmen ózim japadan-jalǵyz turyp-aq, beıne ımperatormen bir dastarqanda otyryp tamaq jegendeı, tipti odan da zor súısinispen jegen bolar em. Al endi kúlbilteni qoıyp ashyǵyn aıtsam, men, árıne, qonaqta otyryp kúrketaýyq etin jegenshe, — ol jerde tamaqty asyqpaı shaınaýyń kerek, álsin-áli aýzyńdy súrtip qoıýyń kerek, sharapty qorǵalaqtaı ishýiń kerek, túshkirmeýge, jótelmeýge, ıaǵnı, erkindik pen ońashalyq erik beretin basqa da birdeńelerdi istemeýge tıissiń, — sóıtip kúrketaýyq etin jegenshe deıim-aý, tálimsimeı-aq, qysylyp-qymtyrylmaı-aq úıde otyryp pıaz ben nandy soǵyp alǵandy jón kórgen bolar em. Sondyqtan, marhabatty myrzam, kezbe rysarlyqqa azdy-kópti qatysy bar jáne oǵan qyzmet kórsetip júrgen adam retinde, oǵan qosa, taqsyr, óz atqosshyńyz retinde maǵan kórsetpekke nıet qylǵan syı-qurmetińizdi áldenendeı bir kiris kiretin ári paıdaly nársemen aıyrbastaǵanyńyz jaqsy bolar edi. Al, endi syı-qurmetińiz úshin sizge ábden rızamyn, biraq odan máńgi baqıǵa bas tartamyn.

— Qalaı bolǵan kúnde de, saǵan otyrýǵa týra keledi, óıtkeni ózin-ózi qor etkendi, qudaı zor etedi degen ǵoı.

Don Kıhot Sanchony qolynan tartyp, qasyna otyrǵyzdy.

Baqtashylar kezbe rysar degennen de, onyń atqosshysy degennen de habary joq jandar edi, — bunyń bári olar úshin baldyr-batpaq sóz bolatyn, — sondyqtan olar únsiz ǵana tamaqtaryn iship, eshki etiniń judyryqtaı-judyryqtaı kesekterin keremetteı shabytpen ári súısine qylǵytyp jatqan qonaqtaryna kóz tastap qoıyp otyrdy. Et jelinip bolǵannan keıin lashyq ıeleri bóstekke taý-tóbe ǵyp shoshqa jańǵaq tógip, ák tastan jasalǵandaı qatty dóńgelek sútsirneniń jarty bóligin ákep qoıdy. Al bul kezde quty da saparyn jalǵastyryp jatqan bolatyn: sý shyǵaratyn mashınanyń shelegine uqsap birese toly, birese bos kúıinde jıi-jıi sheńber aralap júrgendikten baqtashylar shyǵarǵan eki torsyqtyń birin qınalmaı-aq túgesip tastaǵan. Tamaqqa jaqsylap toıǵan Don Kıhot bir ýys jańǵaq alyp, soǵan zer sala qarap biraz otyrǵannan keıin bylaı dep sóılep ketti:

— Burynǵylar altynǵa balap áspettegen, qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan sol zamanǵa ne jetsin, shirkin — árıne, bizdiń búgingi temirge táýeldi bop qalǵan tusymyzda zor qundylyq sanalatyn altyn sol zamanda tegin boldy degennen emes, sol kezde ǵumyr keshken jandardyń: seniki jáne meniki degen eki sózdi bilmegendiginen týǵan uǵym edi bul. Sol bir qudaı jarylqaǵan zamanda barlyǵy da ortaq bolatyn. Kúndizge qajet azyqtan qamsyz bolýy úshin adamnyń qolyn sozyp, eńseli emenderge qaraı umsynǵany-aq jetip jatatyn, butaqtary da oǵan qaraı burylyp, bylbyraı pisken tátti jemisin shash-etekten tartý etetin. Aǵysy shapshań ózender men móldir bulaqtar qansha ishseń de sarqylmas dámdi de kirshiksiz taza sýymen shólin qandyratyn. Danagóı de eńbekqor aralar qýysty jartastar men keýekti aǵashtarda óz memleketterin ornatyp, alaqan jaıǵan jannyń bárin aıryqsha tátti eńbekteriniń til úıiretin jemisimen aqysyz-bulsyz jarylqap jatatyn. Tyǵyndyq jýan emender óz boılarynan jalpaq ta jeńil qabyǵyn sydyryp beretin — olar muny basqa bir oımen istemeıtin, sharapatyn tıgizýdi kózdeıtin, sóıtip adamdar onymen ózderiniń qarabaıyr baǵana-tireýmen ustatylǵan qujyralaryn jabatyn, — japqanda tek ánsheıin emes, jaýyn-shashynnan qorǵaný maqsatyn ǵana kózdeıtin. Ol kezde barlyq jerde birdeı dostyq, tynyshtyq jáne kelisim ústemdik etip turdy. Aýyr soqanyń qısyq túreni ol kezde áli túp anamyzdyń tósin tilip, sharapat toly ishki qurylysyn zertteýge táýekel ete qoımaǵan edi, óıtkeni onyń qunarly da keń shalqar aıasy sol tusta ózine ıelik etken balalaryn barlyq jerde birdeı jáne erikti túrde kóńilderi ne qalasa sonyń bárimen toıyndyryp, ishindirip jáne shattandyryp otyrǵan bolatyn. Ol kezde bıik tóbeler men jazyq dalalarda ústerine ar-uıatymyz qashan da búrkeýdi talap etken jáne búgin de talap etip otyrǵan jerdi ǵana qymsyna kólegeıleıtin kıim kıgen, jalań bas, bas kıim ornyna ımanjapyraq pen shyrmaýyqtyń balǵyn japyraqtarynan gúldeste taqqan, — sońǵy kezde bul sánge aınalyp, ony áshekeıleýge alýan sıpatta qubylta qoldanylatyn Tır púlishi men jibek paıdalanylady, — súıkimdi de ańqaý baqtashy qyzdar qydyrystap júretin jáne osyndaı kıim-keshegimen-aq olar, bizdiń ne isterdi bilmeı erigip, ne qıly oǵash nárselerdi oılap taýyp, áýreshilikke túsip júrgen zıaly hanymdarymyz sekildi pań da názik kóringen shyǵar. Ol kezde súıgen júrektiń ańsary qalaı aýsa solaı, jasandy túrde sándep-árlemeı-aq jáne astarlamaı-aq qarapaıym da tabıǵı túrde jetkiziletin. Shynshyldyq pen týrashyldyqta ótiriktiń, eki júzdiliktiń jáne jymysqylyqtyń juqanasy da bolmaıtyn. Paıdaqorlyq pen qaraýlyq búgingi kúni osynsha qorlap, qýǵynǵa salyp jáne pendeshilikke ıtermelep júrgen ádil sot ol kezde óte qaharly bolatyn, álgi atalǵandardyń ony basynýǵa nemese týra joldan taıdyrýǵa táýekel eterlik shamasy joq-ty. Jazany kóńil aýanyna qaraı bere salý degen nárse sottyń qaperine kirip te shyqpaıtyn, óıtkeni ol kezde bireýdi birdeńe úshin sotqa tartý degen bolmaıtyn. Qyzdar bolsa, álginde aıtyp ótkenimdeı, bazary boıynda, tıym da, tekserý de kórmeı, áldebireýdiń nápsiqumar azǵyndyǵy saldarynan jábir kórem dep te qoryqpaı, qalaǵan jerine baryp júretin, al eger qyz belgisin joǵaltar bolsa onda bul tek óz yqtıarymen jáne yqylasymen ǵana jasalatyn. Al, búgingi zalymdyq jaılaǵan zamanymyzda olardyń bári qorǵansyz, tipti olardy Krıttegi sekildi shyǵar joly shyrǵalań áldenendeı bir jańa qapasqa aparyp qamap tastasań da, — óıtkeni, nápsiqumarlyqtyń qurty áýede ushyp júredi, anaý álgi ant atqyr zıaly ortada júz kórsetýge qushtarlyqtyń qyrsyǵynan ashpaıtyn esigi, kirmeıtin tesigi joq, — tipti, sonyń ózinde de álgi qapastan olarǵa qaıran bolmas edi. Zaman oza kele álemde zulymdyq kóbeıgen ústine kóbeıe tústi, sóıtip aqyr aıaǵynda olardy qorǵaý úshin kezbe rysarlar ordeni jasaqtaldy, oǵan qyzdardy qorý, jesirlerge járdem berý, qarip-qaserler men joq-jitikterge kómektesý mindeti júkteldi. Mine, sol ordenniń bir múshesi myna men bolam, baqtashy baýyrlarym, sóıtip endi qazir óz atymnan jáne atqosshymnyń atynan sizderge as-sýlaryńyz ben qonaqjaı kóńilderińiz úshin alǵys aıtýdy jón kórip otyrmyn. Aqıqatyna kelgende, kezbe rysarǵa qol ushyn berý jer betinde ǵumyr keship júrgen barsha jannyń tól paryzy bop tabylady, biraq, osynaý óz mindetterińizdi bilmegenderińizge qaramastan meni aq kóńilmen qarsy alyp iship-jem bergenderińizdi bilip otyrǵandyqtan, esh jalǵany joq aq peıilderińiz úshin esh jalǵany joq maqtaý aıtqym keledi.

Rysarymyz osynaý uzyn-shubaq sózin aqyry aıaqtady, rasynda, bul sózdi múldem aıtpasa da dáneńe etpes edi, biraq buǵan baqtashylar ákelgen jańǵaqqa nazar bólýi túrtki bolyp, altyn zaman erekshelikteri esine orala ketip, sol týrasyndaǵy oı-túıinderin eshki baǵýshylarmen bóliskisi kelgen-di, al álgiler bolsa oǵan ne shatyp otyr degen keıipte betteri bedireıip ún-túnsiz qulaq saldy. Sancho da til qatqan joq; únemi jańǵaq jeýmen bolyp, baqtashylar ishindegi sharaby salqyndasyn dep emenge ilip qoıǵan ekinshi torsyqqa demil-demil baryp-qaıtyp júrdi.

Keshki as áldeqashan ishilgen-di, biraq Don Kıhottyń aýzyna tynym bolmaı áli sóılep otyrǵan; aqyry baqtashylardyń biri oǵan bylaı dep til qatty:

— Marhabatty myrza, senor kezbe rysar, ózińizdi shynymen-aq bar yqylasymyzben qushaq jaıa qarsy alǵanymyzǵa kózińiz anyq jetýi úshin qazir kóp keshikpeı osy araǵa kelip te qalatyn bir baqtashydan án aıtyp kóńilińizdi kóterip, qulaǵyńyzdyń quryshyn qandyrýyn ótingimiz kelip otyr. Ol ózi óte zerek, sezimtal jigit, eń bastysy, oqı da, jaza da alady, al ravelde oınaýdan oǵan eshkim teńese almaıdy.

Baqtashy osyny aıtyp aýyz jabýy muń eken, oılamaǵan jerden

ravel áýezi qulaqqa shalynyp, shamalydan soń ony tartqan adamnyń ózi de boı kórsetti: bul jıyrma ekilerdegi, áp-ásem jigit eken. Joldastary odan tamaq ishtiń be dep surady; jigit ishtim, dep jaýap qatty, sóıtken soń álginde ǵana sol týraly áńgime qozǵaǵan baqtashy oǵan:

— Olaı bolsa, Antono, bizdi raqatqa batyr, bir án oryndap ber, ormanda da, taýda da mýzykadan habary mol jandardy jolyqtyrýǵa bolatynyna qurmetti qonaǵymyz kóz jetkizip ketsin. Biz oǵan qandaı qabiletteriń baryn habarlap ta qoıdyq — endi sen ótirik aıtpaǵanymyzdy dáleldeý úshin sol qabiletterińdi kórsetýiń kerek. Sonymen, senen suraıtynym: otyra qal da, nemere aǵań, sváshennık ózińe arnaıy shyǵaryp bergen, bizdiń selodaǵylar qatty unatatyn ǵashyqtyq mashaqattaryń jaıyndaǵy ánińdi aıtyp ber, — dedi.

— Maqul, — dedi jigit.

Jurtty kóp jalyndyryp jatpaǵan ol emenniń túbirine kep otyrdy da, raveliniń kúıin keltirip alǵan soń sonshalyqty súıkimdi daýyspen ánin bastap ketti:

Sen meni, Olalá, súıesiń,
Bul jaıynda maǵan, árıne,
Bildirmeseń de tipti qabaqpen —
Júrektiń mylqaý tilimen.
Sonyńdy ishim sezgen soń,
Kúmándi qoıdym ysyryp:
Súıetinimizdi jasyryp qaıtemiz,
Málim bolsa ol ózimizge.
Oqtyn-oqtyn sen meni
Sendirgiń ábden keledi-aq,
Júregim qatty — qoladaı,
Qos almam sýyq — tastaı, dep.
Ózimshil, menmen pıǵyldyń
Shilterinen qarańǵy,
Qupıalap úmit megzeıdi,
Kıiminiń shet-pushpaǵyn.
Dáme ǵyp sony entigem,
Bilmeımin, biraq, áli kún:
Súıinerdi de — unadym dep,
Kúıinerdi de — jylaǵym kep.
Bolsa eger shynymen,
Sypaıylyq — mahabbat nyshany,
Senýime bolar, uzamaı
Oryndalar dep úmitim.
Beriletini ras bolsa eger
Adaldyqqa bir syılyq,
Uıalmaı sony suraýǵa
Retim ábden bar meniń.
Túk kórmeıtin soqyr bop
Qalmasań, baıqar ediń ǵoı:
Jeksenbide kıer kıimimdi,
Jaı kúnderi de kıip júremin.
Mahabbatqa kerek kıim-keshek,
Sondyqtan, bar jaqsymdy
Kıip alýǵa tyrysam
Kezdespek bolsam ózińmen.
Bı jaıyn qaıtem sóz qylyp,
Keı-keıde kún batqannan
Tańǵa sheıin saǵan tyńdatqan
Án jaıyn qaıtem sóz qylyp.
Ajaryńdy ásem maqtadym,
Ashyqtan-ashyq bar jerde.
Adaldyǵymnan aqyry
Jaý taptym talaı ózime.
Mysalǵa, maǵan Teresa
Berrokalada bylaı shatty ǵoı:
“Myrjyq-tyrjyq maımyldy da,
Bolady perishte sanaýǵa.
Epti bolsań, Amýrdyń¹⁹ da
Basyn aınaldyrý qıyn ba,
Jalǵan shash qossań shashyńa,
Basqa da aıla jasasań?”
Kúıip kettim, shydamaı,
Jylady bıkesh baqyryp.
Júgirip kelgen nemere aǵasyna
Jegizdim judyryq qatyryp.
Qushtarmyn saǵan, biraq ta
Lázzat tapqym kelmeıdi,
Zańsyz jolmen, nekesiz.
Maqsatym meniń ardaqty.
Endeshe, jibek tuzaqqa
Túsirsin shirkeý bizderdi,
Qaımyǵyp, tek sen bulqynba,
Baýynan ózim tartaıyn.
Kónbeseń eger, Olalá,
Ant etem, áýlıeler atymen,
Monahtyqqa ketemin,
Tárik qyp myna túkpirdi.

Osymen baqtashy ánin aıtyp ta bitken-di, sol arada Don Kıhot odan taǵy bir án aıtýyn suraǵan, biraq án tyńdaǵannan góri uıqy soqqandy qosh kórgen Sancho Pansa qarsy shyqty.

— Taqsyr, qonalqalyq oryn saılaıtyn mezgilińiz de bop qaldy emes pe. Bular kúni boıy ábden silesi qatqan jandar ǵoı, túnde án salý qaıda olarǵa! — dedi ol qojaıynyna.

— Seniń jaǵdaıyńdy túsinip otyrmyn, Sancho, — dedi Don Kıhot oǵan. — Torsyqqa qaraı árli-berli jortýyldyń ótemi mýzyka emes, uıqy ekeni ábden uǵynyqty.

— Qudaı-aı, ár kállada bir qıal degen-aý! — dep daýystap qaldy Sancho.

— Solaı ekeni ras, — dedi Don Kıhot. — Sonymen, sen óziń qosh kórgen jerińe jaıǵasyp jata ber, al endi maǵan, tańdap alǵan kásibimniń ereksheligin eske alǵanda, uıqtaǵannan góri sergek bolǵan kóbirek jarasatyn sekildi. Solaı bola turǵanymen, Sancho, qulaǵymdaǵy tańǵyshty taǵy bir jańartyp bergenińniń saǵan esh jamandyǵy bolmas edi, sebebi aýrýy shydatpaı barady.

Sancho tańǵyshty aýystyrýǵa yńǵaılanǵan kezde baqtashylardyń biri jaraqatty qarap shyǵyp, atqosshyǵa áýrelenbeı-aq qoısa da bolatynyn, sebebi ózinde ony jedel jazyp shyǵaratyn dári baryn aıtty. Aınala-mańda rozmarın qaýlap ósip turǵan-dy, baqtashy sodan eki-úsh japyraq julyp ap, shaınap jumsartty da, tuzǵa bylǵap alǵannan soń qulaqqa ákep japsyrdy. Sosyn, jarany asqan eptilikpen tańyp bergen soń, buǵan endi basqa em kerek emes dep málim etti, aıtsa aıtqanyndaı, keıin solaı bolyp shyqty da.

Hİİ taraý

Áldebir baqtashynyń Don Kıhottyń janyndaǵylarǵa aıtyp bergenderi jaıynda

Osy arada derevnádan azyq-túlik tasıtyndardyń biri qaıtyp oralyp:

— Dostar! Derevnáda nendeı oqıǵa bolǵanyn bilesińder me? — dep surady.

— Ony qaıdan bileıik! — dep ún qatty baqtashylardyń biri.

— Bilmeseńder bilip qoıyńdar, — dedi anaý sózin jalǵap, — búgin tańerteń Hrızostom esimdi barshaǵa málim baqtashy-stýdent qaıtys boldy, jurttyń aıtýynsha, Gılermo baıdyń qyzyna, álgi ana baqtashy bop kıinip, taý-tasty kezip qańǵyp júretin Marsela degen sepelekke ǵashyqtyqtan baz keshken kórinedi.

— Marselaǵa deımisiń? — dep qaıtalap surady bireý.

— Iá, Marselaǵa, — dedi baqtashy nyqtap. — Biraq, bárinen ǵajaby, ol ózin, quddy bir mavrǵa uqsatyp, jartastyń etegindegi ashyq dalaǵa, álgi tuma janyndaǵy emen ósip turǵan mańaıǵa jerleýge ósıet etipti, óıtkeni, jurttyń aıtýynsha, tipti muny óz aýzynan estigender de bar desedi, ol qyzdy tuńǵysh ret sol jerden jolyqtyrǵan kórinedi. Ol budan basqa da bir nárselerdi ósıet etipti, biraq jergilikti din basylary marqumnyń tilegin oryndaýǵa bolmaıdy, tipti ony oryndaýdyń da esh qısyny joq — budan májýsılik nyshany seziledi, depti. Al, marqumnyń aırylmas dosy, onymen birge baqtashy bop kıinip júretin stýdent Ambroso bolsa Hrızostomnyń ósıeti sol qalpynda buljytpaı oryndalýy kerek degendi aıtypty, osyǵan baılanysty derevná ý-shý bolyp jatyr. Degenmen, eger qaýesetke sener bolsaq, Ambroso men onyń baqtashy dostary aıtqan sózderinde turyp, erteń aıryqsha saltanatpen Hrızostomdy jerleýge dalaǵa alyp shyǵatyn tárizdi. Meniń oıymsha, muny baryp kórgen jón sekildi — eger erteń taǵy da azyq-túlikke attanýyma týra kelmese, óz basym, áıteýir, soǵan qalaıda barýǵa tıispin.

— Óı, jerleýge biz de baramyz, — dep ilip áketti baqtashylar, — tek áýeli eshkini kim kúzeterin bilý úshin jerebe tastalyq.

— Mynaýyń jón sóz, Pedro, — dep maquldady baqtashylardyń biri. — Al, endi sender bosqa ábiger bolmaı-aq qoıyńdar — sender úshin otardy men-aq kúzeteıin. Biraq meni aqpeıil nemese eshteńege qyzyqpaıtyn bireý eken dep oılap qalmańdar, onyń sebebi bar — jýyqta aıaǵyma tikenek kirgizip alǵam, sodan aıaǵymdy basa almaı júrmin.

— Qalaı bolǵan kúnde de, saǵan alǵystan basqa aıtarymyz joq, — dedi Pedro.

Don Kıhot Pedrodan marqumnyń qandaı adam bolǵanyn, sosyn álgi baqtashy qyzdyń kim ekenin surady. Pedro oǵan, óziniń bilýinshe, marqumnyń dáýletti ıdalgo bolǵanyn, jaqyn mańaıdaǵy taýdaǵy eldi mekenderdiń birinde týyp-óskenin, kóp jyl Salamankada oqyǵanyn, sosyn týǵan jerine qaıtyp oralyp, asa bilimdar, oqymysty adam retinde tanylǵanyn baıan etti.

— Jurttyń aıtýynsha, ol ásirese juldyzdar jaıyndaǵy ǵylymdy jetik meńgeripti, kún men aıdyń aspanda ne isteıtinin jaqsy bilipti: óıtkeni, ol kún men aıdyń qashan tutynatynyn bizge dálme-dál aıtyp beretin.

— Bul eki uly ǵalamshardyń qaraýytýyn tutyný demeıdi, tutylý deıdi, dostym, — dep túzetti ony Don Kıhot.

Ondaı túkke turǵysyz nárseni eleń qylmaǵan Pedro áńgimesin ármen jalǵady:

— Odan soń ol jyldyń qandaı bolatynyn: túsimdi me álde túsimsiz be, sony da dál boljap bere alatyn.

— Sen shyǵymdy ma álde shyǵymsyz ba, degendi aıtqaly otyrsyń ǵoı, dostym, — dep eskertti Don Kıhot.

— Túsimdi nemese shyǵymdy degen de bir — tóbeńe urǵan da, tóbeńnen urǵan da bir ǵoı, — dep narazylyq bildirdi Pedro. — Sóıtip, onyń osyndaı boljaldary arqasynda Hrızostomnyń ákesi men dos-jarandary ábden baıyp aldy — olar oǵan ımandaı senetin jáne aıtqanyn buljytpaı oryndaıtyn, al Hrızostom bolsa olarǵa ádette: “Bıyl bıdaıdyń ornyna arpa sebińder. Al, bıyl burshaq sebińder, arpa seppeńder. Aldaǵy jyly záıtún maıy maltyp júretindeı mol bolady, odan soń úsh jyl boıy qatarynan bir tamshy da tabylmaıdy”, deıtin.

— Bul ǵylym astrologıa dep atalady, — dep qosyp qoıdy Don Kıhot.

— Onyń qalaı atalatynyn bilmeımin, — dedi Pedro, — bar biletinim, áıteýir, ol budan da, sondaı-aq basqa nárselerden de óte jaqsy habardar bolatyn. Qysqasy, Salamankadan oralǵannan keıin arada birneshe aı ótkende, oıda joqta bir kúni ol stýdenttik uzyn etek kıimin laqtyryp tastady da, ústine tulyp kıip, qolyna taıaq ustap, baqtashy sıaqtanyp shyǵa keldi, oǵan ilesip jan dosy jáne ózimen birge oqyǵan joldasy Ambroso da baqtashy bop kıinip aldy. Sizge aıtýdy umytyp ketippin, marqum Hrızostom óleń shyǵarý jaǵynan da asqan sheber edi: rojdestvolyq ánderdi de, Hrıstos táni meıramyna arnalǵan, derevnámyzdyń jastary qoıatyn oıynnyń kórinisterin de óz janynan shyǵaratyn jáne jaqsy shyǵaratyny sonsha, kórgen jan aıran-asyr qalatyn. Osy eki oqýshy aıaq astynan baqtashy bop kıinip shyqqan kezde búkil derevná abdyrap qaldy, bulaısha qubylýdyń olarǵa ne úshin qajet bolǵanyn eshkim túsine almady. Sol shamada bizdiń Hrızostomnyń ákesi dúnıe salyp, oǵan jyljıtyny bar, jyljymaıtyny bar biraz qundy múlik, qyrýar iri qara men usaq jandyq jáne edáýir mólsherdegi aqsha muraǵa qalǵan-dy. Osynyń bárine ol óz bilgeninshe qojalyq ete alatyn boldy jáne, ádilin aıtqan jón, ol buǵan laıyqty da jan edi: Hrızostom iltıpaty mol jaqsy joldas bolatyn, aq nıetti adamdarǵa úıir edi, al symbatyna kórýge kóz kerek-ti. Al, uzamaı málim bolǵanyndaı, Hrızostom beısharanyń kıim ózgertken jalǵyz sebebi, álginde baqtashylarymyzdyń biri osy jerde esimin atap ketken baqtashy qyz Marselaǵa ǵashyq bop qalypty da, soǵan ilesip bizdiń myna qý medıen túkpirimizdi kezbekke oıy ketipti. Endi sizdiń álgi boıjetkenniń kim ekenin bilip alýyńyz kerek, onyń jaıyn sizge qazir aıtyp berem: múmkin, — múmkin emes-aý, shyny sol, — tipti ana dúnıege kári aǵash jasynda jetseńiz de mundaıdy ǵumyry estimeıtinińiz kámil.

— Kári aǵash emes, kári shóńge, — dep túzetti ony Don Kıhot: baqtashynyń bóten sózdi orynsyz tyqpalaı beretinine shydamy taýsylyp edi.

— Kári aǵash dep otyrǵanymnyń sebebi keı aǵash qaı qarıadan da uzaq ǵumyr keshedi, — dep túsindirdi Pedro. — Biraq, eger siz, senor, ár sózime bir jarmasa berseńiz, áńgimemdi bıyl aıaqtap bitire almasym anyq.

— Keshir, dostym, — dedi Don Kıhot, — biraq sózińdi bólgenimniń sebebi, aǵash pen shóńgeniń arasynda birqydyrý aıyrmashylyq bar. Al, jalpy, eskertýiń oryndy-aq, keıbir aǵashtyń qandaı qarıadan da uzaq ǵumyr keshetini ras. Áńgimeńdi aıta ber, endi saǵan bóget jasamaımyn.

— Sóıtip, marhabatty myrzam, — dep eshki baqtashy qaıta sóılep ketti, — derevnámyzda Gılermo esimdi bir sharýa bolǵan: ol Hrızostomnyń ákesinen de baı bolatyn jáne shamadan tys shylqyǵan dáýletke qosa qudaı oǵan bir qyz bergen-di, al qyzdyń sheshesi, bizdiń óńirdegi asa qadirmendi áıel edi, bosaný ústinde qaıtys bolǵan-dy. Dál qazir de kóz aldymda: janary aspandaǵy juldyzdaı ushqyn shashyp turatyn. Al, eń bastysy, úı sharýasyna keremet usynaqty edi, kedeı-kepshikke qarasyp turatyn, sondyqtan, meniń oıymsha, qazir jany jumaqtaǵy jaqsy orynǵa jaıǵasqan da bolar. Osyndaı meıirban syńarynan aırylǵan Gılermo qaıǵydan ońala almaı kóz jumdy da, qyzyn, óndirdeı jas ári asqan baı Marselany, nemere aǵasy, bizdiń derevnádaǵy sváshennık asyrap aldy. Bul qyzdyń sulýlyǵy sheshesin eriksiz eske salatyn, ol kisi asa kórikti adam bolǵanymen, óse kele Marsela odan da asyp túsetindeı kórinetin. Sóıtip, qyz on tórt - on beske tolǵanda kelbetine kóz jibergen jannyń bári ony osynshalyqty úrip aýyzǵa salǵandaı ádemi etip jaratqan qudaıdyń qudiretine tańdaı qaǵatyn boldy, al kópshiligi esten tana ǵashyq bop jatty. Nemere aǵasy ony qıa bastyrmaı, qatań talap qoıyp, basqan izin baǵyp otyrdy, sóıte tursa da bul qyz asqan sulýlyǵymen jáne sheksiz baılyǵymen jalǵyz bizdiń seloǵa ǵana emes, júz mıldeı jerdegi aınala-mańaıǵa da keńinen máshhúr bolyp, jigittiń ne bir jampozy ony aıttyrmaqqa talaptanyp nemere aǵasynyń mazasyn ala bastady. Jasy jetip otyrǵandyqtan Marselany kúıeýge berýge nemere aǵasy, shynaıy hrıstıan retinde, óz basy onsha qarsy da emes-ti, alaıda, kishkene kidire turǵandy qosh kórgen, — onyń sebebi, áste de qyzdyń dúnıe-múlkine neǵurlym uzaq ýaqyt qamqorlyq jasasa, odan soǵurlym kóbirek túsetin paıda men tabys emes, qyzdyń buǵan áli kelisim bere qoımaǵany edi. Arymmen ant eteıin, osynaý qadirmendi din qyzmetshisi jaıynda túrli bas qosýlardyń bárinde de tap osylaı delindi, al endi sizdiń, senor saıahatshy, bizdiń bul qýysty mekendeıtinderdiń kimniń de bolsyn basyna sý quıyp, abyroıyn aırandaı tóge alatynyn bilip qoıǵanyńyz artyq etpes dep oılaımyn, sondaı-aq, bul sózime kámil senýińizge bolady, eger shirkeýge kelip taýap etýshiler, ásirese derevná turǵyndary, sváshennık jaıynda jaqsy lebiz bildirip jatsa, onda onyń shynymen-aq jaqsy adam bolǵany.

— Bul ras, — dep qoshtap qoıdy ony Don Kıhot, — biraq senen ármen jalǵastyrýyńdy suraǵym kelip otyr, óıtkeni áńgimeń qyzyqty eken, onyń ústine sen, qadirmendi Pedro, áńgimeni asa sheber aıtatyn adam ekensiń.

— Jaratqan ıem, óle-ólgenshe shapaǵat-meıiriminen aıyrmaǵaı — eń bastysy osy. Al, endi, bilgińiz kelse, odan ári mynadaı jaǵdaılar oryn aldy. Nemere aǵasy kelip júrgen dámeliler jaıynda qulaǵyna qansha quımasyn jáne aıttyra kelgenderdiń árqaısysynyń qadir-qasıetin qansha túsindirmesin, júregi qalaǵan bireýin tańdap, soǵan kúıeýge shyǵýǵa qansha úgittemesin, Marsela turmys qurǵym kelmeıdi, áli jaspyn, jubaıylyq ómirdiń aýyrtpalyǵyn kótere almaımyn, dep jaltarýmen boldy. Onyń bul ýáji aǵasyna óte oryndy kórinip, eseıe kele ómirlik serik eter adamdy ózi-aq tańdap alar degen úmitpen mazalaı bergenin qoıdy, óıtkeni, balalarynyń taǵdyryna qol suǵý ata-anaǵa abyroı ápermeıdi degen baılamǵa kelgen bolatyn jáne onysy óte oryndy da edi. Sóıtip, arada birsypyra ýaqyt ótkende bir kúni erikti Marsela oılamaǵan jerden baqtashy qyz bop kıinip shyǵa keldi de, nemere aǵasy men selolastarynyń jalynǵanyn qulaǵyna da qystyrmaı, baqtashy qyzdarǵa qosylyp jaıylymǵa shyǵyp, óz otaryn baǵýǵa kiristi. Qyzdyń jurt aldynda júz kórsetkeni, ajaryna kóz suǵyn qadaýǵa erkindik tıgeni sol eken, baıshykesh bozbalalar men ıdalgolar, qarapaıym dıqandar aralas qaraqurym adam ıyqtaryna Hrızostom sekildi sándi kıimderin ilip qyzǵa qyryndaýǵa kiristi, solardyń arasynda, álginde aıtyp ótkenimdeı, bizdiń marqum dosymyz da boldy; jurt Hrızostom qyzdy jaı ǵana unatyp qoımaı, ony áýlıedeı ardaq tutady eken degen qaýeset te taratyp úlgerdi. Alaıda, ózimen-ózi bop ońasha júrýge múldem derlik, durysyn aıtqanda, eshqandaı múmkindik bermeıtin erkindik pen kóńili ne qalasa sony isteýine bolatyn eriktilikke qol jetkizgen Marsela osy arqyly óziniń tazalyǵy men ar-uıatyn onsha qadir tutpaıtynyn kórsetti nemese soǵan emeýrin jasady dep oılaýdyń qajeti joq, — kerisinshe, páktigin kirshiksiz saqtaýǵa baryn salatyndyǵy sonsha, jaramsaqtyq jasap, yqylas-nıetin aýdaryp alýǵa árekettenip júrgen pysyqaılardyń eshqaısysy áli kúnge sheıin bul qyz ózine úmit jibiniń ushyǵyn bolsa da ustatty dep maqtana alǵan joq jáne, sirá, eshqashan maqtana da almaıtyn shyǵar. Ras, ol baqtashylarmen birge bolýdan qashpaıdy, olarmen áńgime-dúken qurýdan da jaltarmaıdy, árdaıym sypaıylyq bildirip, jyly shyraı tanytady, biraq álde bireýi oǵan yntyzarlyǵyn málim qylsa boldy, tipti bul bas qosý maqsatyndaǵy zańdy da beıkúná tilek bolsa da báribir, sol boıda-aq onyń janynan saqpannan atylǵan tastaı ushyp jónin tabady. Bunyń osyndaı qylyqtary bizdiń jaqty bir jaman indet kelgennen beter shýlyǵan qylyp otyr, óıtkeni sulýlyǵy men aq jarqyn minezi ózin unatyp, kóńilin aýlaýǵa tyrysatyndardyń júregin qýanyshqa bólese, salqyndyǵy men tákapparlyǵy olardy túńildirip jiberedi, mine sondyqtan da olar munyń adamgershilik qasıetterin sıpattaýǵa kelgende qatygez, jaqsylyqty bilmeıdi degen sekildi sózderden basqa teńeý taba almaıdy. Eger siz, senor, osynda taǵy bir kúnge qala tursańyz, mańdaıy tasqa tıgen talapkerlerdiń sol burynǵysha áli de qyzdyń sońynan júgirýin qoımaı, taý-tasty jańǵyrtyp qalaı zar qaǵyp júrgenin óz qulaǵyńyzben estir edińiz. Osy araǵa jaqyn mańda jıyrma shaqty bıik shamshat aǵashy ósip turǵan jer bar, sonyń árqaısysynyń jyltyr qabyǵynda Marselanyń aty oıyp jazylǵan, al keı jazýdyń joǵarǵy jaǵyna oǵan qosa táj de beınelengen, beıne bir osynaý anyq-tanyq belgiler arqyly ǵashyq jandar Marselanyń sulýlyq padıshasy ekenin aıtqysy kelgendeı. Bir baqtashy ah urady, ekinshisi ókpe aıtady, myna jerde ǵashyqtyq áni shyrqalyp jatyr, ana jerde kúıinishke toly kúrsinis. Bireý jartastyń eteginde nemese emen aǵashtyń túbinde janary jasqa tolyp, túni boıy kirpik qaqpaı shyǵady, tátti arman jetegimen qıanǵa qalyqtap ketken ony tańnyń qyzyl shapaǵy sol jerden tabady, al ekinshi bireýdi shańqaı tústiń jan shydatpas ystyǵy tolassyz zar tógip, raqym-meıiri mol jaratqannan járdem surap, kúıip turǵan qumda uzynynan sulap jatqan kúıinde keziktiredi. Biraq, basy bos, beıǵam Marsela bulardyń janynan nemquraıdy túrde aıańdap óte beredi, sonsyn, ony óte jaqsy biletin bizder ózimizden ózimiz: munyń tákapparlyǵy qashan basylady, munyń asaý minezine tusaý salyp, aıtsa aýyzdyń sýy qurıtyn sulýlyǵynyń raqatyn kóretin sol bir baqytty jan kim eken dep suraımyz. Ózińizge osy aıtyp bergenimniń bári — aına-qatesiz shyndyq, sondyqtan da, meniń oıymsha, Hrızostomnyń ólimi jaıyndaǵy baqtashymyz jetkizgen áńgime de aqıqattan alshaq emes. Osy sebepti, senor, jerleýge mindetti túrde barǵanyńyz jón, onda kóretin nárse az bolmaıdy, óıtkeni, marqumnyń dostary kóp, al onyń ózin qoıýǵa ósıet etken jeri osy aradan jarty mıldeı ǵana.

— Árıne, barǵanda qandaı, mindetti túrde baramyn, — dedi Don Kıhot. — Al, qazir óte qyzyqty áńgimeńmen janymdy jadyratyp tastaǵanyń úshin ózińe alǵysymdy aıtýǵa ruqsat et.

— Rasynda, men Marselaǵa ǵashyqtar bastan keshken keptiń bar-joǵy tek jartysyn ǵana bilemin! — dep qarsylyq aıtty eshki baǵýshy. — Biraq, erteń jolshybaı baqtashylardyń bireý-mireýin kezdestirip qalýymyz, sol bárin túgel aıtyp berýi ábden múmkin. Al, qazir baspanaǵa baryp jaıǵasyp kóz shyrymyn alǵanyńyz artyq bolmas edi: túngi salqyn jaraqatyńyzǵa jaıly tımeýi múmkin, biraq, shyndyǵynda, japsyrmamnyń jaqsylyǵy sol, jańa bir dert jamap alam dep qaýiptenbeýińizge bolady.

Sancho Pansa sózýar baqtashyǵa áldeqashan-aq ishteı nálet jaýdyryp qoıǵan, endi qazir ol da bir jaqtan qabattasyp Don Kıhotty Pedronyń lashyǵynda uıqtap shyǵýǵa úgitteı bastady. Anaý aqyry kónip, túnniń qalǵan bólegin Marselanyń ǵashyqtaryna eliktep, júreginiń ámirshisi Dýlsıneıa jaıynda armanǵa berilýmen ótkizdi. Sancho Pansa Rosınant pen eseginiń eki ortasyna jaıǵasyp, kúderi úzilgen ǵashyq jandaı emes, sileıtip sabaǵan bireýdeı qatyp uıqtap qaldy.

Hİİİ taraý

Baqtashy qyz Marsela jaıyndaǵy áńgimeniń sońy jáne basqa da oqıǵalar týraly

Shyǵys kókjıektiń jabyǵynan kún dıdary qylań bergeni sol, alty baqtashynyń beseýi oryndarynan tura-tura kelip, Don Kıhotty oıatyp, odan Hrızostomnyń saltanatty jerleýine barmaq nıetińizden aınyp qalǵan joqsyz ba dep surap, ony sol jerge bastap barmaq bolysty. Don Kıhotqa keregi de sol edi; ol turyp, Sanchoǵa at pen esekti ertteýge ámir etti, anaý yldym-jyldym qımyldap ámirdi tez oryndady, analar da qalyspaı jolǵa shapshań jınaldy. Biraq, olar shırek mıldeı de shyǵyp úlgermeı-aq, ústerine qara tulyp kıgen, bastarynda oleandr men kıparısten gúldesteleri bar alty baqtashynyń ózderi júrip kele jatqan soqpaqqa túskenin kórdi. Bári de jýan taıaqqa súıengen. Olardan sál ármenirekte ásem de sándi jol kıimin kıgen eki dvorán salt atpen kele jatyr, sońdarynan úsh malaı jaıaý erip keledi. Qatarlasqan kezderinde eki top ta sypaıygershilikpen bas ıip sálemdesip, kimniń qaıda bet alǵany jaıynda jol surasty, báriniń de jerleýge bara jatqany belgili bolǵannan keıin birge júrip ketti.

Salt attynyń biri ekinshisine qarap:

— Senor Vıvaldo, osynaý ádetten tys jerleýge qatyssaq, ýaqytymyzdy bosqa ótkizdik-aý dep ókinbeıtin sıaqtymyz: qaıtys bolǵan baqtashy men onyń túbine jetken baqtashy qyz jaıynda serikterimiz aıtqan tańǵalarlyq áńgimelerge qaraǵanda, bul ózi, shyn máninde de, elden erek nárse bolǵaly tur, — dedi.

— Maǵan da solaı sıaqty, — dep jaýap qatty Vıvaldo. — Osy jerleýdi kórý úshin óz basym bir emes, birneshe kúndi arnaýǵa barmyn.

Don Kıhot olardan Marsela men Hrızostom jaıynda ne estigenderin surady. Jolaýshy oǵan tań alageýimde baqtashylardy jolyqtyryp qalǵandaryn, ústerine kıip alǵan qaraly kıimderin kórip, aza tutýǵa májbúr etken ne jaǵdaı ekenin suraǵandaryn, sol kezde baqtashylardyń biri ózderine kórikti de kinámshil baqtashy qyz Marsela jaıynda, onyń sansyz kóp dámelileri jaıynda jáne, aqyrynda, ózderi qoshtasýǵa bara jatqan Hrızostomnyń ólimi jaıynda egjeı-tegjeıli aıtyp, túsindirip bergenin baıan etti. Toq eteri, jolaýshy Don Kıhotqa ózi buryn Pedrodan estip alǵandarynyń bárin habar etti.

Biraq, sol arada áńgime múldem basqa arnaǵa aýyp ketti, óıtkeni álgi Vıvaldo esimdi adam Don Kıhottan osynaý el aman, jurt tynyshta qolyna qarý alyp el aralaýǵa qandaı muqtajdyq bolǵanyn surady. Oǵan Don Kıhot bylaı dep jaýap qatty:

— Tańdap alǵan isim basqadaı keıipte boı kórsetýge jol bermeıdi jáne ruqsat ta etpeıdi. Janǵa jaıly tirlik, sán-saltanat pen alańsyzdyq —astananyń náýetek turǵyndarynyń sybaǵasy, al aýyrtpalyq arqalaý, mazasyz kúı keshý men áskerı erlikter — ádette jurt kezbe rysar dep ataıtyndar úshin jaratylyp, solar bastan keshýge arnalǵan, men paqyr ózimdi solardyń eń sońǵysy sanaımyn.

Onyń jarymes ekeni sol arada jurttyń bárine aıan boldy, biraq aqyly neden aýysqanyna kózin ábden jetkizý úshin Vıvaldo oǵan taǵy bir saýal tastap, kezbe rysar degenderdiń kim ekenin surady.

— Marhabatty myrzalar aǵylshyn tarıhynyń shejiresimen tanys emes pe edi? — dep Don Kıhot qarsy suraq qoıdy. — Bul shejirede ózimiz kastıldik tilimizde Artýs dep atap júrgen koról Artýrdyń aıtýly erlikteri jóninde baıandalady ǵoı jáne ol jaıynda búkil Brıtan koróldiginde keń taraǵan ejelgi ańyz-áńgime de bar. Sol ańyzda: álgi koról ólmegen kórinedi, arbaýshylyq amal-aılamen ony qarǵaǵa aınaldyryp jiberipti, sondyqtan kezi kelgende ol qaıtadan koról keıpine enip, táji men asa taıaǵyna qaıta ıe bolady eken, delinedi; osy sebepti sol ýaqyttan bastap áli kúnge sheıin bir de bir aǵylshyn qarǵa óltirmegen kórinedi. Mine, tap osy izgi nıetti koróldiń tusynda atyshýly Dóńgelek Ústel Rysarlarynyń ordeni qurylǵan bolatyn, al Kól Rysary Lanselot, álgi ańyzdyń aıtýyna qaraǵanda, dál osy mezgilde koroleva Djınevraǵa ólerdeı ǵashyq bop qapty, ol ekeýiniń arasynda jeńgetaı ári deldal bolyp saraı hanymy, qadirmendi Kıntanona júripti, — kúni búginge sheıin kúlli Ispanıa aıtyp júrgen barshaǵa málim romans ta osydan tórkindep jatyr:

Óziniń týǵan jerinen
Kelip jetken Lanselotty,
Súıkimdi sulý arýlar
Qushaq jaıyp qarsy aldy.

Odan ári onyń ǵashyqtyq qyzyq-shyjyqtary men kózsiz erlikteri meılinshe názik te bıazy boıaýlarmen beınelenedi. Sóıtip, sol zamannan bastap osynaý rysarlyq orden az-azdan keńeıe berip, keńeıe berip, aqyry neshe alýan memleketti qamtydy jáne osy ordenniń aıasynda kóptegen rysar erekshe erlikterine oraı dańq pen qurmetke bólendi; olardyń qatarynda erjúrek Amadıs Gallskıı, onyń balalary men besinshi býynǵa deıingi nemere, shóbere, shópshekteri, aıbyndy Felısmart Gırkanskıı, laıyqty baǵalanbaǵan Aq Tırant jáne, sondaı-aq, jeńilýdi bilmeıtin jaý júrek, ózimiz kúni keshe ǵana júzdesip, daýsyn estip, taıaýda ǵana ózimen tildeskendeı kórinetin rysar don Belánıs Grecheskıı bar. Kezbe rysar degenimiz jáne álginde habardar bolǵandaryńyzdaı, ózim de qataryna jatatyn, jańaǵy atalǵan rysarlar bergen sertti, kúnákar pende, ózim de bergen rysarlyq orden degenimiz, mine, osyndaı, senorlar. Taǵdyr ózime tap qylar eń aýyr da qıyn synaqty qaharmandyqpen ári meılinshe shydamdylyqpen bastan ótkerýdi, qarip-qaserler men nasharlardy qorǵaýdy nıet etip, shytyrman oqıǵa izdeý maqsatymen osynaý qý medıen túkpirge aıaq basqan jaıym bar.

Don Kıhottyń aqyly aýǵan adam ekenine jáne ony aqyldan adasýdyń dál qandaı túri meńdegenine serikteriniń endi esh shúbási qalmady, sondyqtan onymen erterek tanysqandardyń da, alǵash kezdesip turǵandardyń da bunyń bárine tańyrqamas shamasy bolmady. Hrızostomdy qoıatyn jerge, baqtashylardyń aıtýynsha, onsha kóp qalmaǵan, osy sebepti qalǵan joldy kóńildirek ótkizý úshin saıqymazaq ári qaljyńbas Vıvaldo rysarymyzdy odan beter órekpitýge oqtaldy. Sol úshin oǵan bylaı dep til qatty:

— Meniń túsinigimshe, senor kezbe rysar, ózińizge ózińiz óte bir qatal sert bergen sekildisiz, — tipti kartezıandyq monahtardyń serti de onymen salystyrǵanda maǵan onsha qatań kórinbeıdi, — degendi aıtty.

— Olardyń serti de osyndaı qatań bolýy ábden múmkin, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot, — biraq odan jurtqa dál mundaı paıda kele me, kelmeı me, oǵan kepildik bere almaımyn. Al, endi ashyǵyna kóshsek, áskerbasynyń ámirin oryndaıtyn jaýynger de sol buıryqty berip turǵan áskerbasydan kem mańyzdy is atqarmaıdy. Aıtaıyn degenim, kúlli ómirin typ-tynysh jerde, qamsyz-muńsyz ótkizetin ınoktar jaratqan ıemizden jer betine bereke jaýdyrýyn surap jalbarynady, al bizder, jaýyngerler men rysarlar bolsaq, olardyń sol jalbarynyp suraǵandaryn bilegimizdiń kúshimen, semserimizdiń ushymen júzege asyramyz jáne yqtasynda otyryp emes, ashyq aspan astynda júrip, keýdemizdi jazda kúnniń qaınaǵan ystyǵyna qaqtap, qysta saqyldaǵan sary aıazyna tosyp, jer-dúnıeni qorǵaımyz. Qorytyp aıtqanda, biz — qudaıdyń jer betindegi qulymyz, biz — onyń ádil úkimin oryndaıtyn quralymyz. Biraq, jaýyngerlik mindet pen

sodan týyndaıtyn jáne soǵan qatysy bar nárseniń bárin iske asyrý úshin bizge ǵalamat kóp kúsh jumsap, ter tógýge týra keledi, olaı bolatyn bolsa, ózine osyndaı paryz arqalaǵan jannyń beıbit te tynysh, jaıly qujyralarda otyryp qudaıdan kembaǵaldarǵa járdem surap jalynatyndardan góri kóbirek kúsh-qaırat jumsaıtyny aıdan anyq. Álbette, men kezbe rysardyń erligi men qujyrada qamalyp otyratyndar erliginiń ekeýi de qasterli degendi aıtaıyn dep turǵam joq jáne ondaı oıdan da múldem aýlaqpyn, biraq ózimniń ashshy tájirıbemniń negizinde qashan da jeıtin as, ishetin sýǵa zárý, beınet shegip, silesi qatqan, basynda baspana, ústinde jóndi kıim joq, bıt pen búrgege jem bolyp júrgen kezbe rysardyń taqýadan góri kóbirek mehnat shegerine kózim anyq jetti, óıtkeni baǵzy zamandardaǵy kezbe rysardyń qadam basqan saıyn qasiretke jolyǵyp otyrǵanyna eshkim kúmán keltire almaıdy. Eger de solardyń ishindegi bireý aq bileginiń kúshimen ımperator tájin jaýlap alǵan bolsa, onda osynyń jolynda, bul sózime kámil senýińizge bolady, onyń edáýir mólsherde qan men ter tógýine týra kelgeni kámil jáne eger osyndaı joǵary dárejelerge ıe bolǵandarǵa danagóıler men sıqyrshylar der kezinde kómek qolyn usynbasa, onda óz armandary men úmitteriniń aldamshy eles pen bos qıal bop shyqqanyna olardyń kóp uzamaı-aq kózderi jeter edi.

— Men de solaı oılaımyn, — dedi jolaýshy. — Biraq, kezbe rysarlardyń boıyndaǵy maǵan unamaıtyn bir qasıet: ólimge bas tigýge týra keletin asa qaýipti shytyrman oqıǵaǵa tap bolar sátterinde olar hrıstıanǵa tán joramen osyndaı qaterli shaqta ózine qamqorlyq jasaýdy qudaıǵa tapsyrýdyń ornyna, hanymdaryna tapsyrady jáne quddy bir sol áıelderdi qudiret sanaıtyndaı, qudaıǵa sıynǵandaı qulshynyspen, aıryqsha tebirenispen jalynyp-jalbarynady. Jasyratyny joq, budan áldenendeı bir májýsıliktiń ıisi sezilip turǵandaı.

— Bul ámanda solaı bolýǵa tıisti de, senor, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot, — áıtpese kezbe rysar masqara bolar edi: kezbe rysarlar qaýymynyń ádet-ǵurpy men salt-dástúri boıynsha áskerı erlik jasar aldynda kezbe rysar júreginiń ámirshisine aınalǵan áıelden tilekshi bolýdy, ózin tosyp turǵan qatań synaqtan súrinbeı ótýine kómektesýdi suraǵandaı, oǵan oısha jyly da meıirimdi janarmen kóz salýǵa mindetti. Tipti eshkim estip turmasa da, báribir, onyń qamqorlyǵyna ózin basy-bútin tabystap, osynaý birneshe sózdi daýystap aıtýǵa tıis, — munyń san jetpes mysalyn romandardan taba alasyz. Biraq, buǵan qarap rysarlar qudaıdan pármen suramaıdy eken deıtin baılam jasaýǵa bolmaıdy, óıtkeni aıqastyń qyzǵan shaǵynda odan kómek suraýǵa ýaqyt ta, sebep te olarǵa ár kez tabylyp jatady.

— Deı turǵanmen, meni kúdikten birjola arylta almadyńyz, — dep eskertti jolaýshy. — Talaı márte oqýǵa týra keldi: eki kezbe rysar egesip qalady, ekeýi de basynan sóz asyrmaı daýlary ýshyǵyp ketedi — mine, endi yza qysqan olar attarynyń basyn buryp eki jaqqa aırylyp ketedi de, kidirmesten jalt burylyp keri qaraı kósilte shaýyp, bir-birine tarpa bas salady, mine dál osy arada, atpen aǵyzyp kele jatqan kezderinde, olar ózderin hanymdaryna tabys etedi. Qateliktiń aqyry, ádette, bylaı bolady, biri dushpanynyń naızasyna shanshylyp shalqasynan túsedi, al ekinshisi — árıne, atynyń jalyna jarmasyp úlgermegende ol da sonyń kebin kıip jerge gúrs qular edi. Sonda deımin-aý, qaza tapqan rysar álgi qysqa qaıyrym aıqastyń alas-kúlesinde qudaıǵa jalbarynýǵa ýaqyt taba ala ma — osy belgisiz bop qalyp tur. Hanymyna jalbarynyp sóz shyǵyndaǵansha, bul sózderin hrıstıan retinde barshamyzǵa ári paryz, ári mindet bop tabylatyn úrdiske jumsaǵany jón bolatyn edi ǵoı. Oǵan qosa, kezbe rysardyń bárinde birdeı ózin tabystaı alatyn hanymnyń joqtyǵyna senimim kámil — óıtkeni, olar shetinen ǵashyqtyq sezim shyrmaýynda júrgen jan emes qoı.

— Ondaıdyń bolýy múmkin emes, — dedi narazy Don Kıhot. — Iaǵnı, meniń aıtaıyn degenim, hanymy joq kezbe rysar deıtinniń bolýy múmkin emes, óıtkeni bireýge ǵashyq rysar — juldyzdy aspan sekildi úırenshikti de tabıǵı qubylys, oǵan qosa áldebir romanda mahabbat mashaqatynan maqurym kezbe rysar beınelendi degendi sirá da kezdestirgen emen. Al, eger ondaı rysar ómirde bolǵan kúnniń ózinde, ol rysarlar qaýymynyń zańdy uly emes, onyń aýlasyna qaqpadan kirmeı, ury-qary tárizdi sharbaǵynan qarǵyp ketken buralqy balasy sanalar edi.

— Solaı bolǵanymen, jańylmasam, — dep eskertti jolaýshy, — Amadıs Gallskııdiń inisi don Galaordyń ózin tapsyratyndaı osyndaı hanymy bolmaǵanyn bir kitaptan oqyǵanym bar edi, alaıda bul úshin oǵan eshkim aıyp taqqan joq jáne bul onyń keremet erjúrek ári ataqty rysar bolýyna bóget jasaǵan emes.

Buǵan Don Kıhot bylaı dep jaýap qatty:

— Senor! Ala qoıdy bóle qyryqqan jón bolmas. Onyń ústine, atalmysh rysardyń syrttaı ǵashyq bolǵany jáne bul sezimge bar ynty-shyntysymen berilgeni maǵan málim; ras, ol unatyp qalǵan hanymdarynyń bárine de yntyzarlyq bildirgen-di, óıtkeni onyń qanǵa bitken qasıeti sondaı edi, osy sebepti óz erkine ózi qojalyq ete almaǵan. Áıtkenmen, onyń júregine ámir júrgizgen áıeldiń bolǵanyna, qashan da, qaıda da ózin tek soǵan ǵana tapsyryp otyrǵanyna shek keltirýdiń jóni joq; ras, ol buny jan balasyna bildirmeı qupıada ustady, óıtkeni ol qupıaǵa beriktigimen aty shyqqan rysar edi.

— Egerde tabıǵı bolmysyna sáıkes kezbe rysardyń áıteýir bireýge ǵashyq bolýy shart sanalsa, — dedi jolaýshy, — onda ózińiz de, marhabatty myrza, ondaıdan quralaqan emes shyǵarsyz, óıtkeni tańdaǵan kásibińizge oraı bul siz úshin paryz esepti ǵoı. Don Galaor sıaqty syr shashpaýǵa bel baılaǵan adam bolmasańyz, osy áńgimeni tyńdap kele jatqandardyń atynan jáne óz atymnan hanymyńyzdyń esimi men aqsúıektik ataǵyn, týǵan jerin aıtyp berýińizdi jáne keskin-kelbetin sıpattap berýińizdi suraımyn. Myna siz sekildi, marhabatty myrza, óz dolbarymsha, aıbyndy rysardyń ózine qyzmet etetini jáne ózin súıetini basqa da jurtqa maǵlum bolǵany ol úshin de zor qýanysh qoı.

Bul sózderdi estigen Don Kıhot aýyr kúrsinip aldy.

— Ózine qyzmet etetinimdi jurttyń bári bilgenin momaqan mástýram unata ma, unatpaı ma, ol jaǵyn aıta almaımyn, — dedi ol. — Alaıda, aıryqsha qurmet bildire qoıǵan saýalyńyzǵa jaýap bergendi jón sanap ózińizge aıtarym, onyń esimi — Dýlsıneıa. Lamanchadaǵy bir eldi mekende, atap aıtqanda Tobosoda týǵan. Patsham da, ámirshim de sol, — ıaǵnı sonda ol, az degende, prınsessa bolyp shyǵady. Súıkimdiligin sýretteýge sóz jetpeıdi, óıtkeni onyń boıynda aqyndar óz ǵashyqtarynyń basyna úıip-tógetin sulýlyqtyń adam sengisiz ári tek qıalda ǵana elestetýge bolatyn barlyq belgisi bar: shashy — altyn, mańdaıy — Elıseı dalasyndaı, qabaǵy — aspandaǵy kempirqosaqtaı, qos qarashyǵy — kóktegi qos shyraqtaı, jaǵy — raıhan, aýzy — marjan, tisi — injý, alebastr — onyń moıyny, mármár — qos almasy, pil súıegi — qoly, terisiniń aqtyǵy — aqsha qardaı, al ádep pen ıba kóptiń nazarynan kóz tasa ustaıtyn denesiniń basqa múshelerine kelsek, óz baǵamym men bajaılaýymsha, bular qarabaıyr oı-qıaldy qaıran qaldyratyndaı bolsa kerek, bulardy basqa birdeńemen salystyrýǵa qandaı qıaldyń da qaýqary jetpeıdi.

— Biz onyń qaı qaýymnan ekenin, ata-babalaryn, shyqqan tegin bilsek dep ek, — dedi Vıvaldo.

Buǵan Don Kıhot bylaısha jaýap berdi:

— Ol ejelgi rımdikterdiń — Kýrsııler, Kaılar men Sıpıondardyń urpaǵy emes jáne búgin de baqýatty Kolonna men Orsınıden, katalondyq Monkada pen Rekesenderden de, valensıalyq Rebelá men Vılánnan da, aragondyq Palafokstar, Nýsa, Rokabertı, Korelá, Lýna, Alagondar, Korrea, Fostar men Gýrreadan da, kastıldik Serd, Manrıke, Mendos pen Gýsmandardan da, portýgaldyq Alekastro, Palá men Menesesterden de taramaıdy, — lamanchalyq Toboso tuqymynan taraıdy, bul ózi ejelgi tuqym bolmaǵanymen aldaǵy júzjyldyqtardyń aıtýly aqsúıek urpaqtaryna túp ata bola alatyn múmkindigi bar. Eger de buǵan kúmán keltirip, daýlaspaq nıet bildiretin bireý shyqsa, onda men oǵan Rolandtyń taý-tóbe oljasynyń etegine Dzerbın jazǵan shartty alǵa tartam:

Rolandty aıqasta jeńe alǵandar

Oljaǵa mynaý kenelýge qaqy bar.

— Men ózim Pysyqaı Laredskııler tuqymynan shyqqanymmen, — dep qulaqqaǵys etti jolaýshy, — ony Lamanchalyq Tobosomen teńestirýge táýekel ete almaımyn, áıtse de, shynymdy aıtsam, mundaı esimdi tuńǵysh ret estip turǵanym da ras.

— Qalaısha, múmkin emes qoı tuńǵysh ret estýińiz! — dep daýystap jiberdi Don Kıhot.

Bul áńgimeni barlyǵy da zor yqylaspen tyńdaǵan edi, aqyr sońynda tipti baqtashylardyń ózi de Don Kıhotymyzdyń kemaqyl ekenine kóz jetkizdi. Tek ony besikte jatqan kezinen derlik biletin Sancho Pansa ǵana qojaıyny aıtqan sózdiń bárin ımandaı shyndyq degen seniminen tanbady; jalǵyz ǵana shamaly shúbá keltirgeni — tobosolyq Dýlsıneıa sulý deıtinniń bul dúnıede bar-joǵy bolatyn, óıtkeni atalmysh qalashyqqa taıaý mańaıda turyp jatsa da, osyndaı esimmen atalatyn prınsessa jaıynda ómiri eshkimnen esh nárse estimegen-di. Don Kıhot pen Vıvaldo áńgimelerin odan ári jalǵap ketken, bir mezgilde jartastar arasyndaǵy ańǵardan ústerine qara tulyp kıgen, bastarynda gúldesteleri bar, qaramy jıyrma adamdaı baqtashylar boı kórsetti; keıin anyqtalǵanyndaı, gúldesteniń keıbiri tıs aǵashy butaqtarynan, keıbiri kıparıs butaqtarynan toqylǵan bop shyqty.

Alýan túrli gúlmen jáne ne qıly butaqtarmen kómkerilgen zembildi alty adam kóterip keledi eken. Sony kórgen baqtashylardyń biri:

— Áne, Hrızostomnyń máıitin ákele jatyr, ózin jerleýge ósıet etken jeri de osy taýdyń etegi bolatyn, — dedi.

Sony estigen jolaýshylar júrisin shırata tústi de, marqumnyń dostary zembildi jerge qoıyp, tórteýi ótkir kúrekpen túnerińki jartastyń eteginen qabir qazýǵa kirisken sátte bular da kelip jetti.

Olarmen sypaıy sálemdeskennen keıin Don Kıhot pen serikteri zembilge qaraı jaqyndap, Hrızostomǵa kóz tikti: ústine baqtashylar kıimin kıgen ol gúlge oranyp jatyr edi, túrine qarap ony otyzda dep shamalaýǵa bolatyn; jansyz ólik bolsa da álige deıin kelbettilik pen bıazylyq nyshanyn saqtap jatyr eken, shamasy, kózi tirisinde osyndaı qasıetke ıe bolǵany ǵoı. Birneshe kitap jáne kóptegen qoljazba, keıbiri shıyrshyqtalǵan qalypta, keıbiri tarqatylyp jazylǵan kúıinde onyń jan-jaǵyna zembilge jaıylyp qoıypty. Marqumǵa kóz tigip qalǵandar da, qabir qazyp jatqandar da, jalpy osy araǵa jınalǵandardyń bári qasterli únsizdik saqtap turǵan-dy, bir mezgilde marqumdy osy jerge alyp kelgenderdiń biri ekinshisine qarap:

— Aqyry Hrızostomnyń barlyq ósıetin buljytpaı oryndaýǵa nıet qylǵan ekensizder, endeshe, Ambroso, durystap qarańyzshy, onyń aıtqan jeri shynymen osy ara ma? — dedi.

— Osy ara, — dep jaýap qatty Ambroso. — Baqytsyz dostym bastan keship júrgen mashaqattary jaıynda osy arada menimen jıi syr bólisetin. Aıtýynsha, Marselany tuńǵysh ret ol osy jerden keziktirgen, adamzat balasynyń osynaý qas jaýyna osy jerde alǵash ret pák te ystyq yntyzarlyǵyn pash etken jáne tap osy arada sońǵy ret Marsela oǵan jerkenish bildirýi arqyly kóńilin jer qylyp, bunyń aqyry ony ókinish toly ómiriniń tragedıasyn támamdaýǵa ıtermeledi ǵoı. Sóıtip, osynaý qaıǵy-qasiretke estelik bolsyn dep, qara jerdiń qoınyna ózin tap osy jerde tapsyrýymyzdy qalady.

Sony aıtyp Ambroso Don Kıhot pen onyń serikterine qaraı júzin burdy:

— Ózderińiz osynsha aıaýshylyqpen kóz tigip turǵan bul dene, senorlar, sansyz kóp izgi qasıet daryǵan jannyń otaýy bolyp edi, — dep sózin sabaqtady ol. — Bul — Hrızostomnyń denesi, ol eren aqyl-oı ıesi edi, ádeptilik jaǵynan oǵan eshkim teńdese almaıtyn, shamadan tys keńpeıil, shekten tys kishipeıil, dostyqqa árdaıym adal, tákappar bolǵanymen menmendigi joq, qaı iste de, jaqsy maǵynada aıtqanda, ónegeli, — qysqasy, raqymdy jandardyń ishindegi eń raqymdysy jáne baqytsyzdyǵy jaǵynan aldyna jan salmaǵan adam bolatyn. Iá, ol yntyq boldy, biraq yqylas tappady, ol jaqsy kórdi, sol úshin jerkenishke ushyrady. Ol jabaıy ańnan janashyrlyq izdedi, sezimnen jurdaı mármárdi jumsartpaqqa talpyndy. Ol jeldiń sońynan júgirdi, shól dalada shyńǵyrdy, qaıyrymsyzdyqqa qyzmet qyldy, sóıtip osynyń báriniń ótemi úshin baqtashy qyzdyń qyrsyǵynan qyrshyn jasta ajalǵa azyq boldy; bul qyzdyń esimin jurttyń jadynda máńgige qaldyrýǵa talpynǵan edi ol, oǵan kýá myna qoljazbalar, biraq maǵan bulardy ózin jerlep bolǵan soń otqa jaǵýǵa ámir etip ketti.

— Bul dúnıelerge ıesinen de beter meıirimsizdik pen qatygezdik jasamassyz dep senem, — dep qulaqqaǵys etti Vıvaldo, — óıtkeni, bireýdiń aqylǵa syıymsyz ámirin aınytpaı oryndaıtyn adam essizdik pen kózsizdikke jol beredi. Eger qudiretti mantýandyqtyń sońǵy tilegin oryndar bolsa, biz Sezar Avgýsty da qoshtaı qoımaǵan bolar ek. Sondyqtan, senor Ambroso, dosyńyzdyń tánin jerge tapsyryńyz, biraq jazbalaryn joımańyz: onyń mundaı sheshimge kelgen sebebi ózin jábir shekkenge balady ǵoı, al onyń ámirin oryndaý sizdiń tarapyńyzdan paryqsyzdyq bolar edi. Joq, siz bulardy aman alyp qalýyńyz kerek, Marselanyń qaıyrymsyzdyǵy máńgilikke este qalsyn, bolashaqta osyndaı qasiret-qaıǵydan saqtaný úshin jáne ondaıǵa urynbaý úshin tirlik keship júrgenderge ónege bolsyn. Men de, serikterim de ǵashyqtyq dertine shaldyqqan, biraq kúderi úzilgen dosyńyzdyń basynda bolǵan jaıdan jaqsy habardarmyz, ony asa jaqyn tutqanyńyzdy da bilemiz, onyń ómirden baz keshýiniń sebebin de, dúnıe salar aldynda ózińizge neni ósıet etkenin de estidik. Asa bir aıanyshty bul hıkaıadan Marselanyń qatygezdigi men Hrızostomnyń súıispenshiligi qandaı qıapatty bolǵanyn, sizdiń oǵan degen dostyq peıil-nıetińizdiń qandaı shynaıy bolǵanyn jáne essiz mahabbat siltegen soqpaqpen tura shapqandardy qandaı qaıǵyly ahýal kútip turǵanyn bajaılaımyz. Hrızostomnyń qaıtys bolǵany jáne onyń qaıda jerlenetini jaıynda biz keshe keshkisin habardar bolǵanbyz, sosyn, bir jaǵynan aıaýshylyq, ekinshi jaǵynan áýestik ıtermelep, bara jatqan baǵytymyzdan burylyp, qulaǵymyzǵa shalynǵan sátten-aq júregimizge aýyr salmaq túsirgen osy bir jaıdy óz kózimizben kórip qaıtpaqqa uıǵaryp edik. Sóıtip, endi ózińizge osyndaı qolqa salǵaly turmyz, aqylman Ambroso, — tipti bolmaǵanda, izgi nıetimiz ben qaıǵylaryńyzdy jeńildetý jolynda qoldan kelgenniń bárin jasaýǵa degen tilegimizdiń ótemi úshin, qoljazbalardy órteýge ruqsat bermeýińizdi jáne tym quryǵanda birnesheýin alýyma keńshilik etýińizdi suraımyz.

Vıvaldo onyń jaýabyn tospastan ózine jaqyn jerde jatqan qoljazbalardyń birnesheýin qolyna aldy. Sol kezde Ambroso oǵan bylaı dep til qatty:

— Sizge degen qurmetimniń belgisi úshin, senor, qolyńyzdaǵy sol qoljazbalar ózińizde qala berýine qarsy emespin, biraq qalǵanyn otqa jaqpas dep úmittenýdiń esh qısyny joq.

Bul neǵylǵan qoljazbalar degen oı kókeıin tesken Vıvaldo bireýin qolma-qol ashyp jiberip, taqyrybyn oqydy:

— Toryǵý zary.

— Bul baqytsyz dosymnyń sońǵy dastany edi, — dedi Ambroso. — Bastan keshken mashaqattary ony qandaı jaǵdaıǵa jetkizgeni túsinikti bolýy úshin, senor, ony jurttyń bári estıtindeı etip daýystap oqyp berýińizdi ótinem. Ýaqyt jaǵy bizde áli barshylyq, óıtkeni qabirdi ázir qazyp bitire qoımaıdy.

— Bul aıtqanyńyzdy qýana-qýana oryndaımyn, — dedi Vıvaldo.

Jınalǵandardyń bári qyzyǵýshylyq bildirip, ony sol boıda qaýmalaı qorshap aldy da, Vıvaldo naqpa-naqtap oqýǵa kiristi.

HİÚ taraý

Munda marqum baqtashynyń toryǵýǵa toly óleń joldary keltiriledi jáne kútpegen jerden bolǵan basqa da oqıǵalardyń jaı-japsary baıandalady

Hrızostomnyń zary

Meıirimsiz-aı! Tákappar da tasbaýyr
Jaman atyń jer-dúnıege jaıylyp,
Qaýeset bop ketkenine máz bolsań —
Azabymdy sýretteýge saı qylyp,
Kúnákarlar, turǵyndary tamuqtyń,
Taýyp bergeı ne soraqy sózderdi.
Sherdi aqtaryp, júregimdi jaılaǵan
Aıyptaý úshin sendeı qanypezerdi,
Qarań qalǵan yntyzarlyq yzasyn,
Pák janymnyń renish, kúıik, nazasyn
Aınaldyram jan túrshiger dybysqa.
Tyńda sony, mazań ketip, qurystap,
Úmiti óshken kókirekten, qusaly,
Keńistikke ushyp qıan baratyn,
Ándi emes, úzdik-sozdyq osy óksikti —
Meni jaqtap, saǵan kiná taǵatyn.
Jylan ysylyn, qanshyq qasqyr ulýyn,
Ókirgenin buqanyń, jan bererde qınalyp,
Tajaldardyń jan shoshyrlyq yrylyn,
Qarǵa shýyn, sher shaqyrǵan jınalyp,
Ári ıterip, beri jyǵyp tolqyndy,
Teńiz shaıqap júrgen kezde julqynyp,
Qutyrǵan jeldiń gýilin, arystannyń
Aqyrǵanyn, jarǵanattyń shıqylyn,
Jesir qalǵan kógershinniń gúrkilin,
Baıǵyz únin úreıli, hám ysqyrǵan
Jyn-shaıtannyń záreni alar zirkilin —
Bárin sonyń bir únge syıystyram.
Aıtpaı kelgen támam jurttan jasyryp
Qaıǵy-zarym sonda sóılep beredi,
Qatybastyǵyńdy elge jarıa etýge
Osyndaı ǵana amal shyǵar, keregi.
Zárezep bolyp tiksin de qulaq,
Tiri sózderge óli aýyzdan shyqqan:
Jaıylmaıtyn qaırańǵa qumaq,
Sýy mol Taho, baıaý ǵana yqqan,
Záıtún ormandaǵy ejelgi Betıs,
Teńiz jaǵasy, daýyl oınaqtaǵan,
Tuman basqan shyńdary taýdyń,
Shatqaldar, sáýle boılatpaǵan,
Jan baspaǵan jynysty orman,
Ýly jylandar júrgen qańǵyryp,
Lıvıanyń ystyq shól dalasy.
Úzilgen úmitim jaıynda jańǵyryq
Tabıǵatqa tilsiz pash etsin bárin,
Zaryma álem qulaǵyn salsyn,
Jabaıy haıýanattar da qaıǵyma meniń
Aıaýshylyq bildirip, ah uryp qalsyn.
Jek kórý jeter túbimizge; ajyraý
Aýyr qasiret kelgendeı bizdi qorqytar;
Mazany alyp senimsizdik shekten tys,
Qyzǵanysh júrek sorǵytar;
Shyǵaryp esten, birjola bárin umytý
Úmit shyraǵyn óshireri anyq máńgilik.
Bári osynyń — ólimniń aıqyn nyshany,
Ólim, biraq, jyraq júr meni tań qylyp.
Jek kórý men senimsizdik, qyzǵanysh,
Qol úzý men umytý da maǵan tań emes,
Kúıip baram mahabbattyń otyna,
Kóp bolǵanmen azaby, biraq, qur eles
Úmitten de arylý qıyn birjola, —
Úzilip kúder, ókinip barmaq tisteımin,
Órshýi úshin ókinish-kúıik ishtegi,
Kórmeske ony ózimdi-ózim kúshteımin.
Jón bola ma boı aldyrǵan bir demde
Úreı menen úmitke? Júrektegi jaradan
Aspandaǵy kúnnen de aıqyn hám anyq
Opasyzdyqty kórip tursań, ne sharań
Qalar seniń toryqpasqa, qamyǵyp?
Súımeıtinin bilseń anyq qanyǵyp,
Bılemesin úreıdiń beker boıyńdy
Sezseń eger, ómirińde mán qalmaı,
Tiri ólikke aınalsań qur sandalbaı,
Uıat emes pe, qorlyqqa batyp kún saıyn
Ótirikpenen aldarqatý oıyńdy?
Beý, qyzǵanysh pen jek kórý, eki tajal,
Zulymdyǵyn bulardyń tıa almaımyn!
Arqan ne qanjar ber dep jalynamyn,
Taǵdyrdyń tálkegine baǵynamyn,
Óksikke tap bolǵannan artyq ajal.
Maǵan qıyn ólý de, ómir de óte kóńilsiz.
Málim jáne bas ilgenim quryqqa,
Jaltarýǵa odan, biraq, qulqym joq.
Jıeginde qabirdiń endi turyp ta,
Bilemin, baqyt syılaǵanyn mahabbat:
İńkárlik qana, salsa da aýyr azapqa,
Jer betindegi jalǵyz jannat biz úshin.
Ymyraǵa kelmeseń de, mazaqtap,
Súıkimdi qyz joq ekenin álemde,
Ádil qazy Amýrdyń jón ekenin jobasy,
Endi bildim — kinálimin ózim bárine.
Senimdi osy serik qyp, erteletip dóń asyp,
Kete baram, jek kórýiń jetelep,
Ólimge bastap alyp barar jolymen.
Qyzyqtardan jerdegi, dámesi joq rýqym
Bul jalǵannan joǵalady sonymen.
Josyqsyz tirligime jónsiz úkim
Shyǵarǵanym durys bolǵan shyǵar, bálkim,
Ádiletsizdigiń sony kórsetti ǵoı aqyr;
Biraq bul úshin saǵan aıyp taqpaıdy,
Osy aradan máıiti tabylar paqyr:
Baqyt keship óldi ol, baqytsyz ómir súrse de.
Aldyńda seniń jansyz denem jatyr,
Kózińnen móldir tóge kórme jas.
Jylama jalǵan ókinishpenen, súıiktim, —
Kóp nárseni jolyńa qurban etkenim ras,
Keregi joq, biraq, kesh kelgen syılyqtyń.
Joq, sen ezý tart, dálelde maǵan,
Unamdy ekenin ólimimniń saǵan.
Buǵan jurt, sirá, tańǵalmas tipten:
Biledi ǵoı tilegińdi baıaǵydan olar,
Ómirmen tez qosh aıtysqanymdy kútken.
Iksıon da, sheńberine kerilgen,
Sızıf te, tasyn órge qaraı ıtergen,
Kúnálary úshin paıdasyz iske jegilgen
Danaıdtar da, Tantal da, jylap egilgen
Shóli qanbaı, ortasynda sýdyń tursa da,
Tıtıı de, qarynyn temir tumsyqpen
Kezquıryqtar kúnde kelip jemirgen, —
Shyǵar bári ah uryp qara túnekten,
Sosyn (laıyq bolsam sondaı qurmetke)
Kebinge de oralmaǵan máıitimdi, zábirli,
Shyǵaryp salar bári birge qabirge.
Zaryna solardyń zar qossyn, Plýtonnyń
Tamuq qaqpasyndaǵy úsh basty tóbeti,
Jáne qıly qubyjyǵyń men tajalyń.
Basqa marapattan jatqan da joq dámetip,
Bul beıshara, mahabbattan tapqan ajalyn.
Al, sen, zarym, ótken soń ózim ómirden,
Kúńirenbeı bosqa, óshire ǵoı únińdi:
Óler aldynda jazýǵa seni dem bergen
Áıeldiń ásem, júregi toly shattyq qoı —
Qurýmenen kóńilin aqyry taptyq qoı.

Tyńdaýshylarǵa Hrızostomnyń zary qatty unady, biraq Vıvaldo munda Marselanyń qarapaıymdyǵy men kirshiksiz páktigi jaıynda estigen áńgimelerine qıǵash keletin jerler kóp ekenin qulaqqaǵys etti, óıtkeni Hrızostom ony qyzǵanady, oǵan kúdik bildiredi, aralary alshaqtap ketkenine ýaıym aıtady, sóıtip osy arqyly Marsela jaıynda kúmándi oı qaldyryp, onyń jaqsy atyna qaıaý túsiredi. Buǵan Ambroso, marqumnyń júrekjardy oılary jaıynda syr bólisetin dosy, bylaı dep jaýap qatty:

— Kúdik-kúmánińizdi seıiltý úshin, senor, bizdiń múttaıym bul zardy Marseladan irgesin aýlaq salǵan kezde shyǵarǵanyn aıtyp qoıǵanym artyq bolmas, al odan bul óz yqtıarymen qol úzgen edi, sebebi aralarynyń alshaqtaýy oǵan da óz yqpalyn tıgizer dep úmittengen, biraq qansha jyraq ketkenmen ǵashyq júrekti mazalap, tynyshyn alatyn nárse azaıa qoımaıdy ǵoı, mine sondyqtan Hrızostomdy da qıaldaǵy qyzǵanysh pen jalǵan kúdik meńdep, ol buǵan beıne bir tolyq quqy bar jansha qınalady. Osy sebepti Marselanyń jurt aýzynda júrgen barlyq izgi qasıetteri óz boıynda qalady, óıtkeni onyń qatybezerligin, keı-keıde qyńyrlyq tanytyp, shekten tys tákapparlyq kórsetetinin esepke almasaq, qyzǵanysh degen qubyjyqtyń ózi de oǵan záredeı kiná qoıa almas edi.

— Jón sóz, — dep kelisti Vıvaldo.

Onyń ottan qutqaryp qalǵan qoljazbalarynyń kelesi bireýin oqýyna oılamaǵan jerden kóz aldyna kóldeneńdeı qalǵan ǵajaıyp bir eles bóget boldy; áıteýir, sol arada turǵannyń bári muny eleske jorydy, biraq bul baqtashy qyz Marsela bolatyn: ol eteginen baqtashylar qabir qazyp jatqan taýdyń basynan boı kórsetti jáne dıdarynyń súıkimdiligi sonshalyq, kórýge kóz kerek sulýlyǵy dabyraǵa aınalǵan dańqyn kirpik qaǵymda-aq umyttyryp jiberdi. Alǵash kórgender oǵan kóziniń suǵyn qadap ún-túnsiz turyp qaldy, sondaı-aq ony buryn kórip júrgender de ony buryn eshqashan kórmegenderden beter aýyzdaryn ashyp qaldy. Ambroso bolsa, ashýyn tejeýge shydamy jetpeı, oǵan kózi túsken sátte-aq, bylaı dep yzbarlana til qatty:

— Ne úshin keldiń sen munda, aınala mańdaǵy taýdyń aıaýshylyqty bilmes aıdahary? Qatygezdigiń ómirin harap qylǵan beısharanyń jaraqatynan óziń jaqyndaǵan boıda qan shúmektep aǵar ma eken dep, sony kórgeli keldiń be? Zulymdyǵyńnyń jemisine masattaný úshin jáne otqa oranǵan Rımniń órtin tamashalap turǵan tasjúrek Neron qusap, soǵan bıikten súısine kóz jiberý úshin keldiń be? Álde Tarkvınııdiń qaıyrymsyz qyzyna uqsap myna muzdap ketken máıitti qasıetsizdikpen taptaý úshin keldiń be? Aıt, qane, jyldam, ne úshin kelgenińdi jáne bizden ózińe ne keregin. Marqum Hrızostomnyń kózi tiri kezindegi barlyq oı-armany bir ózińe ǵana baǵyshtalǵan edi, ol ólgennen keıin ony dosym dep sanaıtyndardyń oı-armanyn da seniń op-ońaı boıyńa sińirip alaryń haq.

— Joq, Ambroso, men ol úshin kelgenim joq! — dep jaýap qatty Marsela. — Men munda aqtalý úshin jáne Hrızostomnyń ólimi men óz qaıǵy-qasiretine meni kináli kóretinderdiń qatelesip júrgenin dáleldeý úshin keldim. Sol sebepti osy arada turǵandardyń sózime muqıat qulaq salýyn suraımyn, óıtkeni parasat-parqy mol jandardyń aqıqatty tanýy úshin kóp ýaqyt jiberip, kóp sóz shyǵyndaýym qajet bolmaıdy. Jasaǵan ıemiz maǵan adam suqtanar ajar bergenin, ajarym ábigerlerińdi alyp, ǵashyq bolýǵa ıtermeleıtinin aıtyp júrsizder, biraq sol ǵashyqtyq sezimniń óteýine meniń de ózderińizdi súıýimdi tileısizder, tipti talap etesizder. Jasaǵan ıem tartý etken aqyl-parasatym maǵan súıkimdige suqtanbaýǵa bolmaıtynyn aıtady, solaı bola turǵanymen, sulýlyǵyna áldekimder asyq jan, ózin jurttyń unatatynyna bola ǵana, ózin súıgendi ol da súıýge tıis pe eken? Al, endi oılap kórińizdershi, sulýlyqqa ǵashyq adam, buǵan qosa, usqynsyz bireý bolsa, al usqynsyzdyq ataýlynyń bári jerkenish týǵyzbaı qoımaıtyny belgili bolsa, onyń kelip: “Men seni sulýlyǵyń úshin súıem, usqynsyz bolsam da sen de meni súı”, degeni óte bir óreskeldik bop shyqpaı ma? Aıtalyq, tipti ekeýi de birdeı sıyqty-aq bolsyn delik, biraq bul — ekeýiniń de tilegi uqsas degendi bildirmeıdi ǵoı, óıtkeni sulýlyqtyń bári birdeı ózine yntyzar qyla bermeıdi — keıbiri kóz súıindiredi de qoıady, júrekke shýaq sebe almaıdy. Sebebi, eger sulýlyq ataýlynyń bári ózine baýrap, ǵashyq qyla berse, onda bizdiń tilegimiz de bulyńǵyr ári eki-ushty kúıde qaıda qonaryn bilmeı qańǵylestenip júrer edi, óıtkeni jer betinde súıkimdi jan ıeleri qanshalyqty kóp bolsa, bizdiń tilegimiz de sonshalyqty kóp bolýǵa tıis qoı. Estýimshe, shynaıy sezim ekige jarylmaıdy jáne zorlyqqa kónip ǵashyq bolýǵa bolmaıdy. Olaı bolsa, — al, ózim dál solaı ekenine kámil senimdimin, — tek sol ǵashyqpyn dep ant-sý ishkenderińiz úshin ǵana meniń de erkimnen tys túrde yntyzarlyq bildirýimdi talap etetinderińiz qalaı? Al, endi ózimdi súıkimdi etip jaratqan qudaı, meni suryqsyz etip jaratsa, aıtyńyzdarshy, meni nege súımeısińder dep sizderdi kinálaýǵa qaqym bolar ma edi? Sondaı-aq, ádemi ajarymdy ózim tańdap almaǵanym da esterińizde bolsyn, ol qandaı bolsa da maǵan qudaıdyń bergen syıy, men ony jalynyp suraǵan da joqpyn, tańdap ta alǵam joq. Eger jylanǵa ýly bolǵany úshin ókpe artýǵa bolmasa, — sebebi ózekti janǵa ólim taptyratyn ýdy oǵan tabıǵattyń ózi syılaǵan ǵoı, — onda dúnıege ádemi bop kelgenimde meniń de esh aıybym joq, óıtkeni jibi túzý áıeldiń sulýlyǵy — alysta shalqyǵan jalyn nemese ótkir júzdi semser ispetti: oǵan kim jaqyn kelse de báribir, ol eshkimdi kúıdirmeıdi de, eshkimdi jaraqattamaıdy da. Ar-namys pen izgi qasıetter — adam janynyń kórki syndy, onsyz qandaı ádemi tán de sulýlyǵynan ada bolady. Al, eger qyz abyroıy — jan men tánge sán beretin, jan men tánge aıryqsha tartymdylyq syılaıtyn izgi qasıetterdiń biri bolsa, ondashy ózin sulýlyǵy úshin unatqanyna bola qyz ne sebepti abyroıyn joǵaltý jolynda ne túrli aıla-sharǵyǵa baratyn adamnyń qumardan bir shyǵýdy kózdegen eminshektigine eńse berip, bazarynan aırylýǵa tıis? Men ómirge erikti bop keldim jáne erikti ómir súrý úshin adam aıaǵy az basatyn keńistikti tańdadym: taýda ósetin aǵashtar — meniń syrlastarym, qaınardyń móldir sýy — meniń aınam. Aǵashtar men bastaýlarǵa oıym men kórkimdi jasqanbaı jarıa etem. Men — qıanda alaýlaǵan jalynmyn, men — alysta jarqyldaǵan semsermin. Kóz qıyǵym bireýdi dámelendirip qoısa, sóz sıyǵym ony qaıta sabasyna túsiredi. Tilekke úmit qanat bitiredi, al meniń Hrızostomǵa da, basqa bireýge de eshqandaı úmit ushyǵyn ustatpaǵanym sebepti, Hrızostomdy qabirge qaraı jetelegen meniń qatybastyǵym emes, óziniń qasaryspalyǵy bolar dep jobalaǵan jón. Bireýler munymen kelise qoımas, onyń nıeti aq bolatyn, sondyqtan meniń oǵan yqylas bildirgenim jón edi, degendi aıtar, — endeshe, bilip qoıyńyzdar, dál osy arada, qazir oǵan qabir qazylyp jatqan jerde, óz tilegin maǵan málim qylǵan shaqta men oǵan: mańdaıyma jazylǵany máńgilik jalǵyzdyq, páktigimniń qyzyǵy men sulýlyǵymnyń sarqytynan tek qara jer ǵana lázzat alatyn bolady dep jaýap qatqam. Eger, kúderin úzdirgen sózime de qaramastan, degeninen qaıtpaı dalbasalap, aǵysqa qarsy júzýmen bolsa, onda aqyr sońynda bir esalańdyqtan soń ekinshisin oılap taba bergenine tańdanýǵa bola ma? Eger oǵan aıaýshylyq jasasam, onda ardan attaǵan bolar em. Eger onyń degenine kónsem, onda eń izgi arman-maqsatyma opasyzdyq jasaǵan bolar em. Ol aınytqan sózge qulaq asqysy kelmedi, eshkim qýǵyn salmaı-aq qyrsyqqa uryndy, — endeshe, ádildigin ózderińiz aıtyńyzdar, onyń qasiret-qaıǵysynda meniń qandaı aıyp-kinám bar? Aldanǵandar bolsa, solar ah ursyn, kúızelse úmittenip qalǵandar kúızelsin, dámelense ózim jyly lebiz bildirgender dámelensin, maqtansa janyma jaqyn jýyqtatqandar maqtansyn, biraq ózim úmittendirmegen, aldamaǵan, jyly sóz aıtpaǵan, jaqyn jýyqtatpaǵan jandar meni qanypezer kisi óltirýshi dep atamasyn. Taǵdyrdyń aıdaýymen áli kúnge sheıin bireýge asyq bolmaǵanym jaratqannyń yqtıary shyǵar, al endi óz yqtıarymmen tańdaý jasaý jaıyna kelsek — ondaıdy menen kútpeı-aq qoıyńyzdar. Mine, esh kúlbiltesiz kúder úzdire aıtqan bul sózim bolashaqta yqylasymdy baýraǵysy keletinderdiń bárine baǵyshtalǵan eskertpe bolsyn, al eger maǵan bola bireý-mireý ózin ólimge qıar bolsa, onyń qyzǵanyshtan nemese ar-namysyn qorlaǵannan ólmegenin bilip qoıyńyzdar, óıtkeni eshkimdi súımeıtin adam eshkimniń qyzǵanyshyn týdyra almaıdy, al kúderin úzdirý — ar-namysty qorlaý bop sanalmaıdy. Kimde-kim meni jabaıy ań men aıdaharǵa balaıtyn bolsa — zalaldy da raqymsyz haıýanat sanap menen aýlaq júrsin, kimde-kim meni qatygezge balaıtyn bolsa — maǵan jaǵynbaı-aq qoısyn, kimde-kim meni jaqsylyqty bilmeıtin bireýge balaıtyn bolsa — maǵan jaqyndamaı-aq qoısyn, kimde-kim meni qaıyrymsyzǵa balaıtyn bolsa — sońyma túspeı-aq qoısyn, óıtkeni, osynaý jabaıy ań men aıdahar, osynaý qatygez, qaıyrymsyz jáne jaqsylyqty bilmeıtin qyz eshkimniń artynan ermeıdi, eshkimge eshqashan jaǵynbaıdy, jurttyń bárine jat bolady jáne eshkimniń sońyna túspeıdi. Hrızostomnyń túbine óziniń essiz yntyzarlyǵy men qyzba minezi jetti, meniń ustamdylyǵym men pák-taza bolmysymnyń buǵan qatysy qansha? Men ar-uıatymdy aǵashtar arasynda saqtaımyn, — al adamdarmen aralasqanymdy qalaıtyn jandardyń ony joǵaltýyma qushtar bolatyny qalaı? Meniń óz baılyǵym bar ekenin bilesizder, — basqalardyń baılyǵyn qyzǵanbaımyn. Men erkindikti súıemin jáne eshkimge baǵynǵym kelmeıdi. Men eshkimdi súımeımin jáne eshkimdi jek kórmeımin de. Men eshkimdi aldamaımyn jáne eshkimdi emeksitpeımin de, eshkimdi mazaq qyp kúlmeımin jáne eshkimmen ázildespeımin de. Derevnádaǵy qyzdarmen shúıirkelesý jáne eshki baǵý — mine, maǵan unaıtyn nárse osylar. Meniń arman-qıalym aınala-mańdaǵy taýlardyń aıasynan aspaıdy, asa qalsa, janymnyń óz oshaǵyna qaraı qıalaı tartatyn jolymen ǵana júrip, aspannyń sán-saltanatyn tamashalaýǵa baǵyt alady.

Osy sózderdi aıtqan Marsela, jaýap tospastan, jaqyn mańaıdaǵy ormannyń qalyń qorysyna kirip joq boldy, álgi jerge jınalǵandar onyń parasatty da paryqty sózine tań-tamasha bop turyp qaldy. Kóziniń qıyǵy men janarynyń ushqynynan jaraqat alǵan keıbiri osy arada kesip-pship aıtylǵan ýájge qulaq aspaı, sońynan tura júgire jónele jazdap shaq qaldy. Biraq, olardyń pıǵyl-nıetin seze qoıǵan Don Kıhot jábirge ushyraǵan qyzdarǵa járdem berýge úndeıtin rysarlyq paryzyn oryndaýdyń sáti kep turǵanyn ańǵardy da, semseriniń tutqasyna qolyn qoıyp, qatty daýyspen naqpa-naqtap sóılep ketti:

— Eger dúleı ashýyma dýshar bolǵysy kelmese, qandaı ataq-dárejesi bolmasyn meıli, qandaı qaýymǵa jatpasyn meıli birde-bir adam Marsela sulýdyń sońyna túsýshi bolmasyn. Hrızostomnyń ólimine múldem derlik, dálirek aıtqanda, tipten kináli emestigin ol naqpa-naq ta nanymdy etip dáleldep berdi jáne ózine dámelilerdiń qaı-qaısysynyń da bolsyn jalbarynyshty tilegine jibimeıtinin kesip aıtty, sondyqtan jer betindegi meıirban jandardyń bári de onyń sońynan salpaqtaǵandy doǵarǵany jón, kerisinshe, ony qadirlep, qurmet tutýy kerek, óıtkeni kúlli álemde dál sondaı aq nıet arqalanǵan basqa bir qyzdyń tabylýy ekitalaı.

Álde Don Kıhottyń qoqan-loqqysy sep boldy ma, álde, bálkim, marqumǵa qatysty boryshtaryn aıaǵyna sheıin atqaryp shyǵý qajettigin eskertken Ambrosonyń úgiti toqtaý saldy ma, áıteýir, qabirdi qazyp bolǵansha jáne jınalǵandardyń bári qatty qaıǵyryp joqtaǵan Hrızostomnyń qoljazbalaryn órtep, máıitin jer qoınyna bergenshe baqtashylardyń eshqaısysy ornynan qozǵalǵan joq jáne tarap ta ketpedi. Beıittiń ústine aýyr tas qoıyldy; keıin bul Ambroso jasatpaqshy bolǵan tas taqtamen aýystyrylmaqshy edi, al taqtanyń betine mynadaı azaly sózder oıyp jazylmaq bolatyn:

Jatyr múlgip baqtashy munda.
İńkárlik ony jetelegen qabirge,
Sebebi, bul ǵashyq bolǵan jan
Unatpady ony, jábirlep.
Júregine saldy zor salmaq,
Qatygezdik — raqym bilmeıtin.
Óıtkeni, bizdi erkinshe
Kýpıdon ǵoı bıleıtin.

Baqtashylar beıit tómpeshigin gúldermen jáne butaqtarmen búrkedi, sosyn marqumnyń dosy — Ambrosoǵa kóńil aıtyp, onymen qoshtasty. Vıvaldo men serigi de sóıtti, sonan soń, áýeli eshki baǵýshylarmen qoshtasyp, artynan bularmen qosh aıtysýǵa kelgen Don Kıhotqa ózderimen birge Sevıláǵa barýǵa usynys jasady — bul, olardyń aıtýynsha, shytyrman oqıǵa izdeýshiler úshin taptyrmaıtyn jer kórinedi, óıtkeni shytyrman oqıǵalardy taǵdyr oǵan sondaǵy ár kóshe men ár jol qıylysynan qaı jerdegiden de kóp jolyqtyrmaq. Don Kıhot aqyl-keńesi men iltıpatty peıili úshin olarǵa alǵys jaýdyryp, Sevıláǵa barǵysy kelmeıtinin jáne bara da almaıtynyn, sebebi áýeli mańaıdaǵy taýlardy qaraqshylar men jol torýshylardan tazartýy keregin, estýinshe, olardyń shamadan tys kóbeıip ketkenin aıtty. Onyń ılikpeıtinin kórgen jolaýshylar qaıtalap ótinish bildirgen joq, taǵy bir márte qoshtasyp, baratyn jaqtaryna qaraı baǵyt túzedi; Marsela men Hrızostomnyń basyndaǵy jaılar, sondaı-aq Don Kıhottyń esalańdyǵy bularǵa sapar sońyna deıin jyr ǵyp aıtýǵa jeterlik azyq boldy. Al, Don Kıhot bul kezde Marselany izdep taýyp, oǵan óz qyzmetin usynýǵa uıǵarym jasaǵan-dy; alaıda taǵdyr-talaıy basqasha uıǵarym jasady, al bul jaıynda ekinshi bólimi osymen támamdalatyn osynaý bir ótirigi joq hıkaıadan kezegi kelgende bile jatasyzdar.

HÚ taraý

Munda Don Kıhot pen aıaýshylyqty bilmeıtin ıangýastyqtar arasynda bolǵan jaısyz oqıǵa jóninde aıtylady

Eshki baǵýshylarmen jáne Hrızostomnyń jerleýine qatysqan basqa da adamdarmen qoshtasqan boıda-aq Don Kıhot atqosshysymen birge baqtashy qyz Marsela boı tasalaǵan ormanǵa qaraı bet aldy, dep áńgimeleıdi danagóı Sıd Ahmet Ben-Inhalı. Eki saǵattan astam ýaqyt izdegenderimen qyzdy taba almaǵan olar ormandy árli-berli sharlap eshteńe óndirmegen soń, aqyr aıaǵynda móldiregen qaınary dybyssyz bulańdaı aǵyp jatqan kók oraıly jazyqqa shyqty, bul ara jolaýshylardy qońyr salqyn lebimen baýrap, tús kezi bolǵandyqtan keremetteı ysyp ketken kúnniń boıdy talmaýsyratqan ańyzaqty shaǵyn osy arada ótkizýge shaqyryp turǵandaı edi. Don Kıhot pen Sancho kólikterinen túsip, Rosınant pen esekti shalǵynda erkin jaıylýǵa qoıa bergennen keıin, qorjyndaryn ortaǵa aldy, odan soń qojaıyny men malaıy, mardymsymaı, typ-tynysh qana otyryp qolda bar azyqtarymen júrek jalǵaýǵa kiristi.

Rosınantty shiderleý Sanchonyń oıyna da kelmegen — odan eshqandaı qıturqylyq kútpeıtin jáne onysy durys ta edi: osy kezge sheıin bul jeligý degenniń juqanasyn da sezdirmegen óte jýas maqulyq bolatyn, tipti Kordovo jaıylymdaryndaǵy barlyq bıe jınalyp kelse de selt etpeıtindeı kóringen. Alaıda taǵdyr men ár kez birdeı qalǵyp-múlgip otyra bermeıtin shaıtan ekeýiniń tize qosyp aıdaýynyń nátıjesinde ıangýastyq jylqyshylar dál sol alqapqa kalısıalyq bıe tabynyn qýalap jetip te qalǵan-dy, al bular túski astaryn shóbi shúıgin, sýy mol jerde otyryp ishýge ádettengendikten, Don Kıhot ornalasqan mańaı olarǵa óte bir ońtaıly kóringen. Mine, tap osy arada, kútpegen jerden, Rosınanttyń bıkesh bıelerge qyryndaýǵa yntyǵy oıanyp ketkenin kórmeımisiń; álgilerdiń ıisin sezgeni sol-aq, qojaıynynan keńshilik suraýdy da umytyp, ádettegi minezi men daǵdysyna da pysqyryp qaramaı, qajetin óteýge qulshynyp oınaqtaı basyp jorta jóneldi; biraq bıelerdiń, shamasy, odan góri shúıgin shópke yqylasy basymyraq bolsa kerek, buny qos aıaqtap teýip, tistep, mańaıyna jýytpady; ońdyrmaı tepkenderi sonsha, á degenshe aıylyn úzip jiberdi de, eri jerge sypyrylyp túsip, arqasy jalańash qaldy. Bıelerine ashyqtan-ashyq zorlyq jasalyp jatqanyn baıqaǵan jylqyshylar soıyldaryn alyp jetip keldi de, mynaý múldem sýqany súımeıtin isti bastap, ońdyrmaı soqqylap, aqyrynda bul beıbaq shala-jansar kúıde jerge tyraıyp tústi.

Osy sát Rosınantty soqqyǵa jyǵyp jatqandaryn kórgen Don Kıhot pen Sancho da oǵan qaraı jan ushyra júgirdi.

— Bulardyń rysar emes, qul-qutan, qara kóbeıtip júrgen miskinder ekeni málim boldy, dostym Sancho, — dedi Don Kıhot. — Muny aıtyp turǵan sebebim, maǵan qol ushyn berýińe, sóıtip Rosınantqa kóz aldymyzda jábir kórsetýden taıynbaǵan zulymdyqtary úshin olardan zańdy túrde kek qaıtarý jolynda qaırat jumsaýyńa tolyq qaqyń bar.

— Qaıdaǵy kekti aıtyp tursyz, taqsyr! — dep aıqaılap jiberdi Sancho Pansa. — Olardyń qaramy jıyrmadan astam, al biz bar-joǵy eki adambyz, dálirek aıtqanda — bir jarym ǵanamyz!

— Meniń bir ózim júz adamǵa tatımyn, — dedi Don Kıhot kelispeı.

Sony aıtyp, kóp oılanyp turmastan semserin sýyryp aldy da ıangýastyqtarǵa tap berdi, onyń bul áreketi eliktirip-jeliktirgen Sancho Pansa da sóıtti; Don Kıhot sol alǵashqy umtylysta-aq bir jylqyshynyń teriden tigilgen sholaq kaftanyn ıyǵynyń edáýir bólegimen qosa shaýyp túsirdi.

Biraq jylqyshylar sol arada ózderiniń óte kóp, al tap berýshilerdiń bar bolǵany ekeý-aq ekenin kórip, soıyldaryna jarmasty da, dushpandaryn qorshaýǵa alyp, aıryqsha qulshynyspen jáne asa bir qyzbalyqpen tómpeshtiń astyna alýǵa kiristi. Shyndyǵyn aıtqanda, Sanchonyń jerge sulap túsýine eki-aq soqqynyń ózi jetip qalyp edi, eptilik pen júrektilik kórsetkenine qaramaı Don Kıhot ta sonyń kebin kıdi jáne basqa bir jerge qulamaı, álige sheıin tura almaı, ashýly sharýalardyń qolyndaǵy soıyldyń qýaty qandaı pármendi bolatynyna kórneki dálel bop jatqan Rosınanttyń sıraǵyn qusha qulady. Ózderiniń ne istep qoıǵanyn kórgen ıangýastyqtar yldym-jyldym qımyldap, júkterin bıelerine artyp aldy da, júrip ketti; tán azabyn, odan da góri jan azabyn kóbirek tartyp jatqan shytyrman oqıǵa izdeýshi ekeý es-tús joq sulaǵan kúıde qala berdi.

Alǵash bop Sancho Pansa es jıdy; qojaıyny qasynda jatqanyn baıqap, álsiz de aıanyshty únmen:

— Senor Don Kıhot, a senor Don Kıhot! — dep til qatty.

— Ne boldy, Sancho baýyrym? — dep surady Don Kıhot tap sondaı qamyǵyńqy da qapaly únmen.

— Raqymshylyq jasap, taqsyr, — dedi Sancho sózin jalǵap, — sizde álgi, aty kim edi óziniń, ıá Buırabastyń bálzamy bolsa, bir-er jutym bermes pe ekensiz: bálkim jaraqatqa kómektesetini sıaqty, synyqqa da ol jaqsy járdemdesetin shyǵar.

— Men sorlyǵa sol kerek! — dep daýystap jiberdi Don Kıhot. — Eger qaltamda Ferabrastyń bálzamy bolsa, onda bizge basqa dáneńe qajet bolmas edi. Biraq, saǵan kezbe rysardyń atymen ant etem, Sancho Pansa, arada eki kún ótpeı jatyp, — eger tek taǵdyr basqasha uıǵaryp júrmese, — men sony qalaı da taýyp alam, tappasam, qolymdy kesip bereıin.

— Qalaı oılaısyz, taqsyr, aıaǵymyzǵa qashan jan biter eken? — dep surady Sancho Pansa.

— Meniń jaıymdy bilmek bolsań, qashan ekenin anyq aıta almaımyn, — dedi soqqyǵa jyǵylǵan rysar. — Biraq, bárine kináli ózim ǵana: rysarlyqqa qabyldanbaǵandarǵa qarsy semser sýyrymnyń qajeti joq edi. Mine, endi rysarlyq zańyn buzǵanymnyń jazasyna maıdan qudaıy ózimdi osyndaı kepke tap bolýǵa dýshar etti. Sondyqtan sen, Sancho Pansa, myna qazir aıtqaly otyrǵan sózimdi bolashaqta basshylyqqa alýǵa tıissiń, ekeýmizdiń de paıdamyz úshin osy qolaıly bolmaq. Endeshe, tyńdap al: endigi jerde álgindeı tobyrdyń bizge jamanshylyq jasap jatqanyn kórseń semser sýyrǵanymdy kútip turyp qalma, — onyń bos áýreshilik bolady, — qolma-qol óz qarýyńdy al da, olardy qalaýyńsha aıamaı jazala. Eger álgi tobyrǵa rysarlar kómekke kelip jatsa, onda seni qaterden qutqaryp alýǵa, olarǵa eseńgirete soqqy berýge qashan da úlgerem ǵoı, — al, aıbyndy bilegimniń qýaty qandaı ekenine óziń de talaı kýá bolǵansyń, óıtkeni ony saǵan óz kózińshe áldeneshe márte dáleldegenmin.

Sormańdaı senorymyz, shamasy, bıskaılyq batyrdy jeńgenin áli kúnge sheıin maqtan tutyp júrgen boldy. Alaıda, myrzasynyń ámiri Sancho Pansanyń kóńiline onsha qonymdy kórinbedi, sondyqtan úndemeı qala almady:

— Senor! — dedi narazy atqosshy. — Men momyn, tynysh, beıbit adammyn, qandaı da bolsyn qorlyq-mazaqty kóterýge beıilmin, óıtkeni qatynymdy asyrap, balarymdy adam qataryna qosýym kerek. Osy sebepti, meıirimdi myrzam, esińizge salyp qoıar bir sózim bar, — jaı eske salý ǵana, eskertý emes, óıtkeni sizge eskertý jasaýǵa qaqym joq: rysarǵa qarsy bolsyn, qara sharýaǵa qarsy bolsyn eshbir jaǵdaıda, eshqashan semser sýyrmaımyn jáne qudaı aldynda otyrǵandaı bop aıtaıyn, maǵan bir kezde jábir kórsetken jáne jábir kórsetýi múmkin jandardyń bárine, olardyń mansaby men ataǵyna qaramastan, ózimdi jábirlegen, jábirlep júrgen jáne bolashaqta bir kezde jábirleıtinderdiń, meıli olar aq súıek pe álde qara súıek pe, baı ma álde kedeı me, myrza ma álde qul-qutan ba, báribir, kim bolsa ol bolǵanyna qaramastan, bárine birjola keshirim etem.

Buǵan qojaıyny bylaı dep jaýap berdi:

— Tynysym aýyrlap, kóp sóıleýge shamam kelmeı jatyr, onyń ústine búıirimniń aýyrǵany da áli basylmaı tur, áıtpese, Pansa, qandaı kúpirlikke urynǵanyńdy egjeı-tegjeıli túsindirip bergen bolar em. Qulaǵyń sal, kúnákar pende, eger osy kúnge sheıin óńmenimizden soǵyp turǵan Fortýna²⁰ jeli baǵytyn aýystyryp, arqa jaǵymyzdan eksimdep berse, sóıtip armanymyzdyń jelkenine jel kernetip ózim saǵan ýáde qylǵan aralǵa aman-saý jáne kedergisiz baryp jetsek, sol araldy jaýlap alyp, óz qolyńa tapsyrǵan kezimde sen qaıter ekensiń? Óziń rysar bolmaǵandyqtan jáne ondaı bolýǵa qulqyń da joqtyqtan sen onda dáneńe de isteı almaǵan bolar eń, óıtkeni óz boıyńa jaý júrektik qasıet darytqyń kelmeıdi, ózińe jasalǵan qıanat úshin kek qaıtarýǵa jáne óz quqyńdy qorǵap qalýǵa yqylasyń joq. Sen mynany bilip qoı: jańadan jaýlap alynǵan koróldikter men provınsıalarda, ádette, óz betimen aýa jaıylýshylyq jıi baıqalady, jańa ámirshige buratana halyqtyń báriniń birdeı kóńili tola bermeıdi, osynyń saldarynan álde bireýdiń qalyptasqan tirshilik tártibin ózgertýge, sóıtip, baǵyn synap kórmek úshin degendeı, tóńkeris jasaýǵa talaptaný qaýpi qashanda saqtalyp otyrady, al jańa bıleýshiniń qajet jaǵdaıda ózin qorǵap qalýy úshin nemese qarsy shabýylǵa shyǵýy úshin óz erkine ózi ıe bola bilýi jáne jaý júrektik qasıetke ıe bolýy mine osyndaıda kerek bolady.

— Álgi ázirde ǵana basymyzdan ótken óreskel jaǵdaı anaý álgi jaý júrektik pen eptilik degenniń ózimde de bolǵany onsha artyq etpeıtinin esime salyp otyr, — dep Sancho ony qostaı ketti. — Biraq, joq-jutań atymen ant eteıin, dál qazir ózim aqyl-keńesten góri plasyrǵa²¹ kóbirek muqtaj bolyp otyrmyn. Tura alsańyz, ornyńyzdan turyp kórińiz, taqsyr, sosyn Rosınantqa da qol ushyn bereıik, al, jalpy, álgindegi soqqy men tepkiniń basty aıypkeri osy bolǵandyqtan oǵan kómektespeı-aq ta qoıǵan durys bolar edi. Apyraı, Rosınanttan mundaıdy kútpegem: bul da ózim sekildi taqýa ári momaqan ǵoı dep oılaǵam. Úndemegenniń ishinde úıdeı bále jatady, bul dúnıede ózgermeıtin nárse joq degendi jurt shynymen-aq bilip aıtqan eken. Anaý álgi beıshara kezbe rysarǵa esin tandyra bergen soqqylaryńyzdan keıin lezde-aq arqamyzǵa taıaq burshaqtaı tarsyldap beredi dep kim oılaǵan?

— Seniń arqań, Sancho, bálkim, mundaı bálege ábden úırengen de bolýy múmkin, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot, — al endi qaǵazdaı juqa goland kenebine úırenip qalǵan meniń arqam, árıne, aýyrǵandy qattyraq sezinetini belgili ǵoı. Eger men oılaǵan bolsam... ne dep turmyn: oılaǵanym ne? — egerde mundaı jaǵymsyz jaıttar jortýyldaǵy ómirdiń ajyramas bólshegi bolatynyn aldyn-ala anyq bilmesem, onda osy arada qusadan ólgen de bolar em.

— Senor! — dep atqosshy qaıtadan sóıleı jóneldi. — Eger rysarlar jınaıtyn ónim óńkeı osyndaı baqytsyzdyqtar bolsa, onda siz maǵan, meıirimdi myrzam, munyń qanshalyqty jıi qaıtalanyp turatynyn nemese bulardyń áldenendeı bir naqtyly merzimi bolatynyn aıtpas pa ekensiz? Sebebi, osyndaı eki ónimnen keıin úshinshisin jınaýǵa, meıirim-qaıyrymy mol jasaǵan ıemiz ózi qol ushyn bermese, shamamyz kelmeı de qalatyn sıaqty.

— Bilip qoı, dostym, Sancho, — dep jaýap qatty Don Kıhot, — kezbe rysarlardyń ómiri sansyz kóp qaýip-qater men qyrsyqqa toly bolady, biraq, esesine, bastan keshken oqıǵalary ózime bek jaqsy málim rysarlardyń tájirıbesi kórsetetinindeı, olardyń koról nemese ımperator atanýyna qashan da múmkindik barshylyq. Eger búıirimniń aýyrǵany shydatpaı bara jatqany bolmasa, solardyń keıbiriniń jańaǵy ózim aıtqan joǵary dárejelerge aıbyndy bilekteri arqasynda qalaı ıe bolǵany jóninde saǵan aıtyp ta berer em, al olar qıynshylyq pen muqtajdyqty soǵan deıin de, odan keıin de bastan keshken jandar. Máselen, aıbyndy Amadıs Gallskıı bir joly óziniń qas dushpany, sıqyrshy Arkalaıdyń qolyna túsip qalady da, anaý ony tutqynǵa alǵan boıda aýlanyń qaq ortasyndaǵy baǵanǵa ákep baılap, júgendi qolyna ala sap eki júz retten astam shyqpyrtady, bul jaıynda mende meılinshe senimdi málimetter bar. Taǵy bir aty beımálim, biraq senýge ábden turarlyq avtor Feb rysaryn áldebir qamal-saraıda qalaı aldap qolǵa túsirgenin baıandaıdy; onyń aıaǵynyń astyndaǵy eden ortasyna túsip ketedi de, anaý tereń shuńqyrdan baryp bir-aq shyǵady, sol arada, jańaǵy jer astyndaǵy qapasta, qol-aıaǵy baılanǵan oǵan qum aralastyrylǵan zárdeı sýmen klızma qoıady, nátıjesinde anaý o dúnıege attana jazdap shaq qalady. Ony osynaý aıtyp jetkizgisiz azaptan qutqarýǵa senimdi dosy, áldebir kóz baılaýshy kómektespegende beıshara rysarymyzdyń kúni qarań bolatyny kámil-di. Mine, osyndaı syıly adamdardyń ózi beınet shegýge májbúr bolsa, maǵan ne joryq. Onyń ústine, olar qulaq estip, kóz kórmegen, ekeýimiz áli kúnge sheıin bastan ótkermegen mazaq pen qorlyqqa dýshar bolǵan: bilip qoı, Sancho, qolǵa kezdeısoq túsken qarýmen jasalǵan jaraqat ar-namysty qorlaý bop sanalmaıdy, óıtkeni jekpe-jek erejesinde bir etikshi ekinshisin qolyna ustap turǵan qalyppen ursa, onda álgi qalyp aǵashtan oıylǵanymen, buǵan qarap jábirlenýshini taıaqpen urdy dep sanaý qısynsyz dep ashyp aıtylǵan. Muny sóz ǵyp turǵan sebebim, bizdi sileıtip sabap tastaǵandarymen, ar-namysymyz, jaqsy bilip qoıǵyn, sol baıaǵy kirshiksiz qalpynda qaldy, óıtkeni, álgi adamdardyń qolynda bolǵan jáne bizdi sabaǵan qarýlary — bar-joǵy soıyl ǵana, al shpaga, rapıra jáne qanjarlar, jańylmasam, olardyń eshqaısysynda bolǵan joq.

— Qaraýǵa murshamdy keltirmedi ǵoı olar, — dedi Sancho. — Bolat semserime jarmaspaqqa oqtalǵanym sol edi, analar qazyqtarymen ıyqtan pergileı jóneldi, qatty soqqandary sonsha, kózimnen ot jarq-jurq ushyp, aıaǵymnan ál ketti de, myna osy álige deıin jatqan jerime sulap tústim, shynymdy aıtsam, olar meni taıaqpen urǵannan ar-namysyma kir keldi me álde kelmedi me degen oıdan janym aýyryp jatqan joq, arqama qandaı kúshpen endese, qaperime de sondaı kúshpen endegen soıyldary tıgen tánim aýyryp jatyr.

— Solaı bola turǵanymen, ýaqyt qaperden óshirmeıtin baqytsyzdyq, ólim tynysh taptyrmaıtyn aýrý joq ekenin bilip qoıǵyn, — dep qulaqqaǵys etti Don Kıhot.

— Aý, ýaqyttan basqa eshteńe joıa almaıtyn jáne tek ólim ǵana qaperden óshire alatyn qyrsyqtan asqan qyrsyq bola ma? — dep Pansa qarsylyq bildirdi. — Eger kúıinish-nalamyzǵa eki plasyrmen em-dom jasap jibere alsaq onsha jaman bolmas ta edi, biraq, baıqaımyn, aýrýhanada saqtalǵan plasyr ataýlynyń bárin japsyrsaq ta bizdi qazir aıaǵymyzdan tik turǵyzyp jibere almaıtyn shyǵar.

— Bul jaıynda basyńdy qatyrma, Sancho, menen úlgi al jáne bosaı berme, — dedi Don Kıhot. — Odan da Rosınantqa ne bolǵan, sony kór: ol sorly da az aqıret tartpaǵan sekildi.

— Oǵan tań qalatyn eshteńe joq, — dep qulaqqaǵys etti Sancho, — sebebi ol jaı janýar emes, kezbe janýar ǵoı. Meni basqa nárse: bárimizdi túgel áńki-táńkimizdi shyǵaryp taıaqqa jyqqanda, esegimniń qalaısha bul taqsiretten aman qalǵany bolyp tańǵaldyryp tur.

— Kimniń basyna qandaı taqsiret túspesin, odan shyǵar joldy taǵdyrdyń ózi taýyp beredi, — dep eskertti Don Kıhot. — Muny aıtyp turǵanym, seniń janýaryń bul joly maǵan Rosınanttyń ornyna ádetke jarap, jaraqatymdy emdep jazýǵa kómek beretin áldebir qamal-saraıǵa alyp bara alady. Al, mundaı minis kóligine otyrý maǵan qorlyq sanalmaıdy, óıtkeni, bir jerden oqyǵanym esimde, árdaıym kóńildi ázil-ospaq qudaıynyń tárbıeshisi ári ustazy bop tabylatyn meıirimdi Sılen qarıa júz qaqpaly qalaǵa bir keremet esekke minip kirgen bolatyn jáne odan dáneńesi ketpeı, ózin óte jaqsy sezingen-di.

— Iá, ıá, ózińiz aıtqandaı, taqsyr, ol áıteýir minip kirgen ǵoı, — dedi narazy Sancho. — Erde otyrý bir basqa da, qapshyq toly jańqa qusap erde kóldeneń jatý bir basqa ǵoı.

Buǵan Don Kıhot bylaı dep jaýap qatty:

— Aıqasta alǵan jaraqat abyroıdy tókpeıdi, kerisinshe abyroıdy asyrady. Sondyqtan, dostym Sancho, menimen bosqa aıtyspa, taǵy da qaıtalap aıtam, kúshińdi jı da ornyńnan tur, sosyn meni esekke patsha kóńiliń qalaı qalasa solaı ornalastyr, — qarańǵy túsip ketip, myna qula túzde qalyp qoımaı turǵanda qozǵalýymyz kerek.

— Ana joly aıtqanyńyz qaıda, meıirimdi myrzam, — dep qarsylyq bildirdi Pansa, — adam meken etpeıtin qý medıen dalada jyl boıy derlik túneý — kezbe rysarlardyń úırenshikti ádeti jáne muny olar ózderine úlken olja sanaıdy dep.

— Bul basqa isteıtin amaldary qalmaǵan kezde nemese ózderi bireýge ǵashyq bolǵan kezde ǵana ushyrasatyn jaǵdaı, — dep jaýap qatty Don Kıhot. — Shynynda da, sondaı bir rysar ótken, ystyqqa da, salqynǵa da, daýylǵa da qaramaı, jartas basynda turǵan da qoıǵan, al júreginiń ámirshisi budan múldem beıhabar bolǵan. Álgi atyshýly Amadıs te, óziniń atyn Qapaly Seri dep ózgertip, segiz jyl ma álde segiz aı ma, dál esimde joq, Jupyny Jartasqa baryp japadan-jalǵyz jatyp alady, — qysqasy, ol júreginiń ámirshisi Orıananyń aldynda áldenege aıypty bop qalady da, ózin ózi epıtımáǵa²² májbúrleıdi. Já, jeter bul jaıyndaǵy áńgimeni osymen doǵaraıyq, Sancho, jolǵa shyǵatyn kez boldy, áıtpese, kim biledi, esekke de Rosınanttyń basyna túskendeı taqsiret tap bop júrer.

— Ol da ǵajap emes! — dep ún qatty Sancho.

Otyz ret oıbaılap, alpys ret aýyr kúrsinip, júz jıyrma ret osy qyrsyqqa uryndyrǵan jandy sypyrta sybap jáne onyń basyna osynsha márte qarǵys joldap, ol aqyry ornynan kóterildi, biraq boıyn endi túzeı bergende qadalǵan shanshý ony túrik pıazy sıaqtandyryp búkshıtti de saldy, sodan kópke deıin ońala almady. Osyndaı aqıretti bastan keshe júrip ol áıteýir ázer degende esegine, — ol da bul kúnniń bólekshe oqıǵalarynan azdy-kem eseńgirep qalǵan-dy, — júgen taqty, sosyn Rosınantty ornynan turǵyzdy, — eger aryz aıtarlyq múmkindigi bolsa, bul ónerden ol Sancho Pansany da, qojaıynyn da dalada qaldyrǵan bolar edi. Aqyr aıaǵynda Sancho amalyn taýyp Don Kıhotty esekke ornalastyrdy, Rosınantty esektiń art jaǵyna tirkedi, sosyn esegin sýlyǵynan ustap, óz esebinshe, kúre jol ótýge tıis jaqqa qaraı baǵyt ustady. Sóıtip, bir mılge jeter-jetpes qana júrgen ony, barlyq isin de ońynan keltirýge yńǵaı berip júrgen taǵdyr kúre jolǵa alyp shyqty; sol boıda-aq taıaý mańda jolaýshylar beketi turǵanyn kózi shaldy, biraq Sanchonyń pikirin aıaq asty etip, óz kóńilin ózi kóterýge asyqqan Don Kıhot buny qamal-saraı dep tapty. Sancho buny beket dep boı bermedi, al qojaıyny — bul beket emes, qamal-saraı dep óńeshtedi; osylaı bir-birine des bermeı uzaq aıtysqandary sonsha, aıtystaryn aıaqtaı almaǵan qalyptarynda beketke kelip jetti de, munyń shyn máninde ne ekenin suraýdy qaperine de almaǵan Sancho kerýenin bastap ishke qaraı ótip ketti.

HÚİ taraý

Ózi áldebir qamal-saraı dep jobalaǵan bekette aılaker ıdalgonyń qandaı kepke dýshar bolǵany jaıynda

Don Kıhottyń esektiń ústinde kóldeneń jatqanyn kórgen beketshi Sanchodan buǵan ne bolǵanyn surady. Sancho oǵan bálendeı eshteńe bolmaǵanyn, jartastan qulap ketip, qabyrǵalaryn azdap aýyrtyp alǵanyn aıtty. Beketshiniń jubaıy traktırshi áıelge uqsamaıtyn: bul ózi óte ınabatty, basyna is túsken jannyń qaıǵysyn jeńildetýge kómegi daıyn adam edi; sol boıda-aq Don Kıhotqa járdem kórsetýge kirisip, qyzyna, jap-jas ári súıkimdi boıjetkenge, qonaqqa kútim jasaýǵa qolǵabys etýge ámir etti. Qojaıyndar qaramaǵynda Astýrıada týyp-ósken, jalpaq bet, piste muryn, shashyn jelkesinen short qıǵan, bir kózi qylı, — ádilin aıtqanda, ekinshi kózi de qıtarlaý bir kútýshi bıkesh bar-tyn. Ras, denesi meılinshe músindi edi, osynysy basqa kemshilikteriniń bárin jýyp-shaıyp ketetin: eger ony basynan baqaıshaǵyna deıin ólsheıtin bolsa, arshynnyń²³ jeti shıreginen asa qoımaǵan bolar edi, al shamadan tys tikteý ıyǵy bálendeı muqtajdyq bolmasa da aıaǵynyń astyna muqıatyraq kóz tigip júrýge májbúr etetin. Osy bir kelisti bıkesh beketshi qyzyna kómekke kelip, buryn uzaq jyldar boıy shóp qora bolǵan-aý degen oıǵa jeteleıtin sholannan ekeýi Don Kıhotqa arnap mardymsyz qonalqalyq oryn ázirledi. Osy jerde áldebir malshy qonyp jatyr edi jáne onyń oryny Don Kıhot tóseginen onsha qashyq ta emes-ti; oǵan jabý men erden basqa eshteńe tóselmegenimen, jaǵdaıy Don Kıhotqa qaraǵanda anaǵurlym jaqsyraq bolatyn, óıtkeni rysarymyzdyń jambas basar jeri ornyqtylyǵy osaldaý eki sákiniń ústine tóselgen, kedir-budyrly tórt taqtaıdan, juqalyǵy syrmaq kórpeni eske salatyn jáne tyǵyzdyǵy sonsha, jyrtyq-tesikterinen shyǵyp turǵan júnniń tıtimdeı sobalaǵynyń ózi jambasqa tas sekildi batatyn juqa tósenishten, kádimgi qalqan jasaýǵa arnalǵan teriden tigilgen be dep oılap qalýǵa bolatyn eki seısepten, sondaı-aq qansha qylshyq qyltıyp turǵanyn sanap shyǵýǵa jáne bir de bir ret jańylysyp ketpeýge bolatyn jún kórpeden turatyn.

Don Kıhot osynaý túkke alǵysyz tósegine kelip qısaıdy da, sol arada oǵan úı ıesi áıel men qyzy ekeýi em jasaı bastady, sóıtip shamalydan soń onyń denesine basynan aıaǵyna sheıin jypyrlatyp plasyr japsyrylyp tastaldy, al Marıtornes — astýrıalyq bıkeshti osylaı ataıtyn — bularǵa jaryq túsirip turdy. Em jasaýmen aınalysyp jatqan úı ıesi áıel Don Kıhottyń denesi kók ala qoıdaı ekenin kórip, bul kógergen daqtar, sirá, qulaǵannan bolmas, sabaǵannan bolar degen boljam aıtty.

— Joǵa, sabaǵannan emes, — dep qarsylyq bildirdi Sancho. — Sor aıdaǵanda, kedir-budyrly úshkir tastan jaratylǵan jartas tap bolyp, sonyń ár budyry denege bir daq tastap otyrdy ǵoı. Osy sózime senińiz, senora, — dep qosyp qoıdy ol sosyn, — myna qara maıyńyzdan azyn-aýlaq artylar bolsa, oǵan qushtarlar tabylady: meniń de belim birtúrli syrqyrap tur.

— Onda, siz de, shamasy, qulap qalǵan boldyńyz ǵoı? — dep surady úı ıesi áıel.

— Joǵa, men qulaǵam joq, — dep jaýap qatty Sancho. — Biraq, qojaıynymnyń qulaǵanynan qatty shoshynǵanym sonsha, quddy ózim de taıaqqa jyǵylǵandaı, tula boıym túgel aýyryp tur.

— Ondaı-ondaı bolady, — dedi qyz. — Men de ózim jıi-jıi tús kórem, túsimde bıik munaradan qulap ketkendeı, biraq jerge áli qulap túspegendeı kúı keshem, sosyn oıanǵanymda beıne bir shynymen-aq qulap túskendeı tula boıym ezilip, qatty sharshap turam.

— Másele qymqa basqashalaý, senora, — dep qarsylyq bildirdi Sancho, — qojaıynym Don Kıhottyń denesi qansha jerden kógerse, óz denemniń de sonsha jerden derlik kógergenin sezingenimdi áste túsimde emes, óńimde jáne dál qazirgiden áldeqaıda sergekteý ári shıraqtaý kezimde bastan ótkergem.

— Myna kavaleronyń esimi kim? — dep surady astýrıalyq bıkesh Marıtornes.

— Lamanchalyq Don Kıhot, — dep jaýap qatty Sancho Pansa. — Ol — kezbe rysar, jer bitip, sý aqqaly ǵumyr keshken rysarlardyń ishindegi eń júrektisi ári myqtysy.

— Kezbe rysar degen ne? — dep surady kútýshi.

— O ne degenińiz, sony da bilmeısiz be? — dep daýystap jiberdi Sancho Pansa. — Kezbe rysar degen ol, oı, qaryndasym-aı, anaý-mynaý emes! Osy qazir bireýden ıt qorlyǵyn kórip taıaq jese, kózińdi ashyp-jumǵansha-aq erteń ımperator bop shyǵa keledi. Osy qazir jer betinde odan artyq múttaıym, odan asqan músápir jan bolmasa, erteń ol atqosshysynyń tańdaýyna eki já bolmasa úsh koról tájin usynady.

— Onda nege osynsha qaıyrymdy myrza sizge eń bolmasa bir graftyq alyp bermeı júr? — dep úı ıesi áıel sózge aralasty.

— Tez arada qaıdan bola qoısyn, — dep jaýap qatty Sancho. — Bizdiń shytyrman oqıǵa izdep shyqqanymyzǵa bar-joǵy bir aı ǵana boldy, áli kúnge sheıin osy qalaı deıtin birde-bir shytyrman oqıǵa jolyqqan joq. Keıde táýirleýin tabam ba dep talpynǵanyńmen, tatymsyzdaýyna tap bolasyń. Biraq, eger qojaıynym Don Kıhot jaraqatynan, ıaǵnı, aýyrtyp alǵan jerinen aıyqsa, ózim de ǵumyrbaqılyq jarymjan bop qalmasam, onda sizderge bergen sertim bolsyn, ıspannyń eń dókeı shonjaryna da sálem bermeıtin bolam.

Don Kıhot bul áńgimeni zeıin qoıa tyńdap jatty, sosyn shamasy kelgenshe ornyna tiktelip otyryp, úı ıesi áıeldi qolynan ustap, bylaı dep ún qatty:

— Ollahı, súıkimdi senora, men sekildi adamǵa qamal-saraıyńyzdan baspana bergenińizge ózińizdi baqytty sanaýǵa tıissiz, óıtkeni ózimdi ózim maqtamaı otyrǵanymnyń sebebi ózińdi-óziń dáripteý qadirińdi ketiredi, deıdi ǵoı, biraq men jaıynda sizge atqosshym aıtyp bere alady. Óz tarapymnan qosarym, qolǵabys-kómegińiz qaperimnen ómirbaqı óshpeıtin bolady, aqyrǵy tynysym bitkenshe ózińizge yrza bop ótem. Bir ókinishtisi, qudireti kúshti ıelerimizdiń yqtıarymen mahabbat qaǵıdalary sana-sezimimdi osynshama erkimnen tys túrde baýrap almaǵan bolsa jáne esimin dál qazir ózim oısha atap turǵan qaıyrymsyz sulýdyń janary óz degenine birjola kóndirmegen bolsa, onda bas erkimdi myna bir súıkimdi qyzdyń janary birjola jaýlap alǵan bolar edi.

Úı ıesi áıel, onyń qyzy jáne meıirban Marıtornes úsheýi kezbe rysardy quddy bir ol grek tilinde sóılep turǵandaı úrpıise tyńdady; olar tek onyń ózderin aǵyl-tegil maqtap, yrzashylyǵyn aıtyp jatqanyn ǵana ańdady, áıtse de, mynandaı topan sózge qulaǵy úırenbegendikten oǵan ań-tań bop qarap qaldy: muny olar múlde basqa álemnen kelgen jandaı kórgen-di. Aqyr sońynda, jyly sózi úshin rysarymyzǵa óziniń traktırlik tilinde alǵysyn aıtqan úı ıesi áıel qyzyn ertip ketip qaldy da, astýrıalyq bıkesh Marıtornes Sanchoǵa em-dom jasaýǵa kiristi, ol da bundaı emge qojaıynynan kem dilgerlik kórip otyrmaǵan-dy.

Malshy men Marıtornes bul túndi qyzyqty ótkizýge aldyn-ala ýaǵdalasyp qoıǵan bolatyn, sóıtip bıkesh meımandar tynysh taýyp, qojaıyndar uıqyǵa basqan shaqta osynda ózi kelmekke, qushyryn qandyryp, kóńili ne qalasa sonyń bárin oryndaýǵa malshyǵa sóz bergen. Al, endi osynaý kelisti bıkesh jaıynda jurttyń aıtqanyn ańdasaq, bul sekildi ýádelerin ol ný ormannyń ortasynda turyp berse de jáne tipti janynda kýágeri bolmaǵanyna da qaramastan, qaıtse de oryndamaı qoımaıdy eken, óıtkeni atalmysh bıkesh óziniń dvorán tuqymynan ekenin keremetteı maqtan tutyp aıtyp júretin kórinedi, biraq, onyń óz oıynsha, traktırde kútýshi bolýy oǵan qorlyq sanalmaıdy eken, sebebi mundaı halge jetýine taǵdyrdyń alýan talqysy men basyna tap bolǵan baqytsyzdyqtar kináli kórinedi.

Shatyrynyń tesiginen juldyz syǵalap turǵan osy qora-jaıdyń naq kire berisine Don Kıhottyń ári qatqyl, ári ensiz, bolymsyz da ornyqsyz tósegi ornalasqan-dy, al sál ármenirekten Sancho Pansa ózine jatar oryn ázirlegen, onyń tósek-orny qamys boıradan jáne jún deýden góri tútýge kónbesteı bop uıysqan kendir talshyqtary salynǵan deýge kelińkireıtin jamylǵydan turatyn. Bul ekeýiniń ar jaǵynan, álginde aıtylyp ótkendeı, tósek ornyna óziniń eń táýir degen eki qashyrynyń er-turmany men ábzelderin paıdalanǵan malshy jaıǵasqan-dy, — al, jalpy, onyń júni jyltyraǵan semiz, toq ta shıraq on eki qashyry bar-tyn, sebebi arevaldyq baı malshynyń biri bolatyn jáne bul malshymyzdy ájeptáýir jaqsy biletin osy hıkaıanyń avtory qulaqqaǵys etkendeı, ol tipti ózine aǵaıyn bop keledi eken, sondyqtan oǵan kóbirek kóńil bólýdi qajet dep taýypty. Jalpy alǵanda, Sıd Ahmet Ben-ınhalı — áýestigi aıryqsha jáne qaı jaǵynan alyp qaraǵanda da adal áńgimeshi: onyń bul qasıeti osy arada ózimiz habar etip otyrǵan jaılardyń bárin de, sonyń ishinde tipti júrek aınıtyn, kóńil aýdarýǵa turmaıtyn nárselerdi de kóz tasa qaldyrmaǵanynan baıqalyp otyr, osy sebepti tákappar da mańǵaz tarıhshylardyń odan úlgi alǵany artyq bolmas edi; óıtkeni, olardyń bolǵan oqıǵalar jaıyndaǵy ústirtin ári shamadan tys kelte qaıyrylǵan áńgimeleri qushyr qandyrmaıdy, álde qyrsyzdyǵynan ba, álde aram pıǵyl aralastyrǵanynan ba, álde nadandyǵynan ba, bolǵan jaıdyń toq eteri sıasaýyttyń túbinde qalyp ketedi. Al,Tablant Rıkamontskııdiń avtory men graf Tomılástyń erlikteri jaıyndaǵy kitap avtorynyń jóni basqa, laıymda dańqy asyp, ataqtary aspandaı bergeı: túk qaldyrmaı bárin egjeı-tegjeıli jazatyndaryn aıtsańshy, shirkinderdiń!

Sóıtip, qashyrlaryn qarap, taǵy da kishkene jem-shóp berip qaıtqan álgi malshy qoldy-aıaqtaı Marıtornesti kútip, erin jastanyp, tóseginde uzynynan túsip jatqan. Tula boıyn plasyr japqan Sancho da ornyna jaıǵasqan, biraq qabyrǵalarynyń aýyrǵany mazasyn alyp kópke deıin kóz ilindire almaǵan. Don Kıhot ta búıirleriniń syzdaýyn aýyrsynyp, qoıan sekildi kózin baqyraıtyp ashyp jatqan. Bekettegi abyr-sabyr da tıylyp, mańaıdyń bárin qarańǵylyq basqan-dy, tek kirer esiktiń aýzynda ǵana fonar janyp turǵan.

Qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyq pen rysarymyzdyń baqytsyzdyǵyna kináli qaı kitaptyń bolmasyn ár betinde kezigetin oqıǵalar jaıyndaǵy jabysqaq oılar ony kez-kelgen adamnyń qıalyna áldeqalaı kire qoımaıtyn oǵash ta aqylǵa syıymsyz bir armanǵa jeteledi, anyǵyraq aıtqanda, ol ózin beıne bir eńseli qamal-saraıǵa kelip jetkendeı, — onyń ózi túsken beketterdi árdaıym qamal-saraı dep jobalaıtynyn bilemiz ǵoı, — beketshiniń, ıaǵnı qamal-saraı qojasynyń, qyzyna bul aıtyp jetkizgisiz áser qaldyrǵandaı, sóıtip ol qyz buǵan bir kórgennen ǵashyq bop, búgin túnde ata-anasyna bildirmeı kelip bir-er saǵat janynda bolýǵa ýáde bergendeı kórindi; biraq ózi oıdan shyǵarǵan osynaý qısynsyz qıaldy kúmánsiz de talassyz shyndyq retinde qabyldaǵan ol sol boıda-aq aıashyna degen kirshiksiz adaldyǵy qandaı aýyr synaqqa dýshar bolatynyn kóz aldyna elestetip ýaıym shegip ketti, sóıtip qasyna tipti saraı hanymy Kıntanonasyn ertip koroleva Djınevranyń ózi kelse de meıli, júreginiń ámirshisi Dýlsıneıa Tobosskaıaǵa opasyzdyq jasamaýǵa ózine-ózi oısha sert berdi.

Sonymen, ol ózin osylaısha qaıdaǵy bir pátýasyz oımen aldarqatyp jatqanda, ony taǵdyrdyń talqysyna túsiretin sát, — astýrıalyq bıkesh boı kórsetýge tıis ýaqyt ta kelip jetken-di jáne, aıtqandaı-aq, tap solaı boldy da: jalań aıaq, ústinde jalań tósek kóılek, basynda shashyn ustatqan jýan jipten toqylǵan tory bar bıkesh aıaǵyn jymyn bildirmeı basyp, yldym-jyldym adymdap malshymen tar tósekte tabyspaqqa úsh meıman jatqan bólmege kelip kirdi; biraq ol esikke jaqyndaı bergende-aq aıaq dybysyn sezip qalǵan Don Kıhot denesine japsyrylǵan plasyrlar men búıirleriniń syzdaǵanyna qaramaı tósegine tiktelip otyryp, qıaldaǵy súıkimdi sulýyn qushpaqqa qushaǵyn aıqara ashty. Qolyn alǵa sozyp jibergen astýrıalyq bıkesh ún-túnsiz jáne barynsha saqtyqpen súıiktisine qaraı ótip bara jatqan jolynda kenet Don Kıhottyń qolyna kezigip qaldy da, anaý júregi tas tóbesine shyqqan kútýshini bileginen shap berip ustaı alyp, ózine qaraı ıkemdep, kereýetke ákep otyrǵyzdy. Onyń qap tigetin kenepten tigilgen kóılegine qolyn tıgizgen rysarymyz muny álemde joq aıryqsha juqa jibek dep tapty. Bilegine ilgen áınek monshaqtary bar edi, onysy buǵan shyǵystyń asa baǵaly injýi sekildi bop kórindi. Jylqynyń jalyn eske salatyn shashyn jarqyly kún sáýlesinen de ótkir óte taza arab altynynyń talshyqtaryna uqsatty. Ústinen, shamasy, ashyp ketken salattyń ıisi ańqyp tursa kerek, biraq bul oǵan elittirip es ketirer hosh ıis sekildi sezildi. Qysqasy, onyń túsiniginde astýrıalyq bıkeshtiń beınesi ózi romandardan oqyp alǵan áldebir prınsessanyń beınesine ulasyp, quddy bir qushtarlyq sezimin tejeýge taǵaty bolmaı, ústine joǵaryda atalǵan kıim-keshegin ile salyp, jaraly rysarǵa jolyǵýǵa kelip turǵandaı kórindi. Sóıtip, ıdalgomyzdyń kórsoqyrlyqqa qol bergeni sonsha, túısiný qabileti de, osynaý kelisti bıkeshtiń boıynan tarap turǵan ıis-qońys ta, sondaı-aq malshydan basqa jannyń júregin aınytyp qustyratyn basqa qasıetteri de ony bul oıynan aınyta almady, — kerisinshe, aıdaı sulý perızatty qushaǵyna qysyp otyrǵandaı sezimde boldy. Sóıtip, ol qushaǵyn ajyratpaǵan kúıi syrbaz únmen sybyrlaı sóılep bylaı dedi:

— Beý, súıkimdi de aqpeıil senora, tańǵalarlyq sulý symbatyńyzǵa kóz toıattatýyma múmkindik bergen shekten tys meıirimdiligińizdiń ótemin nemen ǵana qaıtara alar ekem! Alaıda aq nıetti adamdardyń qyr sońynan qalmaıtyn taǵdyrdyń qyrsyǵy dal-dalym shyǵyp, silem qatyp osy tósekke kelip jambas tıgizýime, oǵan qosa, qansha yntyzarly bolsam da, yntyǵyńyzdy basýǵa esh múmkindik tappaýyma ákep soqtyryp otyr ǵoı. Bul kedergiden basqa, áste attap ótýge bolmaıtyn taǵy bir kedergi bar, atap aıtqanda, ol — eń asyl oı-armandarymnyń jalǵyz ǵana ámirshisi, jan teńespes Dýlsıneıa Tobosskaıaǵa adaldyqqa bergen antym. Aıtaıyn degenim, aramyzda osyndaı kedergiler turmasa, onda men, árıne, shamam kelgenshe aıanyp qalmas em jáne ózińizdiń sheksiz meıirbandyǵyńyz tartý etken osy bir asa qolaıly sátti qur jibermegen bolar em.

Rysarymyzdyń qushaǵynda otyrǵan Marıtornestiń dymy quryp, qara terge túsken bolatyn; onyń sózine qulaq ta qoımaǵan ári túk eshteńesin túsinbegen ol qushaqtan bosap shyqpaqqa únsiz bulqynýmen bolǵan. Aramy tilek tynyshyn ketirip, uıqysy qashqan, súıiktisiniń kelgenin tabaldyryqtan attaǵan boıda-aq ańǵara qoıǵan malshy bul kezde Don Kıhottyń oǵan ne aıtyp otyrǵanyna bar ynty-shyntysymen qulaq túrip jatqan-dy; aqyry astýrıalyq bıkesh ózine opasyzdyq jasap, basqa bireýge berilmekshi-aý degen qyzǵanysh jetegimen Don Kıhottyń janyna jaqyndańqyrap baryp toqtap, áńgimesiniń aýanyn túsinbek úshin pátýasyz sózderine qulaq tosty; biraq bıkeshtiń bosap shyqqysy kelip bulqynyp, Don Kıhottyń ony jibermeı jatqanyn kórgende bul arpalys oǵan onsha unamaı, mahabbatqumar rysardyń sopaqsha kelgen jaǵynan bar kúshimen qulashtap perip kep qaldy da, aýzyn qanatyp saldy; buny da qanaǵat tutpaǵan malshy onyń ústine qonjıa ketip, bas-kóz joq tómpeshteı jóneldi. Budan soń Don Kıhottyń onsyz da ornyqsyz, shatqaıaq sákilerge ornatylǵan tósegi malshynyń qosymsha salmaǵyn kótere almaı sol sátte-aq jerge gúrs qulady; tósek qulaǵan kezde shyqqan keremetteı tasyr-tusyr beketshini de oıatyp jiberdi, sol boıda-aq ol bunyń bári Marıtornestiń qylyǵy ekenin túsine qoıdy, óıtkeni, shaqyrǵan daýsyna jaýap qatpaǵan bolatyn. Kúdigi qanshalyqty negizdi ekenine kóz jetkizý úshin ol turyp, maı sham jaǵyp, jańaǵy qyrǵyn tóbeles bolyp jatyr dep oılaǵan jaǵyna qaraı bet aldy. Eki ıyǵyn julyp jep kirip kele jatqan qojaıynyn kórgen kútýshi qatty abdyrap, záre-quty qalmaı qorqyp, uıqtap jatqan Sancho Pansanyń qasyna baryp búk túsip jata qaldy. Qojaıyn ishke aıqaıdy sala kirdi:

— Áı, qaıdasyń sen qyz? Ant etem dep aıtaıyn, osynyń bári seniń istep júrgeniń!

Bul kezde Sancho da oıanǵan; áldebireýdiń bar salmaǵymen ústine qonjıa ketkenin sezip, ony jaman tús kórip jatqanǵa joryp shoshyǵan ol ońdy-soldy judyryq silteýge kóshken jáne bul bet-aldy soqqylarynyń basym bólegi Marıtorneske daryp jatqan-dy, — al, Marıtornes bolsa, soqqy janyna batqandyqtan uıat ataýlynyń bárin bylaı jıyp tastap, oǵan ońdyrmaı ese qaıtara bastaǵandyqtan Sanchonyń da uıqysy shaıdaı ashylǵan-dy; sóıtip, endi ózin bireýdiń aıamaı urǵyshtap jatqanyn sezgen, biraq onyń kim ekenin bile almaǵan ol shap berip Marıtorneske jabysa ketti, odan soń ekeýiniń arasynda kóz aldyńa elestetýdiń ózi qıyn sumdyq qıan-keski ári sonshalyqty kúlkili aıqas bastalyp ketti. Beketshiniń qolyndaǵy bilte shamnyń jaryǵynan bıkeshiniń jaǵdaıy qıyndap ketkenin kórgen malshy Don Kıhotty tastaı berip, soǵan kómekke umtyldy. Oǵan erip beketshi de umtyldy, biraq onyń maqsaty basqashalaý bolatyn: osy shýlyǵannyń bári jalǵyz tek Marıtornestiń ǵana kinásinen bolyp jatqanyna esh shúbá keltirmegen ol kútýshisin tártipke shaqyryp qoımaq edi. Odan soń ertegidegi: “ıt mysyqqa, mysyq ıtke” degendeı ahýal ornady, — malshy Sanchoǵa, Sancho kútýshige, kútýshi Sanchoǵa, beketshi kútýshige jarmasyp, bir-birin jedel tómpeshtiń astyna ala bastady. Osy arada beketshiniń shamy óship qaldy da, tastaı qarańǵyda toqaılasqan jaýgerler bir-birin nobaımen soqqylaýǵa kóshti jáne bul kezdegi soqqylarynyń aıaýsyz bolǵany sonsha, bireýdiń judyryǵy bireýge tıgen jerdiń bárin qan qaqsatyp jatty.

Bul kúni osy bekette toledolyq eski Qasıetti aǵaıyndyqtyń jasaýyly qonyp jatqan bolatyn. Aıqastyń ala bóten aıqaı-shýyn estigen ol óz dárejesin aıqyndaıtyn taıaqshasy men qaǵaz salynǵan qańyltyr qorapsha sekildi zattyq aıyrym belgilerin ala sap, qarmalanyp sholan ishine engen boıda:

— Ádil sottyń atymen ámir etemin, toqtatyńdar! Qasıetti aǵaıyndyqtyń atymen aıtamyn, toqtatyńdar! — dep aıqaıdy saldy.

İshke kirgen jasaýyl eń áýeli ońbaı soqqy jep, esinen tanǵan qalpy kúırep túsken tóseginde uzynynan sulap jatqan Don Kıhotqa tap boldy, sóıtip sıpalanyp júrip saqalyn taýyp, ony ýystaı alǵan boıda: “Ádil sotqa kómekke kelińder!” dep birneshe márte aıqaılady. Biraq, álgi adamnyń qozǵalmaq túgil qybyr etpegenin kórgen ol buny ólgen kisi eken, al qalǵandary sony óltirýshiler eken dep oılap qaldy, osyndaı kúdikke boı aldyrǵan sátte-aq:

— Qaqpany jabyńdar! Eshkimdi syrtqa shyǵarmańdar — myna jerde adam óltirildi! — dep burynǵysynan da qatty aıqaılap jiberdi.

Bul aıqaı tóbelesip jatqandardyń záresin ketirdi, bári de jasaýyldyń daýysyn estigen-estigen jerlerinde qalshıyp qatty da qaldy. Odan soń beketshi úıine, malshy er-turmanyna, kútýshi qujyrasyna oralyp, sormańdaı Don Kıhot pen Sancho ǵana oryndarynan qozǵala almaı ondalap jata berdi. Sol arada jasaýyl ýysyn jazyp, Don Kıhottyń saqalyn jibere saldy da, qylmyskerlerdi ustap, tutqyndamaq úshin jaryq taýyp ákelmekke ketti; alaıda bólmesine qaraı bettep bara jatqan jolynda beketshi fonardyń biltesin qasaqana basyp ketkendikten onyń bul áýreshiliginen eshteńe ónbedi, — odan soń jasaýyl ot janyp jatqan oshaqqa qaraı jónep, ájeptáýir ýaqyt pen kúsh jumsaýynyń arqasynda aqyry ekinshi shamdy jaqty.

HÚİİ taraý

Munda rysarymyz, soryna qaraı, áldebir qamal-saraı dep jobalaǵan bekette er júrek Don Kıhot pen senimdi atqosshysy Sancho Pansany kútip turǵan jańa óreskel azap pen mazaq jaıynda baıandalady

Bul eki ortada Don Kıhot ta esin jıyp, atqosshysyna taǵy da tap sol ana soıyl jaýǵan alqapta jatyp janyna shaqyrǵandaı daýyspen dybys berdi.

— Sancho dostym, sen uıqtap jatyrsyń ba? Uıqtap jatyrsyń ba, dostym Sancho?

— Jyn-peri bitken jabylyp túni boıy jan alqymǵa alǵandaı kúı keshkende uıqtap jarytarsyń bul arada, nálet meni atqyr, — dep til qatty Sancho kúıinish pen nalaǵa toly únmen.

— Mundaı oıǵa boı aldyratyn retiń ábden bar, — dep qulaqqaǵys etti Don Kıhot, — óıtkeni, ne men eshteńe túsinbeımin, ne bul dýalanǵan qamal-saraı. Seniń bilip qoıǵanyń jón... Tura tur, sen áýeli qazir ózińe aıtqaly jatqan nársemdi men ólgennen keıin de qupıada saqtaıtynyń jaıynda ant etýiń kerek.

— Ant etem, — dedi Sancho.

— Ant berýińdi talap etip otyrǵan sebebim, kimniń de bolsyn ar-namysyna kir kelmegenin jón kórem, — dep túsindirdi Don Kıhot.

— Aý, men ózińiz ólgennen keıin de jaq ashpaımyn dep antymdy berip qoıdym ǵoı, — dep narazylyq bildirdi Sancho, — biraq, qudaı qosh kórip, erteń-aq aýzymnan shyǵyp ketkeı!

— Maǵan munshalyqty jedel ólim tileıtindeı saǵan ne qıanat jasap edim? — dep surady Don Kıhot.

— Sizdiń buǵan eshqandaı qatysyńyz joq, — dep qarsylyq bildirdi Sancho. — Men ózim týmysymnan nendeı de bolsyn nárseni boıymda uzaq saqtaýǵa joqpyn: saqtaısyń-saqtaısyń kelip, bir kezde qarasań buzylyp ketkenin kóresiń — mine, meniń qorqatynym osy.

— Qalaı bolǵanda da, seniń shyn berilgendigiń men adamgershiligińe senem, — dedi Don Kıhot. — Sóıtip, endi bilip qoıǵanyń artyq bolmas, búgin túnde maqtan tutyp aıtýyma turarlyq tańǵajaıyp oqıǵanyń birin bastan keshtim. Toq eterin aıtqanda, sen de budan maǵlumdar bol, álginde osy qamal-saraı ıesiniń qyzy qoınyma keldi, sondaı súıkimdi jáne sondaı názik, ondaı qyzdy jer-dúnıeden izdeseń tappaısyń. Iyǵyna ilgen kıimin kim sýrettep bere alar? Aqyl-oıynyń zerektigin she? Júregimniń ámirshisi Dýlsıneıa Tobosskaıaǵa adaldyǵymdy saqtaýym sebepti bul arada ózim sóz etpeýge jáne aýyzǵa almaýǵa májbúr bolyp otyrǵan, kóz tasa múshelerin she? Aıtarym tek bireý ǵana: álde qolyma kezdeısoq jaǵdaı ákep qondyrǵan baqyt qusyn qudiretti kúshter qyzǵandy ma, álde, bálkim, — joq, buǵan kúmán joq, — buryn aıtqanymdaı, dýalanǵan qamal-saraıda otyrǵandyǵymyzdan ba, áıteýir tek ekeýimiz bir-birimizge degen súıispenshiligimizdi keremet tátti sózdermen jetkize bastaǵanymyz sol edi, áldebir jeksuryn dáýdiń kózge kórinbeıtin ári qaıdan tap bolǵany beımálim judyryǵy shyqshytymnan surapyl kúshpen sart ete qalǵany, álige sheıin qan túkirip jatyrmyn, odan soń onyń meni sileıtip salǵany sonsha, Rosınanttyń keshegi kórgensizdigi saldarynan jylqyshylardyń bizge kórsetken, óziń jaqsy biletin, jábir-japasynan keıingi jaǵdaıdan da nashar jaǵdaıǵa dýshar boldym. Osyǵan qarap, bul qyzdyń sulýlyq qazynasyn áldebir jadylanǵan mavr kúzetedi-aý jáne onyń qyzyǵyn kórýdi maǵan jazbaǵan-aý degen toqtamǵa keldim.

— Maǵan da jazbaǵan, — dep Sancho ilip áketti, — meni tórt júzden astam mavr tómpeshke aldy jáne ólermendikke salynǵandary sonsha, jylqyshylardyń jegizgen soıyldary maǵan dámdi bálish pen tátti toqash tárizdi kórindi. Biraq, ádilin aıtyńyzshy, senor, ekeýimiz birdeı qol-aıaǵymyzdy qımyldatýdan qalyp sulap jatsaq, buny sırek kezdesetin ári keremet qýanyshty oqıǵa dep aıtýǵa bola ma? Sizdiń, áıteýir, azdap ta bolsa jolyńyz boldy: álginde aıtqanyńyzdaı, qushaǵyńyzda aıdaı sulý arý otyrdy. Al, men she? Men bolsam, judyryq qana jedim jáne ábden toıdyrǵany sondaı, endi óle-ólgenshe sonsha judyryq jeı qoımaspyn dep oılaımyn. Shamasy, ózim osyndaı sormańdaı bop jaratylǵanmyn ǵoı deımin: kezbe rysar emespin jáne eshqashan bolmaıtyn da shyǵarmyn, biraq pále-jala ataýlynyń bári derlik meni izdep tabady!

— Sonda, seni de sabaǵany ma olardyń? — dep surady Don Kıhot.

— Aý, men sizge ne jaıynda aıtyp jatyrmyn, jekjat-juraǵatymdy túp-tuqıanymen shaıtan alǵyr? — dep Sancho oǵan qarsy suraq qoıdy.

— Qıqarlanba, dostym, — dep jýası sóıledi Don Kıhot. — Qazir men shıpaly bálzam ázirleýge kirisem, sosyn ekeýimiz qas pen kózdiń arasynda qur attaı bop shyǵa kelemiz.

Azar degende maı sham taýyp jaqqan jasaýyl dál osy sátte jalǵan óliktiń aý-jaıyn bilmekke bas suǵa qalǵan-dy; ústine jalǵyz ǵana jeıde kıgen, basyna oramal baılap alǵan, qolyna maı sham ustaǵan, ashý men yzadan túri álemtapyryq bop ketken jasaýyldy kórgen Sancho qojaıynyna qarap eriksizden-eriksiz:

— Senor! Mynaý álgi jadylanǵan mavr emes pe, dymymyzdy birjola qurtqaly kelip turǵan joq pa? — degen suraq qoıdy.

— Onyń mavr bolýy múmkin emes, sıqyrlaǵandar kózge kórinbeıdi, — dep jaýap qatty Don Kıhot.

— Bálkim, kórinbese kórinbeıtin de shyǵar, biraq sezinýge ábden bolady, — dep qarsylyq bildirdi Sancho. — Bul jaıynda sizge qabyrǵalarym sarnap bere alady.

— Meniki de, — dep moıyndady Don Kıhot. — Alaıda soǵan qarap qarsy aldymyzda turǵan myna adamdy jadylanǵan mavr deýdiń esh qısyny joq.

Jasaýyl bermen jaqyndap, ekeýiniń ózdi-ózi kákir-shúkir áńgime aıtyp jatqanyn kórip, ań-tań bop turyp qaldy. Osy arada aıtar keter bir jáıt, Don Kıhot áli shalqasynan sulap jatqan bolatyn: ólimshi bop taıaqqa jyǵylǵan jáne tula boıyna túgel plasyr japsyrylǵan onyń qozǵalar shamasy joq-ty. Sol arada jasaýyl qasyna kelip:

— Halyń qalaı, sen beıbaqtyń? — dedi.

— Sypaıyraq sóıleýge bolmaı ma? — dep eskertti Don Kıhot. — Álde bul aranyń salt-dástúrine saı kez-kelgen mánjýbas kezbe rysarlarmen osylaı sóılesýge yqtıarly ma?

Mynadaı múttaıym halde jatqan adamnyń aýzynan mundaı kemsitý estımin dep oılamaǵan jasaýyl jyndanyp ketýge shaq qaldy: qolyndaǵy maı shamymen Don Kıhotty bir-aq urdy; maı sham onyń týra basyna baryp tıip, bas súıegin opyryp kete jazdady, al anaý qarańǵylyqty paıdalanyp taıyp turdy.

— Endi eshqandaı kúdik qalǵan joq, senor, — dedi Sancho Pansa, — bul jadylanǵan mavr bop shyqty, qoryp júrgen qazynasyn ol, shynynda da, basqa bireýlerge tartý etpek tárizdi, al bizge arnaǵan syıy tek judyryq qana, keıde tipti shammen de shart etkizýden taıynbaıdy.

— Durys aıtasyń, — dep qoshtady ony Don Kıhot, — biraq mundaı arbaýshylyq aıla-amaldarǵa kóńil aýdaryp jatpaýymyz kerek jáne sondaıǵa bola ashý shaqyryp, kúıip-pisýimizdiń de jóni joq: óıtkeni, munyń bári elester men buldyr beıneler ǵoı, — sondyqtan, qansha qulshynsaq ta kek qaıtarar eshkimdi taba almaımyz. Odan da, tura alsań ornyńnan tur, Sancho, qamaldyń komendantyna bar, azyn-aýlaq maı, sharap, tuz jáne rozmarın taýyp ákelýge tyrys, men bulardan shıpaly bálzam daıyndaýym kerek: shynymdy aıtaıyn, sol maǵan óte qajet bop tur, óıtkeni álgi elestiń salyp ketken jaraqatynan qan áli syzdyqtap jatyr.

Súıek-súıeginiń shydatpaı syrqyrap aýyrǵanyna qaramastan, Sancho tóseginen turyp, qarańǵyda qarmalanyp beketshiniń bólmesine qaraı qozǵaldy; biraq, jolshybaı dushpanynyń áńgime aýany qaıda burylaryn bilmekke tyń tyńdap turǵan jasaýylǵa soqtyǵyp qaldy da, oǵan:

— Siz ózińiz kim bolsańyz da, senor, bizge iltıpat jasap, mynadaı bir qolǵabys kórsetip jiberseńiz etti — azyn-aýlaq rozmarın, maı, tuz jáne sharap berseńiz, — bunyń bári jer-dúnıedegi rysar bitkenniń ishindegi eń eleýlileriniń birin emdeýge qajet, ol ózi qazirgi kezde osy sholandaǵy kereýetinde jatyr, beketińizde júrgen jadylanǵan mavrdan jaraqattanyp qaldy, — dedi.

Bul sózderdi estigen jasaýyl munyń báńgi bireý ekenin seze qoıdy; biraq tań qylań bere bastaǵandyqtan esikti ashty da, beketshini daýystap shaqyryp alyp, oǵan álgi jyndy súreıdiń ótinishin jetkizdi. Beketshi Sanchoǵa tilegeniniń bárin taýyp berdi, ol muny Don Kıhottyń qolyna tabys etti. Don Kıhot bolsa, bul kezde basyn qos qolymen qysyp alyp ondalap jatyr edi; shyndyǵynda, bar-joǵy tek eki jerinde ǵana ájeptáýir isik bar-dy, al betine sorǵalap aǵyp jatqan qan emes, ter bolatyn, óıtkeni ústemelene bergen mazasyzdyq pen ábigershilikten mańdaıy shynymen-aq terden shylqyp ketken-di.

Degenmen, ol álgi nárselerdi alyp, bárin jaqsylap aralastyrǵannan keıin qospany otqa qoıyp qyzdyrýǵa kiristi de, biraz ustap bálzam daıyn bolǵandaı kóringen kezde ottan túsirdi; sosyn bálzam quıatyn áınek quty taýyp berýlerin surady, biraq búkil bekette birde-bir áınek quty joq bop shyqty; odan soń ol bul maqsatqa záıtún maıynyń qalbyryn paıdalanýdy uıǵardy: beketshi ony buǵan tegin tutynýǵa basy-bútin bere saldy. Munan keıin Don Kıhot qalbyrǵa qasıet darytýdy kózdegendeı, zarly únmen seksennen astam ret “Pater noster” jáne shamamen sonsha ret “Ave Maria”, “Salve” jáne “Credo” sózderin qaıtalap aıtty, ár sózdi aıtqan saıyn shoqyndyrý ısharatyn jasap otyrdy. Atalmysh rásimdi atqarý úrdisine Sancho, beketshi men jasaýyl úsheýi qatysyp turdy, al malshy bul kezde daǵdyly ádetinshe túk eshteńe bolmaǵandaı qashyrlaryn aınalshyqtap júrgen-di. Rásimdi oryndap bolǵan boıda-aq Don Kıhot osynaý aıryqsha bálzamnyń shıpalyq qasıetin qolma-qol ózine synap kórmek bolyp, dármek qaınatylǵan shaǵyndaý shógendi alyp, qalbyrǵa quıylǵannan artylyp qalǵanyn, ıaǵnı shamamen jarty asýmbradaıyn, túgeldeı derlik simirip saldy, biraq iship bolyp shógendi bylaı qoıǵany sol-aq eken, laqyldatyp qusty deısiń kelip, qatty qusqany sonsha, asqazanynda zapyrannan basqa eshteńe qalǵan joq; qystyǵý men loqsýdan qara terge túsken ol ústine kórpe jaýyp, ońasha qaldyrýlaryn surady. Ótinishi oryndalǵannan keıin, ol sol arada jatyp úsh saǵattan astam uıqy soqty, al oıanǵanynda tula boıynda keremet bir jeńildik baryn, súıekteriniń syrqyraǵany da tıylǵanyn sezindi, sóıtip barlyq syrqatynan qulan taza aıyqqanyn ańǵaryp, shynymen-aq Ferabras bálzamyn daıyndap alǵan ekem, bul dármekpen endi tipti eń qaterli degen aıqastarǵa, qaqtyǵystar men ustasýlarǵa qoryqpaı kire berýime bolady eken degen senimi ornyǵa tústi.

Don Kıhottyń tańǵajaıyp túrde aıaq-asty saýyǵyp shyǵýy atqosshysyn tań-tamasha qaldyryp, shógende qalǵandy iship alýǵa ruqsat surady, al onda áli de ájeptáýir mólsherde bálzam bar-tyn. Don Kıhot yrzashylyq etken soń, Sancho shógendi qos qoldaı ustap basyna tóńkerdi de, bar yqylasymen qunyǵa jáne qushyrlana simirip, bálzamnyń qojaıyny ishkennen góri sál azdaý bólegin ishine qotaryp aldy. Biraq, sormańdaı Sanchonyń asqazany Don Kıhottiki sekildi náýetek bolmaı shyqty: qashan qusyp tastaǵansha júregi aınyp, loqsyp, terge malshynyp, basy aınalyp, jany murnynyń ushyna kelgen onyń ómirmen qosh aıtysar sáti jetkenine esh kúmáni qalmady; ábden silesi qatyp, dińkelegen ol bálzamnyń ózine de, ony ózine ishkizgen zulymǵa da qarǵys jaýdyrýmen boldy. Onyń qandaı qasiret shegip jatqanyn kórgen Don Kıhot:

— Meniń oıymsha, Sancho, jaǵdaıyńnyń nasharlap ketken sebebi — rysarlar qataryna qabyldanbaǵanyń-aý deımin, bul suıyqtyqtyń rysarlyq ordenge ótpegenderge septigi tımeıtinine senimim kámil, — degendi aıtty.

— Eger muny aldyn-ala bilgen bolsańyz, onda nege ony maǵan ishýge ruqsat ettińiz, ózimdi de, búkil jekjat-juraǵatymdy da jyn soqqyr!..

Biraq tap osy arada ishimdik aqyry nátıjesin berdi de, beıshara atqosshy qos tesikten birdeı ish bosata bastady: ózi qulaı ketken boıra da, jamylǵy etken kendir kórpesi de sol boıda-aq múldem iske alǵysyz bop qaldy. İsh qurylysy aýzyna tyǵylǵandaı loqsyp, qara sýǵa túsip terlep, tula boıy qalsh-qalsh etip beınet shekkeni sonsha, tek ózi ǵana emes, qasynda turǵandar da ony jan tapsyrǵaly jatqandaı kórdi. Osynaý jan alqymǵa taqalǵan arpalys eki saǵatqa jýyq sozyldy, biraq odan soń da atqosshymyzdyń jaǵdaıy jaqsara qoıǵan joq, — qojaıynyna keriǵalań túrde súlesoq, del-sal halge tap boldy, aıaǵyn basyp tura almady, al Don Kıhot bolsa, álginde aıtylǵandaı, bul kezde ábden aıyǵyp, qýnap-shırap qalǵan-dy, endi qazir ol shytyrman oqıǵa izdeýge attanbaqqa qulshynyp shydamsyzdanyp turǵan, sebebi jolda toqtap qalý degen sóz oǵan kúlli adamzat balasyn jáne Don Kıhottyń kómegine zárý barsha jandy óz qorǵaýy men qamqorlyǵynan tys qaldyrý bop tabylatyndaı kóringen; buǵan qosa, bálzamynyń ǵajaıyp qudiretine de qaltqysyz senip alǵan-dy. Osy tilektiń jetegine ilesken ol salt minetin kólikterin sol úshin óz qolymen erttep, júkterin artty da, atqosshysynyń kıinip alýyna kómektesip, ony esegine ákep otyrǵyzdy. Sosyn ózi Rosınantqa minip, aýlanyń alys túkpirine qaraı aıańdap, sonda turǵan qysqa sapty naızany qymqyryp ala ketti — buny endi naǵyz naızanyń ornyna qoldanbaqshy edi.

Bekettiń qaramy jıyrma shaqty adamdaı bop qalatyn meımany men turǵyny, — bir sózben aıtqanda, onda qansha adam bolsa sonshasy túgel, aralarynda beketshiniń qyzy da bar, barlyǵy odan kóz almaı qarap turdy; bul da qyzdy kózimen iship-jep, oqtyn-oqtyn aýyr kúrsinýmen boldy, onyń bul kúrsinisi kókireginiń tereń túkpirinen shyqqandaı bop estiletin, biraq jurttyń bári onyń kúrsinisin búıiri aýyrǵannan dep jobalady, — bári bolmasa da, áıteýir, keshe keshte oǵan plasyr japsyrýǵa kýá bolǵandar solaı dep oılady.

Rysar men atqosshy úıdiń kire berisindegi basqyshqa taıap kelgen kezde, Don Kıhot beketshige qarap syrbaz da mańǵaz keıippen bylaı dep til qatty:

— Senor alkaıd, osy qamal-saraıda ózime kórsetken jaqsylyǵyńyzdyń

ár-alýandyǵy jáne shash-etekten keletin kóptigi sonsha, aldyńyzda qaryzdar sezinip turmyn jáne muny ómir-baqı umytpaq emespin. Osynyń ótemi retinde ózińizge áldenege bola jábir kórsetken kez-kelgen kisápirden kegińizdi alyp bergim kep tur, óıtkeni, bilip qoıyńyz, meniń tikeleı mindetimniń ózi de sol qorǵansyzǵa pana bolý, jábir kórgenniń kegin qaıtarý jáne aramzanyń sazaıyn tartqyzý bop tabylady. Qaperińizdi qaǵyp-silkip kórińiz, eger osyndaı bir jaǵdaıat basyńyzdan ótken bolsa, jasqanbastan maǵan málim qylyńyz: ózim múshe bop tabylatyn rysarlyq ordenniń atymen ant eteıin, kóńilińizdiń qalaýynsha jáne aıyzyńyz qanarlyqtaı túrde qanaǵat tabasyz.

Beketshi de buǵan dál sondaı syrbaz pishinde jaýap qatty:

— Senor kavalero! Ózimdi jábirleýshilerden kek áperýińizge áste de muqtaj emespin, qajet bop jatsa olardan ózim-aq kegimdi qaıtara alam. Maǵan keregi bir-aq nárse — meıirimdi myrza beketimde qonyp shyqqany úshin, ıaǵnı malǵa berilgen saban men suly, sondaı-aq keshki as pen eki tósek-oryn úshin aqy tólese bolǵany.

— Aý, sonda munyń rasynda da beket bop shyqqany ma? — dep surady Don Kıhot.

— Bolǵanda da, eń bir táýiri, — dep jaýap qatty beketshi.

— Endeshe, men osyǵan sheıin qatelesken boldym, — dedi Don Kıhot. — Shynymdy aıtsam, muny qamal-saraı ma dep qalǵam jáne sonyń ishinde ájeptáýir jaqsysy ma dep oılaǵam, biraq endi bul qamal-saraı bolmaı, beket bolsa, onda meniń qolymnan keler bir-aq nárse bar, ol ózińizge menen eshteńe almaý jaıynda ótinish aıtý ǵana: óıtkeni, meniń kezbe rysarlar jarǵysyn buzýǵa qaqym joq, ol óz aldyna, oǵan qosa bir anyq biletin jaıym, — eger dálel kerek bolsa, kez-kelgen romandy mysalǵa keltire alam, — beketterde olar túneme úshin de, basqa birdeńe úshin de eshqashan aqy tólemegen, óıtkeni jurttyń bári olardyń shytyrman oqıǵa izdeý jolynda bastan ótkeretin aıtyp jetkizgisiz azaptary úshin aıryqsha qonaqjaılylyq kórsetetin bolǵan, al olar bolsa mundaı shytyrman oqıǵalardy kúndiz de, túnde de, qysta da, jazda da, bet qaryǵan aıazda da, mı qaınatar ystyqta da, jaıaý da, atqa salt minip te, jeıtin as, ishetin sýǵa jarymaı, tabıǵattyń aqıreti men turmystyń taýqymetin tartyp júrip te izdeıdi.

— Onda meniń sharýam joq, — dedi beketshi kelispeı. — Aqshańyzdy tóleńiz — sizge aıtarym sol ǵana, al rysarlar jaıyndaǵy ertegińizdi basqa bireýge baryp aıtarsyz. Maǵan keregi jambas aqy tóleýińiz ǵana.

— Siz topas ta turpaıy traktırshi ekensiz, — degen eskertý jasady oǵan Don Kıhot.

Sony aıtyp, Rosınantqa shpordy qadap jiberip, sholaq naızasyn aldyna óńgerip alǵan ol bekettiń aýlasyn kedergisiz tastap shyqty da, áýdem jerge uzap ketkenge sheıin artyna burylyp qaraǵan joq, tipti atqosshysy sońynan erip kele jatyr ma, joq pa, onda da jumysy bolmady. Rysardyń aqsha tólemeı ketip qalǵanyn kórgen beketshi sol eki arada jambas aqyny Sancho Pansadan óndirip almaqqa nıet qylǵan bolatyn, biraq anaý eger qojaıyny tóleýden bas tartqan bolsa, ózi de eshteńe tólemeıtinin málim etti, óıtkeni, ol, Sancho Pansa, kezbe rysardyń atqosshysy bop tabylady, olaı bolsa, myrzasy ustanǵan ereje-tártipterdi bul da ustanýǵa mindetti, ıaǵnı traktırler men beketterde túk eshteńe tólemeýge tıis. Beketshi buǵan shat-shálekeıi shyǵyp ashýlanyp, eger Sancho aqshasyn tólemeıtin bolsa, ol báribir ózine tıistini óndirip almaı qoımaıtynyn, biraq bul úshin basqasha ádis qoldanatynyn, al buǵan onyń onsha yrza bola qoımaıtynyn aıtyp qorqytpaqqa tyrysty. Sancho oǵan myrzasy múshe bop tabylatyn ordenniń jarǵysyna sáıkes, ólip ketse de bir tıyn tólemeıtinin aıtyp jaýap berdi, óıtkeni ol kezbe rysarlardyń qasterli de qadym zamanǵy dástúrin búldirmek emes, osynaý meılinshe ádiletti zańdy buzǵanyna baılanysty bolashaq atqosshylardyń renish-nalasyna qalmaq emes.

Beıshara Sanchonyń basyndaǵy keleńsizdikterdiń kóbeıe túsýine kóringendeı, bekettiń sol kúngi meımandary arasynda segovıalyq shuǵa toqýshy tórt jigit, kordovalyq Portodan ıne jasaýshy úsh jigit, sevılályq Jármeńkeden eki jigit bar edi, — bári de birinen biri ótken, ázilqoı, qaljyńbas, saýyqqoı jáne oıyn-kúlkige áýes bolatyn; mine, dál osy adamdar, beıne bir aldyn-ala kelisip qoıǵandaı, ne bireý buıryq bergendeı áı-shaı joq jetip kep Sanchony eseginen aýdaryp aldy, sosyn ony bireýi erinbeı baryp alyp kelgen beketshi kórpesine jyqty; odan soń joǵaryǵa kóz salyp, ózderi oılastyrǵan iske jabyndynyń tym alasa soǵatynyn kórgen soń, jabyndysy ashyq aspan bop tabylatyn mal qamaıtyn aýlaǵa aýysty da, sol jerde Sanchony qaıtadan kórpege salyp, máz-máıram bolysyp, karnaval kezindegi ıt sekildi etip áýelete laqtyryp, tosyp alyp, árli-berli qaqpaqyldaýǵa kiristi.

Sormańdaı ushqyshtyń jan daýysy myrzasynyń da qulaǵyna shalyndy, —toqtap, muqıat qulaq túrgen ol áý basta muny jańa bir shytyrman oqıǵa eken dep qalǵan, biraq atqosshysynyń daýysy ekenin anyq ajyratqan soń, atynyń basyn keri buryp, beketke qaraı tapyraqtaı shapty, biraq qaqpanyń jabyq ekenin baıqap, áıteýir qaıtse de ishke enbek oımen, beketti aınalyp ótýdi uıǵardy; alaıda mal qamaıtyn aýlany qorshaǵan sharbaqqa, jalpy alǵanda, onsha bıik te emes sharbaqqa, jaqyndaǵan boıda-aq atqosshysyna jasalyp jatqan qıanatty kózi shalyp, ańyryp turyp qaldy. Óziniń tap kóz aldynda Sancho birese joǵary qalyqtap, birese tómen túsip jatty jáne bárin sondaı jeńildikpen jasap jatqany sonsha, eger Don Kıhottyń kókiregin kernegen ashý sol tusta sál-pál báseń tartqan bolsa, ol, bálkim, kúlkiden ishek-silesi qatyp domalap ta jatar ma edi, kim biledi. Sol arada ol erde otyrǵan jerinen sharbaqtyń arǵy betine yrǵyp túspekke oqtalǵan, biraq qatty qaljyrap, dymy quryp turǵandyqtan, tipti attan túsýge de shamasy jetpedi, sondyqtan attyń ústinde otyrǵan kúıi Sancho Pansany qaqpaqyldap jatqandardy, bul arada keltirýge dátimiz barmaı otyrǵan, boǵaýyz ben balaǵat sózdiń astyna alýmen ǵana shekteldi; alaıda Sancho ushqysh sol burynǵysha zar qaǵyp, birese ólerdegi sózin aıtyp jalynyp, birese ses kórsetip jatty, al sotqarlar bolsa sol burynǵysha máz-maıram bop qarqyldaı kúlip, oıyndaryn jalǵastyra berdi, óıtkeni atqosshynyń baqyryp-shaqyrǵany olarǵa shybyn shaqqan ǵurlym áser etpegen bolatyn, — Sanchony olar tek ózderi ony qaqpaqyldaı-qaqpaqyldaı ábden sharshaǵan kezde ǵana bosatty. Budan soń olar esekti ákelip, Sanchony otyrǵyzdy da, arqasyna jadaǵaıyn japty, al meıirban Marıtornes onyń qalaı qaljyrap-talǵanyn kórip jany ashyp, júgirip baryp qudyqtan bir qumyra muzdaı sý ákelip berdi. Qumyrany alyp, aýzyna apara bergen Sancho myrzasynyń aıqaılap sóılegen daýysyn estidi:

— Sancho balam, ishpe sýdy! İshpe sýdy, balam, — ol saǵan sor bop jabysady. Mine, mynda shıpaly bálzam bar (sol arada ol qalbyrdy alyp kórsetti), eki tamshysyn ishseń boldy-aq, saýyǵyp keterińe men kepil.

Sancho oǵan kóz qıyǵyn salyp qarady da, odan da zor aıqaımen jaýap qatty:

— Rysar emes ekenimdi umytyp kettińiz-aý deımin, taqsyr? Álde ishek-qarnymnyń keshegi keshten qalǵan juqanasyn da qusyp tastasyn deısiz be? Ol tamshylaryńyzben ázázil emdelsin, menen aýlaq.

Osyny aıtyp ol qumyraǵa qaıta bas qoıdy, biraq bir urttaǵannan keıin-aq munyń qara sý ekenin bilip, ishkisi kelmeı qaldy da, Marıtornesten sharap ákelip berýin surady, onyń bul ótinishin yqylaspen oryndaǵan bıkesh sharap aqysyn óz janynan tóledi — aınalysyp júrgen kásibine qaramastan bul ózi hrıstıandyq sezimnen de quralaqan emes deıtin áńgimeni jurt teginnen-tegin aıtyp júrmegen eken. Sharapty iship alǵan Sancho esegine shpordy qadap jiberip jortaqtaı jóneldi de, qaqpany aıqara ashyp, qaıtse de soqyr tıyn tólemeı ketkenine jáne bul aradan sytylyp shyqqanyna máz-maıram qalpynda aýladan shyǵyp ketti, — ádilin aıtqanda, onyń qýanyshyna kirbiń túsirip te turǵan bir jaı bar-dy: ózi úshin bunyń daǵdyly qamqory — qaqsaǵan qabyrǵalary tólem jasaǵan-dy. Shyndyǵynda, ol tek qabyrǵalarymen ǵana tólem jasamaǵan, — beketshi túnemel aqysyna onyń qorjyny ótem bolar dep tapqan, biraq basymen qaıǵy bop júrgen Sancho ony baıqaǵan joq. Bul jónin tapqannan keıin beketshi qaqpany jaýyp, ysyrmasyn salyp qoımaqqa oqtalǵan edi, biraq atqosshymyzǵa azap shektirýshiler ony bul oıynan aınytty: olar Don Kıhotty ǵana emes, Dóńgelek Ústel Rysaryn da táýbesine keltire alatyn bozymdar bolatyn.

HÚİİİ taraý

Munda qojaıyny Don Kıhotqa Sancho Pansanyń qulaqqaǵys etken jaılary men basqa da aıta ketýge turarlyq oqıǵalar baıandalady

Silesi qatyp qaljyraǵany sonsha, qojaıynynyń qasyna taıaǵan Sancho esegin onyń janyna jaqyn ákep te turǵyza almady. Onyń qalaı álsirep, dymy quryp qalǵanyn kórgen Don Kıhot oǵan bylaı dep ún qatty:

— Meıirimdi Sanchom, bul qamal-saraıdyń, ıaǵnı bekettiń, shynymen-aq dýalanǵanyna endi anyq kóz jetkizdim. Aqıqatyna kelgende, ózińdi sonsha aıýandyqpen mazaq qylǵandardy qalaı ǵana eles dep jáne ana dúnıeden aýǵandar dep aıtpassyń? Bulaı deýime negiz bop turǵan nárse mynaý: óziń bastan ótkerip jatqan asa aıanyshty jaǵdaıdy sharbaq syrtynan baqylap turǵan kezimde sharbaqtyń ar jaǵyna qarǵyp ótpek túgili, atymnan da túse almaı qaldym ǵoı, onyń sebebi jadylanyp qalǵan sıaqtymyn. Arymmen ant eteıin, eger sharbaqtyń ar jaǵyna qarǵyp ótetindeı nemese atymnan túse alatyndaı halde bolsam, ózińdi jábirleýshi daraqylar men buzyqtardyń sazaıyn tartqyzar em jáne adamdardy qorlap, mazaq qylýǵa ómir-baqı zaýqy soqpaıtyndaı eter em, bul úshin tipti rysarlar qaýymynyń, ol jaıynda ózińe buryn da birneshe márte málim etkenimdeı, rysarlardyń rysar emesterge tek eń bir amalsyz jáne aıryqsha qajettilik týǵan jaǵdaıda ǵana, ıaǵnı olar bunyń, rysardyń, ómirine qater tóndirgen jaǵdaıda ǵana, qol kóterýine ruqsat etetin zańyn buzýyma týra kelse de qaıǵyrmas em.

— Rysarlar qataryna qabyldanbaǵanymmen, shamam kelse óz kegimdi ózim-aq qaıtarǵan bolar em, biraq áńgime sonda, shamamnyń bolmaǵanynda bop tur ǵoı, — dedi Sancho. — Biraq, qalaı deseńiz de, ózimdi kelemesh qylǵandardyń, ózińiz sendirmek bolǵandaı, jansyz eles te, jadylanǵan bireýler de emes, kádimgi siz ben biz sekildi adamdar ekenin qadap aıtqym keledi. Árqaısysynyń óz aty-jóni bar, — meni qaqpaqyldap jatqan kezderinde ózara sóılesýmen boldy, sol kezde bireýin — Pedro Martınes, ekinshisin — Tenoro Ernandes dep ataıtynyn, al beketshiniń aty-jóni — Hýan Palomeke, laqap esimi Solaqaı ekenin bildim. Sondyqtan, meıirimdi myrzam, sharbaqtan qarǵyp ótýge jáne attan túsýge sizge kóz baılaý emes, basqa birdeńe bóget bolǵan tárizdi. Osynyń bári ózimiz izdep júrgen shytyrman oqıǵalar aqyr sońynda týǵan-týysyńdy da tanymaı qalatyndaı shataq jaǵdaılarǵa dýshar eterin anyq kórsetip tur. Ózimniń ortalaý aqyl-oıymsha, eń jaqsysy jáne eń tynyshy úıimizge qaıtqanymyz ǵoı deımin: qazir egin oraǵynyń naǵyz qyzǵan kezi, sharýashylyqpen shyndap aınalysatyn shaq, al biz bolsaq delquly jandarsha bosqa tentirep júrmiz, ol da azdaı, ottan qashyp qutylsaq, shoqqa baryp jyǵylamyz.

— Óı, seniń rysarlyqqa qatysty jaılardan túsinigiń qandaı, Sancho! — dep daýystap jiberdi Don Kıhot. — Kóp sózdi qoı da artyn kút: bul salada qarasyn bop júrgenniń ózi qandaı qurmet ekenine kóziń jeter kún de keledi. Al, endi aıtshy óziń maǵan: aıqastarda jeńiske jetý men jaýdy jer jastandyrýdyń qýanyshyn nemen salystyrýǵa bolady jáne odan asqan qandaı baqyt bar? Árıne, eshteńe joq.

— Jaraıdy, ózim bastan keship kórmesem de, solaı bolsyn-aq deıik, — dep jaýap qatty Sancho. — Meniń biletinim bireý ǵana: ekeýimiz kezbe rysarǵa aınalǵaly beri, nemese, dálirek aıtqanda, siz ózińiz, taqsyr, aınalǵaly, — óıtkeni meniń mundaı bıik dárejege ıe bolýǵa eshqandaı qaqym joq ekeni belgili, — bıskaılyqpen aıqastan basqa esh bir qaqtyǵysta jeńiske jetken kezimiz bolǵan emes qoı, onyń ózinde de siz, meıirimdi myrzam, qulaǵyńyzdyń jartysy men dýlyǵańyzdyń jartysynan aırylyp tyndyńyz. Mine, tap sol kezden beri taıaqqa jyǵylý men judyryq jeýden kóz ashpaı kelemiz, bul az bolǵandaı, meni, oǵan qosa, qaqpaqyldap mazaq qyldy — jáne bári de qas qylǵandaı jadylanǵan bireýler: óıtkeni, men olardan kek te qaıtara almaımyn jáne, ózińiz aıtqandaı, jaýdy jeńgennen tabar jan raqaty qanshalyqty keremet ekenin de ómirbaqı bilmeı ótetin bolam.

— Mine, meni ókindiretini de osy jáne bul ózińdi de ókintýge tıis, Sancho, — dep qulaqqaǵys etti Don Kıhot, — alaıda kóp keshikpeı bir táýir semser taýyp almaqpyn, onyń keremet jaqsy etip jasalǵany sonsha, oǵan ıe bolǵan adamǵa eshqandaı dýa jolamaıtyn bolady. Bálkim, taǵdyr meniń qolyma tipti Amadıstiń semserin de tabys eter, kim biledi — onyń anaý álgi Otty Semser Rysary atanyp júrgen kezde paıdalanǵan semserin aıtam, al bul rysarlar ataýly paıdalanǵan semserdiń ishindegi eń táýirleriniń biri bolatyn, óıtkeni álginde aıtylǵan qasıetinen basqa, ustaradaı qylpyǵan ótkir edi, eń myqty nemese dýalanǵan saýyttyń ózi oǵan shydas bere almaıtyn.

— Meniń jolym bolǵysh-aq áıteýir, — dedi Sancho, — al endi osy armanyńyz oryndala qalyp, sondaı semserdi taýyp ala qoısańyz, onda da báribir ol, áne bir bálzamyńyz sekildi, tek rysarlarǵa ǵana qyzmet etip, solarǵa ǵana paıdasyn tıgizer edi, al atqosshylardyń mańdaıyna tek bireýdiń ishken asyna bata berý ǵana jazylǵandaı.

— Túńile berme, Sancho, saǵan da uzamaı jaratqan járdemin tıgizedi, — dedi Don Kıhot.

Ekeýi osy yńǵaıda áńgime-dúken quryp kele jatqan kezde Don Kıhot kenet qarsy aldarynan jol boıymen bermen qaraı jyljyp kele jatqan bultqa ulasqan qoıý shańdy kórip qaldy; osyny kórgen boıda Don Kıhot Sanchoǵa bylaı dep til qatty:

— Taǵdyrdyń ózime tıgizer sharapaty qandaı bolary anyqtalar kún týdy, Sancho. Saǵan aıtyp qoıaıyn, búgin bilegimniń qýaty bar qajyr-qaıratyn tanytatyn bolady, sóıtip men dańq kitabyna máńgilikke jazylyp qalar erlik jasaıtyn bolam. Kórip turmysyń, Sancho, ana bulttaı qalyń shańdy? Bul —ózimizge qaraı bettep kele jatqan qısapsyz kóp jáne san qıly taıpa bas quraǵan qosynnyń shańy.

— Aıtyp turǵanyńyz ras bolsa, bir emes, eki qosyn, — dep eskertti Sancho, — sebebi qarsy betten, ıaǵnı art jaǵymyzdan da dál osyndaı qoıý shań kóterilip tur.

Artyna burylyp qaraǵan Don Kıhot Sanchonyń shyndyqty aıtyp turǵanyna kóz jetkizdi; ol eki qoldyń osynaý keń jazyqta toqaılasyp, urys salmaq nıeti baryna kámil senip, soǵan qatty qýanyp qaldy. Aıta ketken artyq bolmas, rysarlyq romandarda sýretteletin aıqastar, arbaýshylyq aıla-amaldar, shytyrman oqıǵalar, alýan sypattaǵy oǵash qylyqtar, mahabbat áýreshilikteri, jekpe-jekke shaqyrýlar onyń oı-qıalynan kúndiz de, túnde de bir ketpeıtin, barlyq qareket-qımyly osy yńǵaıda atqarylatyn, barlyq maqsat-múddesi osyny ǵana ditteıtin jáne barlyq áńgimeni osyǵan ákep tireıtin, al shyndyǵynda kózine shalynǵan qoıý shańdy jol boıymen bir-birine qarama-qarsy kele jatqan eki úlken otar kótergen edi, biraq qoılardyń ózi jaqyn jerge taıap kelgende bolmasa shańnyń tasasynan kórinbeıtin. Alaıda, Don Kıhot bulardy eki ásker dep boı bermegen soń Sancho da aqyry soǵan senip, odan:

— Al, biz ne isteımiz sonda, senor? — dep surady.

— Ne isteımiz deısiń be? — dep qarsy suraq qoıdy Don Kıhot. — Álsizder men qorǵansyzdarǵa kómek kórsetip, qamqorlyq jasaýymyz kerek. Bilip qoı, Sancho, ózimizge qarsy kele jatqan áskerdi Trapobana dep atalatyn úlken araldyń bıleýshisi, uly ımperator Alıfanfaron basqaryp keledi, al art jaǵymyzda kele jatqan — onyń jaýy, garamanttar koroli Pentapolın Sybanǵan Bilek, onyń bulaı atanǵan sebebi, shaıqasqa kirer aldynda qashanda kıiminiń oń jaq jeńin túrip alady eken.

— Sonda bul eki senorǵa sonshalyqty ne jetpeı júr? — degen saýal qoıdy Sancho áýestigi oıanyp.

— Onyń sebebi mynadaı, — dep jaýap qatty Don Kıhot. — Baryp turǵan májýsı Alıfanfaron Pentapolınniń asqan sulý ári asa qylyqty, onyń ústine hrıstıan senimin ustanatyn qyzyna ǵashyq bop qalady, al ákesiniń májýsı koról qashan jalǵan shadıar Muhammed qaǵıdasynan bas tartyp, hrıstıandyqty qabyldamaıynsha qyzyn bergisi joq.

— Qudaı aqy, Pentapolındiki durys! — dep daýystap jiberdi Sancho. —Oǵan bolysý úshin óz tarapymnan qolymnan kelgenniń bárin jasaýǵa ázirmin.

— Óıtkeniń óte oryndy da bolar edi, Sancho, — dedi Don Kıhot, — mundaı shaıqasqa kirý úshin rysarlyq ataqqa ıe bolý shart emes.

— Ony jaqsy bilip turmyn, — dedi Sancho, — biraq shaıqas aıaqtalǵan soń izdep júrmes úshin esekti qaıda qaldyrǵanymyz jón bolar eken? Óıtkeni, óz oıymsha, esegin oınaqtatyp urysqa kirgen eshkim joq sekildi.

— Durys aıtasyń, — dedi Don Kıhot. — Jalǵyz ǵana amal — jaıynda qaldyrý kerek, joǵalsa joǵalyp-aq ketsin: óıtkeni jeńip shyqsaq, qolymyzǵa kóp at túsedi ǵoı, tipti Rosınanttyń ózine de basqa atpen almastyrý qateri tónip qalýy yqtımal. Al, endi sen meni barynsha muqıat tyńdap al jáne betińdi bylaı qaraı bur, — men saǵan myna qosyndar qataryndaǵy belgili rysarlar jaıynda aıtyp bergim kep tur. Óziń olardy anyǵyraq kórip, esińde saqtaýyń úshin áne bir tóbeshikke shyǵaıyq, eki qosynnyń ekeýi de sol jerden kózge aıqyndaý shalynary kámil.

Bul usynys buljytpaı oryndaldy: Don Kıhot pen Sancho jotanyń ústine kóterildi, mal tuıaǵynan kóterilgen qoıý shań kózderin tumshalap, eshteńe kórsetpeı turǵany bolmasa ol jerden rysarymyz qosynǵa aınaldyryp qoıǵan qos otardyń ekeýi de ap-anyq kóringen bolar edi; alaıda úsh te bir nusqasy joq jáne shyndyqpen de úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn jaılardy oı-qıalymen órnektegen Don Kıhot qatty daýystap ekilene sóılep ketti:

— Áne, ana bir shymqaı sary tústi saýyt kıgen, qalqanynda arýdyń aıaǵyna jyǵylǵan arystan beınelengen rysar — ol aıbyndy Laýrkalk, Kúmis kópirdiń qojaıyny. Anaý, saýyty altyn gúldermen áshekeılengen, qalqanynyń kók túspen boıalǵan jolaǵyna úsh kúmis tájdiń sýreti salynǵan — ol Kırostyń uly gersogy, qaharly Mıkokolemb. Onyń oń jaǵyndaǵy, áne bir zor deneli rysar — júrek jutqan Brandabarbaran de Bolıche, úsh Arabıanyń ámirshisi; onyń kıimderi jylan terisinen tigilgen, al qolyna qalqan ornyna esik ustaǵan, — ańyzdyń aıtýynsha, bul Sampsonnyń óz basyn qaterge tige otyryp jaýlarynan kek qaıtarǵan kezde qıratqan ǵıbadathanasyndaǵy esikterdiń biri kórinedi. Al, endi artyńa qaıryl, ana jaqqa qara: bul áskerdiń aldynda — Jańa Bıskaı ámirshisi, jan shaq keltirmeı jeńetin jáne eshkimnen jeńilmegen Tımonel Karkahonskıı keledi, onyń ústine kıgen saýytynyń kók, jasyl, aq jáne sary jolaqtary bar, al qalqanynyń sarǵysh-qońyr jolaǵyna altyn tústi mysyqtyń sýreti salynyp, astyna: Máý dep jazylǵan, — bul onyń óz hanymynyń, ıaǵnı qaýeset sózge qaraǵanda, gersog Alfenıken Algarvskııdiń qyzy, súıkimdi de symbatty Máýlınanyń, qysqartylǵan esimi. Anaý, salmaǵynan astyndaǵy atynyń beli qaıysqan, appaq qardaı saýyt kıgen jáne eshqandaı devızi joq aq qalqan ustaǵan — ol rysarlar qataryna jańada ǵana qabyldanǵan Per Papen esimdi fransýz, Ýtreht barondyǵynyń bıleýshisi. Anaý, kógildir jylankózben kómkerilgen saýyt kıgen, terisi jolaq, júrisi ushqyr zebranyń búıirine temir shporyn qadap kele jatqan — ol aıbyndy Nerbıa gersogy Espartafılard del Boske: onyń qalqanynda qasqyrjemniń bir ýysy jáne kastılshe jazylǵan: Taǵdyryma zeıin sal degen devız bar.

Osylaısha, buryn-sońdy bolyp kórmegen esýastyq shalyǵyna urynǵan oı-qıalynyń jetegine ilesken ol óz uǵymyna oraılas toǵysqan qosyndardaǵy rysarlar esimin atap, olarǵa qolma-qol devız ben laqap esim oılap taýyp jáne janynan shyǵaryp árqaısysynyń saýytyna aıryqsha tús pen bólekshe bitim darytyp, toqtaý bilmeı sóıleı berdi.

— Bizge qarsy kele jatqan ásker neshe alýan taıpadan quralǵan. Olardyń arasynan dańqy jer jarǵan Ksanftyń tátti sýyn iship júrgenderdi de; massılıalyq taý shalǵyndaryn taptap júrgenderdi de; shat-shadyman Arabıanyń kúldeı usaq altyn qumyn elekten ótkizip júrgenderdi de; móldir sýly Fermodonttyń janǵa jaıly qońyr salqyn jaǵalaýlarynda raqatqa batyp júrgenderdi de; Paktol túbinen túrli tásil arqyly altyn qum shyǵaryp alatyndardy da; qyryq qubylǵysh nýmıdıalyqtardy da; sadaqtarymen jáne jebelerimen aty shyqqan parsylardy da; júgirip júrip shaıqasatyn parfıalyqtar men mıdıalyqtardy da; kóship-qonýǵa yńǵaıly shatyrlary bar arabtardy da; qatygezdikterimen qatar óńderiniń aqqubalyǵymen de aty shyqqan skıfterdi de; erinderin tesken efıoptardy da jolyqtyrýǵa bolady jáne basqa da sansyz kóp taıpa baryn kórip turmyn, tek attary aýzyma túspeı tur. Al, ekinshi qosynnyń qatarynda — jaǵalaýyn záıtún ormany kómkergen Betıstiń móldir aǵysymen sýsynyn qandyratyndar; qashan da sýy mol, altyny mol Tahonyń sýymen betterin shaıyp, salqyndaıtyndar; ǵajaıyp kórkem Henıldiń ál berip, qýat qosatyn sýyn raqattana iship júrgender; shóbi shúıgin Tartes alqaptarynan attanǵandar; Herestegi Elıseı dalalarynda kóńil kóteretinder; altyn masaqtardan gúldeste kıgen dáýletti lamanchalyqtar; ejelgi gottardyń basynan baqaıshaǵyna deıin temir saýyt kıgen sońǵy urpaqtary; aǵysynyń baıaýlyǵymen aty shyqqan Pısýerga sýynda shomylatyndar; arnasynyń qupıalyǵymen aty shyqqan, buralańdaı aǵatyn Gýadıananyń shetsiz-sheksiz kók shalǵynynda mal baǵatyndar; Pıreneı ormandarynda sýyqtan qaltyrap tońyp júrgender men Appenın bıikterinde qar qıyrshyqtaryna kómilip júrgender, — bir sózben aıtqanda, Evropany meken etip, sonyń jerin toltyryp júrgen barlyq taıpa bar.

Oı, sumdyq-aı deseńshi, ótirik toly romandardan ne oqysa sonyń bárin boıyna sińirgen jáne sonyń bárinen aıryqsha tolqý men tebirenis tapqan Don Kıhottyń eskermeı ketken eli qaldy ma eken jáne árqaısysyna qolma-qol bir erekshe qasıet tańyp, atamaı qaldyrǵan halqy bar ma eken! Sancho Pansa Don Kıhotty aýzyn ashyp tyńdap qaldy, óz tarapynan bir aýyz sóz qosqan joq, tek Don Kıhot ataǵan rysarlar men dáýler kórinbeı me eken dep demil-demil jan-jaǵyna jaltaqtap qarap turdy, biraq eshqaısysy kózine shalyna qoımaǵan soń myrzasyna bylaı dep til qatty:

— Senor! Dáýlerińiz ben rysarlaryńyzdyń bárin jyn-shaıtan kóterip ketken ǵoı deımin, óz basym, áıteýir, eshkimdi kórip turǵam joq: olardy da, bálkim, keshegi elester qusap jadylap tastaǵan shyǵar.

— Olaı deýge qalaı dátiń barady seniń! — dep aıqaılap jiberdi Don Kıhot. — Jylqynyń kisinegenin, kerneıdiń únin, barabannyń dúńkilin estip turǵan joqpysyń?

— Men tek qoıdyń mańyraǵanyn ǵana estip turmyn, — dedi Sancho jaıbaraqat.

Aıtsa aıtqandaı, eki otar da taıap qalǵan bolatyn.

— Boıyńdy bılegen úreı kózińdi soqyr, qulaǵyńdy sańyraý etip tastaǵan ǵoı seniń, Sancho, — dep eskertti Don Kıhot. — Qorqynyshtyń ózimizge tıgizer yqpal-áseri nede — sezimdi astan-kesteń qylyp, ne nárseniń de bolsyn shynaıy bolmys-bitimin basqa bir poshymda qabyldaýǵa májbúr etýinde ǵoı. Al, endi úreıge boı aldyrǵan bolsań, onda bylaıyraq baryp tur da meni ońasha qaldyr, jaqtasqan jaǵymnyń jeńiske jetýine bir ózim-aq qam jasaı alam.

Sony aıtyp, Rosınantqa shpordy qadap jibergen ol naızasyn kóldeneń ustap, jotadan tómen qaraı quıǵyta jóneldi.

Sancho sońynan aıqaıdy salyp jatty:

— Qaıtyńyz, senor Don Kıhot! Qudaı aqy, siz qoı men qoshqarǵa shabýyldap barasyz. Qaıtyńyz keıin! Qudaı-aı, nesine ǵana bul dúnıege domalanyp kele qaldym eken!.. Esińiz aýysqannan saýmysyz, senor? Jan-jaǵyńyzǵa qarańyzshy, bul jerde eshqandaı dáý de, rysar da, saýyt ta, qalqan da, onyń túrli-tústisi de, bir tústisi de, kógildir aspan sekildisi de, eshteńe de joq bul arada... Aý, ne istegeli jatyr bul?.. Oı, qasiret-aı deseńshi!..

Biraq, keıin qaıtýdy oılap jatqan Don Kıhot joq-ty, — kerisinshe, dál osy sátte ol qatty daýystap bylaı dep aıqaılap jiberdi:

— Batylyraq bolyńdar, rysarlar! Myna sender, aıbyndy ımperator Pentapolın Sybanǵan Bilektiń týy astynda joryq keship, shaıqasqa shyǵyp júrgender, erińder sońymnan, onyń qas dushpany Alıfanfaron Trapobanskııdi qalaı tez táýbege keltiretinimdi kórseteıin senderge!

Don Kıhot osyny aıtyp otardyń ortasyna qoıyp ketti de, naızasyn ońdy-soldy siltep qoılardy beıne bir qas jaýyndaı aıaýsyz shanshı bastady. Qoıshylar ony toqtatýǵa tyrysyp baqty; biraq bul áreketterinen eshteńe ónbeıtinine kózderi jetken soń saqpandaryn aǵytyp aldy da, kólemi judyryqtaı bolatyn kesek tastardy zýyldatyp qulaǵynyń quryshyn qandyra bastady. Biraq tastardy eleń de qylmaǵan Don Kıhot alańqaıda olaı da bulaı shapqylap aıqaıdy salyp júrdi:

— Qaıdasyń sen, qıampurys Alıfanfaron? Shyq qane, aldyma! Aıbyndy Pentapolın Garamantskııdi mert qylýǵa shaq qalǵanyń úshin senimen jekpe-jekte kúsh synasýǵa jáne janyńdy jahannamǵa jiberýge nıet qylǵan rysarmyn men!..

Osy kez bir tas kesek búıirine sart etip soǵyldy da, eki qabyrǵasyn qabystyryp ketti. Kóz aldy qaraýytyp sala bergen Don Kıhot ólgen shyǵarmyn, ólmesem de aýyr jaraqattanǵan bolarmyn dep oılady; biraq sol arada bálzam esine túse ketti de, qalbyrdy sýyryp alyp aýzyna taqap, suıyqtyqty óńeshine sylqyldatyp quıa bastady; alaıda, jaraqatty emdeýge jetedi-aý degen mólsherde simirip úlgergeninshe asa mergendikpen atylǵan ekinshi kesek qolyna kelip tıdi de, qalbyrdy tesip ótip, úsh pe álde tórt pe tisin, onyń ishinde birneshe azý tisin, opyryp jiberdi, oǵan qosa eki saýsaǵyn syndyrdy. Alǵashqy soqqynyń áseri anandaı, ekinshi soqqynyń zardaby mynandaı bolǵandyqtan beıshara rysarymyz attan aýyp qaldy. Qasyna júgire basyp jetken qoıshylar ony ózderi óltirip tastaǵandaı kórip, otaryn janushyra qaıyrmalap, uzyn sany altaý-jeteý bop qalatyn ólgen qoıdy arqalap aldy da, aldy-artyna qaramaı jónep ketti.

Jotanyń ústinde turyp qojaıynynyń esalań qylyqtaryn kóz jazbaı qadaǵalaýmen bolǵan Sancho oıbaıyn salyp, taǵdyr onymen jolyn toǵystyrǵan sol bir sát pen sol bir kúnge qarǵys aıtýmen boldy. Don Kıhottyń gúrs etip jerge qulaǵanyn, qoıshylardyń jónin tapqanyn kórgen soń jotadan túsip janyna jaqyndady da, bunyń táp-táýir sybaǵa alǵanyn, biraq esin joǵalta qoımaǵanyn ańǵaryp:

— Aıtpap pa edim ózińizge, senor Don Kıhot, aıqasqa kirmeńiz, keıin qaıtyńyz, óıtkeni bul ásker emes, bir otar qoı degen joq pa edim? — dedi.

— Kórdiń be, bul silimtik sıqyrshynyń, meniń qas jaýymnyń, qandaı aıla-sharǵy men qıturqy iske sheber ekenin. Bilip qoı, Sancho, bul sıaqty ońbaǵandarǵa bizdi aldap soǵý degen boqtan ońaı, mine, qarashy endi, qyr sońymnan qalmaı júrgen sol jaýyzdyń aıqasta qolym jetkeli turǵan ataq-abyroıymdy qyzǵanyp, jaýdyń qosynyn qoıdyń otaryna aınaldyryp jibergenin. Eger áli de kúmándanyp turǵan bolsań, Sancho, onda kózińdi anyq jetkizýiń úshin jáne aıtqanymnyń aqıqattyǵyna ılanýyń úshin senen mynadaı bir áreketke barýyńdy ótinemin: esegińe min de, analardyń sońynan asyqpaı erip otyrshy, — sonda sen olardyń bul aradan kishkene uzaǵannan keıin sol burynǵy qalyptaryna qaıta oralyp, qoıdyń keıpinen kádimgi adamdardyń, álginde ǵana ózim aıtyp bergen adamdardyń, keıpine aýysatyndaryn kóresiń. Biraq, sen shamaly kidire tur, — qazir seniń kómegiń men qamqorlyǵyńa qatty muqtaj bop jatyrmyn. Bermen jaqyndap, kózińdi salshy, qansha azý tisim men kúrek tisimdi opyryp ketti eken, — menińshe, bárin túgel qıratyp ketti-aý deımin.

Sancho oǵan tym jaqyn taıap kelip, tipten basyn aýzyna tyǵyp jibererdeı bop, shuqshıyp qaraı bastaǵan; biraq osy arada álginde ishken bálzam nátıje bere bastady da, tap sol Sancho Don Kıhottyń aýzyna shuqshıǵan sátte rysarymyz qursaǵynda bardyń bárin mýshket oǵynyń jyldamdyǵymen janashyr atqosshysynyń saqalyna qaraı laq etkizdi.

— Alda, qudaı-aı! — dep aıqaılap jiberdi Sancho. — Bul ne degen sumdyq? Qan qusyp jatqanyna qaraǵanda bul beıshara ólimshi bop jaralanǵan-aý, sirá.

Alaıda, zer sala kóz jibergen ol túsine, dámine jáne ıisine qarap bunyń qan emes, Don Kıhot óz kózinshe qalbyrdan qylǵytqan bálzam ekenin aıyrdy; biraq sol arada Sanchonyń keremet qatty júregi aınyp ketti de, asqazanynda qordalanǵan nárseniń bárin túgel myrzasynyń ústine aqtara saldy, sóıtip endi ekeýiniń de súdini onsha bolmaı qaldy. Sancho qorjynynan bylǵanǵan jerlerin súrtetin jáne Don Kıhottyń jaraqatyn tańatyn birdeńe almaqqa esegine qaraı júgirgen, alaıda qorjynnyń ornynda joqtyǵyn kórip jyndanyp kete jazdady; taǵy da qarǵysty qarsha boratqan ol, qojaıynyn tastap, úıine qaıtyp oralmaqqa ózine-ózi oısha sert berdi, bul úshin tipti tıisti jalaqysynan da jáne ýáde etilgen araldyń kúnderdiń bir kúninde bıleýshisi bolý oıynan da bas tartýǵa beıil boldy.

Bul kezde Don Kıhot ornynan turyp, qalǵan tisteri qaýsap túsip qalmasy úshin sol qolymen jaǵyn ustap, oń qolymen qasynan qarys adym uzamaǵan Rosınantty (ol osyndaı adal da jýas jylqy bolatyn) sýlyǵynan ustap atqosshysyna qaraı bet alǵan; al atqosshysy bolsa, shyntaǵyn eseginiń arqasyna qoıyp, jaǵyn tirengen kúıi oı keship ketken. Onyń ýaıym shegip turǵanyn kórgen Don Kıhot oǵan bylaı dep til qatty:

— Esińde bolsyn, Sancho, ózgeden kóbirek is tyndyrǵan adamnyń ǵana ózgeden shoqtyǵy bıik kórinedi. Ekeýimiz bastan keshýge týra kelgen dúleı daýyldar — endi uzamaı tynshý bolatyndyǵynyń, isimiz ońǵa basatyndyǵynyń belgisi. Qýanysh sekildi qaıǵy da uzaqqa sozylmaıdy, olaı bolsa jaısyz jaılardyń tym uzaqqa sozylyp ketkeni jaqsylyqtyń jaqyn qalǵanyn kórsetedi. Endeshe, maǵan tap bolǵan baqytsyzdyqtarǵa bola ýaıym shekpeı-aq qoı, onyń ústine mundaı jamanat ózińe jolaǵan joq qoı.

— Qalaı jolaǵan joq? — dep daýystap qaldy Sancho. — Kórpege salyp qaqpaqyl jasaǵandary kim — týǵan ákemniń týǵan balasy bolmaǵanda onyń kim bolǵany, sizdińshe? Al, búgin asyl zattar salynǵan qorjynym qoldy boldy, — ol ne, meniki emeı, basqa bireýdiki me edi?

— Ne deısiń, Sancho, qorjynyń joǵalyp ketti me? — dep surady Don Kıhot.

— Iá, joǵaldy, — dep jaýap qatty Sancho.

— Endeshe, bizdiń búgin ashyǵýymyzǵa týra keletin boldy, — dep túıdi Don Kıhot.

— Eger myna kókoraı shalǵynda, ótkende aıtqanyńyzdaı, ózińizge jaqsy málim jáne ózińiz sekildi joly aýyr kezbe rysarlardy osyndaı jaǵdaılarda ábden qanaǵattandyra alatyn shópter ósip turmasa, ashyǵar da edik, — dep qarsylyq bildirdi Sancho.

— Alaıda, — dep qulaqqaǵys etti Don Kıhot, — Dıoskorıd sıpattap jazǵan, oǵan dáriger Lagýnanyń ózi túsinik bergen, shóp-shalam ataýlynyń bárin bir úzim nanǵa, árıne, tabylsa úlken taba nanǵa jáne eki kishkene sardınge aıyrbastamas edim. Qalaı bolǵan kúnde de, aqpeıil Sanchom, esegińe otyr da sońymnan er, — jer-dúnıedegi jan ıesiniń bárine yryzdyq-dám buıyrtyp otyrǵan jaratqan bizdi de eskerýsiz qaldyrmas, onyń ústine biz oǵan bar ynty-shyntymyzben qyzmet etip júrmiz ǵoı; onyń ádildigi sondaı, aýada shyr úıirilip júrgen shybyn-shirkeıdi de, jer astynda jybyrlap júrgen qurtty da, sýda júzip júrgen ıtbalyqty da qur aýyz qaldyrmaıdy jáne sharapaty shalqar bolǵandyqtan kúnge óz sáýlesin zulymǵa da, zıalyǵa da birdeı sebýge ámir etedi, aq nıetti men aramzaǵa birdeı jańbyr nuryn tógedi.

— Sizge kezbe rysar bolýdan góri ýaǵyzshy bolǵan kóbirek úılesedi eken, — dep qulaqqaǵys etti Sancho.

— Kezbe rysarlar, Sancho, bárin de atqara bilgen jáne atqarýǵa mindetti de bolǵan, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot. — Burynǵynyń kezbe rysary sarbazdar qosynynda Parıj ýnıversıteti doktorymen teń dárejede ýaǵyz aıtyp, sóz sóıleı alatyn bolǵan, osyǵan qarap-aq, naıza — qalamdy, qalam — naızany eshqashan muqaltpaǵan deıtin tujyrym jasaýǵa bolady.

— Jaraıdy, aıtqanyńyzdaı-aq bola qoısyn, — dedi Sancho. — Al, endi qozǵalaıyq, qonyp shyǵatyn oryn taýyp alaıyq, tek qudaıdan tilerim, ózimiz toqtaǵan jerde kórpe de, kórpege salyp qaqpaqyl jasaǵysh sheberler de, elester de, jadylanǵan mavrlar da — bir sózben aıtqanda, osynaý pále-qyrsyqtyń biri de bolmasa eken, óıtpegen jaǵdaıda bári de bordaı tozsyn.

— Sol úshin qudaıǵa qulshylyq et, balam, sosyn meni qalaǵan baǵytyńa qaraı bastaı ber, — dedi Don Kıhot. — Bul joly túnemelikti tańdaý erkin ózińe berem. Biraq, áýeli qolyńdy salyp, saýsaǵyńmen sıpap qarashy, oń jaq jaǵymnyń ústińgi jaǵynda qansha kúrek tisim men azý tisim synǵan eken, áıtpese jan shydatpaı tur.

Sancho onyń aýzyna saýsaǵyn suǵyp, árli-berli sıpalaǵan soń:

— Taqsyr, munda neshe tisińiz bar edi? — dep surady.

— Tórteý, — dep jaýap qatty Don Kıhot, — aqyl tisten basqasynyń bári sap-saý, bútin bolatyn.

— Durystap oılanyp kórińizshi, senor, — dedi Sancho.

— Aıtyp turmyn ǵoı saǵan tórteý dep, kerek deseń, tipti, beseý, — dep nyqtady Don Kıhot. — Jaǵymnyń qyzyl eti ómiri bir qabynyp kórgen emes, kúrek tisimdi de, azý tisimdi de birde-bir ret juldyrǵan emespin jáne ózdiginen túsken ne qurt jegen kezi de bolǵan joq.

— Al, qazir osy jaqtaǵy astyńǵy jaǵyńyzda bar-joǵy eki jarym-aq tis bar, — dep jarıa etti Sancho, — al ústińgi jaǵyńyzda jarty tistiń ózi de joq, taqtaıdaı tegis.

— Masqara-aı! — dep daýystap jiberdi myna jaısyz habardy estigen Don Kıhot. — Odan da qolymdy shaýyp tastaǵandary jón edi ǵoı, árıne, semser ustaıtyn qolymdy emes, basqa qolymdy. Sen muny bilip qoı, Sancho, azý tisi joq aýyz da bir — qaıraǵy joq dıirmen de bir, sondyqtan árbir tisti gaýhar tastaı qadirlep saqtaý kerek. Áıtse de, rysarlyq qaǵıdalarynan aınymaýǵa sert bergender qandaı qıynshylyqty da qyńq etpeı kóterýge tıis. Sóıtip, endi, dostym, esekke otyr da jol basta, kóńiliń qaı jaqty qalasa solaı qaraı tart, men sońyńnan erip otyratyn bolam.

Sancho solaı etti de. Sóıtip, bul tusta ońǵa da, solǵa da burylmaı tike tartatyn kúre jolǵa túsip alǵan kúıi baspana tabylyp qalýy múmkin-aý dep jobalaǵan baǵytyn betke ustap júrip ketti.

Jaq súıekteriniń aýrýy mazasyn alyp, Don Kıhottyń jedeldeý júrýge shamasyn keltirmegendikten ekeýi ilbı qozǵalyp kele jatqan kezde, myrzasynyń nazaryn basqa nársege aýdaryp, kóńilin kóterý maqsatynda Sanchonyń onymen árqıly nárse jaıynda áńgime qozǵaýǵa oıy ketti jáne tańyrqaýǵa turarlyq bir qyzyqty jáıtti tilge tıek etti, al bul jóninde kelesi taraýda baıandalmaq.

HİH taraý

Sanchonyń myrzasyna aıtqan tereń mándi eskertpeleri týraly, múrdege qatysty qym-qýyt áreketter jáne basqa da tańǵalarlyq oqıǵalar jaıynda

— Men bylaı dep oılaımyn, meıirimdi myrzam, kún qurǵatpaı tóbemizden jańbyrsha jaýyp jatqan baqytsyzdyqtyń bári de, anyǵynda, kúnákarlyq jasaǵanyńyz úshin, ıaǵnı, sizdiń, taqsyr, rysarlyq jarǵyny buzyp, bergen antyńyzdy oryndamaǵanyńyz úshin, jiberilgen jaza ǵoı deımin, al siz bolsańyz, kim edi álgi... ıá, Malandrınniń, atyn da umytyp qappyn ǵoı ol mavrdyń, dýlyǵasyn bireýden tartyp alǵansha dastarqan jaıylǵan jerde otyryp as ishpeýge, korolevamen oınap-kúlmeýge, sondaı-aq basqa da birdeńelerdi jasamaýǵa ant bergen bolatynsyz, ásirese, osy sońǵy basqa da birdeńelerdi jasamaýǵa bólek ant-sý ishkensiz.

— Aıtqanyńnyń bári jón, bári durys, Sancho, — dep qoshtady ony Don Kıhot. — Shynymdy aıtsam, bul antym jadymnan shyǵyp ketipti. Ol óz aldyna, anaý álgi kórpege qatysty bolǵan jaıdyń bári de osy antymdy der kezinde esime salmaǵanyńnyń qyrsyǵy ekenine esh kúmániń bolmasyn. Biraq, men bul kúnámdi qaıtsem de jýyp-shaıam, óıtkeni rysarlyqtyń jarǵysynda aıyp ataýlyny qalaı óteýge bolatyny ashyp kórsetilgen.

— Men qashan birdeńege ant berip em? — dep surady Sancho.

— Ant berdiń be, bermediń be, onda turǵan eshteńe joq, — dedi Don Kıhot. — Óz túsinigimshe, báribir seniń sybaılastyǵyńa kúmán keltirý qıyn emes. Qaıtken kúnde de, áıteýir, qatelikti jóndeýimiz qajet.

— Áńgime osyǵan tirelip tursa, — dedi Sancho, — baıqańyz, taqsyr, antyńyzdy umyt qaldyrǵanyńyz sekildi qateligińizdi jóndeýdi de umytyp ketip júrmeńiz, áıtpese elester meni qaıtadan mazaq qylmaq bop júrer, eger osynsha ópirem ekenińizdi kórse ózińizdi de keleke etýden taıynbas.

Osy áńgimege aldanǵan olar jol boıymen aqyryn aıańdap kele jatqanda qarańǵy túsip te ketti, qonyp shyǵýǵa jararlyq áldenendeı bir baspana tabylmaq túgil, qarasy da kózge shalynbady; qas qylǵandaı ekeýiniń de júregi sazyp úzdigip kele jatyr edi, óıtkeni ala shyqqan azyq-túlikteri qorjynmen birge joǵalǵan. Osynyń bári az kóringendeı, bul joly olardy qıaldaǵy emes, shyn mánindegi shytyrman oqıǵa tosyp turǵan-dy.

Bul bylaı boldy. Tún ádettegiden de qarańǵylaý edi, biraq soǵan qaramastan olar júrisin jalǵaı berdi, óıtkeni úlken kúre joldarda beket ár eki mıl saıyn derlik ushyrasyp otyratynyna Sancho kámil senimdi bolatyn. Sóıtip, ózegi talǵan atqosshy men onyń tamaq ishýge ańsary aýǵan qojaıyny osylaısha ilbı basyp ilgerilep kele jatqan shaqtarynda kenet qarsy aldarynan jypyrlaı jyljyǵan juldyzǵa uqsas sansyz kóp ottyń jaryǵyn kózderi shaldy. Sancho qatty abyrjyp ketti, al Don Kıhot óz kózine ózi senbedi; ekeýi de tizgin tartyp, munyń ne ekenin bilmekke qushtar bop ańtaryla qarap turyp qaldy; aqyry olar ottardyń týra tartyp ózderine qaraı kele jatqanyn jáne jaqyndaǵan saıyn kólemi tulǵalana bastaǵanyn ańǵardy; sony kórgen Sancho qoryqqannan japyraqtaı qaltyrady, al Don Kıhottyń úreıden tóbe shashy tik turdy; sosyn azdy-kem boıyn jıǵan ol:

— Esh kúmán joq, Sancho: bul aıryqsha mańyzdy jáne meılinshe qaterli shytyrman oqıǵanyń biri bolmaq, sondyqtan men bar qaıratymdy jumsap, bar batyldyǵymdy kórsetýim kerek, — dedi.

— Qandaı baqytsyz sorly edim! — dep baqyryp jiberdi Sancho. — Bulardyń eles ekeni ap-aıqyn kórinip tur ǵoı, olaı bolsa, taǵy bir shytyrman oqıǵanyń ótemine tóleıtin qabyrǵany qaıdan tabam?

— Elestiń ánsheıin bireýi emes, ákesi men kókesi kelse de, báribir, saǵan olar saýsaǵynyń ushyn da tıgize almaıdy. Ótken joly olar sharbaqtan sekirip ótýge shamam bolmaǵandyǵynan ǵana ózińe qorlyq kórsetip edi ǵoı, al qazir dalada turmyz, sondyqtan semserime aıyzy qanǵansha áreket etýine erik bere alam.

— Al, eger olar semserińizdi jadylap, ótken jolǵydaı qybyr etpeıtindeı ǵyp tastasa, onda dalada turǵanymyzdan ne paıda? — dep surady Sancho.

— Qaıtken kúnde de, degbirińnen aırylyp asyp-sasýshy bolma, Sancho, ótinem senen, al bul jaǵynan saǵan ózim úlgi kórsetetin bolam, — dedi Don Kıhot.

— Qudaı qossa, aırylmaspyn, — dep ún qatty Sancho.

Ekeýi bylaıyraq shyǵyp, myna jypylyqtaǵan ottardyń ne ekenin bilmekke yntyǵyp, kóz almaı qarap turdy, sóıtip kóp uzamaı aq shapan kıgen bir qora adamnyń sulbasyn aıyrdy; osynaý úreıli kórinistiń Sanchoǵa qatty áser etkeni sonsha, ol bar degbirin bir demde-aq joǵaltyp aldy: bezgek tıgendeı tisi tisine juqpaı dirdek qaqty. Al, bunyń ne ekenin aqyry anyq ajyratqan kezderinde tula boıynyń qalaı qalshyldap, tisiniń qalaı saqyldap qoıa bergenin aıtyp jetkizýdiń ózi qıyn! Óıtkeni, olar azaly arbanyń aldynda kele jatqan, qoldaryna shamshyraq ustaǵan, aq shapan kıgen jıyrmaǵa jýyq salt attyny kórgen bolatyn, qaraly arbanyń sońynda etegi qashyrlarynyń tuıaǵyna sheıin túsip turǵan, — aıańynyń sylbyrlyǵyna qarap bulardyń at emes, qashyr ekenin birden ajyratýǵa bolatyn, — shubatylǵan uzyn aza kıimin kıgen taǵy da alty salt atty kele jatqan-dy. Aq shapandar aqyryn da aıanyshty daýyspen yzyńdap ózara sybyr-kúbir sóılesip kele jatqandaı edi. Túnniń bir ýaǵynda jáne mynadaı japan túzde saıahatshylarymyzdyń kóz aldynan aıan bergen osy bir ala bóten kórinis Sanchonyń ǵana emes, onyń qojaıynynyń da ımanyn ushyrarlyqtaı úreıli bolatyn. Don Kıhot syr bere qoımaǵanymen, Sanchonyń áldeqashan-aq záresi zár túbine ketip te úlgergen. Al, Don Kıhot, ókinishke qaraı, buǵan múldem kerisinshe sezimdi bastan keship turǵan-dy, óıtkeni súıikti romandarynda sýretteletin shytyrman oqıǵalardyń biri dál osy sátte kóz aldyna kóldeneńdep tura qalǵan.

Ol qaraly arbany aýyr jaraqattanǵan nemese ajal tapqan rysardy ákele jatqan azaly kúıme dep baǵalady; onyń kegin qaıtarý basqa eshkimge de emes, ózine, Don Kıhotqa buıyryp tur dep bildi; sóıtken soń kóp oılanyp jatpastan erge tiktelip otyrdy da, shynaıy batyldyqpen jáne nyq sheshimmen aq shapandylar aldyn kes-kestep, joldyń qaq ortasyna baryp turdy, sóıtip olar jaqyndap kele bergende qatty daýystap bylaı dedi:

— Rysarmysyzdar álde emessizder me, báribir, toqtaı qalyńyzdar jáne kim bolasyzdar, qaıdan kelesizder, qaıda barasyzdar, sondaı-aq myna kúımede kimdi alyp kele jatyrsyzdar — dereý maǵan túgel baıan etińizder. Qaı turǵydan alyp qaraǵanda da, sizder jábirleýshi ne bolmasa, kerisinshe, jábirlenýshi sekildisizder, sondyqtan istegen zulymdyqtaryńyzǵa saı jazalaýym úshin nemese ózderińizge áldenendeı bir ádiletsizdik jasaǵandardan kek qaıtarýym úshin muny men bilýge tıispin jáne bilýim qajet te!

— Biz asyǵyspyz, — dep jaýap qatty aq shapannyń biri, — al beketke sheıin áli kóp bar, sol sebepti osynshalyqty egjeı-tegjeıli túsinik berip jatarlyq ýaqytymyz joq.

Osy sózdi aıtqan boıda ol qashyryn qamshylap, janaı ótip kete barmaq bolǵan. Biraq, myna sózge ólip keterdeı bop namystanǵan Don Kıhot qashyrdy sýlyǵynan ustaı aldy da:

— Toqtańyz, azdy-kem kishipeıilirek bolyńyz jáne suraǵyma jaýap berińiz, áıtpese bárińizdi túgel shaıqasqa shaqyram! — dedi.

Qashyr úrkek-ti, sýlyǵynan ustaı alǵan kezde qatty shoshynǵany sonsha, tik kóterile shapshyp, erde otyrǵan adamdy jerge atyp urdy. Jaıaý ilesip kele jatqan malaı aq shapannyń biri attan aýyp qalǵanyn kórip Don Kıhotty boqtyq sózben sybaı bastady; onsyz da tózimi taýsylyp shaq turǵan Don Kıhot sony estigen soń, kóp oılanyp jatpastan sholaq naızasyn kóldeneń ustap aldy da, zaýlatqan boıy aq shapandylardyń birine tap berip, aýyr jaraqattap atynan ushyryp túsirdi; odan soń álginiń serikterine umtyldy; kóz ilespes shapshańdyqpen shabýyldaǵany sonsha, álgiler jalt burylyp qasha jóneldi! Rosınantqa beıne bir qanat bitkendeı, oılamaǵan jerden minez kórsetip, ortekedeı orǵyp júrdi. Qoıan júrek, oǵan qosa ári qarýsyz aq shapandylar urys dalasyn sol sátte-aq záredeı qarsylyq kórsetpesten tastap, qoldaryna shamshyraq ustaǵan qalyptarynda tym-tyraqaı zytyp bara jatty: bul kóriniske qarap turǵan adamnyń merekelik túnde masqarapazdar bir qyzyq oıyndy bastap jibergen-aý dep qalýy da múmkin-di. Al, aza kıimine malynǵandar bolsa, shubatylǵan uzyn etekti kıimderine maltyǵyp, turǵan oryndarynan tyrp ete almady, osyny paıdalanǵan Don Kıhot esh shimirikpesten bárine túgel soqqy jegizip shyqty, sondyqtan olar ony adam emes, qaraly arbada jatqan múrdeni urlap áketý úshin jahannamnan kelgen shaıtannyń ózi degen oıǵa kelip, eriksizden-eriksiz bet-aldy jylystaýǵa májbúr boldy.

Osynyń bárin qas qaqpaı qadaǵalap turǵan Sancho myrzasynyń batyldyǵyna qaıran qalyp, ózine-ózi: “Apyraı, qojaıynym tek sóz júzinde ǵana emes, is júzinde de ári qaharman, ári qarýly eken ǵoı”, dedi. Qashyr aýdaryp tastaǵan aq shapandynyń qasynda mazdaı janǵan shamshyraq qulap jatyr edi, álgini sonyń jaryǵynan kózi shalǵan Don Kıhot janyna taıap kelip, naızasynyń ushyn betine tóndirip turyp, qolma-qol berilýin, óıtpegen jaǵdaıda óltirip tastaıtynyn eskertti. Jerde jatqan miskin oǵan bylaı dep til qatty:

— Aý, endi budan artyq qalaı berilýge bolady, aıaǵym synyp, qybyr eterlik qaýqarym bolmaı jatsa! Ótinem sizden, marhabatty myrza: shynaıy hrıstıan bolsańyz, meni óltire kórmeńiz, óıtkeni bul sumdyq kúpirlik bolady: sebebi, men lısensıat edim, jaqynda ǵana bata alǵam.

— Dinı qyzmetshi bolsańyz bul jerge sizdi kim aıdap keldi? — dep surady Don Kıhot.

— Bul araǵa kim aıdap keldi deısiz be? — dep qaıtalap surady jer baýyrlap jatqan miskin. — Tatymsyz taǵdyrym ǵoı.

— Áý basta qoıǵan suraqtaryma qanaǵattanarlyq jaýap bermeseńiz taǵdyryńyz budan da dámsiz bola túsedi, — dep narazylyq bildirdi Don Kıhot.

— Qazir sizge bárin túsindirem, — dedi lısensıat. — Sóıtip endi sizdiń, marhabatty myrza, bilip qoıǵanyńyz zıan bolmas, áýelde men ózimdi lısensıatpyn degenimmen, shyn máninde tek bakalavr ǵanamyn, aty-jónim Alonso Lopes bolady; Alkobendasta týyp-óskenmin; on bir dinı qyzmetshimen — dál sol jańaǵy qoldaryna shamshyraq ustap qashyp ketkendermen birge Baesa qalasynan kele jatyrmyn; biz myna qaraly arbada jatqan múrdeni alyp kelemiz, — bul Baesada dúnıe salǵan, sol arada jerlengen bir kavaleronyń máıiti, álginde aıtqanymdaı, qazir sonyń múrdesin Segovıaǵa apara jatyrmyz, bul onyń týǵan jeri ári sonda otbasylyq zıraty bar.

— Al, ony óltirgen kim? — dep surady Don Kıhot.

— Jaratqan ıemiz ǵoı, irińdi bezgek jiberip, sonyń kómegimen aldy ǵoı aqyry, — dep jaýap qatty bakalavr.

— Olaı bolsa, jaratqan ıemiz munyń ólimi úshin kek qaıtarý mindetinen qutqarǵan eken ózimdi, — dep túıdi Don Kıhot, — al eger ony bireýler óltirgen bolsa, onda bul mindetti óz moınyma artýǵa májbúr bolar em. Eger ol ózińiz aıtqandaı jaǵdaıda ólgen bolsa, onda oǵan amal qansha degennen basqa aıtaryń joq, óıtkeni ózime sondaı ajal jiberilgen jaǵdaıda da osylaı degen bolar em. Bilip qoıyńyz, bakalavr, men Lamanchalyq rysar bolam, aty-jónim — Don Kıhot, al meniń is-áreketimniń sıpaty mynadaı: men jer-dúnıeni aralap, qısyqty túzetem jáne jábir kórgenderge ara túsem.

— İs-áreketińizdiń sıpaty qandaı jáne qısyqty qalaı túzetesiz — ol jaǵy maǵan beımálim, — dedi narazy bakalavr, — al meni kádimgideı-aq kemtar ǵyp tastaǵanyńyz anyq, óıtkeni sizdiń qyrsyǵyńyzdan aıaǵymdy syndyryp aldym jáne endi ony ómirimniń aqyr sońyna deıin túzete almaıtynym aqıqat. Jábir kórgenderge ara túspek bolyp meniń ózime ómir baqı umytpaıtyn jábir kórsettińiz, sondyqtan shytyrman oqıǵa izdeýshimen júzdesý ózim úshin shynaıy baqytsyzdyqpen júzdesý bop shyqty.

— Ondaı-ondaı bolmaı turmaıdy, — dep eskertti Don Kıhot. — Buǵan kináli mynadaı jaǵdaı, senor bakalavr Alonso Lopes: sizder túnniń bir ýaǵynda kele jattyńyzdar, kıgenderińiz azaly kıim, qoldaryńyzda shamshyraq jáne áldene jaıynda kúbir-kúbir sóılesesizder, — kádimgi sol jahannamnan jol tartqan jandardan aýmaısyzdar, — soǵan qarap muny qalaı jaqsylyqqa jorymaqsyń. Árıne, meniń óz paryzymdy oryndamaı qala almaıtynym belgili ǵoı, sondyqtan sizderge tap berdim jáne tipti tamuqtan shyqqan jyn-shaıtan ekenderińizdi anyq bilgen kúnniń ózinde de báribir shabýyldaǵan bolar em, — dál sońǵy sátke sheıin ózderińizdi shynymen-aq sondaı dep oılaǵam, ony jasyryp neǵylam.

— Mańdaıyma jazylǵany osy bop tur ǵoı, amal qansha, — dep kúrsindi bakalavr. — Al, endi, senor kezbe rysar, aqyry maǵan rysarlyq jasamaǵan ekensiz, tym qurysa, qashyrdyń astynan bosap shyǵýyma kómektesińizshi, ótinem sizden, óıtkeni, aıaǵym úzeńgi men erdiń arasynda jatyr ǵoı.

— Mássaǵan kerek bolsa! — dep Don Kıhot daýystap jiberdi. — Aý, ony nege maǵan erterek aıtpadyńyz?

Ol sol boıda Sancho Pansany shaqyrdy, biraq anaý bylq etpedi: onyń bar zeıin-yqylasy myna meıirban jandar azyq-túlikti syqastyra artyp alǵan qashyrdyń júgin túsirýge aýǵan bolatyn. Jadaǵaıynan qapshyq jasap alǵan Sancho ony aýzy-murnynan shyqqansha nyǵarlap toltyrǵan soń esegine aparyp artty, sonan keıin ǵana Don Kıhottyń shaqyrýyna qulaq asyp, senor bakalavrdyń qashyr astynan bosap shyǵýyna, odan soń erge otyrýyna kómektesti, sosyn qolyna shamshyraǵyn ustatty. Don Kıhot bakalavrǵa serikterin taýyp alýǵa jáne óz yqtıarynan tys sebepter boıynsha keltirgen zalal-zábiri úshin olardan óz atynan keshirim suraýǵa keńes berdi, al Sancho buǵan óz tarapynan:

— Ágárákı ol senorlar ózderin osynsha qorqytqan erjúrektiń kim ekenin bilgisi kelse, onda, jarqynym, siz bunyń Qaıǵyly Beıne Rysary atalyp ketken Lamanchalyq Don Kıhot ekenin aıtarsyz, — degendi qosyp qoıdy.

Bakalavr jyraqtap ketken soń Don Kıhot Sanchodan nege ózin búırekten sıraq shyǵaryp, aıaq astynan Qaıǵyly Beıne Rysary atandyrýǵa ańsary aýǵanyn surady.

— Ony qazir aıtam, — dep jaýap qatty Sancho. — Ózińizdi bulaı atandyrǵan sebebim, álgi beıbaq ózimen birge ala ketken shamshyraqtyń jaryǵy túsip turǵan kezde sizge kóz salǵanymda keskinińizdiń sondaı aıanyshty ekenin kórdim, mundaı keskindi basqa eshbir jannan ushyratpaǵan sekildimin. Bálkim, sizdi aıqas tıtyqtatyp ketken bolar, álde, bálkim, kúrek tisterińiz ben azý tisterińizdi qaǵyp alǵandyqtan solaı kóringen shyǵar.

— Áńgime onda emes, — dep narazylyq bildirdi Don Kıhot. — İs-áreketimniń tarıhyn jazý mindettelgen sol bir oqymysty oǵlan, shamasy, meniń áldebir laqap esimdi tańdap alǵanymdy qosh kórgen bolýy kerek, óıtkeni burynǵy rysarlar solaı etken ǵoı: biri Otty Semser Rysary, ekinshisi — Jalǵyz Múıizdi Jylqy Rysary, endi bireý — Bıkesh Rysary, endi bireý — Fenıks Qusynyń Rysary, taǵy bireý — Tazqara Rysary, kelesi bireý — Ólim Rysary atanǵan ǵoı jáne osy esimderimen jáne laqap attarymen olar kúlli álemge tanymal bolǵan. Mine, endi, meniń oıymsha, sol oqymysty oǵlan maǵan sondaı bir at berý jaıynda saǵan oı salǵan jáne osy Qaıǵyly Beıne Rysary deıtin laqap attyń ózin aıtyp bergen, olaı bolsa men endi osylaı atalatyn bolam. Al, bul laqap esimniń boıyma turaqtap qalýy úshin, ońtaıy kelgen sátte-aq qalqanyma áldenendeı bir aıryqsha qamyqqan álpettiń sýretin salýǵa ámir etem.

— Áldenendeı bir álpettiń sýretin saldyrý úshin ýaqyt ta, aqsha da jumsap áýre bolýyńyzdyń qajeti joq, — dep qarsylyq bildirdi Sancho. — Dýlyǵańyzdyń bet jabaryn kóterip, álpetińizdi jurtqa jarıa qylǵanyńyzdyń ózi-aq jetip jatyr, sóıtseńiz eshqandaı daý-damaısyz-aq jáne qalqanǵa salynǵan eshqandaı sýretsiz-aq jurttyń bári sizdi Qaıǵyly Beıne Rysary dep ataıtyn bolady. Osy sózime senińiz, qatelesip turǵan dáneńem joq. Shyn sózim, senor, — kóńilińizge alyp qalmańyz, taqsyr, — toıyp tamaq ishpeı júrgendikten jáne azý tisterińizdiń joqtyǵynan suryqsyzdanyp ketkenińiz sonsha, qaıtalap aıtam, súıkimi joq sýretten dym da utpaısyz.

Sanchonyń qaljyńy Don Kıhottyń kúlkisin keltirdi; áıtse de laqap esimnen de, ózi oıǵa alǵan sýretten de bas tartqan joq.

— Shamalaýymsha, Sancho, — dep ol qaıtadan sóılep ketti, — qyzmetshisine qol tıgizgenim úshin meni shirkeýden alastaǵan da bolýlary kerek, — juxta illud, si quis suadente diabolo...²⁴ degen sıaqty, al shyndyǵynda men qol tıgizgen joqpyn, myna sholaq naızany ǵana tıgizdim ǵoı. Oǵan qosa, dinı qyzmetshiler men dindar jandarǵa shabýyldap jatqanym oıyma kirip te shyqqan emes, óıtkeni kirpıaz hrıstıan jáne katolık retinde olardy qadir tutyp, qurmetteıtinim málim, — maǵan olar áldenendeı bir qubyjyq, dozaqtan shyqqan dúleı sekildi kórindi ǵoı. Biraq, alastasa neǵylam endi: jańylmasam, Sıd Rýı Dıas qasıetine quldyq papanyń kózinshe koról elshisiniń oryndyǵyn syndyryp tastaǵan bolatyn, sol úshin papa ony alastap jibergen-di; solaı bola turǵanymen, aıtýly Rodrıgo de Vıvar sonda adamgershiligi mol ári erjúrek rysar ekenin kórsete bildi ǵoı.

Buryn aıtylyp ótkenindeı, bakalavr ún-túnsiz jónep ketken bolatyn. Don Kıhot qaraly arbada — múrde me álde basqa bir nárse me — ne jatqanyn bilgisi keldi. Biraq, Sancho kónbeı qoıdy.

— Senor! — dedi ol. — Osynaý qaterli shytyrman oqıǵa ózim kýá bolǵan barlyq basqa oqıǵamen salystyrǵanda siz úshin óte sátti aıaqtaldy, biraq ózińiz jeńip, tyrqyratyp qýyp salǵan adamdar bári júrip jalǵyz adamnan jeńilis tapqanyn túsinip, soǵan qatty kúıingendikten ári yńǵaısyz jaǵdaıda qalǵandyqtan, munda shuǵyl qaıtyp oralýy, sóıtip kókemizdi kózimizge kórsetýi múmkin ǵoı. Tıisti júk esekke artyldy, taý taıaq tastam jerde, as — adamnyń arqaýy degen, sondyqtan, qane, adymdy shıraqtaý alyp alǵa tartaıyq — máıitke keregi tabyt, tirige keregi tamaq, degen sóz bar ǵoı.

Esegin sýlyǵynan alǵan ol myrzasynan sońynan erýdi surady, onyń jón sóz aıtyp turǵanyn moıyndaǵan anaý eshqandaı qarsylyq bildirmesten ilese berdi. Biraz ýaqyt jol eki jotanyń arasymen júrip otyrdy; alaıda kóp uzamaı aldarynan keń de qolaıly alqap kórinis bergennen keıin ekeýi sol jerge aıal jasady. Sancho qolma-qol eseginiń júgin túsirgen soń, tamaqty oılap silekeıi shubyrǵan ekeýi kók shalǵynǵa sulaı ketip, tańǵy, túski jáne keshki astaryn bir-aq iship, salqyn shaınamaǵa meldekteı toıyp aldy — bul álgi qashan da áýeli qara bastarynyń qamyn oılaıtyny málim sváshennık myrzalardyń qashyrǵa artqan azyq-túligi edi. Biraq, osy arada bular taǵy bir taqsiretke tap boldy, atap aıtqanda: ishetin sharap ta, sý da bolmaǵandyqtan tamaq jibitýge zar bop qaldy; shólden qatalaǵan Sancho sol sát alqapta jataǵan jasyl shóptiń qaýlaı ósip turǵanyn kórip, Don Kıhotqa qarap áldene aıtty; ony kelesi taraýda keltiretin bolamyz.

HH taraý

Aıbyndy Lamanchalyq Don Kıhottan basqa jer-dúnıedegi aıtýly rysardyń birde bireýiniń qolynan kelmegen, qateri meılinshe az bolǵanymen, kóz kórip, qulaq estimegen eresen erlik jaıynda

— Myna shóp, marhabatty myrzam, osy arada bir jerde ózin ylǵalymen qorektendirip turǵan bastaý ne bulaq baryn aıqyn ańǵartyp tur, sondyqtan taǵy kishkene ilgerileı túsýimiz kerek bolady: sonda ańqa keptirgen shólimizdi basarymyz kámil, al shólirkeýdiń ashtyqtan da beter azapqa túsiretini málim ǵoı.

Don Kıhot onyń keńesine qulaq qoıdy; sóıtip ol Rosınantty sýlyǵynan aldy, Sancho da keshki astarynan qalǵan azyqtaryn umyt qaldyrmaı artyp alǵan soń esegin sýlyǵynan ustady, sóıtip ekeýi dym eshteńe anyq kórinbeıtin tas qarańǵy túnde bet aldy qula dúz júrip ketti; biraq olar eki júz qadam da júrip úlgermeı, kútpegen jerden, quddy bir qıa jartastan qulap jatqandaı, sýdyń sarqyraı aqqan dybysyn estidi. Qýanyshtarynda shek bolǵan joq; biraq shýdyń qaı jaqtan shyǵyp jatqanyn bilmekke kidirgen olardyń qulaǵyna kenet áldenendeı bir tosyn dybystar shalyndy, bul dybystardan salqyn sý ishsek pe dep emeksip kele jatqandardyń kóńili qolma-qol qulazyp sala berdi, ásirese týmysynan qorqaq ta úrgelek Sanchonyń júregi zyrq ete qaldy. Kúdikteri qate bolmaı shyqty: áldenendeı bir qalypty yrǵaqtaǵy dúńkil, shynjyr men temirdiń bir-birimen qarjasqan saldyr-gúldiri sýdyń sarqyraǵan únimen astasyp anyq estilip turǵan-dy, biraq munyń bári basqa bireýdiń úreıin ushyrsa ushyrar, biraq Don Kıhotqa dym áser etken joq. Álginde aıtylyp ótkendeı, tún ádettegiden góri qarańǵylaý bop turǵan, al myna ekeýi qazirgi shaqta samal jelmen jamyraı shýlaǵan japyraqtary aınala-mańdy jan shoshıtyndaı jaǵymsyz ýilge toltyrǵan aǵash arasymen ótip bara jatqan. Bir sózben aıtqanda, japan dala, qarańǵy túnek, sýdyń sarqyraǵany, japyraqtyń jybyry — bári qosylyp eriksizden eriksiz úreı shaqyryp, záreni alyp turǵan-dy, oǵan qosa dúńkil de tolas tappaǵan, jel de tynshymaǵan, tań da ata qoımaǵan; abyrjýdyń arta túsýine ózderiniń qaı jerde ekeninen esh habary bolmaǵandyqtary da septigin tıgizip tur edi. Alaıda, júregi shimirigý degennen múldem beıhabar Don Kıhot Rosınantqa qarǵyp mindi de, qalqanyn qolyna alyp, sholaq naızasyn aldyna óńgerip, bylaı dep til qatty:

— Dostym Sancho! Sen bilip qoı, men altyn zamandy qaıta tiriltý úshin jaratqan ıemizdiń qalaýymen temir zamanda dúnıege kelgen adammyn. Men — taǵdyr-talaıyna qaýip-qater, iri ister, erekshe erlikter jazylǵan janmyn. Taǵy da qaıtalap aıtam: men Dóńgelek Ústel Rysarlarynyń, Fransıanyń On Eki Periniń, Dańqty Toǵyz Azamattyń isin qaıta tiriltý úshin, Platırlerdi, Tablanttardy, Olıvanttardy, Tıranttardy, Febterdi, Belánısterdi jáne burynǵynyń bútkil bir qaýym dańqty kezbe rysarlarynyń bárin túgel kóleńkemde qaldyrýǵa jaratylǵan janmyn, óıtkeni ózim ǵumyr keshýge jazǵan ǵasyrda meniń aıtyp jetkize almaıtyn ǵalamat zor ári ǵajaıyp erlikter jasaıtynym sondaı, bularmen salystyrǵanda burynǵylardyń eń keremet degen isteriniń ózi túkke alǵysyz bop qalmaq. Adal da shyn berilgen atqosshym, nazaryń sal: myna tún qandaı jabyrqaý, tynys taryltatyn tynyshtyq qandaı, aǵashtar qalaı tynshý tappaı tunshyǵa shýlap tur, izdep shyqqan sýymyz qalaı asqar taýdan aqtarylyp jatqandaı shýyldaıdy, myna bir damylsyz dúńkil qalaı qulaǵymyzdyń quryshyn jep jatyr deseńshi. Osy qubylystardyń barlyǵy, jalpylama alǵanda da, jekeleı alǵanda da, tipti Marstyń²⁵ óziniń de júregin qaýipke, qorqynysh pen úreıge toltyra alary kámil, al mundaı qaterli ister men shytyrman oqıǵalarǵa daǵdylanbaǵandardyń tipten qutyn qashyrmaq. Al, men ondaı emespin: jańa ǵana ózim saǵan áspettep jetkizgen jaılardyń bári kóńilimdi sergitip, kúshime kúsh qosady — júregim qýanyshtan typyr qaǵyp, atqaqtap-aq tur, osynaý shytyrman oqıǵalardyń janyma jaǵatyny sonsha, qandaı qıynshylyqqa da bas tigýge barmyn. Al, endi Rosınanttyń aıylyn tartyp bere ǵoı, sosyn qudaı jar bop osy arada qal da, meni úsh kúndeı kút, egerde osy ýaqyttyń ishinde qaıtyp oralmasam selomyzǵa qaıt, odan soń senen ótinip surarym, Tobosoǵa baryp jan teńgermes aıashym Dýlsıneıaǵa ózine shyn berilgen rysardyń onyń mahabbatyna bólenerlikteı erlik jasaý jolynda ómirin sarp etkenin habarla.

Bul sózderdi estigen Sancho Pansa eńirep jylap jiberdi.

— Senor! — dedi ol. — Ondaı shytyrman oqıǵanyń sizge nege qajet bolǵanyn túsinbeımin. Qazir tún mezgili, bizdi kórip turǵan eshkim joq, joldan shyǵyp baǵyt ózgertsek boldy, qaterden qutylamyz, ol úshin tipti úsh kún qatarynan shólden ańqamyz kepse de dáneńe qylmaıdy. Al, endi bizdi kórip turǵan eshkim bolmasa, onda bizdi sý júrek dep kinálaıtyn da eshkim tabylmaıdy, óıtkeni, ózińiz de bek jaqsy biletin sváshennıgimizdiń amvonda turyp: qaterge áýes adam qaterge ushyramaı qoımaıdy degenin qansha ret óz qulaǵymmen estidim deseńizshi. Endeshe, jaramsyz ister arqyly jaratqannyń shydamyn taýysýdyń ne qajeti bar; sebebi, mundaı isterge beriletin jazadan sizdi qutqarsa tek ǵajaıyp qana qutqara alady. Jaratqan ıemiz onsyz da sizge az kómek bergen joq: ol sizdi kórpege salyp qaqpaqyldaýdan saqtady, al men bolsam qashyp qutyla almadym, sondaı-aq múrdeni alyp kele jatqan qyrýar jaýyńyzdy jeńýge, aıqastan jaraqat almaı aman shyǵýyńyzǵa kómektesken de sol. Egerde osynyń bári tas bop qatqan júregińizdi tebirentpeıtin de, jibitpeıtin de bolsa, onda, bálkim, ózińiz osy aradan alysqa uzap shyqpaı-aq janymdy kim kelip surasa qoryqqanymnan soǵan bere salatynym jaıyndaǵy oılar jumsartatyn shyǵar ony? Ózińizge qyzmet etý úshin týyp-ósken jerimdi tastap shyqtym, qatyn-balamnan qol úzdim — kiris bolmasa, shyǵys bola qoımas dep jobalaǵam. Alaıda, ózi toısa da kózi toımaıtyn ashqaraqtyq barlyq úmitimdi úzip otyr, olaı demeske sharam qandaı: ózińiz, meıirimdi myrzam, maǵan ýaǵda etken anaý álgi qarǵys atqyr qyrsyqty aralǵa ıe bolam ǵoı degen úmitim endi-endi úkilengen shaqta sol qaryzyńyzdyń ótemine jáne sonyń esebine meni adam aıaǵy baspaǵan ıen dalada qaldyryp ketkeli tursyz. Hrıstos úshin ótinem, taqsyr, maǵan mundaı jábir kórsetpeseńiz eken, al eger qaıtken kúnde de osy erlikti jasaýǵa aqyry shyndap bel býǵan bolsańyz, onda ony, quryǵanda, tań atqanǵa sheıin qaldyra turýyńyzdy suraımyn, onyń mynadaı sebebi bar: baqtashy bolǵan kezimde oqyp-úırengen ǵylymym aıtady, tań atýǵa úsh saǵattan aspaıtyn ýaqyt qaldy deıdi, óıtkeni Kishi Aıýdyń arandaı aýyzy qaq tóbemizde tur, al onyń sol jaq aıaǵynan týra tartylǵan syzyq qazir tún ortasy bolǵanyn kórsetedi.

— Aý, Sancho, ol syzyǵyńdy, aýzyń men jelkeńdi qaı jerden kórip tursyń sen? — dep surady Don Kıhot. — Tún tastaı qarańǵy, aspanda jylt etken bir juldyz joq qoı.

— Solaıy solaı endi, — dep jaýap qatty Sancho, — biraq qoryqqanǵa qos kórinedi degen emes pe, qoryqqanda jerdiń ústi túgil, astynda ne bolyp jatqanyn da kóre beresiń, al endi aspan jaıynda aıtyp jatýdyń ózi artyq. Biraq, tańnyń atýyna kóp qalmaǵanyn onsyz da baıqaýǵa bolady ǵoı.

— Kóp qaldy ma, az qaldy ma, men úshin báribir, — dep qulaqqaǵys etti Don Kıhot, — óıtkeni, jylap-syqtap, jalbaryný arqyly meni rysarlyq qareket qaǵıdalary mindetteıtin isten bógep qalýǵa bolady dep qazir de, bolashaqta da eshkim eshqashan dámelene almaıdy. Sondyqtan, Sancho, senen surarym, aýzyńdy jap, sóıleme, óıtkeni júregimdi osynaý buryn-sońdy bolyp kórmegen jáne shekten tys qaterli shytyrman oqıǵaǵa degen qushtarlyqqa toltyrǵan jaratqan densaýlyǵyma ózi-aq kóz-qyryn salady jáne seniń qaıǵyńdy jeńildetýge de járdemdesedi. Seniń sharýań Rosınanttyń aıylyn shamań kelgeninshe jaqsylap tartyp berý jáne meni kútip otyrý ǵana, al men ne óli, ne tiri, áıteýir uzamaı bir qaıtyp oralam.

Don Kıhottyń alǵan betinen qaıtpaıtynyn jáne jylap-eńireý de, aıtqan aqyl da, jalynyp-jalbarynýda áser etpeıtinin kórgen Sancho qýlyq jasap, ony tań atqanǵa deıin kidirte turýdy uıǵardy; sóıtip, aıyldy tartyp jatqan shaǵynda, asqan eptilikpen jáne eshteńe sezdirmeı Rosınanttyń artqy aıaqtaryn eseginiń noqtasymen shyrmaı saldy, nátıjesinde Don Kıhot attanyp ketpek bolyp tebingende aty aıaǵyn baspaı qoıdy, óıtkeni, ol tek qos aıaqtap qana shaba alatyn. Aıla-sharǵysy oılaǵanyndaı bop shyqqanyna kóz jetkizgen Sancho Pansa bylaı dep til qatty:

— Kórdińizbe, senor, kóz jasym men duǵama jany ashyǵan jaratqannyń Rosınantty qalaı ornynan qozǵaltpaı qoıǵanyn. Al, buǵan mán bermeý, onyń búıirine shpor qadaý, taǵy basqa, taǵy sondaı, anandaı-mynandaı áreket jasaý degenińiz basyńa taǵdyrdyń taýqymetin tilep alý, basqasha aıtqanda, qabyrǵany mańdaıyńmen uryp qıratýǵa talpynýmen birdeı bolmaq.

Don Kıhot ne isterdi bilmeı alas urdy: shpormen qansha tebinse de, aty bylq ete qoımady; Rosınanttyń tusaýly turǵanyn ańǵarmaǵan ol aqyry taǵdyrdyń salǵanyna kónbek boldy, tań aǵaryp atqansha nemese Rosınanttyń júrý qabileti qaıta paıda bolǵansha kúte turǵandy jón kórdi, — árıne, bul iske Sanchonyń qatysy bar degen oıdan ol múldem aýlaq bolatyn, sondyqtan oǵan:

— Beri qara, Sancho: aqyry Rosınant qozǵalýdan qalǵandyqtan, men tań shapaǵy shyraı bergenshe tosýǵa kelisem, biraq onyń kidirtip qoıǵanyna bola jylap turǵanym da ras, — degendi aıtty.

— Jylaýdyń qajeti joq, — dep qarsylyq bildirdi oǵan Sancho. — Kóńilińizdi kóterý qolymnan keledi ǵoı meniń: qalasańyz tań atqansha ertegi aıtaıyn, biraq tek atyńyzdan túsip, kezbe rysarlar saltymen kókoraıda jatyp shamaly kóz shyrymyn alǵanyńyz durys bolar edi, sonda ózińizdi kútip turǵan buryn-sońdy bolmaǵan shytyrman oqıǵanyń oraıy týǵanda tyń kúshpen oıanar edińiz.

— Aý, sen kimdi attan túsýge jáne uıqtaýǵa úgittep tursyń? — dep aıqaılap jiberdi Don Kıhot. — Álde, seniń oıyńsha, men qater tóngen shaqta raqattanyp uıqy soǵatyn rysarlardyń qataryna jatam ba? Uıqta óziń, eger uıqtaý úshin jaratylǵan jan bolsań, — qysqasy, ne qalasań sony iste, al men ózim neni nıet qylsam soǵan oraı qareket etem.

— Ashýlanbańyz, marhabatty myrzam, jaı tek aıtyp jatqanym ǵoı, — dedi Sancho.

Sony aıtyp Sancho onyń qasyna jaqyndap, bir qolymen erdiń aldyńǵy qasynan, ekinshi qolymen artqy qasynan ustap, Don Kıhottyń sol jaq qara sanyna keýdesin basyp turyp qaldy, endi onyń odan bir adym da alshaq ketkisi joq edi — álige sheıin bir tynbaǵan manaǵy dúńkilden záresi ketip qorqyp turǵan bolatyn. Don Kıhot Sanchonyń álgindegi ýádesin esine salyp, ýaqyt ótkizý úshin bir ertegi aıtyp berýin surady, oǵan Sancho, myna dybystar mazamdy alyp turǵany bolmasa, árıne, aıtyp berer-aq edim, dep jaýap qatty.

— Degenmen, sizge bir hıkaıany baıandap berýge tyrysaıyn, eger ony aıaǵyna deıin aıtyp shyǵýǵa muǵdarym bolsa jáne eshkim sózimdi bólip jibermese, bunyń jer-dúnıedegi eń qyzyqty hıkaıa ekenine ózińiz-aq kóz jetkizetin bolasyz. Sóıtip, endi, taqsyr, sózime muqıat qulaq qoıyńyz, óıtkeni áńgimemdi bastaǵaly turmyn. Bolar is bolǵan, oǵan eshteńe qosyp ala almaısyń, jaqsylyqty barshańyzǵa tileımiz, al pále-jalany — sony ózi jaǵalap júrgen janǵa... Baıqasańyz, taqsyr, burynǵylar óz ertegilerin aýzyna qaı sóz tússe sodan bastamaı, ámanda anaý álgi... qalaı edi... rımdik se... se... senzar Katonnyń: “Al, pále-jala — sony ózi jaǵalap júrgen janǵa” deıtin qanatty sózinen bastaıtyn bolǵan, al muny ol beıne siz ben bizge arnap aıtqandaı-aq, marhabatty myrzam, ıaǵnı ózińizdiń tynysh qana otyrýyńyz úshin jáne pále-jala izdemeýińiz úshin, sóıtip basqa jolmen úıge qaıtýymyz úshin aıtylǵandaı-aq: shynynda da, bizdi osynaý jan-jaqtan qıly qater qaýmalaǵan jolmen júrýge eshkim zorlap turǵan joq qoı.

— Áńgimeńdi aıta ber, Sancho, — dedi Don Kıhot, — al qandaı joldy tańdaý keregin ózim bilem.

— Sóıtip, erte zamanda, — dep sózin jalǵady Sancho, — ekstremadýrlyq bir eldi mekende eshki baǵýshy bolypty, — ıaǵnı, kádimgi eshki baǵatyn adamdy aıtam, — bul baqtashynyń nemese jańaǵy eshki baǵatyn adamnyń aty-jóni, jurttyń aıtýyna qaraǵanda, Lope Rýıs bolypty, mine osy Lope Rýıs degen jigit Torralba esimdi bir baqtashy qyzǵa ǵashyq bop qalypty, al endi jańaǵy Torralba esimdi baqtashy qyz maly kóp dáýletti adamnyń qyzy kórinedi, al anaý maly kóp dáýletti adam...

— Eger ertegińdi budan ári qaraı da osylaı jalǵastyratyn bolsań, — dep Don Kıhot onyń sózin bólip jiberdi, — jáne ár sózińdi eki retten qaıtalaıtyn bolsań onda muny aıtyp bitirýińe kem degende eki kún kerek bolady. Aıtatyn bolsań aqyl-esi bútin adamdarsha retimen, jónimen aıt, áıtpese úndemeı-aq qoı.

— Bizdiń jaqta jurttyń bári ertegini osylaı aıtady, — dep qarsylyq bildirdi Sancho, — basqasha aıtý qolymnan kelmeıdi, sondyqtan, taqsyr, menen tyńnan birdeńe oılap tabýdy talap etpeseńiz eken.

— Jaraıdy, bilgenińshe aıta ber, — dedi Don Kıhot. — Áńgimeńdi estimeıtindeı jerde bolýǵa taǵdyr ózime aqyry beıil bermeı otyr eken, amal joq, jalǵastyra ber.

— Sonymen, meıirimdi mártebelim, — dep sózin jalǵady Sancho, — sol baqtashy jigitti aıtam-aý, myna qyzyqty qarasańyzshy, Torralba esimdi baqtashy qyzdy unatyp qalypty, al ana qyzǵa kelsek, ol ózi kesek deneli, qyńyr minezdi jáne azdap erkek pishindes bolypty, óıtkeni murty bar eken, — onysyn kóz aldyma ap-anyq elestetip turmyn.

— Nemene, sen ony kórip pe eń? — dep surady Don Kıhot.

— Joǵa, kórgem joq, — dep jaýap qatty Sancho, — biraq bul hıkaıany maǵan aıtyp bergen adam bunyń bári aına-qatesiz shyndyq, eger ony basqa bireýge aıtyp berýińe týra kelse, onda osynyń bárin óz kózimmen kórdim dep ant-sý iship, qarǵanyp-silenýińe bolady degen edi. Sóıtip, arada kóp ýaqyt ótti me, az ýaqyt ótti me, kim bilsin, áıteýir tynym taýyp jatýdy bilmeıtin, durysty burysqa, burysty durysqa aınaldyryp bylyqtyryp júretin túlen aqyry baqtashy jigittiń baqtashy qyzǵa degen súıispenshiligin jekkórýshilik pen óshtikke aınaldyryp jiberedi. Al, istiń shyn mánisine kelsek, ósek-aıańǵa áýesterdiń aıtýynsha, buǵan ádep degendi, ar-uıat degendi adyra qaldyrǵan qyzdyń jigit boıynda qyzǵanysh sezimin týǵyza bergeni sebep bolypty. Ne kerek, aqyry sol kezden bastap qyzdy sonshalyqty jek kórip ketken jigit, kózden ketse kóńilden ketedi degendeı, ony endi qaıtyp kórmes úshin týǵan jerin tastap jat jurtqa qonys aýdarmaqshy bolady. Al, buryn túk eshqandaı yqylas bildirmegen Torralba, Lope ózin jaqtyrmaıtynyn baıqaǵan boıda-aq oǵan ǵashyq bola qalady.

— Áıeldiń bári sondaı, — dep eskertti Don Kıhot. — Olardyń tabıǵatyna tán qasıet — ózin súıgendi óńmeninen ıteredi, ózin súımeıtinge óńmendeı umtylady. Aıta ber, Sancho.

— Aqyry solaı bolady da, — dep Sancho qaıta sóılep ketti, — baqtashy jigit oıyn iske asyryp, eshkilerin Estremadýra alqabymen Portýgal koróldigine qaraı qýalaı jóneledi. Buny bilip qoıǵan Torralba sońynan ketedi, qarasyn kóz tasa qylmaı artynan erip otyrady: jaıaý, jalań aıaq, qolynda taıaq, arqasynda jol dorba; al dorbasyna aınanyń synyǵy men taraqtyń jarty bóligin, betke jaǵatyn maıdyń qutysyn salyp alǵan kórinedi, biraq onyń qandaı maı ekenin anyq bilmeımin jáne, jalpy, onyń dorbasyna ne salyp, ne qoıǵanynda jumysym qansha — qazir ony tústep-túgendep jatpaımyn ǵoı! Anyq biletin nársem, baqtashy jigit otaryn aıdap Gýadıana ózeniniń jaǵalaýyna jetipti deıdi, al ol kezde sý tasyp jatqan mezgil eken, ózen sýy arnasynan asyp tógile jazdap tur eken, al myna jaǵalaýda otary men ózin arǵy betke ótkizetin qaıyq ta, sal da, adamdar da joq bop shyǵady, soǵan kózi jetken ol ne isterin bilmeı alas urady: Torralbanyń taqap qalǵanyn kórgen bolatyn, endi bolmasa jetip kelip jylap-syqtap, jalynyp, mazasyn ala bastamaq. Biraq, sol arada jan-jaǵyna zer sala qarap, qaıyqta otyrǵan balyqshyny kórip qalady, qaıyǵy quıttaı, bar bolǵany bir adam men bir eshki ǵana sıatyndaı eken. Solaı bola turǵanymen, ol balyqshyny bermen shaqyryp sóılesedi, anaý munyń ózin de, úsh júz eshkisin de arǵy betke alyp shyǵýǵa kelisedi. Sóıtip, balyqshy qaıyǵyna otyryp bir eshkini arǵy jaǵaǵa aparyp tastaıdy, qaıtyp oralǵan soń ekinshisin aparyp tastaıdy, sosyn taǵy qaıtyp oralyp úshinshisin alyp barady, siz, taqsyr, balyqshy arǵy betke ótkizgen eshkilerdi sanap otyryńyz, óıtkeni eger bireýinen bolsa da jańylyssańyz, meniń de ertegim sonymen aıaqtalady, oǵan basqa bir aýyz sóz qosýǵa múmkindigim bolmaıdy. Sóıtip, ne kerek, arǵy jaǵalaý sazdaýytty, taıǵanaq eken, sonyń saldarynan baqtashy arǵy betke ótýge kóp ýaqyt joǵaltady. Qalaı bolǵan kúnde de, áıteýir, ol qaıtyp kelip taǵy bir eshkini alyp ketedi, onan soń taǵy bireýin, sosyn taǵy bireýin...

— Já, ol barlyǵyn da arǵy betke ótkizdi deı ber, — dedi Don Kıhot, — sonsoń ózen boıymen árli-berli josylǵandy qoı, áıtpese sen bulardy bir jyl tasysań da taýysa almaısyń.

— Ol qazirge deıin qanshasyn ótkizdi sonda? — dep surady Sancho.

— Ony men qaıdan bileıin! — dep jaýap qatty Don Kıhot.

— Aıttym ǵoı sizge: esepten jańyla kórmeńiz dep. Mine, endi ertegim de osymen támam — budan basqa aıtar eshteńem joq, qudaı aqy shynym.

— Qalaı sonda? — dep daýystap qaldy Don Kıhot. — Aý, arǵy betke dálme-dál qansha eshki ótkizilgenin bilýdiń ne qajeti bar, sosyn esepten bir-aq ret jańylsań boldy, hıkaıańdy ármen qaraı jalǵastyra almaıtynyń qalaı?

— Solaı, senor, múldem jalǵastyra almaımyn, — dep jaýap qatty Sancho. — Sebebi, taqsyr, ózińizden arǵy jaǵalaýǵa dálme-dál qansha eshki ótkizildi dep suraǵanymda, bilmeımin dep jaýap qattyńyz da, aıtaıyn degenimniń bári sol sátte-aq esimnen shyǵyp ketti, al, jalpy, hıkaıam shynymen-aq ári qyzyqty, ári óte taǵylymdy.

— Sonymen, — dedi Don Kıhot, — hıkaıań osymen bitti me?

— Aýmaǵan marqum ájem sekildi, onyń da osymen demi bitti.

— Ertegi me, baıan ba, hıkaıa ma — bul aıtqanyńnyń ne ekenin bilmeı turmyn, — dep qulaqqaǵys etti Don Kıhot. — Shyndyǵynda, munyń esh nársege uqsamaıdy jáne dál osylaı bastalyp, dál osylaı úzilgen áńgimeni de eshkim eshqashan estigen joq, bolashaqta da estimeıdi. Degenmen, asyp-tógilgen aqyl-oıyńnyń shamasyna qarap senen budan ózgeleý birdeńe kúte de qoımaǵam, sondyqtan bul meni onsha tańǵaldyrmaıdy: tynshý tappaı turǵan myna dúńkildiń qyrsyǵynan aqylyń aýysaıyn degen ǵoı, shamasy.

— Ábden múmkin, — dedi Sancho. — Biletinim bireý ǵana: meniń áńgimeme eshteńe jamap-japsyrýǵa bolmaıdy, — arǵy betke jetkizilgen eshki sanynan jańylǵan jerde ol da qolma-qol aıaqtalady.

— Aıaqtalsa, odan ármen, — dedi Don Kıhot. — Rosınant ornynan qozǵala alar ma eken, qane, taǵy baıqap kóreıik.

Sol boıda ol atyna taǵy shpor qadady, Rosınant taǵy da turǵan ornynda qarǵymaqqa árekettendi — aıaǵyna tusaý jaqsy etip salynǵan eken.

Álde Sanchoǵa bozala tańnyń salqyny áserin tıgizdi me, álde keshki astyń ústinde ish júrgizetin birdeńe jep qoıdy ma, bálkim, tipti mezgili de jetken shyǵar, — sirá, durysy da sol bolar, — áıteýir onyń ózi úshin basqa eshkim atqaryp bere almaıtyn bir nárseni isteýge ańsary aýyp, aıaq asty shydamsyzdana bastady. Alaıda úreıge boı aldyrǵany sonsha, myrzasynyń qasynan shırek adym bolsa da bylaı shyǵýǵa batyly jetpeı turǵan-dy, al qajetin ótemeı qoıa turýǵa tózimi taýsylyp bara jatqan. Jaǵdaı solaı bolǵan soń, oń qolyn erdiń artqy qasynan bosatyp, shalbarynyń baýyn baıqatpaı sheship jiberýden basqa aqyl tappady, beline qur osy baý arqyly ǵana iligip turǵan shalbary aǵytqan boıynda-aq tómen syrǵyp tústi de, aıaǵyna baryp buǵaý sekildi bop oratyldy; odan soń bul kóıleginiń etegin meılinshe saqtyqpen joǵary kóterip, kespeltekteı quıryǵyn jalańashtap tura qaldy. Osynyń bárin istep bolǵannan keıin, — oǵan dál qazirgideı qıyn-qystaý jaǵdaıda basqadaı bir amal jasaýǵa esh múmkindik joqtaı kóringen, — ol budan da góri qıyn ahýalda qaldy, atap aıtqanda: oǵashtaý dybys shyǵarmaı, byrqyratpaı ish bosata almaıtynyn uqty, osy oı mazasyn alǵan ol barynsha tistenip, tynysyn kidirtýge tyrysyp qunysyp aldy; biraq, bul áreketi onsha sátti shyqpady, qanshama aıla-sharǵy jasaǵanyna qaramastan, aqyr sońynda báribir asa qatty bolmasa da áıteýir óziniń záre-qutyn alyp turǵan dúńkilden ózgesheleý bir dybys shyǵaryp qoıdy. Muny estigen Don Kıhot:

— Bul ne dybys, Sancho? — dep surady.

— Bilmeımin, senor, — dep jaýap qatty anaý. — Jańadan taǵy bir pále paıda boldy-aý deımin: shytyrman oqıǵalar men shataqty jaǵdaılar bir bastalsa taýsylmaıtyny belgili ǵoı.

Sol arada ol qaıtadan baq synap kórdi — bul joly sátti bolǵany sonsha, ózine osynsha áýreshilik ákelgen júkten aqyry eshqandaı dabyra-shýsyz jáne qınalyssyz qutyldy. Alaıda Don Kıhottyń ıis sezý qabileti estý qabiletinen áste kem emes-tuǵyn; onyń ústine Sancho qojaıynyna jelimdelip qalǵandaı bop tym jaqyn turǵan, sondyqtan týra baǵytpen derlik kóterilip jatqan jaǵymsyz ıistiń jarym-jartylaı bolsa da Don Kıhottyń tanaýyna jetpeýi múmkin emes-ti; aqyry osy ıisti sezgen boıda ol saqtaný sharasyn jasap murnyn qysa qoıdy da, sál-pál myńqyldaı sóılep:

— Menińshe, Sancho, sen úreıge qatty boı aldyrǵan sekildisiń, — dedi.

— Iá, aıtatyny joq, — dep moıyndady Sancho. — Muny qalaısha endi ǵana baıqap tursyz?

— Óıtkeni, buryn senen eshqashan dál qazirgideı ıis shyǵyp kórmegen, árıne, bul áste de ambranyń ıisi emes, — dep jaýap qatty Don Kıhot.

— Ábden múmkin, — dedi Sancho, — biraq, buǵan men emes, siz kinálisiz: beımezgil ýaqytta, oǵan qosa jan baspaǵan jerlermen sońyńyzdan salpaqtatyp júrgen ózińiz ǵoı.

— Úsh-tórt adym bylaıyraq baryp turshy, dostym, — dedi álige deıin murnyn qysyp ustap turǵan Don Kıhot. — Budan bylaı ózińe durys kóńil ból jáne maǵan tıisti dárejede qurmet kórsetetin bol. Senimen ár nárse jaıynda ashyq-jarqyn sóılese berem, sony paıdalanyp oıyńa ne kelse sony isteıtin bolyp aldyń.

— Ant-sý ishýge barmyn, taqsyr, — dedi Sancho, — meni... jaramsyz birdeńe istep qoıǵandaı kóresiz-aý deımin osy.

— Sezikti sekirer degen, qoısańshy, dostym Sancho, — dedi narazy Don Kıhot.

Osy sekildi jáne osyǵan uqsas basqa da áńgimemen olar túndi de ótkizdi. Aqyry, tańnyń atýyna az qalǵanyn ańǵarǵan Sancho aqyryn ǵana Rosınanttyń tusaýyn aǵytyp, shalbarynyń baýyn baılap aldy. Rosınant ádette jýas minezinen jańylmaıtyn janýar-dy, biraq osy jerde erkindik alǵanyn sezinip azdy-kem alaǵyzyp qaldy, alaıda, namysyna tıgeli otyrǵan eshteńemiz joq, orǵyp-qarǵýǵa qabiletsiz bolǵandyqtan, bar-joǵy tek turǵan ornynda typyrshýmen ǵana shekteldi. Rosınanttyń myna isin kórgen Don Kıhot bul jaqsylyqtyń nyshany ǵoı — qatty qaıyrym aıqasqa shyǵatyn kezdiń kelgenin ańǵartqan nyshan ǵoı dep oılady. Osy eki arada tań ájeptáýir aǵaryp atyp, aınala mańdaǵynyń bári aıqyn tanyla bastaǵan, sol jerde Don Kıhot óziniń bıik aǵashtardyń aıasynda turǵanyn, bunyń kashtandar ekenin jáne bulardan qoıý kóleńke túsip turǵanyn kórdi. Oǵan qosa, túndegi dúńkildiń áli tolas tappaǵanyn ańǵardy, biraq onyń ne pále ekenin túsine almady, sondyqtan esh kidirmesten Rosınantty shpormen bir tebindi de, Sanchomen qaıta qoshtasyp, ózin úsh kúnnen artyq kútpeý jónindegi buıryǵyn taǵy bir nyqtady; eger de osy ýaqyttyń ishinde qaıtyp oralmasa, onda onyń osynaý qaterli aıqas kezinde tirshilik joly támamdalǵanyn jaratqannyń ózi jón kórgeni, dedi. Onan soń senora Dýlsıneıaǵa óz atynan qandaı sálem jetkizip, ne aıtýy keregin taǵy bir márte Sanchonyń esine saldy; al, kórsetken qyzmetine tıesili aqy jaıy alańdatyp tursa, onda Sanchonyń bul týrasynda eshqandaı ýaıym shekpeýine bolady; óıtkeni, ol, Don Kıhot, selodan attanar aldynda ósıet jazyp qaldyrǵan kórinedi, onda ózine qyzmet atqarǵan kúnderi úshin buǵan jalaqy tóleý jaıy eskertilipti; al eger jaratqan osynaý asa qaýipti aıqastan aman-esen, jeti múshesi saý kúıinde shyǵýyna járdemin tıgizse, onda bunyń ýaǵda etilgen araldyń qojasymyn dep esepteı berýine bolady. Meıirban myrzasynyń osynaý aıanyshty lebizin taǵy estigen Sancho jylap jiberdi de, bul istiń aqyr aıaǵyna deıin odan eshqashan qol úzbeýge bel baılady.

Sancho Pansanyń kóz jasy jáne onyń asa joǵary baǵalaýǵa turarlyq izgi nıeti osy hıkaıanyń avtoryn, bul, ózi tegin adam emes-aý, — qalaı degende de, naǵyz aq peıildi hrıstıan-aý degen oıǵa jeteleıdi. Atqosshysynyń janashyrlyǵy qojaıynyn tolqytyp jiberdi, alaıda qobaljýǵa boı aldyra qoımady, kerisinshe, kóńili tolqyǵanyn túk sezdirmeı, atyn tebinip, sýdyń saryldaǵan dybysy men dúńkil shyǵyp jatqan tusty betke alyp tartyp ketti. Sancho sol baıaǵy ádetinshe óziniń qaıǵyny da, qasiretti de birge bólisip júrgen senimdi serigi — esegin tizgininen jetelegen kúıi sońynan jaıaý júrip kele jatty. Olardyń joly áýeli kashtandar men basqa da saıaly aǵashtar arasymen ótti, sosyn bular ushar basynan alapat mol aǵyn kúrkireı aqtarylyp jatqan bıik jartastardyń etegindegi kókoraıǵa tap boldy. Jartastar eteginen úıden góri onyń qıraǵan jurtyna kóbirek uqsas eski lashyqtar jer baýyrlaı oryn teýipti, álige sheıin bir tynshý tappaǵan dúńkil men kúrsil de tap sol mańaıdan shyǵyp jatqandaı kórindi. Aǵyn sýdyń kúrkiri men soqqynyń daýsynan Rosınant úrkekteı bastaǵan edi, biraq Don Kıhot ony sabasyna túsirgen soń, óz taǵdyr-talaıyn júreginiń ámirshisi Dýlsıneıanyń qamqorlyǵyna basy-bútin tabys etip, osynaý qaterli joryǵy men oıǵa alǵandaryn atqaryp shyǵýyna kúsh-qýat berýin ótinip, osymen bir mezgilde jaratqannan da jaqsylyǵynan qur qaldyrmaýyn surap jalbarynyp, álgi úılerge qaraı jaı basyp jaqyndaı berdi. Myrzasynyń sońynan izbe-iz erip kele jatqan Sancho ózin osynsha tańyrqaý men jabyrqaýǵa ushyratqan nárseler Rosınanttyń sıraqtary arasynan kórinbes pe eken dep moınyn sozyp, úńile kóz tigýmen boldy. Odan soń olar taǵy da júz qadamdaı alǵa ilgeriledi, mine, tap osy jerde, jartas qalqasynan aınalǵan shaqtarynda, túnimen aza boılaryn qaza qylyp, tynysh taptyrmaǵan sol bir jan shoshyrlyq úreıli dúńkildiń sebepshisi kóz aldaryna kóldeneńdep tura qaldy. Bul — tek sen renjı de, ókine de kórme, oqyrman! — shuǵa shyǵaratyn sheberhananyń alty shoı balǵasy edi, álgi adam aıtqysyz dúńkil osylardyń bir qalypty soqqysynan shyǵyp turǵan bolatyn.

Bunyń ne ekenin bilgen Don Kıhot turǵan ornynda únsiz qatty da qaldy. Oǵan kóz salǵan Sancho myrzasynyń qatty yńǵaısyzdanǵan adamsha basyn tuqyrtyp alǵanyn kórdi. Don Kıhot ta, óz tarapynan, Sanchoǵa kóz qıyǵyn salyp, onyń ezýi jaıylyp ketkenin, kúlkiden jarylaıyn dep turǵanyn, endi bolmasa pyrs ete qalýǵa ázir ekenin ańǵardy; aıaq-asty paıda bolǵan qaıǵy-sheri tula boıyn áli túgel baýraı qoımaǵandyqtan, Sanchonyń túr-syqpytyna kózi túsken onyń ózin-ózi kúlkiden tejeıtindeı sharasy qalmap edi, Al, Sancho bolsa, qojaıynynyń ezý tartqanyn baıqaǵan boıda-aq kúlkige erik berdi deısiń kelip jáne ishek-silesi qata qarqyldap kúlgeni sondaı, jarylyp ketpes úshin ishin qolymen basyp aldy. Ara-arasynda kidirip damyl tapqandaı bolǵanymen, ózin-ózi ustaı almaı qaıtadan qarqyldaı kúlip shıyrshyq atty; sony kórgen Don Kıhot mynaý shaıtannyń shalyǵyna ushyraǵan joq pa eken deıtin oıǵa qaldy, al Sanchonyń bul kúlkisi ózin mazaq etkendeı kóringen sátte tipten ashý shaqyrýǵa májbúr boldy:

— Sen bilip qoı, beý, dostym Sancho, men altyn zamandy qaıta tiriltý úshin jaratqan ıemizdiń qalaýymen temir zamanda dúnıege kelgen adammyn. Men — taǵdyr-talaıyna qaýip-qater, iri ister, erekshe erlikter jazylǵan janmyn...

Sóıtip, Don Kıhot álgi qorqynyshty dúńkil qulaqtaryna alǵash shalynǵan sátte aıtqan sózin túgel nemese túgelge jýyq qaıtalap shyqty.

Sanchonyń ózin keleke etip turǵanyn túsingen, uıat pen namystan kúıip kete jazdaǵan Don Kıhot sholaq naızasyn aldy da, ony bar kúshimen soǵyp-soǵyp jiberdi; eger bul soqqylar arqasyna tımeı, basyna tıgen bolsa, onda atqosshy alajaq jalaqyny bálkim onyń ózi emes, muragerleri alǵan bolar ma edi, kim biledi. Oıynnyń túbi shoıynǵa aınalyp bara jatqanyn Sancho tez túsine qoıdy; sosyn qojaıyny tym qatty ketip júrer dep qorqyp, múláıim keıipte:

— Sabańyzǵa túsińiz, taqsyr. Qudaı aqy, jaı qaljyńdaǵan bolatynmyn, — dedi.

— Sizge kúlki kerek, al men bolsam neǵylarymdy bilmeı dal bop turmyn, — dedi narazy Don Kıhot. — Beri qarańyz, ázilqoı myrza, eger shuǵa basatyn balǵalar ornynda ózimdi basqa bir qaterli jaǵdaıat tosyp tursa, onda meni bul isti bastaýǵa jáne aıaqtaýǵa jeterlik batyldyq kórsete almaıdy dep oılaýdan saýmysyz ózińiz? Onyń ústine, bul balǵa ma álde basqa ma, ony myna men, rysar, dybysyna qarap aıyryp, ajyratyp berýge tıis pe ekem? Al, eger bul ómiri kórmegen nársem bolsa she? Myna siz, mojantopaı miskin, sondaı nárselerdiń arasynda týyp-ósken jansyz. Odan da osynaý alty balǵany alty alypqa aınaldyryp jiberseńiz etti, sosyn olar bir-birlep bolsyn, bári jabylyp bolsyn tóbeleske shyqsa etti! Eger olardyń bárin túgel aıaǵyn aspannan keltirmesem, mine, qaljyńdasańyz tek sonda ǵana aıyzyńyz qanǵansha qaljyńdaýyńyzǵa bolar edi.

— Sabyr etińiz, meıirimdi myrzam, — dedi Sancho. — Shekten tys masaırap ketkenimdi moıyndaımyn. Al, endi qazir, biz tatýlasqan kezde, — osy shytyrman oqıǵadan aman-saý shyqqanyńyzdaı basqa da barlyq oqıǵadan deni-qarnyńyz saý qutylýyńyzdy tileımin ǵoı, árıne, — ózińiz aıtyńyzshy, taqsyr, záremizdi zár túbine jibergen bul oqıǵa, shynymen-aq kúlkili jáne aıta júrerlikteı oqıǵa emes pe? Óz basym, mysalǵa, kóresimdi ábden-aq kórdim. Al, endi sizge kelsek, qorqynysh degennen de, úreı degennen de múldem maqurym adam ekenińiz ózime bek jaqsy málim ǵoı.

— Bunyń kúlki shaqyratyn jaǵdaı ekenin teriske shyǵarmaımyn, — dedi Don Kıhot. — Alaıda, qandaı kepke tap bolǵanymyz jaıynda jurtqa jarıa qylýdyń qajeti joq, óıtkeni jurttyń bári birdeı sanaly emes jáne bolǵan is jaıynda bári birdeı durys kózqaras ustana bermeıdi.

— Bolǵan is jaıynda kimniń kózqarasy durys deıtin bolsaq, aldymen sholaq naızańyzdy aıtar edik, — dedi Sancho, — sebebi, onyń kóz janary týra meniń basyma baǵyttalǵan bolatyn, — alaıda tek arqama ǵana tıgize aldyńyz, biraq bul úshin qudaıdyń raqymy men ózimniń asa bir eptilikpen jaltaryp úlgergenime ǵana yrzalyq bildirem. Eshteńe etpes, qol synsa — jeń ishinde. “Súıem, súıgenim úshin uram” degen sóz de tekke aıtylmaǵan ǵoı. Onyń ústine, malaıyn jaqsylap sybap alý, sosyn ile-shala oǵan shalbar syılaý aqsúıek myrzalardyń daǵdyly ádeti emes pe. Al, endi biraq jaqsylap sabap alǵannan keıin qandaı syılyq berilýi kerek — ol jaǵyn bilmeıdi ekem, bálkim kezbe rysarlar atqosshysyn ákesin tanytyp tómpeshtegennen keıin oǵan sol boıda-aq araldy nemese qurlyqtaǵy bir koróldikti tartý etetin shyǵar.

— Aıymyz ońynan týyp, bári oıdaǵydaı bop jatsa álgi aıtqandaryń túgel oryndalýy ǵajap emes, — dep eskertti Don Kıhot. — Aramyzda bolǵan jańaǵy kıkiljińdi kóńilińe alma, óıtkeni sen aqylsyz bireý emessiń, sezimge berilgen adam alǵashqyda erkinen aırylyp qalatynyn bilesiń jáne bul bolashaqta shamadan tys ottaı bermeýiń úshin ózińe sabaq bolatyn bolsyn. Al, endi saǵan mynany aıtaıyn, ózim oqyp shyqqan rysarlyq romandardan, — al, ondaı romanǵa san jetpeıdi, — atqosshylardyń óz myrzalarymen sen sıaqty aýzyna tynym joq sóılese beretin bir de bireýin kezdestirgen emen. Shynymdy aıtsam, bul arada ekeýimizdiń de tarapymyzdan kemshilik ketkenin kórip turmyn: seniń kemshiligiń — maǵan tıisti dárejede qurmet kórsetpegenińde bolsa, meniń kemshiligim — ózime laıyqty qurmet bildirýińdi talap etpegenimde. Amadıs Gallskııdiń atqosshysy Gandalındi mysalǵa alaıyqshy: ol teginnen-tegin Qurlyq aralynyń grafy atandy deımisiń, al sonyń ózi qojaıynymen tildesken kezinde bas kıimin sheship, basyn bir jaǵyna qaraı jantaıtyp jáne more turquesco²⁶ ıilip turǵan qalpynda sóılesetin bolǵan desedi. Al, don Galaonnyń atqosshysy Gasaval she? Onyń sózge sarańdyǵy sonsha, osynaý qanshalyqty uzaq-sonar bolsa, sonshalyqty shynshyl hıkaıanyń óne boıynda avtor ony bar bolǵany jalǵyz-aq ret eske salyp ótedi — onda da tek onyń adam aıtsa sengisiz tuıyqtyǵyn qulaqqaǵys etý úshin ǵana. Ózińe osy aıtqandarymnan, Sancho, qojaıyn men qyzmetshi, dvorán men malaı, rysar men atqosshy arasyndaǵy aıyrmashylyqty eshqashan umytpaý kerek deıtin túıin jasaýǵa tıissiń. Sondyqtan, endigi jerde bir-birimizge kóbirek syılastyq bildiretin bolaıyq, bir-birimizdi ázil-qaljyńǵa aınaldyrǵandy doǵaraıyq, óıtkeni ashý ústinde ne istesem de, onyń saldary saǵan onsha tıimdi bola qoımaıdy. Al, ózińe ýáde etken jarylqaýlar men syılyqtar ýaqyty jetkende qolyńa tıedi, qolyńa tımegen jaǵdaıda, áıteýir jalaqyńdy alatyn bolasyń, ol senen eshqaıda qashpaıdy, bul jóninde saǵan buryn da eskertkenmin.

— Munyń bári óte oryndy, — dep qulaqqaǵys etti Sancho, — alaıda ózińizden suraıyn degenim, — egerde jarylqaý jaıyndaǵy úmit aqyry birjola úzilip tynsa, sóıtip jalaqy týrasynda oılanatyn kún týsa degenim ǵoı, — burynǵy zamanda kezbe rysar atqosshysyna qansha tóledi eken jáne oǵan aı saıyn tólep turdy ma eken álde tas qalaýshylarmen esep aıyrysqandaı kún saıyn tóledi me eken, sony bileıin dep em.

— Meniń bilýimshe, ol kezde atqosshy jalaqy almaıtyn, syılyq alatyn, — dep jaýap qatty Don Kıhot. — Al, men bolsam, úıimde qalǵan, mór soǵyp bekitilgen ósıetimde seniń esimińdi qur ánsheıin, artyq etpes dep ataı salǵam: myna qıanatshyl zamanymyzda rysarlyqty qandaı

taǵdyr kútip turǵanyn kim biledi, sondyqtan túkke turmaıtyn birdeńege bola ana dúnıede janym azapqa túspesin degem. Iá, sen bilip qoıǵyn, Sancho, bul dúnıede shytyrman oqıǵa izdeýden asqan qaterli kásip joq.

— Ras aıtasyz, — dedi Sancho. — Kezip júrip shytyrman oqıǵa izdeıtin ózińiz sekildi, taqsyr, aıbyndy rysardyń esin alyp, qutyn qashyrýǵa balǵa dúńkiliniń ózi-aq jetkilikti bop shyqty. Biraq, endi maǵan kámil senýińizge bolady, endigi jerde aýzymdy ashsam, bastan keshken jaılaryńyzǵa kúlý úshin emes, jalǵyz ǵana tek sizdi qojaıynym jáne týa bitti senorym retinde qurmet tutý úshin ǵana ashatyn bolam.

— Sonda óziń de jaıly ómir keshetin bolasyń, — dep ilip áketti ony Don Kıhot, — óıtkeni, qojaıynyń — ekinshi ákeń ispetti, sondyqtan ony ákeńmen birdeı qurmet tutýyń kerek.

HHİ taraý

Bul taraýda Mambrın dýlyǵasy sekildi baǵaly oljany qolǵa túsirýmen aıaqtalǵan aıryqsha mańyzdy oqıǵa týraly jáne jeńilis degendi bilmeıtin rysarymyz bastan keshken basqa da jaılar jóninde baıandalady

Sol eki ortada jańbyr sebezeleı bastady da, Sanchonyń álgi shuǵa shyǵaratyn sheberhananyń birine kirip otyrýǵa yqylasy aýdy, alaıda taǵdyrdyń kúlki-mazaǵyna ushyratqan bul orynǵa aıryqsha jerkenishpen qarap turǵandyqtan Don Kıhot onda kirýden bas tartty, ońǵa qarata burylyp, aldynda ózderi júrgenge uqsas bir jolǵa baryp tústi. Arada shamaly ýaqyt ótkende Don Kıhot basynda altyndaı jaltyldaǵan áldenendeı bir zaty bar salt attyny kórip qaldy, sóıtip, sony kózi shalǵan boıda-aq Sanchoǵa qaraı burylyp bylaı dep til qatty:

— Meniń bilýimshe, Sancho, qandaı maqaldyń bolmasyn ózeginde shyndyq jatady, óıtkeni ol ǵylym ataýlynyń anasy sanalatyn tájirıbe negizinde qorytylǵan túıin bop tabylady, sonyń ishinde ásirese: “Bir esiktiń jabylǵany — ekinshi esiktiń ashylǵany” degen sózde úlken mán bar. Muny aıtyp turǵan sebebim, keshe ǵana jazmysh ózimiz izdegen shytyrman oqıǵaǵa kirer esikti qarsy aldymyzdan sart etkizip jaýyp tastaǵan, óıtkeni shuǵa sheberhanasynyń tarsyl-gúrsili bizdi jańylystyryp jibergen-di, al endi búgin ol aldymyzdan basqa bir, táýir jáne bolmaı qoımaıtyny kámil, shytyrman oqıǵaǵa engizetin esikti aıqara ashyp tur, eger osyǵan da kire almasam, onda bul arada bárine kináli ózim ǵana bop shyǵam jáne túnniń qarańǵylyǵy da, shuǵa shyǵarýmen jete tanystyǵymnyń joqtyǵy da syltaý bola almaıdy. Buny aıtyp turǵanym, qatelespesem, qarsy aldymyzdan Mambrın dýlyǵasyn kıgen bireý kele jatyr — bul, óziń biletindeı, ana joly ant-sý ishetin dýlyǵam ǵoı.

— Taqsyr, ne aıtyp turǵanyńyz jóninde, al, eń bastysy, qandaı qareket jasaǵaly jatqanyńyz jaıynda oılanyp kórseńizshi, — dep qulaqqaǵys etti Sancho. — Oılamaǵan jerden bul taǵy da shuǵa shyǵaratyn, biraq ádettegi emes, basqa, ekeýimizdiń esimizdi shyǵaratyn, silemizdi qatyra soqqyǵa jyǵatyn sheberhana bop shyqsa qaıtesiz?

— Joǵal ári, sandalmaı! — dedi Don Kıhot. — Dýlyǵanyń shuǵa sheberhanasyna qatysy qansha?

— Bilmeımin, — dep jaýap qatty Sancho. — Biraq, ózime burynǵydaı erkinirek sóıleýge erik beriler bolsa, onda men, shyn sózim, meıirimdi myrzam qateligin jete túsinerlikteı dálelder keltirer-aq edim.

— Aý, sonda men neden qatelesip turmyn, eshkimge senbeıtin esýas-aý? — dep aıqaılap jiberdi Don Kıhot. — Aıtshy qane, qarsy aldymyzdan teńbil sur mingen, basyna altyn dýlyǵa kıgen salt attynyń kele jatqanyn kórip turǵanyń ótirik pe?

— Óz esegimnen aýmaıtyn tarǵyl esek mingen bir adam kele jatyr, odan basqa eshteńe kórip turǵanym joq, — dep jaýap qatty Sancho. — Al, basyna jyltyraǵan birdeńe kıip alǵan.

— Mine, Mambrın dýlyǵasy degen tap sol, — dedi Don Kıhot. — Sen bylaıyraq ket te, onymen ońasha qaldyr meni. Bul sharýany artyq sózge barmaı-aq á degenshe qalaı tez tyndyratynymdy kóresiń sonda, sosyn armandap júrgen dýlyǵama ıe bolam.

— O ne degenińiz, árıne, bylaıyraq baryp turam ǵoı, — dedi Sancho. — Biraq qorqyp ta turǵanymdy jasyra almaımyn: qudaı saqtasyn, áıteýir, tek shuǵa sheberhanasy balanyń oıynyndaı kórinetin birdeńe kútip turmasa bolǵany.

— Eı, shyraq, sizge kóp sandala bermeńiz, shuǵa sheberhanasy degen nárseńizben basymdy qatyrmańyz dep eskertken tárizdi edim ǵoı, — dep tıyp tastady ony Don Kıhot. — Áıtpese, ant etem, men... qysqasy, kókeńizge kóristirem!

Qapelimde aýzynan shyǵyp ketken, salmaǵy zilbatpan aýyr ýádesin qojaıyny qolma-qol oryndap qoıar dep qaýiptengen Sancho jym boldy.

Al, endi Don Kıhottyń kózine eles bergen dýlyǵa, jylqy jáne salt atty degenderdiń ne ekenin aıtar bolsaq, bulardyń mán-jaıy mynadaı edi: osy araǵa jýyq mańda eki eldi meken bar bolatyn, onyń irileý bireýinde dárihana da, shashtaraz da bar-tyn, al kórshisinde, shaǵyndaýynda, ondaı oryndar atymen joq-ty, osy sebepti, irileý mekendegi shashtaraz shaǵyndaý mekende turatyndarǵa da qyzmet kórsetetin; ózimen birge mys legenin ala shyqqan ol qazir sondaǵy naýqas adamnan qan almaqqa jáne ekinshi bir turǵynnyń shashyn qımaqqa bettep kele jatqan-dy; alaıda, taǵdyr-talaıyna baılanysty jańbyrdyń astynda qalǵandyqtan qalpaǵy sý bolmasy úshin, — shamasy, onysy jańa qalpaq bolsa kerek, — legenin basyna kıip alǵan-dy, meılinshe muqıat tazartylǵandyqtan jarty shaqyrymnan astam jerden jarqyrap kórinip turǵan da sol edi. Sancho aıtqandaı, ol shubar esekke minip kele jatqan, al atalmysh jaǵdaıattar Don Kıhotqa teńbil sur at, salt atty, altyn dýlyǵa túrinde eles bergen, óıtkeni ol qandaı nárse kózine shalynbasyn meıli bárin rysarlyqqa áýeıiligine baılanysty týyndaıtyn boljaldary men qyrsyqqa jeteleıtin qıalı oılaryna op-ońaı oraılastyra qoıatyn. Solaı bolǵasynǵy jerde, beıshara salt attynyń taıap qalǵanyn kórgen boıda-aq, oǵan áldene dep til qatyp jatpastan jáne áı-shaıǵa qaratpaı túırep tastaýǵa nıettenip naızasyn aldyna óńgerip alǵan kúıi Rosınantty qos aıaqtap shaptyryp alǵa umtyldy; alaıda, shaýyp kele jatyp bylaı dep aıqaılap ta úlgerdi:

— Qorǵan, qasıetsiz haıýan, áıtpese zańdy túrde ıelenýge qaqym bar nársemdi óz erkińmen ber maǵan!

Mynandaı eles-kúlespen oıda joqta betpe-bet kezdesermin degen nárse shashtarazdyń oıyna da kirip-shyqpaǵan bolatyn, alaıda mán-jaıdy jyldam ańǵara qoıǵan ol naızanyń ushy keýdesine darymas úshin sol boıda-aq esekten jerge domalaı ketkendi jón kórdi, sóıtip jerge jambasy tıisimen ushyp turyp jelge de jetkizbeıtin jyldamdyqpen quldyrańdap zytyp berdi. Legen jerde qaldy, soǵan qanaǵattan Don Kıhot myna májýsı durys istedi, búıtkende ol, shamasy, ańshylar jan alqymǵa alǵan kezde ózin nege bola qýǵyndap kele jatqanyn tabıǵı túısigi boıynsha taýyp, sol jerin tisimen qyrqyp úzip ketetin qundyzdardyń qylyǵyna eliktegen boldy, degendi aıtty. Onan soń Sanchoǵa dýlyǵany jerden kóterýge ámir etti, anaý ony qolyna alyp:

— Qudaı aqy, jaqsy legen, bunyń quryǵanda segiz real turatyny kámil, — dedi.

Sosyn dýlyǵany qojaıynyna tabys etti, Don Kıhot ony sol boıda basyna kıip kórip, birese olaı, birese bylaı buryp, biraq aqyry bet jabaryn taba almaı:

— Myna tamasha dýlyǵa kezinde, shamasy, basy qazandaı bir májýsıdiń ólshemi boıynsha soǵylǵan-aý. Al, eń jamany, dýlyǵanyń jarty bólegi joq eken, — dedi.

Saqal qyrýǵa arnalǵan legenniń dýlyǵa atanǵanyn estigen Sancho tarq etip kúlip jiberdi, biraq myrzasynyń ashýlanshaq minezi oıyna oralyp, sol boıda-aq aýzyn jaba qoıdy.

— Sen nemenege kúldiń, Sancho? — dep surady Don Kıhot.

— Kúlgen sebebim, — dep jaýap qatty anaý, — álgi ózińiz aıtqan májýsıdiń, myna dýlyǵa ıesiniń deımin-aý, basy qandaı sumdyq úlken bolǵan deseńizshi: óıtkeni, bul kádimgi shash qıýǵa arnalǵan legen ǵoı.

— Maǵan qandaı oı kelgenin bilesiń be, Sancho? Meniń uǵymymsha, myna keremet jaqsy etip soǵylǵan sıqyrly dýlyǵa taǵdyrdyń tálkegimen bir noqaılaý adamnyń qolyna túsken, ol munyń qandaı maqsatqa qoldanylatynyn túsinbegen, qadir-qasıetin baǵalamaǵan, sóıtip dýlyǵanyń taza altynnan ekenin kórgen soń, — abzaly, ne istep jatqanyn ózi de bilmeı, — paıda túsirý úshin jarty bólegin balqytyp jibergen, al qalǵan jartysynan seniń kózińe shash qıýǵa arnalǵan legen tárizdi kórinip turǵan myna dúnıeni jasap shyǵarǵan. Biraq, onda turǵan dáneńe joq: basqa bireý bilmese de men bilem ǵoı onyń baǵasyn, sondyqtan munyń myna qubylysy meni onsha qapalandyrmaıdy. Ustasy bar alǵash kezikken seloda-aq men ony qaıta soqtyryp alam, sonda bul qolóner qudaıynyń soǵys qudaıyna arnap soqqan dýlyǵasynan kem túspeıtin bolady, tipti odan da artyq bop shyǵady. Al, ázirshe bul maǵan osy kúıinde de jaraı beredi — áıteýir túk eshteńe joqtan táýir ǵoı. Onyń ústine, bul meni tastan jaqsy qorǵaı alady.

— Árıne, tek tas saqpannan atylmasa ǵana, — dep qarsylyq bildirdi Sancho. — Óıtkeni, ana joly eki áskerdiń arasynda bolǵan shaıqas kezinde saqpannyń tasy tisińizdi túgel kúıretip, anaý álgi júregimdi aınytyp, ishegimniń qyryndysyna sheıin qustyryp tastaǵan sharapatty bálzam quıylǵan qalbyrdy da tesip ketti emes pe?

— Odan aırylǵanyma bola ýaıym shegip júrgen eshteńem joq, — dep eskertti Don Kıhot. — Onyń reseptisin jatqa biletinim ózińe málim ǵoı, Sancho.

— Men de qaıǵyrmaımyn, — dedi Sancho. — Eger ony ómirimde taǵy bir ret daıyndar bolsam nemese dámin tatar bolsam, onda saýdamnyń bitkeni. Alaıda, onyń maǵan endi qajeti bolady ǵoı dep oılamaımyn; bireýge jaraqat salmaýym úshin jáne ózim de jaraqat almaýym úshin bes sezimimniń bárin saq ustaıtyn bolam. Al, endi kórpege salyp qaqpaqyldaýǵa kelsek — bul basqa áńgime: bundaı baqytsyzdyqtyń aldyn alýyń qıyn, ondaı kún týa qalsa, basyńdy qorǵalap, demińdi ishińe tartyp, ózińdi jazmysh pen kórpeniń sharapatyna tapsyrýdan basqa sharań qalmaıdy.

— Sen jaman hrıstıan ekensiń, Sancho, — dep tujyrdy ony tyńdap alǵan soń Don Kıhot, — baıaǵyda kórgen bir jábirińdi ómir boıy umytpaısyń, biraq esińde bolsyn — aq kóńil de aq júrek jandar mundaı usaq-túıekke kóńil aýdarmaıdy. Nemene, sol bir ázildi áli kúnge sheıin umytpaıtyndaı olar aıaǵyńdy syndyrdy ma, qabyrǵańdy qaýsatty ma álde basyńdy jardy ma? Shyntýaıtynda, bul jaı ánsheıin ázil, kóńil kóterý ermegi ǵana bolatyn, sebebi, eger muny basqasha uǵynǵan bolsam, onda mindetti túrde qaıtyp oralar em, kegińdi qaıtarý jolynda olarǵa grekterdiń Elenany alyp qashqandardan alǵan keginen de zor zalal keltirer em. Iá, aıtqandaıyn, eger Elena bizdiń zamanymyzda ǵumyr keshken bolsa, nemese Dýlsıneıam Elena zamanynda ómir súrgen bolsa, onda ol, Elena, óziniń sulýlyǵymen osynshama ataq-dańqqa bólenbes edi dep kámil senimmen aıtýǵa bolady.

Osy arada ol kózin taýǵa qaraı tiktep, aýyr kúrsinip aldy. Al, Sancho bylaı dep til qatty:

— Jaraıdy, aqyry shynymen kek qaıtarar shamamyz joq eken, ony ázilge saıyp qoıa salaıyq, biraq bul olardyń oıyny ma álde shyny ma, ony myna men jaqsy bilem ǵoı, oǵan qosa munyń bári qaperime de, súıegime de máńgilikke tańba bop qalǵany jáne shyndyq. Bopty endi, bul jaıyndaǵy áńgimeni osymen doǵaraıyq — odan da, taqsyr, ózińiz jerge aýnatyp tastaǵan álgi, aty kim edi, Mam... Martın myna araǵa qaraýsyz qaldyryp ketken ana shubar esekten aýmaıtyn teńbil sur atty neǵylamyz, sony aıtyńyzshy. Tabanyn jaltyratyp taıyp bergenine qaraǵanda onyń buǵan qaıtyp orala qoıýy da neǵaıbyl-aý. Al, aty endi, ollahı, táp-táýir!

— Men jeńilgenderdi tonap daǵdylanǵan adam emespin, — dep renish bildirdi Don Kıhot, — oǵan qosa, jaýynyń atyn tartyp alyp, jaıaý jiberý degen nárse rysarlyqtyń saltynda joq; tek saıys kezinde sáıgúligi maıyp bolǵan jaǵdaıda ǵana jeńimpaz ádil aıqasta qolǵa túsirgen olja retinde jeńilis tapqan dushpannyń atyna ıe bolýǵa qaqyly. Sondyqtan da, Sancho, bul atty nemese esekti, — qalaı ataǵyń kelse, solaı ataı ber, — jaıyna qaldyr, jyraqtap ketkenimizdi kórgende qojaıyny oǵan qaıtyp oralady.

— Buǵan ózim ıe bolýǵa, tym quryǵanda esegimmen aıyrbastaýǵa qalaı qulqynym quryp turǵany bir qudaıǵa ǵana aıan, óıtkeni meniń esegim munymen shendese de almaıdy ǵoı, — dep shynyn aıtty Sancho. — Bir esekti ekinshi esekke aıyrbastaýǵa ruqsat etpeıtin rysarlyqtyń zańdary da shynymen qatal-aq eken. Aıtyńyzshy, taqsyr, bálkim, onda er-turmandy aıyrbastaýǵa bolatyn shyǵar?

— Bolady dep kesip-piship aıta almaımyn, — dep jaýap qatty Don Kıhot. — Rasynda da, bul ózi óte kúrdeli másele, degenmen, bul turǵyda tolyq maǵlumdar bolmaýym sebepti, ony aıyrbastaýǵa saǵan ýaqytsha pursat bere alam, biraq tek soǵan aıryqsha muqtajdyq sezip tursań ǵana.

— Aıryqsha muqtaj bop turǵanym sondaı, — dedi Sancho, — eger bul er-turman tipti óz qara basyma qajet bolǵan jaǵdaıda da bul jaıynda osynshalyqty ýaıym shekpegen bolar em.

Ruqsat alǵan ol qolma-qol mutatio caparum²⁷ isin atqaryp úlgerdi,

sóıtkennen soń kóz jaýyn alatyn kórkem ábzelge ıe bolǵan esektiń

qulpyryp shyǵa kelgeni sonsha, qarasań kóz toımaıtyndaı túr tapty. Budan keıin olar ana joly júk artylǵan qashyrdan olja etken azyqtaryn jep, bulaq sýymen shól qandyrdy, osy sharýalarymen aınalysyp jatqan shaqtarynda álgi zárelerin zár túbine jibergen jekkórinishti sheberhana jaqqa eshqaısysy kóz qıyǵyn da salǵan joq.

Jandary jaı taýyp ári kóńildenip sala bergen olar aqyry kólikterine mindi; áldenendeı bir maqsat-murat kózdemeı-aq bet-aldy qańǵylesteı berý kezbe rysarlardyń dástúrine aınalǵandyqtan, bular da Rosınanttyń yqtıaryna baǵynyp esh maqsatsyz alǵa qaraı asa berdi — qojaıynynyń erkimen qatar, seriktik sezim jetegimen qaıda barsa da sońynan qalmaı erip júrgen esektiń erki de sonyń yqtıarynda bolatyn. Qalaı bolǵan kúnde de, áıteýir olar qaıtadan kúre jolǵa túsip, eshqandaı maqsat-muratsyz soqyr táýekelmen tartyp ketti.

Sóıtip, osylaı ilinip-salynyp júrip kele jatqan kezderinde oıda joq jerden Sancho myrzasyna qarap bylaı dep til qatty:

— Senor! Bálkim, ózińizben azyn-aýlaq shúıirkelesýge keńshilik etersiz? Áıtpese, maǵan sóıleýge qatań tyıym salǵan kezińizden beri áńgime etýge turarlyq bes jaǵdaıat ishimde bosqa ólip ketti, syrtqa shyǵýǵa talpynyp tilimniń ushynda turǵan myna eń sońǵysy da solardyń kebin qushpasa eken dep em.

— Al, aıt, endeshe, — dedi Don Kıhot, — biraq tek barynsha qysqa bol, óıtkeni myljyń sózdi eshkim de tyńdamaıdy.

— Aıtaıyn degenim, senor, — dep bastap ketti sózin Sancho, — mine, birneshe kún boldy, shytyrman oqıǵa izdep sharq urýdyń qandaı tıimsiz ári kirisi de az sharýa ekenin oılap bas qatyrýmen júrmin; óıtkeni, taqsyr, siz ondaı shytyrman oqıǵalardy qý medıen dala men jol toraptarynan izdeısiz, ondaı jerlerde qansha jeńiske jetseńiz de, qandaı qaterli oqıǵany oıdaǵydaı ótkerseńiz de, báribir ony eshkim kórmeıdi de, bilmeıdi de, sondyqtan ózińiz qanshalyqty qushtar bolǵanyńyzben erlik isterińiz máńgi-baqı beımálim kúıde qalady, al, bul, árıne, sizge úlken qıanat. Osy sebepten de bizge eń durysy, — árıne, tek muny ózińiz jón kórseńiz, — álde bireýlermen soǵys júrgizip jatqan ımperatordyń nemese basqa bir qudiretti ámirshiniń qaraýyna qyzmetke kirý ǵoı dep oılaımyn, mine tek sóıtkende ǵana, taqsyr, kózsiz batyrlyǵyńyzdy, bilegińizdiń tańǵalarlyq qýatyn jáne aqyl-oıyńyzdyń odan da asqan tańǵalarlyq qabiletin anyq tanyta alar edińiz, al ózimiz qyzmet etetin ámirshi knáz ynta-yqylasymyzdyń qandaı ekenin kórgen soń eńbegimizge qaraı ekeýimizden de bar jaqsylyǵyn aıamas edi, sondaı-aq ol jerden erlik isterińizdi shejirege máńgi óshpesteı etip jazyp qaldyratyn adamnyń da tabylmaı qoımaıtyny kúmánsiz. Al, ózimniń erlik isterim jaıynda jaq ashpaı-aq qoıaıyn, óıtkeni atqosshyǵa ózi tikeleı atqarýǵa tıisti sharýalar sheńberinen shyǵýǵa tyıym salynǵan, — alaıda, osy sózime senińiz, eger rysarlarda atqosshylar erligi jóninde jazatyn dástúr qalyptasqan bolsa, onda meniń isterim jaıynda da júrdim-bardym aıtyla salmas edi dep oılaımyn.

— Sózińniń jany bar, Sancho, — dep maquldady Don Kıhot. — Alaıda, mundaı qurmetke ıe bolmas buryn rysardyń synnan ótý maqsatynda jer-dúnıeni sharlap shytyrman oqıǵa izdeýi qajet, sol synaq kezindegi jeńisteri arqasynda úlken abyroı-ataqqa jetýi shart, sóıtip patsha saraıynda boı kórseter shaq týǵanda osyndaı isterimen keńinen máshhúr bolǵany sonshalyq, onyń qala qaqpasynan ótkenin kórgen boıda-aq balalar jan-jaqtan topyrlasyp, qaýmalaı qorshap, qandaı esimmen uly erlikter jasaǵanyna oraı: “Mynaý Kúnniń Rysary” nemese: “Mynaý Jylannyń Rysary” desip ýlap-shýlap jatatyn bolady. “Buryn bolyp kórmegen keremet aıqasta, — deıtin bolady olar, — asa qorqynyshty dáý Brokabrýndy, teńdesi joq qara kúshtiń ıesin, jeńgen osy kisi, toǵyz júz jyl boıy jadylanyp jatqan parsynyń uly mámlúgin adam qalpyna qaıta keltirgen osy kisi!” Onyń erlik isteri jaıyndaǵy habar osylaısha aýyzdan aýyzǵa taraı bastaıdy, sóıtip balalardyń aıqaıy men jınalǵan jurttyń dabyryn estigen koróldiń ózi saraıynyń terezesine jaqyndap, rysarǵa kóz salǵan boıda-aq ony saýyt-saımanyna nemese qalqanynda jazylǵan devızine qarap birden tanyp, mindetti túrde bylaı dep aıqaılaıdy: “Áı, meniń rysarlarym! Saraıda qanshań bolsa sonshań, báriń de myna ózimizge qonaqqa kelip turǵan, rysarlar qaýymynyń abyroıy men maqtanyshyna aınalǵan adamdy qarsy alýǵa shyǵyńdar!” Sóıtip, onyń ámiri boıynsha bári syrtqa shyǵady, al koróldiń ózi bolsa tipti baspaldaqtyń ortan beline sheıin túsedi, rysardy keýdesine qysyp qushaqtap, aq peıiliniń belgisi retinde betinen súıedi, onan soń ony qolynan alyp, senora korolevanyń otaýyna engizedi, ol jerde ony koróldiń hanymy men ınfanta qarsy alady; árıne, boıjetkenniń úrip aýyzǵa salǵandaı sulý ári názik ekeni ózinen-ózi túsinikti, ondaı qyzdy ózimizge málim elderdiń ishinen izdep tabý múmkin bolǵan kúnde de úlken kúshke túspek. Kezdesken sátte-aq boıjetken rysarǵa jaýdyraı qarap qalady, rysar da odan kóz aýdara almaıdy, sol jerde bulardyń qaı-qaısysyna da qarsy aldynda adam emes perishte turǵan tárizdi kórinedi; sóıtip, olar neniń, qalaı jáne nelikten olaı bolǵanyn ózderi de bilmeı, eriksizden-eriksiz mahabbattyń qıturqy toryna shyrmalyp qalady, osy sebepten júrekterin toryǵý bılep alady, óıtkeni olar óz sezimi men yntyzarlyǵyn qalaı bildirýdi bilmeıtin edi. Onan soń, árıne, rysardy saraıdaǵy jıhaz toly bir bólmege alyp barady ǵoı, sol jerde onyń saýyt-saımanyn sheship, keremet sándi alqyzyl mantıa kıgizedi, ol qarý-jaraǵy boıynda bolǵan kezde de keskindi kórinse, endi qarý-jaraqsyz da sondaı keskindi, tipti odan da symbattyraq bola túsedi. Keshkisin ol korólmen, korolevamen jáne ınfantamen birge as ishedi jáne dastarqan basynda otyrǵandarǵa bildirmeı qyzǵa qaıta-qaıta qaraǵyshtaýmen bolady, qyz da oǵan úrgelektene kóz tastap qoıyp otyrady, óıtkeni, álginde aıtyp ótkenimdeı, bul ózi asa bir ádepti de kórgendi qyz bolatyn. Sosyn olar dastarqan basynan turady, sol arada oıda joq jerde zalǵa syqpytynan júrek aınıtyn kishkene ergejeıli kirip keledi, onyń sońynda eki dáýdi serik etken kerbez dýená²⁸ kele jatady, sosyn bul dýená áldebir ejelgi danagóı oılap tapqan synaq baryn aıtyp, osy synaqtyń jeńimpazy álemdegi eń úzdik rysar atanatynyn jarıa etedi. Koról sol zamatta-aq mańaıyndaǵylardyń bárine kúshin synap kórýge ámir beredi, biraq aqyryna deıin shydap, synaqtan súrinbeı ótken, sóıtip dabyraly dańqyna daq túsirmegen tek jalǵyz qonaq-rysar ǵana bolady, bul ınfantany sheksiz qýanyshqa bóleıdi, rysardyń beınesin júrek jylýyna orap, bıik armandarǵa boı urǵany beker bolmaǵanyna ózin baqytty sanaıdy. Biraq, is munymen de bitpeıdi: koról nemese knáz — kim bolsa da bári bir emes pe — ózi sekildi basqa bir qudiretti ámirshimen qandy soǵys júrgizip jatqan bolatyn, sondyqtan saraıda birneshe kún bolǵan qonaq-rysar odan maıdan alańynda qyzmet kórsetýge ruqsat suraıdy. Koról qýana-qýana kelisedi, rysar onyń osynaý jaqsylyǵyna yrzashylyq bildirip, ony qurmetpen qolynan súıedi. Sol kúni túnde-aq ol óz júreginiń ámirshisine aınalǵan ınfantamen jatyn bólmesiniń terezeleri qaraıtyn baqtyń tor kózdi qorshaýy syrtynan qoshtasady; qyzdyń aıryqsha senimindegi qyzmetshi áıeldiń qatysýymen jáne tikeleı kómegimen osy qorshaý arqyly onymen buryn da áldeneshe ret tildesken bolatyn. Ol aýyr kúrsinedi, qyz talyp qalady, qyzmetshi áıel oǵan sý ákep beredi, sosyn ınfantanyń atyna kir kele me dep qaýiptenip, tań atýǵa az ǵana qalǵanyn, bireýlerdiń kórip qalýy múmkin ekenin aıtyp, ahylap-úhilep ýaıym shege bastaıdy. Aqyry boıjetken esin jıady, qorshaýdyń torynan rysarǵa appaq bilegin sozady, anaý onyń qolyn saý jerin qaldyrmaı súıip, kóz jasymen jýyp beredi. Olar bastarynan ótken qýanyshty jáne renishti jaılar jóninde bir-birine qalaı habarlap otyratyndary jaıynda ózara ýaǵdalasady, sosyn prınsessa odan múmkin bolǵanynsha tezirek qaıtyp oralýyn surap jalbaryna bastaıdy. Rysar saltanatty túrde ýáde etedi, qyzdyń qolynan taǵy bir súıedi de, júregin julyp qaldyryp ketkendeı kúıinishti ahýaldy bastan keship burylyp júre beredi. Ózi jatqan bólmege baryp tósekke qulaı ketedi, biraq boıjetkennen qol úzýdiń qaıǵysynan kóz ilindire almaıdy, sondyqtan tań aǵaryp atqan boıda-aq turyp, korólmen, onyń hanymymen jáne ınfantamen qoshtasýǵa barady. Mine, ol korólmen jáne korolevamen qoshtasady, biraq sol jerde oǵan senora ınfanta syrqat, sizdi qabyldaı almaıdy degendi aıtady. Munyń sebebi — ózinen qol úzgendigi ekenin rysar sezedi, jany kúızelip, ne isterdi bilmeı daǵdarady, syr bildirip qoımaý úshin zordyń kúshimen áreń degende sabasyna túsedi. Boıjetkenniń syrlas qyzmetshi áıeli de osy jerde turǵan bolatyn, rysardyń qalaısha kúızelgenin kórip-sezip turǵan ol prınsessaǵa bárin jetkizip barady, kózi jasqa toly prınsessa óz rysarynyń koról tuqymynan ba, joq pa — kim ekenin bilmeıtini janyna qatty batyp júrgenin aıtady. Qyzmetshi áıel oǵan rysardyń boıynan baıqalǵan kishipeıildilik, sypaıylyq pen ójettik onyń tekti áýletten, koról tuqymynan shyqqan adamǵa tán qasıetter ekenin uǵyndyrady. Mazasy bolmaı júrgen boıjetkenniń jany jaı tabady. Ata-anasy kúdik alyp qalmasyn dep oılaǵan ol amaldyń joqtyǵynan arada eki kún ótken soń jurttyń aldynda júz kórsetedi. Bul kezde rysar attanyp ta ketken bolatyn. Ol soǵysta aıanbaı shaıqasady, koróldiń jaýlaryn kúırete jeńedi, kóptegen qalany qol astyna qaratady, talaı aıqasta jeńimpaz atanady, sóıtip saraıǵa qaıtyp oralyp óz júreginiń ámirshisimen daǵdyly oryndarynda júzdesip, oǵan atqarǵan qyzmetiniń ótemine korólden qyzyn ózine uzatýyn ótinbek oıy baryn aıtady. Koról oǵan qyzyn berýden bas tartady, óıtkeni ol munyń kim ekenin bilmeıdi. Alaıda, rysar alyp qasha ma, álde basqa bir amalyn taba ma, áıteýir ınfanta onyń áıeline aınalady, sóıtip ákesi aqyry muny ózine zor baqyt sanaıdy, óıtkeni ol álgi rysardyń áldebir koróldiktiń, — menińshe, ol kartada kórsetilmegen sekildi, — aıbyndy ámirshisiniń uly ekenin anyqtaǵan bolatyn. Koról óledi, ınfanta onyń murageri bolǵandyqtan rysar qas qaǵymda koról bop shyǵa keledi. Mine, atqosshysyn da, osyndaı joǵary dáreje-ataqqa jetýine kómektesken basqalardy da shash-etekten jarylqaıtyn kez de osy ǵoı: ol atqosshysyn ınfantanyń qyzmetshisine, árıne, basqaǵa emes, ekeýiniń arasyna dáneker bop júrgen qyzmetshi áıelge, úılendiredi, — sóıtse, ol jaı bireý emes, tekti tuqymnan shyqqan gersogtyń qyzy eken.

— Aq-adal shynymdy aıtsam, maǵan da keregi sol edi, — dep qystyryla ketti Sancho, — jáne solaı bolar dep úmittenem de, sebebi bul iske ózińiz sekildi rysar, ıaǵnı Qaıǵyly Beıne Rysary kirisse, bári de oıdaǵydaı bop shyǵary kámil.

— Oǵan esh kúmániń bolmasyn, Sancho, — dep sendire sóıledi Don Kıhot, — óıtkeni, kezbe rysarlar koróldiń nemese ımperatordyń taǵyna tap osyndaı jolmen jáne naq álgindeı satylar arqyly ǵana jetken. Endi bizge qalyp turǵany hrıstıan nemese májýsı korólderiniń qaısysy soǵys júrgizip jatqanyn jáne qaısysynyń aıdaı sulý qyzy baryn anyqtaý ǵana. Biraq, bul jaıynda keıinirek asyqpaı oılanýymyzǵa bolady, sebebi, álginde aıtqanymdaı, saraıǵa baryp boı kórsetpes buryn áýeli basqa bir jerde dańqqa bólený kerek. Oǵan qosa, ózime jetisińkiremeı turǵan nárseler de joq emes: aıtalyq, álemnen tipti osyndaı ári soǵys júrgizip jatqan, ári ádemi qyzy bar koról tabylsyn deıik, al meniń dańqym kúlli dúnıeni dúbirletip tursyn deıik, biraq ózim korólmen qandas týystyǵy bar prıns nemese tym quryǵanda ımperatordyń úsh atadan qosylatyn aǵaıyny bop shyǵa alam ba, soǵan kúmánim kóbeıip tur. Óıtkeni, nanymdy derekterdi qolyna túsirmeıinshe koról qyzyn maǵan bere qoımaıdy ǵoı, tipti erlik isterim odan da zor qurmetke laıyqty bolsa da. Mine, osy olqylyqtyń qyrsyǵynan aıbyndy isterimniń arqasynda ıe bolýǵa ábden haqyly nársemnen bosqa aırylyp qalam ba dep qorqam. Ras, men ózim ejelgi dvorándyq áýletten shyqqan adammyn, pomeshıkpin jáne jer ıelenýshimin, ózime jábir kórsetilgen jaǵdaıda bes júz sýeldo aıyp óndirip alýǵa yqtıarym bar, sondyqtan ǵumyr jolym jaıynda jazýǵa táýekel etetin sol bir oqymysty oǵlannyń týstyǵym men shyqqan tegimdi dálme-dál anyqtap berýiniń nátıjesinde koróldiń nemenesi nemese týajaty bolyp ta shyǵýym ǵajap emes! Sen bilip qoıǵyn, Sancho, adamdardyń ata tegi eki túrli jolmen qalyptasady: bireýlerdiń arǵy atalary aıtýly knáz, aıbyndy bıleýshi bolady, biraq ýaqyt óte kele olardyń tuqymy suıylyp, sıyrquıymshaqtanyp ketedi, al endi bireýler qara halyqtan shyǵady, biraq birtindep bir satydan ekinshi satyǵa kóterile beredi de, aqyr sońynda ataqty shonjarǵa aınalady. Sóıtip, bireýlerdiń baıaǵy ataq-dárejesinen búgin qylaý da qalmasa, ekinshi bireýler búgin baıaǵyda qıalyna kirmegen qurmetke bólenip otyrady — olardyń arasyndaǵy aıyrmashylyq osy ǵana. Kim biledi, bálkim, men osylardyń alǵashqylarynyń qatarynan tabylyp qalarmyn, ıaǵnı ata-babalarymnyń dańqy jer jarǵan uly adamdar bolǵany aqyry anyqtalar, ondaı jaǵdaıda, qaıyn atama aınalmaqshy koróldiń buǵan, álbette, ábden yrza bolatyny daýsyz. Ol yrza bolmaǵan kúnde de, báribir, ózimdi bar yqylasymen qulaı súıgen qyzdyń ata-ana narazylyǵyna da qaramaı, tipti sý tasýshynyń balasy ekenimdi de bile tura, meni ámirshim jáne jubaıym dep jarıalaýy yqtımal ǵoı. Óıtpegen kúnde, eń táýir amal — qyzdy alyp qashyp, kóńilim qalaǵan jaqqa áketý bop tabylady, al ata-anasynyń ashý-yzasyna ýaqyt pen ajal basý aıtpaq.

— Olaı bolsa, keıbir anturǵandardyń: “Kúshpen alýǵa shamań jetse, kózińdi satyp neń bar” deıtinderi jón-aq eken ǵoı, — dep qulaqqaǵys etti Sancho. — Aıtpaqshy, odan góri bul jerde: “Aqpeıil jannyń duǵasyn demeý etkennen, jaǵaǵa jarmasqan artyq”, deıtin basqa bir mátel qısyndyraq. Muny aıtyp turǵan sebebim, eger senor koról, sizdiń qaıyn atańyz, senora ınfantany ózińizge berýden bas tartqan jaǵdaıda ony alyp qashyp, áldebir jaqqa attandyryp jiberýge týra keledi, deısiz. Sonda deımin-aý, qashan sizder tatýlasyp tabysqansha, qashan sizdiń tórt qubylańyz túgendelip, patshalyq qurý dáýrenińiz bastalǵansha beıshara atqosshyńyz jarylqaýdy kútip, eki kózi tórt, sherli júregi órt bop otyra bermek pe? Tek, árıne, onyń bolashaq jubaıy, ınfantanyń syrlas qyzmetshisi, boıjetkenge ere ketip, qaıǵyny da, qýanyshty da atqosshymen birge bólispese deımin ǵoı, biraq, meniń oıymsha, álgi qyzmetshi áıeldiń atqosshymen qolma-qol nekege turýyna septik jasaý degen siz úshin onsha qıyn sharýa emes sekildi.

— Oǵan bóget bolarlyqtaı birdeńeni kórip turǵan joqpyn, — dedi Don Kıhot.

— Endeshe, — dep ilip áketti Sancho, — ózimizdi qudaıdyń quzyryna tapsyryp, taǵdyr-talaıymyzǵa sený ǵana qalady, bizdi sonyń ózi-aq jarylqaýdaı jarylqaıdy.

— Jasaǵan ıem, tilegimdi bere gór, — dep kúbir etti Don Kıhot. — Seniń de, Sancho, ne nársege muqtaj bolsań sonyńdy taptyra kórsin, al músápirlik ózin músápir sanaıtyndardyń úlesinde qalsyn.

— Aıtqanyńyz kelsin, — dedi Sancho. — Men taza qandy hrıstıanmyn ǵoı, al graf bolýym úshin osynyń ózi-aq jetedi.

— Artyǵymen jetedi, — dedi Don Kıhot. — Tipti sen ondaı bolmaǵan kúnniń ózinde de, bul eshteńege bóget jasaı almas edi: koról taǵyna otyrǵan boıymda-aq saǵan dvorán ataǵyn berem, ony satyp alyp ta, sol úshin uzaq jyldar boıy qyzmet atqaryp ta áýrelenbeısiń. Saǵan graf ataǵyn qalaı bersem, solaı dvorán bop shyǵa kelesiń, odan soń jurt ne dese o desin; arymmen ant eteıin, árkim-aq seni eriksizden-eriksiz mártebeli myrza dep dáripteıtin bolady.

— Men graf degen ataýǵa kir keltirmeımin, oǵan kámil senińiz! — dedi Sancho.

— Ataýǵa demeý kerek, ataqqa deý kerek, — dep túzetip qoıdy ony Don Kıhot.

— Meıli, solaı-aq bolsyn, — dep kelise ketti Sancho Pansa. — Aıtaıyn degenim, men oǵan tez ońtaılana alam: erterekte, — ollahı shynym, ótirik emes, — bir dinı qaýymda qyzmet etkenmin, sondaǵy qyzmetshiniń kıimi maǵan óte úılesip turatyn, sony kórgen jurt myna etjendi poshymyma qarap, qaýymdy basqarýǵa ábden laıyq ekensiń deıtin. Al, eger ıyǵyma gersog mantıasyn ilip, shet el graftarynsha altyn men injýge malynyp júrsem she? Basymdy báske tigýge barmyn, meni bir kórip qaıtý úshin jurt jer-jerden aǵylyp kele bastaıtyn bolady.

— Árıne, ondaı jaǵdaıda keıpińniń kózge tartymdy kórineri anyq, — dedi Don Kıhot. — Alaıda, jıi qyrynyp turýyńa týra keledi, áıtpese saqalyńnyń myna qazirgi túri tym suryqsyz — ári qalyń, ári uıysyp, úrpi-túrpi bop ketken, kún ara bolsa da qyrynýdy daǵdyǵa aınaldyrmasań, mýshket oǵy jetetin jerden-aq kim ekeniń kórinip turady.

— Onyń joly ońaı ǵoı, shashtaraz jaldap, jalaqy berip janymda ustasam bolmaı ma? — dedi Sancho. — Grandtyń sońynan ergen atshy sekildi ol da qasymnan qalmaı erip júretin bolady.

— Aý, grandtyń sońynan atshy erip júretinin sen qaıdan bilesiń? — dep surady Don Kıhot tańyrqap.

— Qazir aıtyp bereıin sizge, — dedi Sancho. — Budan biraz jyl buryn astanada bir aıdaı turǵanmyn, sonda tápeltek boıly bir myrzanyń, — jurttyń aıtýynsha, boıy alasa bolǵanymen bıik mansap ıesi kórinedi, — kóshede qydyrystap júrgenin kórgem; bir qyzyǵy, ol qalaı qaraı burylmasyn meıli, bir salt atty qyr sońynan qalmaı eredi de otyrady. Men jurttan bul atty kisi nege onymen qatar júrmeıdi, nege árdaıym artta bolady dep suradym. Maǵan jurt: bul onyń atshysy, grandtarda qaıda barsa da atshysyn sońynan ertip júretin dástúr bar, dep túsindirdi. Sonda bul sózdi jadymda jaqsylap saqtap qalǵam, áli kúnge sheıin umytpappyn.

— Bul oıyńdy qoldaıtynymdy jáne sońyńnan shashtaraz erip júretindeı sebep sende barshylyq ekenin aıtýǵa tıispin, — dep qulaqqaǵys etti Don Kıhot. — Dástúrler birtindep qalyptasyp, qoldanysqa da birtindep enedi, aıaq asty paıda bola ketpeıdi, sondyqtan sen sońynan shashtaraz erip júretin tuńǵysh grafqa aınalasyń. Onyń ústine at ertteıtin adamnan góri saqal qyratyn adamǵa kóbirek senim artýǵa bolady.

— Shashtarazǵa qatysty másele — meniń sharýam, — dedi Sancho, — al sizdiń sharýańyz, taqsyr, koról bolýǵa tyrysý jáne meni graf atandyrý.

— Solaı bolady da, — dedi Don Kıhot nyq senimmen.

Sony aıtyp, basyn kóterip jol boıyna kóz jibergen ol álde bir oǵash kórinisti baıqap qaldy, al bul jaıynda kelesi taraýda áńgimelenedi.

HHİİ taraý

Barýǵa múldem yqylassyz jaqtaryna kúshpen aıdalyp bara jatqan baqytsyz sorlylardy Don Kıhottyń qalaı qutqarǵany jaıynda

Sıd Ahmet Ben-ınhalı, arab jáne Lamancha qalamgeri, óziniń tereń oıly, bıik maqsatty, jasandylyqtan ada, janǵa jaǵymdy jáne qyzyqty hıkaıasynda dańqty Lamanchalyq Don Kıhottyń atqosshysy Sancho Pansamen HHİ-shi taraýdyń aıaq jaǵynda keltirilgen jaılar tóńireginde pikir alysqannan keıin basyn kóterip, qarsy aldynan, tap sol ózderi kele jatqan jolmen, moıyndaryna baılanǵan uzyn temir shynjyr arqyly bir-birine taspıyqtyń tasyndaı bop tirkelgen, qoldary buǵaýly on eki adamnyń jaıaý jyljyp kele jatqanyn kórgenin aıtady. Bul tizbekti eki salt atty jáne eki jaıaý kúzetshi aıdap kele jatyr edi, salt attylar bilteli myltyqpen, jaıaýlary — naızamen jáne semsermen qarýlanǵan bolatyn; solardy kórgen boıda-aq Sancho Pansa:

— Bular koróldiń katorgalyq jumysqa kesilgen basybaılylary, olardy galeraǵa aıdap bara jatyr, — dedi.

— Koról basybaılysy deısiń be? — dep qaıtalap surady Don Kıhot. —Nemene, ol bireýge qıanat-zorlyq jasaýshy ma edi?

— Aıtaıyn degenim basqa edi, — dep túzetti sózin Sancho. — Aıtaıyn degenim, bular — qylmystary úshin galerada korólge eriksiz qyzmet etýge úkim shyǵarylǵan jandar.

— Áıteýir, qalaı bolǵan kúnde de, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot, — bul adamdar galeraǵa óz erkimen emes, májbúr etý boıynsha bara jatyr ǵoı.

— Árıne, árıne, — dep qoshtady Sancho.

— Ondaı jaǵdaıda, — dep túıdi qojaıyny, — men paryzymdy oryndaýǵa tıispin: zorlyq-zombylyqty túbirimen joıyp, kembaǵaldarǵa kómek kórsetip, qamqorlyq jasaýym kerek.

— Myna nárseni eske alyńyz, taqsyr, — dedi Sancho, — ádil sot, ıaǵnı koróldiń ózi, bul adamdarǵa zorlyq-zombylyq jasap, jábir kórsetpeıdi, ol bar bolǵany bulardy qylmysy úshin ǵana jazalaıdy.

Osy tusta katorgaǵa aıdalǵandar tizbegi de taıap kelgen, sol arada Don Kıhot aıdaýyldarǵa asa izettilikpen bir buıymtaıyn oryndaýǵa ótinish bildirdi, atap aıtqanda, myna jarandardy osyndaı ahýalda alyp júrýge ózderin májbúr etken nendeı sebep, durysy, nendeı sebepter ekenin baıandap, túsindirip berýin surady. Salt attylardyń biri bular katorgalyq jumysqa kesilgen, uly mártebeli koróldiń yqtıaryndaǵy adamdar ekenin jáne bári galeraǵa aıdalyp bara jatqanyn habarlap, buǵan alyp-qosar basqa eshteńesi joqtyǵyn jáne onyń budan artyqty bilýiniń de qajet emestigin málim etti.

— Sóıte turǵanymen, — dedi Don Kıhot kelisińkiremeı, — bulardyń árqaısysy jeke-jeke alǵanda qandaı qasiretke dýshar bolǵanyn bilsem dep em.

Budan soń aıdaýyldar óz ótinishin aıaq asty qaldyrmaýyn kózdegen Don Kıhottyń olarǵa sonshalyqty kóp qoshemet-qolpash kórsetip, sonshalyqty kóp dáleldeme keltirgeni sondaı, aqyry ekinshi salt atty oǵan:

— Bul miskinderdiń is qaǵazdaryn ózimizben birge alyp kele jatqanymyzben toqtap turatyn, qorjynnan shyǵaryp, oqyp beretin ýaqytymyz joq. Ózińiz surap kórińiz, myrza, eger qosh kórse ózderi-aq saırap beredi, al olardyń qosh kóretinine kúmán joq, sebebi bul shirkinderdiń eń súıikti sharýasy — alaıaqtyqpen aınalysý jáne osyndaı áreketteri jaıynda jyr qyp aıtý ǵoı, — dedi.

Ruqsat alǵan soń, — tipti ruqsat berilmegen kúnde de Don Kıhot báribir óz degenin jasar edi, — rysarymyz tizbekke jaqyndap, birinshi turǵan beıbaqtan qandaı kúnási úshin saıahattyń osyndaı ónimsiz túrin tańdaýǵa májbúr bolǵanyn surady. Anaý ǵashyq bolǵany sebepti osylaısha saıahat shegip júrgenin aıtty.

— Tek sol úshin ǵana ma? — dep daýystap jiberdi Don Kıhot. — Aý, ǵashyq jandardyń bárin galeraǵa attandyra berse meniń ózim baıaǵyda-aq eskek esip ketken bolar em ǵoı.

— Taqsyr, siz múldem basqa súıispenshilik jaıynda aıtyp tursyz, — dep qulaqqaǵys etti sottalýshy. — Meniń yntyzarlyǵymnyń túri bólek: maǵan jýylǵan kir toly sebettiń qatty unaǵany sonsha, ony keýdeme tas qyp qushaqtap alǵanmyn, eger ony ádil sot kúshpen tartyp almaǵanda óz erkimmen odan osy kúnge sheıin aırylmas em. Meni qylmys jasap jatqan jerimde qolǵa túsirdi, azapqa salyp, qınaýdyń qajeti bolmady, sondyqtan maǵan qolma-qol úkim shyǵaryldy: arqamdy júz márte soǵylǵan qamshymen áshekeıledi, oǵan qosymsha syılyqqa úsh kemeshik aldym.

— Úsh kemeshik degen ne? — dep surady Don Kıhot tańyrqap.

— Úsh jyl galerada bolý degen sóz, — dep túsindirdi qylmysker jigit.

Bul — jasy jıyrmanyń tórteýi shamasyndaǵy, óziniń aıtýynsha, Pedraıtada týyp-ósken jigit-ti.

Jańaǵy suraǵyn Don Kıhot ekinshi qylmyskerge de qoıdy, biraq qabaǵyn qars jaýyp, túnerip alǵan ol túk ún qatpady: alaıda, ol úshin álgi jigit jaýap berdi.

— Buny, senor, bulbul bolǵany úshin aıdap barady, ıaǵnı mýzyka men án úshin, — dedi ol.

— Qalaısha? — dep qazbalaı tústi Don Kıhot. — Mýzykanttar men ánshilerdi de galeraǵa aıdaıtyn bolǵany ma?

— Iá, senor, — dep jaýap qatty katorgaǵa kesilgen beıbaq, — qaıǵydan ándetken jannan jaman adam joq.

— Kerisinshe, — dep qarsylyq bildirdi rysarymyz, — estýimshe, án salǵan adam ýaıym-qaıǵyny jeńildetedi demeýshi me edi?

— Al, mynda basqasha, — dedi sottalǵan, — kimde-kim bir ret ándetse, sol ómirbaqı jylap ótetin bolady.

— Túk túsinsem buıyrmasyn, — dedi Don Kıhot.

Sol arada aıdaýyldardyń biri oǵan júzin buryp, bylaı dedi:

— Senor kavalero! Qaıǵydan ándetý degen sóz myna zalymdardyń tilinde azaptaý kezinde aıybyn moıyndaý degendi bildiredi. Myna kúnákar azapqa salyndy, sóıtip ol qylmysyn moıyndaýǵa májbúr boldy, atap aıtqanda, bul jylqy urlaýmen aınalysqan, ıaǵnı minis attaryn urlaǵan, sóıtip qylmysyn moıyndaǵan boıda alty jyl galeraǵa kesildi, onyń syrtynda eki júz qamshysy taǵy bar, onysyn jon arqasy ábden jaqsy sezip turǵany anyq. Al, bunyń tereń oıǵa batyp kóńilsizdenip turǵanynyń sebebi, basqa alaıaqtar, — túrmede qalǵany bar, qazir serik bop kele jatqany bar, — muny qylmysyn moıyndaǵany úshin, jaltaryp baǵýǵa shydamy jetpegeni úshin jábirleıdi, oǵan jerkenishpen qaraıdy, oǵan qorlyq kórsetedi, ony adam sanatyna qospaıdy. Óıtkeni, joq degen sóz qansha áripten tursa, bar degen sóz de sonsha áripten turady dep paıymdaıdy olar, sondyqtan qylmyskerdiń bir artyqshylyǵy — onyń ómiri men ólimi kýálar men aıǵaqtarǵa emes, óziniń tiline baılanysty. Óz oıymsha, olardyń bul tujyrymy aqıqattan onsha aýlaq jatpaǵan sekildi.

— Menińshe de solaı, — dep qoshtady ony Don Kıhot.

Úshinshisiniń janyna jaqyndaǵan ol basqalarǵa qoıǵan suraǵyn buǵan da qaıtalaǵan-dy, anaý oǵan esh qysylyp-qymtyrylmastan yldym-jyldym ún qatty:

— Galera esimdi senoraǵa bes jylǵa bara jatyrmyn, sebebi janymda on dýkat bolǵan joq.

— Aý, qasiretten qutqarýǵa kómektesse sizge qýana-qýana jıyrma dýkat bereıin! — dedi Don Kıhot.

— Qajeti joq, — dep basyn shaıqady sottalǵan jigit. — Ol da bir, qaltasy aqshaǵa toly adamnyń ashyq teńizde qalyp, satyp alatyn tamaq tappaı ashtan ólgeli jatqan jaǵdaıy da bir. Muny aıtyp turǵan sebebim, eger jıyrma dýkatyńyzdy der kezinde berseńiz, onymen sot qyzmetshisiniń qalamyn maılap jibergen bolar em, qorǵaýshymdy da ne túrli qıturqyny oılap tabýǵa shabyttandyrar em, sóıtip qazir myna jolmen qarǵy baý taǵylǵan tazysha súmeńdemeı, Toledo qalasynda, Sokodover alańynda alshańdaı basyp júrer em. Biraq, qudaı taǵy ne bermes deısiń, shydaı turý kerek, ar jaǵyn kóre jatamyz ǵoı.

Don Kıhot tórtinshi beıbaqqa — túrine qaraǵanda zıaly adam sekildi, belýarǵa túsken aq saqaly bar kisiniń qasyna jaqyndap, galeraǵa ne úshin bara jatqanyn surady, biraq anaý jylap jiberdi de, esh jaýap qatpady; alaıda besinshi qylmysker tilmásh mindetin atqarýǵa ózi tilenip, bylaı dedi:

— Bul qadirmendi otaǵasy galeraǵa tórt jylǵa bara jatyr, al attanar aldynda ony, ústine álemish kıim kıgizip, salt atqa mingizip, kóshe-kósheni saltanatpen aralatqan bolatyn.

— Iaǵnı, meniń túsinýimshe, ony masqara mazaqqa ushyratqan ǵoı, — dedi Sancho Pansa.

— Tap solaı, — dep qoshtady ony katorgaǵa kesilgen jigit. — Al, jazaǵa tartylý sebebi — bul kisi basqa taýarlarmen qatar tiri taýar da jetkizip turǵan kórinedi. Iaǵnı, aıtaıyn degenim, bul kavalero, birinshiden, jeńgetaılyq jasaǵany úshin, al, ekinshiden, jadylaý jónindegi kúnásyna baılanysty aıdalyp barady.

— Mine, bar pále tap osy kúnáda jatyr, — dedi Don Kıhot, — al, jeńgetaılyq degenniń ózi, jalpy alǵanda, galerada eskek esýge emes, ony basqaryp, onda bılik júrgizýge erik beretin kásip. Ekiniń biri jeńgetaı bola almaıdy: bul kiltıpandy sharýa jáne tórt qubylasy túgel memleket úshin óte qajet nárse, sondyqtan bul ispen tekti áýletten shyqqandar ǵana aınalysýy kerek. Al, bulardy, basqa da kásipterdegideı, ıaǵnı saýdagerler arasyndaǵy deldal tárizdi, tıisti mólsherdegi baqylaýshylar men tekserýshiler qadaǵalap turýǵa tıis, mine sonda ǵana mundaǵy kóptegen jónsizdikke jol bermeýge bolady, al ondaı kemshilikterdiń bolyp otyrǵan jalǵyz sebebi — bul kásip pen isti aqyl-oıy da, saýaty da kem jandar basy bútin óz qolyna qaratyp alǵan: ıaǵnı, qaıdaǵy bir qudaı atqan qatyndar nemese alyp kel, baryp kelde júretin balalar men saıqymazaqtar — yńǵaı jón de, joba da bilmeıtin jarym aqyl jarandar; mine sondyqtan da yjdaǵattylyq kórsetý kerek bolatyn qıyn sátterde bulardyń bári aýzy ańqıyp taqyrǵa otyryp qalady. Memleket úshin asa qajetti osynaý qyzmetke adam taǵaıyndar kezde nelikten meılinshe qatań irikteý jumysyn júrgizý kerektigi jóninde áli de talaı nárse aıtar edim, biraq bul úshin myna jer onsha qolaıly bop turǵan joq, sondyqtan óz pikirimdi osynyń bárin jónge keltirip, qalypqa túsirý qolynda turǵandarǵa keıinirek bir baıandap berermin. Al, endi qazir jeńgetaılyqpen aınalysqany úshin osynsha baqytsyzdyqqa tap bolǵan, saqal-shashyn aq qyraý basqan, túrine qaraǵanda zıaly adam sekildi myna kisini kórgende paıda bolǵan aıaýshylyq sezimimniń jadylaýǵa qatysty kúnásy baryn estigenimde iz qaldyrmaı zym-qaıym joǵalǵanyn ǵana habar etkim keledi. Solaı bola turǵanymen, keıbir ashyqaýyzdar oılaıtyndaı, bizdiń kúsh-jigerimizdi jasytatyndaı nemese taýyn qaıtaratyndaı eshqandaı sıqyrdyń joǵyn ózim jaqsy bilem, óıtkeni kúsh-jigerimiz buǵaýda emes, bostandyqta, endeshe jadylaıtyn shópter de, dýalaý da oǵan áser ete almaıdy. Qudaı urǵan qatyndar men ardan bezgen alaıaqtar ádette túrli qospa men ý ázirleıdi de, ony ishken adam máńgirip qalady, álgiler muny olarǵa ózderiniń dýalaý qabiletiniń áseri dep uǵyndyrady, biraq, qaıtalap aıtam, adamnyń kúsh-jigerin kúıretý — eshkimniń qolynan kelmeıtin nárse.

— Jón-aq, — dep maquldady egde jastaǵy qart. — Aq-adal shynym, senor, jadylaýǵa qatysty esh aıybym joq. Biraq, jeńgetaılyq jasaǵanym ras, ony jasyrmaımyn. Áıtse de, jaramsyz ispen aınalysyp júrmin degen nárse oıyma kelgen emes. Men tek bir ǵana maqsatty kózdedim: jer betin jaılaǵan barlyq adam shat kóńilde bolsyn, jaǵalasý men jabyrqaý degendi bilmeı, tynysh ta beıbit ǵumyr keshsin, dedim. Alaıda izgi nıetim barǵan jaǵymnan qaıtyp oralmaıtyn jerge sapar shegýden qutqaryp qala almady: ózim bolsam jasym kelgen adammyn, al qýyǵymnyń syrqaty bolsa janymdy qoıarǵa jer taptyrmaı mazalap, bir sátke tynym bermeıdi.

Osyny aıtyp ol taǵy da jylap jiberdi, al Sanchonyń qarıany qatty aıap ketkeni sonsha, qoınynan qara baqyr alyp, oǵan sadaqa berdi.

Don Kıhot atyn tebinip, kelesi qylmyskerge jaqyndap, odan qandaı aıyby baryn surady, bul suraqqa anaý aldyńǵy sottalýshydan da beter daraqylyqpen jaýap qaıtardy:

— Meni galeraǵa ózimniń eki nemere qaryndasymmen jáne basqa da taǵy eki qaryndasymmen, — biraq, bular ózimdiki emes, — oınap-kúlgenim úshin jiberip jatyr. Bul qyzdarmen aradaǵy oıynymnyń túbi shoıynǵa aınalyp, nátıjesinde shaıtannyń ózi de shatasatyn týysqandyq paıda boldy. Aıybymdy moıyndamas amalym qalmady, qanatynyń astyna alar eshkim tabylmady, aqsha taǵy joq, sondyqtan ózimdi dar aǵashy tosyp turǵanyna esh kúdigim bolmaǵan, biraq maǵan alty jyl galera berildi, men kelistim: ózime de sol kerek! Onyń ústine áli jaspyn, bar ómirim alda, al tiri adam tyrbansa degenine jetpeı qoımaıdy. Egerde, senor kavalero, biz sekildi sormańdaılarǵa az da bolsa kómegińiz tıse, jaratqan ıemiz ana dúnıede sizdi shapaǵatyna bóler edi, al biz myna dúnıede ózińizge duǵamyzdy baǵyshtap, uzaq jasap, baqýatty, baqytty ǵumyr keshýińiz úshin tún balasy bar izgi tilegimizdi arnap, qudaıǵa qulshylyq etýmen bolar ek, óıtkeni ózińiz sekildi, bir qaraǵanda-aq baıqalyp turǵan meıirban adam sondaı ǵumyr keshýge ábden laıyqty-aq qoı.

Bul — ústine stýdent kıimin kıgen jigit edi, aıdaýyldardyń biri ony bir kisideı kóppe jáne birshama jaqsy latınıst dep ataǵan-dy.

Onyń artynda otyzdardaǵy erkek kele jatqan, bir kózi ekinshisine qaraı kóbirek úńile beretini bolmasa, túr-keskini ájeptáýir symbatty bolatyn. Serikterine qaraǵanda ol ózgesheleý túrde buǵaýlanǵan-dy: aıaǵy uzyn-shubaq shynjyrmen kisendelgen bolatyn, shynjyrdyń uzyndyǵy sonsha, búkil denesin orap tastaýǵa erkin jetetin, al moınyna eki shyǵyrshyq salynǵan-dy, — biri shynjyrǵa dánekerlenip tastalypty, al dosyńdy kúzet nemese dostyq qushaq dep atalatyn ekinshisi eki qolǵa salynǵan temir buǵaýmen eki temir shybyq arqyly beldiń tusynan toǵysypty, qoldaǵy bul buǵaýlar úlken qulyptarmen bekitilgendikten anaý ne qolyn aýzyna apara almaıtyn, ne basyn tómen túsire almaıtyn. Don Kıhot basqalarǵa qaraǵanda bul adamda buǵaýdyń nege munsha kóptigin surady. Aıdaýyl oǵan bunyń bir ózi ǵana mynalardyń bári jabylyp jasaǵan qylmysty qosyp eseptegendegiden de kóp qylmys jasaǵan dep jaýap qatty, onyń ústine aıaq-qoly birdeı kisende bolǵanyna qaramastan munyń ójettigi men aıryqsha aılakerligin biletin kúzetshilerdiń oǵan onsha senińkiremeıtinin jáne qashyp kete me qorqatynyn da aıtty.

— Bar-joǵy tek galeraǵa jiberýge úkim shyǵarylsa, sonda munyń qandaı qylmys jasaǵany? — dep surady Don Kıhot.

— Biraq, bul galeraǵa on jylǵa jiberilip otyr ǵoı, — dedi aıdaýyl kelispeı, — al ol da bir, azamattyq ólim de bir. Bul súıkimdi jigitimiz —atyshýly Hınes de Pasamonte degen bolady. Keıde ony Hınesumpaı de Zábirılo dep te ataıdy.

— Senor komısar! Tilińizdi tartyńyz, — dep sottalǵan jigit sózge aralasty. — Bireýdiń esimi men laqap atyn san-saqqa júgirtpeńiz. Mártebeli myrzanyń aıtyp turǵanyndaı, meniń esimim Hınesumpaı emes, Hınes, men Zábirılo áýletinen emes, Pasamonte áýletinenmin. Bireýge birdeńe demes buryn jurttyń óz syqpytyna kóz salyp qoıǵany jaman bolmas edi.

— Shekten shyqpańyz, senor birinshi dárejeli qaraqshy! — dep komısar oǵan aqyryp jiberdi. — Áıtpese aýzyńyzdy japtyra qoıýym qıyn emes.

— Adam ne aıtpaıdy, qudaı óz degeninen qaıtpaıdy, degen ǵoı, — dep qulaqqaǵys etti qylmysker, — biraq, qalaı bolǵan kúnde de, áıteýir meniń esimim Hınesumpaı Zábirılo ma álde basqa ma, arada birqatar ýaqyt ótkende onyń birqatar adamǵa bek jaqsy málim bolary kámil.

— Aý, seni jurt solaı atamaýshy ma edi, alaıaq-aý? — dep aıqaılap jiberdi aıdaýyl.

— Ataǵandarynsha atar, sosyn aýyzdaryn jabar, — dep jaýap qatty Hınes, — kerisinshe jaǵdaıda, atyn aıtýǵa qolaısyzdaý jerlerindegi júnin bir taldap julyp berem. Senor kavalero! Bizge birdeńe berip jarylqamaq oıyńyz bolsa, berińiz de jónińizdi tabyńyz, áıtpese bóten bireýdiń kúıki tirshiligine degen ádepsizdeý áýesqoılyǵyńyzben bizdi ábden yǵyr qyldyńyz. Eger sizdi meniń ómirim qyzyqtyra qalsa, onda bilip qoıyńyz, men Hınes de Pasamonte degen bolam jáne ǵumyr jolymdy óz qolymmen jazyp shyqqan adammyn.

— Onysy ras, — dep qoshtady komısar, — bul shynymen-aq óz ómirbaıanyn jazyp shyqty jáne óte jaqsy etip jazdy, biraq kitaby eki júz real kepildigin kútip túrmede jatyr.

— Tipti eki júz dýkat talap etse de, báribir ony qaıtaryp almaı qoımaımyn, — dep nyqtady Hınes.

— Sonshalyqty jaqsy kitap pa edi ol? — dep surady Don Kıhot.

— Jaqsylyǵy sonsha, — dep jaýap qatty Hınes, — Tormes jaǵasynda ósken Lasarılo men osy taqyrypta jazylǵan jáne bolashaqta da jazyla jatatyn basqa kitaptardyń bári de onymen salystyrǵanda túkke alǵysyz bop kórinedi. Osy sózime senińiz, asyl tekti myrzam, onda jazylǵannyń bári shyndyq, biraq qyzyqtylyǵy men tartymdylyǵy sonsha, oıdan shyǵarylǵan oqıǵalardyń eshqaısysy onymen shendese almaıdy.

— Kitap qalaı atalady? — dep surady Don Kıhot.

— Hınes de Pasamonteniń ómiri, — dep jaýap qatty qylmysker jigit.

— Ol ózi aıaqtalǵan kitap pa? — dep surady Don Kıhot.

— Aý, óz ómirim aıaqtalmaıynsha, ol qalaı aıaqtalmaqshy? — dep narazylyq bildirdi Hınes. — Ony jaryq dúnıege kelgen kúnimnen bastaǵam, sóıtip sońǵy ret galeraǵa jiberilgen sátime sheıin jetkizip úlgergem.

— Endeshe, onda buryn da bir bolyp qaıtqansyz ǵoı, shamasy? — dedi Don Kıhot.

— Ótken joly men onda qudaı men korólge tórt jyl qyzmet etkem, — dep jaýap qatty Hınes. — Sondyqtan meni taǵy sonda attandyrǵandaryna onsha kóp ókingem joq — ol jerde kitabymdy aıaqtaýǵa ýaqytym bolady. Óıtkeni, maǵan áli kóp nárse jaıynda aıtýǵa týra keledi ǵoı, al ıspan galeralaryna tap bolǵandar ýaqytyn qaıda jumsardy bilmeı áýre; biraq, aqıqatyn aıtqanda, jazbalarym úshin sonshalyqty kóp ýaqyttyń qajeti de joq: bári kóńilde saırap turǵan jaılar ǵoı.

— Jyltyrlaý jigit ekensiń, baıqaǵanym, — dedi Don Kıhot.

— Ári baqytsyzbyn, — dep qosyp qoıdy Hınes. — Baqytsyzdyq daryndy jandardyń qasynan qalmaı erip júredi.

— Baqytsyzdyq surqıalardyń sońynan erip júredi, — dep túzetti ony komısar.

— Sizge tilińizdi tartyńyz degen bolatynmyn, senor komısar, — dep Pasamonte qaıtadan qyzyna sóılep ketti. — Bastyqtar qolyńyzdaǵy jezldi bizdi, sormańdaılardy, jábirlesin dep bermegen shyǵar, kerisinshe, koróldiń ózi belgilegen orynǵa aman-saý aparyp ornalastyrý úshin bergen shyǵar. Áıtpese, basymdy báske tigýge barmyn... já, qarǵanyp qaıtem, kúnderdiń kúninde tyshqannyń kórgen taýqymeti mysyqtyń da basyna týatyn shaq bolar. Jaraıdy, ázirshe kóp sózdi qoıaıyq, bir-birimizge iltıpatpen qaraıtyn bolaıyq, sóılegende odan da iltıpatty bola túseıik; al endi jolǵa shyǵaıyq: bos bylshylmen osynsha ýaqytty bosqa ótkizgenimiz de jeter.

Qylmyskerdiń qoqan-loqqysy yzasyn keltirgen komısar ony qolyndaǵy jezlmen uryp jibermekke umtylyp edi, biraq Don Kıhot Pasamonteni qalqalap tura qaldy da, qol-aıaǵy shyrmaýly adamnyń tiline azdy-kem erik bergeninen kelip-keter dáneńe joq degendi jeleý etip, oǵan jábir kórsetpeı-aq qoıýyn ótindi. Sosyn tizbekte turǵandardyń bárine baǵyshtap bylaı dep ún qatty:

— Maǵan aıtyp bergen áńgimelerińnen, qadirmendi baýyrlarym, mynadaı oı túıdim: jazyqsyz japa shekken eshqaısyń joq eken, alaıda ózderińdi kútip turǵan jazany unatyp turǵandaryń da baıqalmaıdy, ony óteýge amaldyń joqtyǵynan bara jatyrsyńdar jáne áste de óz erikterińmen bara jatqan joqsyńdar. Osyndaı kúıge jetýlerińe jáne ózderińdi ózderiń aqtap ala almaýlaryńa bireýińniń azaptaý kezinde shydamsyzdyq kórsetýiń, ekinshi bir jaǵdaıda aqsha bolmaýy, taǵy bireýińdi qutqaryp alatyn adam tabylmaýy, aqyr aıaǵynda sottyń teris úkim shyǵarýy sebepker bolýy ábden yqtımal. Osy jaǵdaıdyń bári kóz aldyma oısha eles berip, qudiretti kúshtiń maǵan bul ómirdi rysarlyq saltyn qabyldap, bılik ıeleri jábir kórsetip, qýǵynǵa ushyratqandardy qorǵaýǵa ant qabyldaýym úshin bergenin ózderińe dáleldeýim qajettigine kózimdi jetkizip tur, soǵan úgittep tur, tipti, ashyǵyn aıtaıyn, ıtermelep tur. Alaıda, danalyqtyń bir nyshany — kelisýge bolatyn jerde kúsh kórsetpeý ekenin biletindikten, kúzetshiler men komısar myrzalarǵa bir ótinish bildirgeli turmyn, dálirek aıtqanda: senderdi buǵaýdan bosatyp, jónderińe jiberýdi suramaqpyn, óıtkeni, korólge budan áldeqaıda táýirleý jaǵdaıda qyzmet etýge yntalylar qashan da tabylady, al jasaǵan ıemiz ben tabıǵat-ana bostandyqta ǵumyr keshý úshin jaratqan jandardy quldyqqa salý degen meniń uǵymymsha shekten tys qataldyq sanalady. Onyń ústine, aıdaýyl myrzalar, — dep Don Kıhot sózin ármen jalǵady, — bul miskinderdiń jeke bastaryńa jasaǵan eshqandaı jamanshylyǵy joq. Árkim óz kinási úshin ózi jaýap tartsyn. Aspanda qudaı bar, ol eshteńeni qalt jibermeıdi: zulymdyqty jazalap, izgilikti jarylqap otyrady, al aq nıetti jandardyń óz baýyrlarynyń jendetine aınalǵany jarasymsyz nárse jáne ondaı ispen aınalysýǵa muqtajdyq ta joq. Munyń bárin senderge baıyppen, baısaldy túrde áńgimelep otyrmyn, óıtkeni ótinishimdi oryndasańdar osyny ózderińe aıtar alǵysyma arqaý etkim keledi. Al, eger bul ótinishimdi óz erikterińmen oryndamasańdar, onda myna naıza men semser jáne bilegimniń bulshyq eti senderdi soǵan kúshpen májbúr etedi.

— Aý, osyndaı da qaljyń bola ma! — dep daýystap jiberdi komısar. — Myna mánjýbas ne dep tur ózi! Quddy bir bizdiń bosatýǵa, al óziniń tıisti jarlyq berýge qaqy bar adamsha, koról basybaılylaryn bosatyp qoıa ber dep tur ǵoı mynaý! Shamalańyz, jarqynym, basyńyzdaǵy legendi túzep kıip alyńyz da jónińizdi tabyńyz, sonan soń, senor, tekke aramter bolǵandy qoıǵańyz abzal.

— Seniń óziń tekke aramter bop júrme, surqıa! — dep aıqaılap jiberdi Don Kıhot.

Sony aıtyp, kóp oılanyp jatpastan, asa bir ábjildikpen komısarǵa tap berdi, qorǵanyp ta úlgerýge murshasy bolmaǵan anaý dushpanynyń naızasyna túırelip jerge top ete qaldy; bul Don Kıhot úshin sırek kezdesetin sáttilik boldy, óıtkeni tek komısar ǵana mýshketpen qarýlanǵan edi. Myna kútpegen oqıǵadan aıdaýyldar qatty abyrjyp, ańtarylyp qalǵan bolatyn; biraq tez arada ońalyp, attylysy semserin, jaıaýlary naızasyn ońtaılap bári birigip Don Kıhotqa tura umtyldy, — Don Kıhot bolsa, bylq etpeı sabyrmen tosyp turdy; eger bostandyqqa qol jetkizer sát týǵanyn seze qoıǵan qylmystylar sony paıdalanyp qalýǵa jan salyp, bir-birine qozydaı kógendelgen shynjyrdy úzýge kirispegende Don Kıhottyń jaǵdaıy onsha jaqsy bola qoımaıtyny anyq-ty. Adam túsinip bolmaıtyn alasapyran bastaldy: aıdaýyldar birese shynjyrdy úzip jatqan qylmyskerlerge qaraı júgirdi, birese ózderine qaıta-qaıta tónip kele bergen Don Kıhotty jasqap álek boldy — áıteýir esh pátýaly is tynbady. Sancho óz tarapynan Hınes de Pasamonteniń bosap shyǵýyna kómektesti, sóıtip buǵaýdan alǵash bop qutylyp, bostandyq alǵan ol júgirip baryp jaraly komısardyń shpagasy men mýshketin qolynan julyp ap, aıdaýyldardy birese shpagamen túıreýge talpynyp, birese olardy nysanaǵa iliktirmek bop árekettenip baqty; biraq aqyry oq ata almady, óıtkeni bul nysana izdeı bastaǵan sátte-aq maıdan alańy qańyrap bos qalǵan-dy: aıdaýyldar bir jaǵynan Pasamonteniń mýshketinen qorqyp, ekinshi jaǵynan buǵaýdan bosaǵan qylmystylardyń qarsha boraǵan tas kesekterinen bas saýǵalap tym-tyraqaı qasha jónelgen bolatyn. Bul oqıǵa Sancho Pansanyń kóńilin jabyrqatyp qoıdy, óıtkeni ol qashyp qutylǵandardyń bolǵan jaıdy Qasıetti aǵaıyndyqqa baryp málim qylatynyn, olardyń dabyl qaǵyp, qylmyskerlerdi izdeýge qolma-qol attanatynyn qaýip etip edi. Osy qaýipin ol Don Kıhotqa baıan qylyp, bul aradan múmkin bolǵanynsha tezirek qarany batyryp, jaqyn mańaıdaǵy taýdyń arasyna baryp jasyrynýǵa keńes berdi.

— Jaraıdy, jaraıdy, qandaı shara jasaý keregin ózim bilem, — dedi Don Kıhot.

Odan soń ol katorgaǵa kesilgenderdi túgel janyna shaqyryp aldy, al bul kezde komısardy túgin qaldyrmaı tonap alǵan olar, aınala-mańaıǵa shashyrap ketken-di; ne aıtar eken dep kútken qylmystylar Don Kıhottyń tóńiregine topyrlasty, al anaý olarǵa myna turǵyda áńgime aıtty:

— Tárbıeli jandar ózderine qyzmet qylǵan adamǵa tıisinshe qarymta qaıtarýǵa tıis, óıtkeni kúná ataýlynyń ishinde jaratqan ıemizdiń ashýyna ásirese qatty tıetini — jaqsylyqty bilmeýshilik. Muny aıtyp turǵan sebebim, sender, senorlar, ózderińe qyzmet qylǵanyma óz tájirıbeleriń arqyly kózbe-kóz kýá boldyńdar. Sóıtip, endi senderge aıtar tilegim, — jáne muny ózderińe mindet qylyp ta turmyn, — osy jaqsylyǵymnyń ótemine álginde ózim bosatqan buǵaýlaryńdy qaıta kıip, qazir qolma-qol attanyp ketińder de, Toboso qalasyna jetken soń, senora Dýlsıneıa Tobosskaıanyń aldyna baryp oǵan óz rysarynyń, ıaǵnı Qaıǵyly Beıne Rysarynyń, sálemin aıtyp, osynaý ǵajaıyp shytyrman oqıǵa jaıynda, arman etken bostandyqty qalaı alǵandaryń jaıynda egjeı-tegjeıli baıan etińder. Odan soń qaıda barǵylaryń kelse sonda, qalaǵan jaqtaryńa kete berýlerińe bolady.

Barlyǵy úshin Hınes de Pasamonte jaýap berdi.

— Meıirimdi myrza, ámirshimiz ári qutqarýshymyz, bizden qoldan kelmeıtindi talap etip tur, — dedi ol, — óıtkeni, bizge topyrlap joldy boılap júrýge bolmaıdy, bizdiń bólek-bólek jáne jeke-dara jylystaýymyz kerek, shyndyǵyn aıtqanda, Qasıetti aǵaıyndyqtyń kózine túspes úshin jerdiń jaryǵy bolsa, tipti soǵan kirip ketkenimiz de artyq etpes edi, al atalmysh aǵaıyndyqtyń endigi sońymyzdan qýǵyn shyǵaryp qoıǵanyna da kúmán joq. Odan da sizdiń, taqsyr, — eń durysy da osy, — Dýlsıneıa Tobosskaıaǵa taǵzym etýdiń ornyna “Qudaı-anany” nemese “Senemin” duǵalaryn qansha ret bolsa da oqýǵa ámir etkenińiz jón bolar edi jáne bulardy ózińizdi eske ala otyryp oqyr edik, — mine, osy tapsyrmany kúndiz de, túnde de, qashyp bara jatqanda da, tynyǵyp otyrǵanda da, mamyrajaı mezgilde de, maıdan qyzǵan shaqta da oryndaýǵa ábden bolady. Al, endi bizdi jumaqtyń raqatyn qaıta kóredi-aý, ıaǵnı shynjyrlaryn qaıta kıedi-aý, sosyn Tobosoǵa baratyn jolmen borsańdap tartyp ketedi-aý dep oılaý da bir, tap qazirgi kezdi tas qarańǵy tún dep oılaý da bir, shyn máninde qazir áli tańerteńgi saǵat on da bola qoıǵan joq, sondyqtan bizge mundaı ótinish aıtý shegirshinnen almurt izdeýmen birdeı sharýa.

— Olaı bolatyn bolsa, ant etem, — dep ashýlana aıqaılap jiberdi Don Kıhot, — siz, don Hınesumpaı de Jábirılo ma álde basqamysyz, jeksuryn naısap, sol jaqqa quıryǵyńyzdy qysyp jáne barlyq shynjyrdy arqalap jalǵyz ózińiz baratyn bolasyz!

Pasamonte aıta qalarlyqtaı sabyr ıesi emes-ti, oǵan qosa Don Kıhottyń dánekús bireý ekenin baıqap ta úlgergen, óıtkeni ondaı bolmasa esersoqtyq jasap bulardy qutqarmas edi; sóıtip, ózine qandaı qurmet kórsetilip jatqanyn kórgen ol joldastaryna kózin qysyp qaldy, sodan soń bári sheginshektep ketti de, ile-shala Don Kıhotqa kesekti jańbyrsha jaýdyra bastady: onyń tipti qalqanmen qorǵanarlyq ta muǵdary bolmady, al beıshara Rosınant bolsa, aǵash atqa aınalǵandaı shpormen qansha tebinse de bylq etpeı qoıdy. Sancho eseginiń tasasyna tyǵylyp, burshaqtaı jaýǵan kesekten sony qalqalap jan baqty: tas kesek ekeýine birdeı borap jatqan-dy. Don Kıhottyń qalqasy oıdaǵydaı emes-ti, birneshe tas dál kep tıdi jáne qatty tıgeni sonsha, attan qalaı ushyp túskenin bilmeı qaldy; qulap túsken boıda oǵan stýdent jetip kelip ústine atsha minip aldy da, basyndaǵy legenin julyp ap, sol legenmen Don Kıhotty arqasynan úsh-tórt ret soǵyp-soǵyp jiberdi, odan soń legendi sonsha ret jerge uryp, qıratyp tastaı jazdady. Budan keıin qylmyskerler Don Kıhottyń saýyt syrtynan kıip júrgen sholaq kaftanyn sheship áketti, shulyǵyn da sheshpekshi edi, biraq oǵan tizeqaptary bóget boldy. Sondaı-aq, olar Sanchonyń jadaǵaıyn sypyryp aldy, sóıtip onyń túgin qaldyrmaı tonaǵan jáne basqa da oljalaryn ózara bóliske salǵan qylmyskerler shynjyrlaryn qaıta taǵynyp Dýlsıneıa Tobosskaıaǵa attanýdan góri, Aǵaıyndyq quryǵyna ilinip qalmaýǵa kóbirek alańdaýshylyq bildirip, bet-betine bytyrap ketti.

Ol jerde tek esek pen Rosınant, Sancho men Don Kıhot qana qaldy. Kóńilsiz oıǵa berilip, tymyraıǵan esek qulaq túbinen yzyńdaǵan tas kesek nóseri áli toqtaý tappaǵandaı kórip qulaǵyn demil-demil qaıshylap qoıady; tastyń biri qulatyp túsirgen Rosınant qojaıynynyń qasynda tyraıyp jatyr edi; anadan jańa týǵandaı jalańash Sancho Qasıetti aǵaıyndyqtyń kelýin kútip úreıden dirdek qaǵyp turǵan, al Don Kıhot bolsa, sonshalyqty kóp jaqsylyq jasaǵan adamdarynyń ózine osynsha jábir kórsetkenine qatty jabyrqap qalǵan-dy.

HHİİİ taraý

Dańqty Don Kıhottyń Serra Morenada bastan keshkenderi jóninde, ıaǵnı osynaý barynsha shynshyl hıkaıada áńgime bolatyn shytyrman oqıǵalar ishindegi eń sırek kezdesetinderiniń biri jaıynda

Osynsha jábir kórgenine ókingen Don Kıhot atqosshysyna qarap bylaı dedi:

— Noqaılarǵa jaqsylyq jasaý da bir, tor kóz baqyrashpen sý alyp ishý de bir, degendi jıi estýshi em, Sancho. Seniń aqylyńdy tyńdaǵan bolsam, mynadaı qasiretke urynbas edim. Biraq, endi bolar is boldy. Ázirshe tózip baǵý kerek, al bolashaqta abaılarmyz.

— Abaılarmyn degen ýádeńizdi oryndaǵansha, men de túrikke aınalarmyn, — dedi Sancho kelispeı. — Biraq, jańa “seni tyńdaǵan bolsam, osyndaı jamanshylyqqa urynbas edim” degendi aıtyp qaldyńyz emes pe? Endeshe, tyńdap alyńyz meni, sonda budan da asqan baqytsyzdyqtan aman qalasyz, — osy sózime senińiz, Qasıetti aǵaıyndyq rysarlyq salt-dástúrińizben sanasyp jatpaıdy: olardyń kezbe rysar deıtinderge túkirgeni bar; qazirdiń ózinde-aq qulaǵym solar atqan jebeler yzyńynan tunyp ketti.

— Sen týmysyńnan sýjúreksiń, Sancho, — dep eskertti Don Kıhot. — Solaı bola turǵanymen, meni birbet, aıtqanyma eshqashan qulaq aspaıdy dep kinálamaýyń úshin, osy joly yrqyńnan shyqpaǵandy jón kórip turmyn, sóıtip olardyń degbirińdi alǵan ashý-yzasynan aýlaq ketpekpin. Bir ǵana shartym bar: kóziń tiri kezinde de, ólgennen keıin de, eshqashan eshkimge meni qoryqqannan boı tasalady, qaýipten qashyp qutyldy dep aıtpaıtyn bolasyń, — men tek seniń jalynyp suraǵan ótinishińdi ǵana oryndamaqpyn. Al eger álgindeı deıtin bolsań, onda bul sóziń ótirik sóz bop shyǵady, onda men seniń jalpy jalǵan sóıleıtinińdi aımandaı ǵyp áshkerelep, bul jaıynda oıǵa alǵan nemese bireý-mireýge aıtyp bergen kezderińniń barlyǵynda da sonyń bári shylǵı ótirik bolatynyn jáne qashan da ótirik aıtatynyń jaıynda jarıa etem. Birdeńe aıtyp aqtalam dep áýrelenbe, óıtkeni áldenendeı qaýipten, — jáne bul nendeı alyp bara jatqan qaýip deısiń, — bar-joǵy áldekimniń boıynda qoryqqannan paıda bolǵan sezikten jasqanyp, jylystap kettim-aý degen oıdyń ózinen-aq osy jerde jalǵyz ózim qalýǵa jáne álginde óziń eske salǵan, záre-qutyń qalmaı qorqatyn Qasıetti aǵaıyndyqty ǵana emes, oǵan qosa barlyq on eki urpaq Izraıldyq aǵaıyndy da, jeti aǵaıyndy Makkaveılerdi de, Kastor men Pollýksti de, sondaı-aq jer-dúnıede qansha aǵaıyn men aǵaıyndyq bar, solardyń bárin de tosyp alýǵa daıynmyn.

— Senor! — dep Sancho qaıta sóılep ketti. — Boı tasalaý — qashý degen sóz emes, oǵan qosa qater tónip turǵany aıdan anyq kezde ony kútip otyrý aqymaqtyq bop tabylady, aqyldy adamdar bar kúsh-qaıratyn bir kúnde sarqa jumsap taýyspaı, erteńge de shaqtap qaldyrý jaıyn oılaıdy. Men ózim dórekileý ári nadandaý adam bolǵanymmen, ınabatty minez-qulyq degenniń jaıynan azdy-kem túsinigim bar, sondyqtan qosqan aqylyma qulaq astym dep ókinbeı-aq qoıyńyz, — odan da otyra alsańyz Rosınantqa otyryńyz, áıtpese ózim demep jibereıin, sosyn sońymnan erińiz, óıtkeni árli-berli oı júgirte kelip, aqyry qazir qolymyzdan góri aıaǵymyzdyń qyzmeti bizge kóbirek qajet-aý degen qorytyndyǵa kep turmyn.

Don Kıhot artyq sózge kelmesten atqa otyrdy da, esegine minip jol bastaǵan Sanchonyń sońynan erdi, sóıtip kóp uzamaı Serra Morenanyń ózderine jaqyndaý bólegine kelip jetti, al Sancho bolsa jotadan ári asyp, Vısoǵa nemese Almodovar del Kampoǵa qaraı ótip, Aǵaıyndyq izderine túser bolsa tutylyp qalmas úshin bir shatqaldyń qaltarys-qýysynda eki-úsh kún jata turmaq edi. Esegine artqan azyq-túlikteri katorgaǵa kesilgendermen qaqtyǵys kezinde aman qalǵanyn kórgen sátinde, — qylmyskerlerdiń olja izdep qalaı timiskilegenin jáne qansha dúnıeni tonap ketkenin eske alǵan ol buny shynymen ǵaıyptan bolǵan ǵajaıyp dep tapty, — Sanchonyń bul qulshynysy tipten kúsheıe tústi.

Keshke qaraı olar Serra Morenanyń naq orta tusyna kelip jetti, Sancho osy jerde qonyp shyǵýǵa jáne azyq-túlikteri taýsylǵansha taǵy birer kún osynda bola turýǵa uıǵarym jasady, sóıtip olar jartastar arasynan boı kótergen tyǵyndyq emender saıasyna qonalqaǵa ornalasty. Alaıda, shynaıy dinı senim shýaǵyna shomylmaǵan jandar oılaıtyndaı, neniń de bolsa bárin ózi qalaı uıǵarsa solaı jetelep, daıyndap jáne rettep otyratyn bura tarttyrmas taǵdyrdyń jazýymen Hınes de Pasamonte de, Don Kıhottyń meıirimdiligi men mánjýbastyǵy arqasynda buǵaýdan bosap shyqqan atyshýly sum, aramza alaıaq ta, Qasıetti aǵaıyndyqtan záresi qalmaı, — odan qorqyp innen inge tyǵylar sebebi jeterlik bolatyn, — taý arasyna jasyrynýǵa nıet qylǵan-dy, al taǵdyr men úreı ony Don Kıhot pen Sancho Pansa jaıǵasqan jerge aıdap kelgen jáne ózi bulardyń kim ekenin anyq ajyrata alatyn mezgilge, al analar bunyń tarapynan esh kedergi kórmeı uıqyǵa bas qoıǵan shaqqa tap qylǵan. Zulym ataýlynyń bári jaqsylyqty bilmeıtin jan bolǵandyqtan, sondaı-aq áldebir nársege muqtajdyǵy arsyzdyqqa barýǵa jetkilikti sebep sanalatyndyqtan, oǵan qosa tap osy sátte týyp turǵan múmkindikti paıdalanyp qalý olar úshin bolashaqta tabar baqytynan áldeqaıda baǵaly kórinetindikten, Hınes te, jaqsylyqty bilmeıtin, qara nıet adam retinde, Sancho Pansanyń esegin urlap ketýdi uıǵardy, al kepilge berýge de, satýǵa da múldem jaramsyz bolǵandyqtan Rosınant ony qyzyqtyrmady. Sancho Pansa uıqtap jatty; Hınes esekke minip aldy da, tań aǵaryp atqansha sońynan eshkim qýyp jete almaıtyndaı jyraqqa uzap ketti.

Tańnyń qyzyl shapaǵy jer betin qýanyshqa bólegenimen, Sancho Pansany qaıǵyǵa batyrdy, óıtkeni eseginiń qoldy bolǵanyn baıqaǵan-dy; sóıtip sur eseginen qapyda qol úzip qalǵanyna kámil kózi jetken onyń egil-tegil eńireı jylap, dalany basyna kótergeni sonsha, bozdaǵan daýysy Don Kıhotty uıqysynan oıatyp jiberdi; atqosshysy bylaı dep zar ılep jatqan bolatyn:

— Qolymda ósken balapanym-aı, óz úıimde týyp ediń, balarymnyń ermegi, qatynymnyń qyzyǵy, kórshilerimniń qyzǵanyshy bolyp ediń, júgimdi jeńildetetin ediń, oǵan qosa jubaıymdy jartylaı asyrap júrýshi ediń, óıtkeni óziń kún saıyn tabatyn jıyrma alty maravedı onyń azyq-túligine ketetin shyǵynnyń jartysyn quraıtyn!

Onyń zarlaǵan daýsyn estip, sebebin surap bilgen Don Kıhot atqosshysyn qolynan kelgenshe jubatyp baqty, shamaly shydaı turýyn ótinip, óz úıindegi bes esektiń úsheýi Sanchonyń jeke menshigine ótetini kórsetilgen qol hat berýge ýáde etti.

Sancho buǵan jubandy, kóziniń jasyn súrtip, óksigin tyıyp, osynaý qaıyrymdylyǵy úshin Don Kıhotqa alǵys aıtty. Kóp uzamaı taý arasyna tereńdeı engen Don Kıhottyń boıy sergip, kóńili kóterilip ketti, óıtkeni bul óńir ózi izdep júrgen shytyrman oqıǵalar úshin óte bir qolaıly oryn sekildi kórindi. Kezbe rysarlardyń osyndaı meńireý shatqaldarda bastan keshken ne túrli ǵajaıyp oqıǵalary oıyna oralyp, solarǵa eltip, eligip ketken ol tek osy tóńirekte ǵana oı keship, ózge dúnıeni tars esinen shyǵardy. Qaýip-qater úreıinen arylǵan Sanchony da jalǵyz arman mazalap kele jatqan: álgi dinı qyzmetshilerden tartyp alǵan azyqtyń qalǵan-qutqanymen qalaı qaryn toıǵyzýdyń jaıyn oılaýmen bolǵan; esegi alyp júrýge tıisti nárseniń bárin arqalap alǵan ol, myrzasynyń sońynan erip kele jatyp osy jaǵdaıǵa baılanysty qolyn qapqa qaıta-qaıta júgirtip, qarnyn qampaıtý sharasyn qarastyrýǵa kiristi; jáne dál osyndaı serýendi ol qandaı keremet shytyrman oqıǵaǵa da aıyrbastamaǵan bolar edi.

Bir mezgilde oqys basyn kótergen ol myrzasynyń Rosınantty toqtatyp qoıyp, jerdegi álde bir býmany naızasynyń ushymen kótermek bop álekke túsip jatqanyn kórdi, bul kóriniske tańyrqaǵan ol qol ushyn bermekke jyldam júgirip qojaıynynyń janyna jetti, biraq bul kelgen kezde Don Kıhot áldenendeı kópshik pen oǵan baılanǵan jartylaı, tipti tolyqtaı derlik shirip, búlingen shamadandy sholaq naızasynyń ushyna ilip kótere bastaǵan da edi; alaıda bul zattardyń aýyrlyǵy sonsha olardy kóterý úshin Sanchoǵa arqalap júrgen júgin jerge tastaýǵa týra keldi; budan soń Don Kıhot oǵan shamadanda ne jatqanyn qaraýǵa ámir etti. Sancho aıryqsha yjdaǵattylyq kórsetti, osynaý irip bitken, tesik shamadanda ne baryn bilýge onyń qulpy da, shynjyry da bóget jasaı almady, — onda juqa goland kenebinen tigilgen tórt kóılek pen tap sondaı taza ári tap sondaı qymbat ish kıimder jatyr eken; al bet oramaldan qos ýystaı altyn teńge tabyldy. Sony kórgen Sancho:

— Bizdi osyndaı óte paıdaly shytyrman oqıǵaǵa jolyqtyrǵany úshin jaratqanǵa myń alǵys! — dep daýystap jiberdi.

Odan soń izdeýin ármen jalǵastyryp, táp-táýir muqabamen tystalǵan qoıyn dápter taýyp aldy. Don Kıhot dápterdi aldy da, aqshadan bas tartyp, Sanchoǵa ony qaltańa salyp qoı dedi. Esi ketip qýanǵan Sancho bul jomarttyǵy úshin ony qolynan qaıta-qaıta súıip, alǵysyn jaýdyrdy, sosyn shamadandaǵy barlyq kıimdi azyq-túlik dorbasyna syqastyryp salyp aldy. Osyny únsiz baqylap turǵan Don Kıhot bylaı dedi:

— Maǵan mynandaı oı kelip tur, Sancho: shamasy, baǵdaryn joǵaltqan áldebir jolaýshy osy taýlarda adasyp qalǵan shyǵar, oǵan qanypezerler tap berip, óltirip tastaǵan bolar, al denesin adam júrmeıtin myna japan túzdegi bir jerge kómip ketken shyǵar — shynymen-aq osyndaı oqıǵanyń oryn alǵanyna esh kúmánim joq.

— Olaı bolýy áste múmkin emes, qaraqshylar aqshany qaldyryp ketpes edi, — dedi Sancho kelisińkiremeı.

— Bunyń kóńilge qonady, — dedi Don Kıhot, — biraq, ondaı jaǵdaıda munyń bárinde nendeı mán baryn túsine almaı turmyn, tipten aqylym jetpeıdi. Alaıda, toqtaı qal: myna qoıyn dápterdi qaraıyq, bálkim, munda ózimizge oı-túrtki bolýǵa jaraıtyn, bilmekke ańsarymyz aýyp turǵan nárselerimiz jaıynda áldenendeı bir málimet beretin jazba bar shyǵar.

Ol qoıyn dápterdi ashty, onyń betterinen eń alǵash ushyrasqany — sonet boldy, qaıta kóshirilip jazylmaǵanymen jazýy anyq ta ádemi eken, Don Kıhot sonetti Sanchoǵa alǵashqy jolynan aqyrǵy jolyna sheıin daýystap oqyp berdi:

Álde Kýpıdon saldy ma meni mazaqqa,
Álde múldem jańyldy ma jobadan,
Álde nendeı taýqymet bar ma zobalań —
Teń kelmeıtin taǵdyrym bergen azapqa.
Biraq, Kýpıdon qudaı ǵoı bıik aıbary —
Ol kemeńger, emes jáne tas baýyr.
Azabymnyń qaıda, endeshe, bastaýy,
Qaıda kúlli qýanysh-shattyq qaınary?
Sende dep te, Fılıda, aıtpan áńgime:
Jaqsylyqqa jýyspaıdy jamandyq,
İzgilik pen zulymdyq qońsy qonbaıdy.
Bir nárse anyq: qabirge ketem máńgige,
Óıtkeni, endi qalmady qyzyq maǵan túk —
Sebebi joq syrqatqa daýa bolmaıdy.

— Bul jyrdan birdeńe túsine qoıý qıyn eken, — dedi Sancho, — oǵan qosa onda qaıdaǵy bir báńgiler jaıynda aıtylady eken.

— Qandaı báńgilerdi aıtyp tursyń? — dep surady Don Kıhot.

— Maǵan siz báńgige degen sekildi boldyńyz.

— Aý, báńgige degen joqpyn, máńgige dedim ǵoı, — dep túzetti ony Don Kıhot. — Shamasy, avtor óziniń uzamaı ana dúnıege attanatynyn aıtqysy kelgen syqyldy. Baıqaýymsha, bul ájeptáýir jaqsy aqyn tárizdi, eger poezıadan birdeńe biletin bolsam.

— Sonda sizdiń, taqsyr, óleń jaıynan da habaryńyz bolǵany-aý? — dep surady Sancho.

— Habarym bar jáne óziń oılaǵannan góri táýirirek, — dep jaýap qatty Don Kıhot. — Júregimniń ámirshisi Dýlsıneıa Tobosskaıaǵa arnap bastan-aıaq óleńmen jazylǵan joldamamdy qolyńa ustatqan kezimde buǵan anyq kóz jetkizersiń áli-aq. Sen bilip qoı, Sancho, ótken ǵasyrdaǵy kezbe rysarlardyń bári derlik uly aqyn jáne uly mýzykant bolǵan: óıtkeni, osynaý eki qabilet nemese, durysyraq aıtqanda, eki qasıet kezbe ǵashyqtardyń bárine tán edi. Biraq, jasyratyn da eshteńesi joq, burynǵy ótken rysarlardyń óleńinde sheberlikten góri sezim molyraq bolatyn.

— Ármen qaraı oqı berińiz, taqsyr, bálkim keıinirek túsinikti bola túser, — dedi Sancho.

Don Kıhot paraqty aýdaryp:

— Bul qara sóz eken, shamasy, hat shyǵar, — dedi.

— Sharýa jaıyn aıtqan hat pa eken, senor? — dep surady Sancho.

— Bastalýyna qaraǵanda, súıispenshilik jaıyndaǵy jazba sekildi, — dep jaýap qatty Don Kıhot.

— Endeshe, ony daýystap oqyp berseńizshi, taqsyr, — dedi Sancho, — mahabbat jaıyndaǵy hıkaıany tyńdaýdan artyq janym súıer nárse joq.

— Qazir oqyp bereıin, — dedi Don Kıhot.

Sanchonyń ótinishine qulaq qoıǵan ol osy hatta jazylǵannyń bárin bastan-aıaq oqyp berdi:

“Seniń jalǵan ýádeń men ózimniń daýasyz sormańdaılyǵym bastap alyp bara jatqan jaqtan saǵan, abzaly, meniń bul dúnıeden baz keshkenim jaıyndaǵy habar jetpese, jalynyshty sózim jete qoımas. Sen menen bezdiń ǵoı, beý, jaqsylyqty bilmeıtin sulýym-aı! Onyń jalǵyz ǵana sebebi: anaý menen góri dáýlettirek kórinedi, adamgershilik qasıetteri artyq bolsa bir sári ǵoı; biraq eger izgi qasıetterdi qazyna-baılyq aıyrbastaıtyny anyq bolsa, onda men eshkimniń baqytyn qyzǵanbaǵan bolar edim, ózimniń joly aýyr sorly ekenime de kúıinbes edim. Óz sulýlyǵyń turǵyzǵan úmit munarasyn, óz qylyǵyń qıratty: sulýlyǵyńa qarap seni perishte eken dep oılaǵam, al isteriń áıel ekenińdi ǵana kórsetti. Baqytty bol, qaıǵy-qasiretimniń sebepkeri, jubaıyńnyń ózińe jasaǵan opasyzdyqtaryn jaratqan ıemiz qashan da jaýyp-jasyra bersin, sonda sen istegen isińniń teristigine ókinbes ediń, al men bolsam kek qaıtarý syndy ózime múldem jat nárseden irgemdi aýlaq salar edim”.

Hatty oqyp shyqqan Don Kıhot:

— Óleńnen eshteńe ańǵarý múmkin bolmasa, myna hattan bilerimiz odan da az eken, tek buny jazǵan adamnyń talaq etilgen naqsúıer ekenin ǵana kórdik, — dedi.

Qoıyn dápterdi túgeldeı derlik paraqtap shyqqan ol taǵy birneshe óleń men hatty kezdestirdi, keıbirin ajyratyp oqı alǵanymen, óńgeleriniń qol tańbasyn aıyrý múmkin bolmady, biraq bulardyń báriniń de mazmuny ókinish-nala, kúıinish, kóńil shattyǵy men ýaıym-muńy, jaqyn tartqan shaqtaǵy tebirenis pen keýdeden ıtergen kezdegi kúńirenisten turatyn. Don Kıhot dápterdi paraqtap jatqan kezde Sancho shamadandy bıtin salyp tintip shyqqan-dy, sóıtip shamadan men kópshiktiń ol shuqylamaǵan, teksermegen, zerttemegen birde-bir buryshy, ol sógip qaramaǵan birde bir tigisi qalmaǵan-dy — júzden astam altyn teńgeni olja qylyp dándegen ol salaqtyǵy pen uqypsyzdyǵynyń qyrsyǵynan qapy qalyp júrmeıin degen. Alaıda alǵash iliktirgen oljadan basqa eshteńe taba almaǵanymen, kórpege salyp qaqpaqyldaý da, qusyp tastaǵan suıyqtyq ta, silesin qatyrǵan soıyldar da, malshynyń temir judyryǵy da, qorjynynyń qoldy bolýy da, jadaǵaıyn joǵaltýy da, sondaı-aq qaıyrymdy myrzasyna qyzmet ete júrip bastan keshken ashtyq ta, shólirkeý men sharshaý da — bári de tekke ketpegen eken degen oıǵa keldi, óıtkeni atalmysh oljadan bas tartýy arqyly Don Kıhottyń jasaǵan meıirim-qaıyrymy atqosshymyzǵa osynyń bárin artyǵymen óteıtindeı kórinip edi.

Qaıǵyly Beıne Rysary shamadan ıesiniń kim ekenin bilgisi kelip shydamsyzdandy. Sonet pen hat, altyn men sándi kóılekter munyń tekti áýletten shyqqan, súıgen hanymynyń qatygezdigi men jek kórýshiligi áldenendeı oǵash iske ıtermelegen ǵashyq bireý ekenin ańǵartatyn. Biraq, myna adam aıaǵy baspaǵan japan túzde bunyń jaıyn surap biletin eshkimniń joqtyǵy sebepti ol ýaqytty bosqa jibermeı, Rosınant tańdaǵan jolmen alǵa basty — al, Rosınant ózi ǵana óte alatyn jolmen júrip kele jatqandyqtan Don Kıhottyń osynaý tar jol, qyspaqty qýysta áıteýir bir erekshe shytyrman oqıǵanyń bolmaı qoımaıtynyna senimi kámil-di.

Osyndaı oıdyń shyrmaýynda kele jatqan ol kenet týra qarsy aldynan, jataǵandaý tóbeniń ústimen áldebir adamnyń asqan ábjildikpen tastan tasqa sekirip, butalardan qarǵyp ótip bara jatqanyn kórip qaldy. Oǵan qosa, bul adamnyń jarym-jartylaı jalańash ekenin, qoıý qara saqaly, uıpa-tuıpa qalyń shashy baryn, jalań aıaq, baltyry tizesine deıin jalańash ekenin de baıqap úlgerdi; butynda, shamasy, sarǵysh barqyttan shyǵar, shalbary bar eken, biraq julym-julymy shyqqany sonsha, keı jerinen jalańash táni kórinis berip qalatyn; ol, sondaı-aq, jalańbas edi. Álginde aıtylǵandaı, bul adam jyldam júgirip ótken bolatyn, alaıda Qaıǵyly Beıne Rysary onyń osy erekshelikteriniń bárin baıqap, este saqtap úlgergen-di; ony qýyp jetpekke áreket qylǵanymen, onysynan túk shyqpady, óıtkeni qaýqarsyz Rosınant, ásirese adymynyń qysqalyǵy men týa bitti ebedeısizdigin eskergende, bul aranyń oıqy-shoıqysymen shabýǵa jaratylmaǵan janýar bolatyn. Don Kıhot kópshik pen shamadannyń ıesi osy ekenin sol sátte-aq ańǵara qoıdy, sóıtken soń ony jolyqtyrǵansha taýda tipti bir jyl boıy tentirep júrýine týra kelse de ony qalaıda izdep tabýǵa ózine-ózi sóz berdi; osy maqsatpen ol Sanchoǵa eseginen túsip, tóbeniń sol jaq baýraıyn aınalyp ótýge ámir etti, al ózi qarsy betimen oraǵytatynyn aıtty, sonda, bálkim, osynshama jedel qarasyn batyrǵan adammen aqyry jolyǵysatyn shyǵarmyz, dedi.

— Buǵan shamam joq, — dep shynyn aıtty Sancho, — óıtkeni, sizden bir adym bylaı jyraqtasam boldy, jan-jaqtan úreı qamap alady da, ne túrli qubyjyqtar men elester esimdi shyǵarady. Osy sebepti, ashý shaqyrmaýyńyzdy ótinip, aldyn-ala eskertip qoıaıyn: óle-ólgenimshe ózińizden bir adym aýlaq ketpeımin.

— Endeshe, solaı-aq bolsyn, — dedi Qaıǵyly Beıne Rysary, — rýhymnyń myqtylyǵynan pana izdeıtiniń meni shynymen qýantady, ondaı jaǵdaıda, tipti janyń tánińnen ajyraǵan kúnde de, ol seni jalǵyz qaldyrmaıtyn bolady. Endi sońymnan qyl eli qalmaı nemese shamań qalaı kelse solaı er de otyr jáne jan-jaǵyńdy qalt jibermeı qadaǵala. Biz myna tóbeni aınalyp ótemiz, bálkim, sonda álginde kórgen adamymyzdy kezdestirip qalarmyz, — ózimiz taýyp alǵan dúnıelerdiń ıesi sol ekeninde eshqandaı kúmán joq.

Oǵan Sancho bylaı dep jaýap qatty:

— Abzaly, sony izdemeı-aq qoısaq neǵylady: óıtkeni, biz ony jolyqtyra qalsaq, aqsha oılamaǵan jerden sonyki bop shyqsa, onda ony amalsyz ózine qaıtarýyma týra keledi ǵoı, sondyqtan kóp áýre-sarsańǵa túspeı-aq, basymdy bosqa qatyrmaı-aq qashan ǵaıyptan-taıyp zańdy qojaıyny tabyla ketkenshe ózimdi sonyń ıesi sanap júre bereıin de, ony ózimiz izdep tabýǵa talaptanyp, áýestik jasap qaıtemiz. Bálkim, oǵan deıin aqsha jumsalyp ta keter, al joqqa sot joq ekeni belgili ǵoı.

— Bunyń durys emes, Sancho, — dep kelispedi Don Kıhot. — Aqshanyń ıesi — janymyzdan júgirip óte shyqqan adam ekeni jaıynda aqyry kúdik aldyq eken, ony izdep tabýǵa jáne aqshasyn ózine qaıtaryp berýge mindettimiz. Al, eger ony izdeýge shyqpasaq, onda onyń naq sol adam ekeni jaıyndaǵy osynaý kóńilge qonymdy kúdigimizdiń ózinen-aq bizdiń aıybymyz onyń anyq sol ekenin bile tura izdemegenimizden kem bolmaıdy. Sóıtip, dostym Sancho, ony izdeıtinimizge bola kúıinip-qapalanba, óıtkeni ony tapqan boıda-aq meniń de kúıinip-qapalanýdan tıylatynymdy umytpa.

Osy sózdi aıtyp ol Rosınantty shpormen tebinip júrip ketti, al Sancho bolsa Hınesumpaı de Pasamonteniń aıarlyǵy saldarynan qojaıyny sońynan júkterin arqalap jaıaý borsańdady; sóıtip tóbeniń jarty bólegin artta qaldyrǵan olar jylǵanyń jaǵasynan qashyrdyń jarym-jartylaı ıt julmalap, qarǵa shuqyp tastaǵan ólimtigin jolyqtyrdy: qashyrdyń ertteýli ári júgendeýli kúıde jatqany qashyr men kópshiktiń ıesi álgi qashqyn degen joramaldaryna kózderin jetkize tústi.

Olar óstip qashyrdyń ólimtigin tóńirektep júrgen kezderinde kenet mal qaıyryp júrgen baqtashynyń ysqyryǵynan aýmaıtyn ysqyryq estilip, sol jaq betten oıda joq jerden qara-qura kóp eshki shyǵa keldi, sosyn qyrattyń tóbesinen egde jastaǵy baqtashynyń ózi boı kórsetti. Don Kıhot oǵan dybys berip, etekke túsýin surady. Anaý daýsyn qataıtyńqyrap ún qatyp, adam aıaǵy sırek basatyn, bálkim, tipti, ómiri birde bir ret baspaǵan, tek eshkiler, qasqyrlar jáne basqa da jabaıy ańdar júretin bul óńirge olardy ne aıdap kelgenin surady. Sancho, alaıda, odan tómen túsýin ótindi, — sodan soń ǵana oǵan egjeı-tegjeıli esep beretinderin aıtty. Tómen túsken baqtashy Don Kıhottyń janyna jaqyndap:

— Myna shuńqyrda ólip jatqan qashyrǵa qarap turǵanyńyzǵa bás tigýge barmyn. Onyń munda jatqanyna, jańylmasam, jarty jyldaı boldy ǵoı deımin. Aıtyńyzshy, munyń qojaıyny kezdesken joq pa sizderge? — dep surady.

— Joq, kezdesken joq, biraq osy araǵa jaqyn mańnan kópshik pen shamadan taptyq, — dedi Don Kıhot.

— Ol zattar maǵan da ushyrasqan, — dedi baqtashy, — biraq men jerden kótermek túgil, jaqyndap barýǵa da batpadym: basym bálege qalar dep qoryqtym, kim biledi, ury degen aıyp taǵýlary da múmkin ǵoı. Shaıtanǵa keregi shataq, tobyǵyńnan qaǵyp qalsa bitti, súrinip baryp tyrań ete túsesiń — odan soń ne bolǵanyn, qalaı, nelikten bolǵanyn anyqtap kór.

— Men de solaı oılaımyn, — dep qoshtaı ketti ony Sancho. — Álgi zattar maǵan da ushyrasa jazdaǵan, biraq men júz qadamǵa da jaqyndaı almadym. Men olarǵa tıgen joqpyn, qazir bári sol baıaǵy ornynda jatyr, áıtpese jýyssań boldy-aq bir qyrsyqqa urynaryń kámil.

— Aıtyńyzshy, týysqan, bul dúnıelerdiń ıesi kim ekenin bilmeısiz be? — dep surady Don Kıhot.

— Biletinim bireý ǵana, — dep jaýap qatty baqtashy. — Budan jarty jyldaı ma álde soǵan jýyq pa ýaqyt buryn osy aradan úsh mıldeı jerdegi baqtashy qashalarynyń birine myna shuńqyrda tyraıyp jatqan qashyrǵa salt mingen, álgi ózderińiz tapqan jáne ornynan qozǵamadyq degen kópshigi men shamadany bar, sypaıy da symbatty bir jas jigit keldi. Bizden myna taý jotasynyń ásirese qaı jaǵy adam aıaǵy baspaǵan japan túz ekenin surady. Biz oǵan osy qazir ózimiz turǵan jaq ekenin aıttyq, bul shyndyǵynda da solaı, óıtkeni eger taǵy da jarty mıldeı tereńirek enseńizder barǵan jaqtaryńyzdan qaıtyp shyǵa almaı qalýlaryńyz da múmkin. Bul araǵa qalaı tap bolǵandaryńyzǵa tańyrqaýym áli taýsylmaı tur: óıtkeni bul jerge bastap ákeletin birde bir jol, ne soqpaq joq qoı. Sóıtip, áıteýir, ne kerek, bizdi tyńdap alǵan soń jigit qashyrynyń basyn burdy da, ózimiz kórsetken jaqty betke alyp jónep berdi, biz bárimiz onyń symbatyna súısinip, suqtana qarap qaldyq jáne qoıǵan suraǵyna, odan soń asyǵys-úsigis taýǵa qaraı qaıta baǵyt ustaǵan qylyǵyna tańyrqandyq. Sodan ony kórgen eshkim bolmady, alaıda arada eki-úsh kún ótkennen keıin ol jol boıyna shyǵypty, dál sol kezde jolmen baqtashylarymyzdyń biri ótip bara jatyr eken, eshqandaı balaǵat, jaman sóz aıtpastan jetip kelip judyryqtyń astyna alyp, tepkilep tastapty da, esegine júgirip baryp, artyp ákele jatqan barlyq nany men sútsirnesin tonap alypty. Odan soń kóz ilespes jyldamdyqpen taýdyń arasyna kirip joq bolypty. Bul jaıdan baqtashylardyń birazy habardar bolǵan soń, biz taýdyń eń bir qý medıen jyqpyldaryn sharlap, eki kún boıy derlik izdep, aqyry ony bir eńseli de jýan emenniń keýeginde otyrǵan jerinen taptyq. Ol bizge eshqandaı jaýlyq tanytpaı, jaıdary minez kórsetti, ústindegi kıimi jyrtylyp ta qalypty, al beti álem-tapyryq bop ketipti ári kúnge kúıip qoshqyl tartypty — ázer tanydyq, rasyn aıtqanda, aldymyzda turǵan jannyń ózimiz izdep júrgen adam ekenin jyrym-jyrymy shyqqanymen, bárimizge jaqsy tanys sol kıimderine qarap qana ajyrattyq. Ol bizben sypaıy sálemdesip, qysqasha túrde ári kókeıge ábden qonymdy sózdermen óziniń mundaı tirshilikti tańdaǵanyna tańyrqaýdyń qajeti joqtyǵyn, óıtkeni keshirilmes kúnálary úshin ózin-ózi osyndaı azapty ómir keshýge májbúr etip júrgenin málim etti. Esimin surap edik, aıtýdan bas tartty. Budan soń biz oǵan azyq-túlik qajet bolsa, — al onyń azyq-túliksiz báribir kúnelte almaıtyny belgili, — óziniń qaıda júrgenin aıtyp habar berýi keregin, suraǵanynyń bárin qýana-qýana jáne ýaqytyly jetkizip beretinimizdi eskerttik, al eger oǵan bul da onsha unamasa, onda onyń, tym quryǵanda, jol boıyna shyǵyp jeıtin asty baqtashylardan surap alýyna bolatynyn, tartyp almaýy keregin qulaqqaǵys ettik. Ol bizge raqmet aıtyp, qaraqshylyq jasaǵany úshin keshirim surady jáne bolashaqta eshkimge eshqandaı zalal keltirmeı, Hrıstos atynan ótinish bildiretinine ýáde etti. Qaı arany turǵylyqty meken etetinin suraǵanymyzda, ol ondaı oryny joq ekenin, qarańǵylyq túsken kezde qaı jerde júrse, sol jerge túneı ketetinin aıtty. Sózin aıaqtaı kele ol eńirep jylap jiberdi, osynaý jan tebirenter zarly úndi tyńdap turyp jáne alǵash kórgenimizde onyń qandaı bolǵanyn, qazir qandaı kúıge túskenin oısha salystyra turyp kózimizge jas almasaq, bizdiń de júregimizdiń qara tastan aıyrmashylyǵy bolmas edi. Qaıtalap aıtam, jigit asa kórikti de symbatty bolatyn, onyń sypaıy da salmaqty lebizi tekti áýletten shyqqan, jaqsy tárbıe kórgen adam ekenin ańǵartatyn, onyń sózin derevná turǵyndary ǵana tyńdap turǵanymen, izettiligi tipti sol qarabaıyr adamdardyń da nazaryn aýdarǵan edi. Sóıtip, qyza sóılep lapyldap turǵan ol sózin aıaq asty úzip, jerden kóz almaǵan kúıi tymyraıdy da qaldy, ne isterimizdi bilmeı abdyrap, áńki-táńkimiz shyqqan biz onyń bulaısha tyrp etpeı, tym-tyrys turyp qalýynyń sońy ne bolaryn tostyq; oǵan aıryqsha janashyrlyqpen kóz salyp turdyq, óıtkeni onyń birese kózin ashyp, jerge kirpik qaqpaı uzaq qadala qaraıtynyna, birese kózin qaıta jumyp, tistenip, qabaǵyn túıetinine qarap, aqyl-esin aýytqytar talmasy qaıtalap qalǵanyn aıtpaı-aq ańǵarǵan edik. Uzamaı boljamymyz shyndyqqa aınaldy, óıtkeni ol qulap tústi, biraq sol boıda-aq qutyryna ushyp túregelip ózine jaqyn turǵan baqtashyǵa tap berdi; órekpı ári doldana umtylǵany sonsha, eger aýlaq súırep áketpegenimizde baqtashyny shaınap tastaryna nemese judyryqpen bir-aq uryp mert qylyp jibererine kúmán joq-ty. Al, baqtashyǵa ol mynadaı sózderdi aıtyp tap bergen edi: “Á, opasyz Fernando! Maǵan jasaǵan satqyndyǵyńnyń sazaıyn sen qazir, tap osy qazir tartatyn bolasyń. Azǵyndyqtyń neshe atasy jaılaǵan, negizinen zalymdyq pen eki júzdilik oryn tepken júregińdi keýdeńnen myna óz qolymmen julyp alam!” Bul sózderge qosymsha ol basqa da biraz sóz aıtqan-dy, biraq bári de Fernandonyń basyna jańa bir qarǵys jaýdyryp, ony opasyz jáne aıar adam retinde aıyptaýǵa saıatyn. Sóıtip, baqtashyny zordyń kúshimen bosatyp aldyq, al ana jigit bolsa lám dep til qatpastan bizden jyraqtaı berdi de, júgirip baryp qalyń butanyń arasyna qoıyp ketti, ony qýyp jeterlikteı shama bizde bolǵan joq. Osynyń bárinen biz onyń oqtyn-oqtyn aqylyn joǵaltyp alatynyn, Fernando esimdi áldekimniń oǵan úlken qıanat jasaǵanyn jáne myna qazirgideı jaǵdaıǵa jetkenine qaraǵanda bul qıanattyń ókinishi ólsheýsiz bolǵanyn bildik. Osy dolbarymyz keıin ol jol boıyna shyqqan saıyn (joldyń boıyna ol talaı márte shyqqan-dy) dáleldenip otyrdy: keıde ol baqtashylardan iship-jemimen bólisýin suraıtyn, al keıde kúshpen tartyp alatyn, óıtkeni esi kiresili-shyǵasyly jaǵdaıda baqtashylardyń yrza-peıilmen usynǵandarynan bas tartyp, olarǵa judyryǵyn ala júgiretin. Al, aqyl-esi saý kezde asa kishipeıildilikpen jáne izettilikpen Hrıstos atynan ótinish bildiretin jáne shyn júrekten, tipti kózine jas alyp turyp, alǵys aıtatyn. Sózime senińizder, senorlar, — dep áńgimesin ármen jalǵady baqtashy, — keshe men ózim jáne taǵy tórt jigit — eki kómekshim men eki tanysym — bárimiz ony qalaı da tappaı qoımaıyq dep ýádeleskenbiz, al tapqan jaǵdaıda kelisse óz erkimen, kelispese kúshpen osy aradan segiz mıldeı jerdegi Almodovar qalasyna alyp baryp, syrqaty emge kónetindeı bolsa emdeteıik, tym quryǵanda, aqyl-esinen aırylǵanǵa deıin kim bolǵanyn bileıik, basyna túsken baqytsyzdyǵy jaıynda habar beretin jaqyn-jýyqtaryn izdeıik degenbiz. Mine, qoıǵan saýaldaryńyzǵa jaýap retinde aıtarymnyń uzyn-yrǵasy osy, senorlar, sondaı-aq, este júrgeni artyq etpes, taýyp alǵan nárselerińizdiń ıesi — janyńyzdan sonshalyqty shapshań shaýyp ótken, álginde ózderińiz kórgen jartylaı jalańash adam. (Jigittiń tastan-tasqa qarǵyp júrgenin kórgenderi jaıynda Don Kıhottyń oǵan aıtyp úlgergenin eske sala ketken jón.)

Baqtashydan estigenderi Don Kıhotty qatty tolǵandyryp, osynaý esalań baıǵustyń kim ekenin bilýge degen qushtarlyǵyn burynǵydan da beter kúsheıte tústi, sóıtip ol oıǵa alǵan isin aıaǵyna deıin jetkizýge ózine-ózi sert berdi, anyǵyraq aıtqanda: taýdy túgel súzip, barlyq qýys-qaltarysy men úńgirin tintip, qaıtken kúnde de ony taýyp almaq boldy. Alaıda, taǵdyr bárin ózi jobalaǵannan nemese kútkennen áldeqaıda táýir úılestirip berdi, óıtkeni dál osy qas-qaǵymda bulardyń týra qarsy aldynan, taýdyń ańǵarynan ózderi izdep júrgen jigit boı kórsetti: ol áldene jaıynda ózimen-ózi sóılesip kele jatyr edi, onyń ne dep kele jatqanyn tipti jaqyn jerden de eshkim uǵyp bolmaıtyn, al jyraqtan ekibastan. Ústine kıgeni joǵaryda sıpattalǵan kıim edi; oǵan qosa, onyń qasyna taıap kelgen Don Kıhot bunyń jyrtyq-jyrtyq beshpetine ambra ıis sýy sebilgenin sezdi, bul jaǵdaı rysarymyzdy mundaı kıim kıetin adam qara halyqtan shyqpaıdy degen oıǵa birjola ornyqtyrdy.

Jaqyndap kelgen jas jigit bularǵa qarlyǵyńqy báseń daýyspen, biraq meılinshe ınabattylyqpen sálemdesti. Don Kıhot onyń ıilip bergen sálemine odan artyq bolmasa kem túspeıtin izettilikpen jaýap qatyp, atynan túsip, ony eshbir qysylyp-qymtyrylmastan aıryqsha dostyq peıilmen qushaǵyna qysty jáne beıne baıaǵydan biletin adamynsha uzaq ýaqyt boıy qushaǵynan bosatpaı turyp aldy. Don Kıhotty Qaıǵyly Beıne Rysary deıtinimiz sıaqty, Aıanyshty Beıne Músápiri dep ataýymyzǵa ábden bolatyn jas jigit áý basta ózin qushaqtaýǵa erik bergenimen, keıin Don Kıhotty sál-pál ári ıterip, ıyǵyna qolyn qoıǵan qalpy, bul ózi buryn kórgen adamy ma, álde joq pa, sony ajyratyp alǵysy kelgendeı oǵan tesile qarap turyp qaldy; ózi Don Kıhotty qanshalyqty qatty tańǵaldyrǵan bolsa, Don Kıhottyń keskin-keıpi, symbaty men saýyt-saımany da ony, shamasy, tap sondaı dárejede tań-tamasha qaldyrǵan bolsa kerek. Qushaqtasqannan keıin, aqyr sońynda, álgi músápir birinshi bop sóz bastady, ol jaıynda aldaǵy taraýda áńgime bolady.

HHİÚ taraý

Munda Serra Morenadaǵy shytyrman oqıǵa jaıyndaǵy áńgime ármen jalǵasady

Tarıhta Don Kıhot ústi-basy adam kórgisiz alba-julba Taý Rysaryn meılinshe zor yqylaspen tyńdady dep jazylǵan, al anaý áńgimesin bylaı bastaǵan edi:

— Álbette, senor, siz kim bolsańyz da, — óıtkeni, sizdi tanymaımyn, —kórsetken qurmet-qoshemetińiz úshin yrzashylyǵymdy bildirýdi paryzym sanaımyn, sonymen birge osy arada ózińiz kórsetip te úlgergen izgi yqylas-peıilińizge jaýap retinde ózim de sizge sondaı yqylas-peıil bildirýmen ǵana shektelip qalmasam dep edim, alaıda taǵdyr maǵan ózime jaqsylyq jasaǵan jandardyń qaı-qaısysyna da bar bolǵany tek onyń qarymtasyn qaıtarý jaıyndaǵy izgi nıetim arqyly ǵana yrzashylyq tanytý múmkindigin qaldyryp otyr.

— Al, endi maǵan kelseńiz, sizge qolymnan kelgeninshe kómektessem be degen oıdamyn, — dep ilip áketti Don Kıhot, — men tipti qashan ózińizben jolyǵysqansha jáne mynadaı ádetten tys ómir saltyńyzǵa qaraǵanda, boıyńyzdy barynsha meńdep alǵan dertińizden arylýǵa járdemi tıetin qandaı daýa baryn bilgenshe, osy taýlarda qala berýge sheshim qabyldap ta qoıdym, oǵan qosa ondaı daýany izdeý qajettigi týyndaı qalsa, ony bar yqylasymdy salyp izdeýge de daıynmyn. Eger qaıǵy-qasiretińiz qandaı jubatýǵa da kónbeıtin qıyn jaǵdaılar qatarynan tabylsa, onda men ózińizben birdeı kúızeliske túsip, kózimniń jasyn kóldetýge ázirmin, óıtkeni baqytsyzdyqqa ushyraǵan kezińde shynymen janashyrlyq bildiretin adamdy jolyqtyrýyńnyń ózi de ájeptáýir jubanysh bop tabylady. Al, eger osy aq-adal nıetimdi áldenendeı bir izettilik arqyly alǵys bildirýge laıyq dep tapsańyz, onda, senor, boıyńyzdaǵy kózim anyq jetip turǵan kól-kósir izettilikke senip jalbarynam jáne ózińiz jer-dúnıede eshkimge teńgermegen nemese qazir de teńgermeıtin jannyń qurmeti úshin ótinem: aıtyńyzshy maǵan, siz kim bolasyz jáne kıimińiz ben túr-kelbetińiz kýálik etip turǵanyndaı, qalyptasqan kúlli ómir saltyńyzdyń shyrqyn buzyp, nelikten myna meńireý túzde jabaıy ańdarsha ǵumyr keship, ómirden baz keshýge nıet qyldyńyz? Al, men, kúnákar da kembaǵal pende, — dep qosyp qoıdy Don Kıhot, — ózim quramyna kiretin rysarlyq ordenniń atymen jáne kezbe rysar ataǵymen ant etem, eger siz, senor, osy ótinishimdi oryndasańyz, onda men sizge laýazymym júkteıtin paryzǵa saı barynsha adaldyqpen qyzmet etetin bolam nemese, ornyna keletindeı is bolsa, qasiretińizden arashalap alam, nemese, ýáde etkenimdeı, ózińizben birge kóz jasyna erik berem.

Qaıǵyly Beıne Rysarynyń sózine qulaq tosyp otyrǵan Orman Rysary oǵan qadala qarap, ony zer sala baqylaýmen boldy, sosyn basynan aıaǵyna sheıin taǵy bir sholyp ótti, óstip oǵan qalaǵanynsha qarap alǵannan keıin ǵana:

— Eger iship-jeıtin birdeńeńiz bolsa, Hrıstos úshin berýińizdi suraımyn, tamaq ishkennen keıin, ózime bildirgen osynshalyqty jyly iltıpatyńyz úshin qandaı tilegińizdi de oryndaýǵa daıynmyn, — dedi.

Sancho qolma-qol qapshyǵyn, eshki baqtashy — dorbasyn qaǵystyrdy, sóıtip aryp-ashyǵan músápir tamaqqa esi kete bas salyp, asyǵys-úsigis qylǵyta bastady: bir kesek birdeńeni jutyp úlgermeı, ekinshisin aýzyna tyǵyp jatty; tamaq iship jatqan kezinde onyń ózi de, basqalar da jumǵan aýzyn ashqan joq. Aqyry, qarnyn toıdyryp ornynan turǵan ol sońymnan erińder degendeı ym jasady, mynalar ony buljytpaı oryndady, sóıtip ol bulardy osy araǵa jaqyn mańaıdaǵy, jartas qaltarysyndaǵy kókoraıǵa bastap keldi. Kelgen soń kók shóptiń ústine tize búkti, serikteri de sóıtti: sol burynǵysha jaq ashyp sóılegen jan balasy bolǵan joq; jaıǵasyp otyrǵannan keıin músápir bylaı dedi:

— Senorlar, qaısy birin aıtarymdy bilmeı otyrǵan qısapsyz qaıǵy-qapam jaıynda qysqasha túrde qulaǵdar etsin deseńizder, onda qasiretti hıkaıamdy baıandaý barysynda birde-bir suraqpen jáne birde-bir sózben bólmeýge ýáde berýge tıissizder, al muny oryndamaǵan jaǵdaıda, áńgimemdi qaı kezde bólseńizder ol da sol jerden birjola támam bolady.

Músápirdiń myna sózi atqosshysy aıtqan ertegini tyńdap otyrǵan shaqta ózenniń arǵy betine ótkizilgen eshki sanynan jańyla bergenin, nátıjesinde bul hıkaıanyń sońy beımálim bop qalǵanyn Don Kıhottyń esine oraltty. Al músápir bolsa, sózin bylaısha jalǵastyrdy:

— Muny sizderge aldyn-ala eskertken sebebim, qasiret-qaıǵym jaıynda uzaq táptishtegim kelmeıdi, óıtkeni eske alý — ony kóbeıte túsý degen sóz, sondyqtan maǵan qoıylar suraq neǵurlym az bolsa, men de ony soǵurlym tezirek támamdaımyn, sondaı-aq ózderińizdi tolyq qanaǵattandyrý úshin eleýli degen jaılardan da attap ótpeıtinimdi aıtyp qoıaıyn.

Sol arada otyrǵandar atynan Don Kıhot onyń sózin bólmeýge ýáde etti, anaý onyń ýádesin alǵan soń áńgimesin bastap ketti:

— Meniń atym Kardeno, týyp-ósken jerim — ózimizdiń Andalýsıadaǵy ádemi qalalardyń biri, men — tekti áýletten shyqqan janmyn, ata-anam — dáýletti adamdar, biraq qasiretimniń shekten tys aýyrlyǵy sonsha, áke-sheshem qansha jerden qaıǵyryp júregi qan jylasa da, týystarym maǵan qansha jerden janashyrlyq bildirse de, ony jeńildetýge olardyń bar baılyǵy jetpeıdi, óıtkeni jaratqan ıemiz jolyqtyrǵan baqytsyzdyqty jeńýge dúnıedegi qandaı keremettiń de qaýqary joq. Týǵan jerimde beıne bir kóktiń qudiretimen jaralǵan deýge bolatyn, Amýrdyń ózi adam tańǵalarlyq sulýlyq tartý etken, odan asqan sulýlyqty óz basym kóz aldyma eshqashan elestete almaıtyn bir arý meken etti — ıá, Lýsında sondaı keremet súıkimdi qyz edi, ol da ózim sıaqty ári baı, ári tekti jerden shyqqan-dy, biraq menen góri baqyttylaý edi jáne ózimniń aq-adal pıǵyl-nıetim úmit etkennen góri turaqtylyǵy azdaý boldy. Osy Lýsındany men erte jastan súıgenmin, qurmettegenmin, qudiret tutqanmyn, ol da meni balǵyn jastaǵy qyzǵa tán qylyqpen shyn júrekten qulaı súıgen bolatyn. Ata-analarymyz oı-nıetimizden habardar edi, biraq buny onsha ýaıym qylyp ta júrgen joq-ty, — túp maqsatymyz nekege otyrý ǵana bop shyǵatynyn olar túsinetin, óıtkeni shyqqan tegimiz ben dáýletimiz turǵysynan bir-birimizge ábden laıyqty bolýymyz sebepti, aldyn-ala osylaı uıǵarym etilgen deýge de kelińkireıtin. Jyldar ótip jatty, bir-birimizge degen yntyzarlyǵymyz arta tústi, aqyry Lýsındanyń ákesi ádep saqtaý kerek degen jeleýmen maǵan úılerine kele berýge tyıym salǵandy jón kórdi — bul rette ol aqyndar maqtaýyn asyrǵan Tısbanyń ata-anasyna eliktegendeı boldy. Biraq mundaı tyıymnan keıin qushtarlyǵymyzdyń jalyny odan beter órship ketti, óıtkeni tildesýge salynǵan tejeý aýzymyzǵa qaqpaq qoıǵanymen, qalamymyzǵa tusaý sala almady, — al, qalamnyń ózimiz súıgen jandarǵa júregimizdiń tereńinde ne jatqanyn aýyzdan góri erkinirek, keńirek, tolyǵyraq aıtyp bere alatyn qasıeti bar, óıtkeni súıgeniń qasyńda turǵan kezde eń berik degen nıet pen eń batyl degen aýyzdyń da qysylyp-qymtyrylyp, mylqaý bop qalatyn jaǵdaıy jıi kezdesedi ǵoı. Oı, dúnıe-aı, oǵan qanshama hat jazdym deseńshi! Jan tebirenterlik beıkúná lebizge toly qanshama jaýap hat aldym deseńshi! Oǵan degen mahabbatym jaıynda jan-júregimniń yntyzarlyq sezimin jaıyp salǵan, ottan ystyq tilegimdi jetkizgen, este júrgenderimdi ermek etken jáne qushtarlyǵyma barynsha erik bergen qanshama án shyǵaryp, óleń jazdym deseńshi! Aqyry, silem qatyp, ony bir kórýge zar bolyp dińkem quryǵan kezde, ózim arman etken jáne soǵan ózimdi ábden laıyqty sezingen syıymdy alýǵa qajetti dep tapqan oıymdy oryndaýǵa jáne ony múmkin bolǵanynsha tezirek iske asyrýǵa nıet qyldym, atap aıtqanda: Lýsındamen zańdy nekege turý jóninde ákesinen ruqsat suraýǵa táýekel ettim jáne solaı istedim de. Jaýap retinde ol maǵan: ózine kórsetilgen osynaý qurmet úshin yrzashylyq bildiretinin, meni joǵary baǵalaıtynyn jáne asyl qazynasyn qolyma tabys etýge ázir ekenin, biraq ákemniń kózi tiri bolǵandyqtan, bul taraptaǵy kelissóz júrgizý sonyń tikeleı paryzy ekenin aıtty. Oǵan qosa, eger bul nekege ákemniń kóńil hoshy bolmasa, buny onsha ońtaıly kórmese, Lýsındanyń óz qara basy jasyryn túrde úılene salýǵa bolatyndaı nemese kúıeýge bere qoıatyndaı qyzdardyń qataryna jatpaıtynyn málim etti. Men oǵan janashyr aqyl-keńesi úshin alǵysymdy jaýdyrdym, óıtkeni onyń sózi maǵan óte oryndy kóringen, sondaı-aq syrymdy jaıyp salsam, ákemniń kelisim beretinin de sezgem. Osy maqsatta arman-oıymdy aqtarý úshin týra tartyp ákeme bardym, biraq bólmesine kirgen boıda-aq qolyna áldebir ashylǵan hatty ustap otyrǵanyn kózim shaldy, áldene aıtyp úlgergenimshe bolmaı ákem álgi hatty qolyma ustatyp: “Myna hatty oqy, Kardeno, gersog Rıkardo saǵan qamqorlyq jasamaqshy”, dedi. Ózderińiz de biletin shyǵarsyzdar, senorlar, gersog Rıkardo — ıspan grandy ǵoı, saraıy bizdiń Andalýsıadaǵy keremet kórikti jerge ornalasqan. Men hatty alyp oqyp shyqtym, onyń maǵan óte unamdy bolǵany sonsha, eger ákem gersogtyń ótinishin oryndamaǵan jaǵdaıda oǵan birinshi bop ózim qarsy shyqqan bolar em; anyǵyraq aıtqanda, ol ákemnen meni dereý óz saraıyna jiberýin surapty, onda úlken ulynyń janynda malaı emes, serik bolady ekem, al ol, gersog bolsa, maǵan degen iltıpatynyń dáreje-deńgeıine sáıkes tıisti laýazym baspaldaqtary boıynsha órleýimdi óz mindetine alady eken. Hatty oqyp shyqqan soń, ásirese ákemniń: “Gersogtyń tilegine sáıkes sen, Kardeno, eki kúnnen keıin soǵan attanýyń kerek, — gersogtyń qabilet-múmkindigińe, óz uǵymymsha, laıyqty nárseniń bárine qol jetkizýińe jol ashyp bergeni úshin qudireti kúshti qudaıǵa alǵysyńdy aıt”, degen sózin estigennen keıin, ne derimdi bilmeı sileıip turyp qaldym. Álgi lebizine ákem birneshe aqyl-keńesin qosaqtady. Attanar aldynda keshkisin Lýsındamen júzdesip, oǵan bolǵan jaıdyń bárin baıan ettim, odan soń ákesimen sóılesip, Rıkardonyń ózim jaıynda qandaı oıy baryn bilgenimshe kúte turýyn, Lýsındany eshkimge uzatpaýyn ótindim. Ol osyǵan ýáde etti, al Lýsında bul ýádeni sansyz kóp sert berýi jáne súıispenshilik sezimin bildirýi arqyly nyqtady. Sóıtip, aqyry gersog Rıkardonyń ıeligine kelip jettim. Onyń meni asa jyly meıirimmen qabyldap, erekshe iltıpat kórsetkeni sonsha, sol sátten bastap-aq gersogtyń baıyrǵy malaılary buǵan qyzǵanysh bildirip, maǵan ne qıly qysastyq jasaı bastady, óıtkeni olar gersogtyń maǵan bólekshe beıil berýi ózderine zıan tıgizedi dep oılaǵan-dy. Meniń kelgenime ásirese qatty qýanǵan gersogtyń Fernando esimdi kenje uly boldy; Fernandonyń, symbatty da súıkimdi, qoly ashyq ári qyzýqandy jas jigittiń, arada az ýaqyt ótkende menimen keremet dostasyp alǵany sondaı, saraı adamdarynyń arasyndaǵy barlyq áńgime tek ekeýimizdiń dostyǵymyz jaıynda ǵana boldy. Onyń aǵasy da meni unatyp, oń qabaq bildirip júrgenimen, don Fernandonyń maǵan degen ystyq yqylasy men meıirimi jetken deńgeıge jýyqtaı qoımaıtyn-dy. Al, endi dostar arasynda aıtylmas syr qalmaıtyndyqtan (bul kezde men don Fernandonyń joldas-jýyǵy bolýdan qalyp, onyń dosyna aınalǵan edim), ol maǵan oıynda júrgenniń bárin, sonyń ishinde ásirese mahabbat máselesindegi kóńiline alań kirgizip júrgen jaılaryn, jasyrmaı baıan etetin. Ol bir sharýa otbasynan shyqqan boıjetkendi, ákesine táýeldi dáýletti adamnyń qyzyn, unatyp qalǵan-dy, al boıjetkenniń súıkimdiligi, sypaıylyǵy, ańǵarympazdyǵy men qarapaıymdylyǵy sonsha, ony biletin jandar osy qasıetteriniń qaısysy basym ekenin, qaısysyn aldymen ataýǵa bolaryn bilmeı qınalatyn. Sharýa qyzynyń osyndaı sırek kezdesetin qasıetteri don Fernandonyń súıispenshiligin kún ótken saıyn órshite túskeni sonsha, aqyry oılaǵan maqsatyn oryndaý úshin jáne qyzdyń qarsylyǵyn jeńý úshin oǵan úılenem dep ýáde etpek boldy, óıtkeni basqa bir amal-aıla qoldaný — bos áýreshilikpen birdeı edi. Bul jaıdan habardar bolǵannan keıin, men, dostyq qaqymdy paıdalanyp, kóńilge ábden qonymdy dáleldemeler men bultartpas mysaldardy alǵa tarta otyryp, buǵan kóldeneń turýǵa jáne ony alǵan betinen qaıtarýǵa talpynyp baqtym. Alaıda bul áreketimniń bekershilik ekenine kózim jetkennen keıin ákesine, don Rıkardoǵa baryp bárin túgel aıtyp berýdi uıǵardym, biraq don Fernando, suńǵyla da aqylman adam bolǵandyqtan, ishke búgip júrgen syrymdy sezip qoıyp, úreıge boı aldyrdy, — adal qyzmetshi retinde óz qojaıynymnan, ıaǵnı gersogtan, abyroı-ataǵyna kir keltiretin nárseni jasyryp qalýdy jón sanamaıtynymdy ol jaqsy túsingen edi. Sosynǵy jerde, meni dal qylyp, basymdy qatyryp qoıý úshin maǵan esil-dertin alǵan sulýdy umytýdyń eń táýir amaly — birneshe aıǵa bir jaqqa ketip qalý degendi aıtty, ıaǵnı menimen birge ákeme barǵysy keletinin habarlady, al gersogqa ózine birneshe táýir at satyp almaq oıy baryn, óıtkeni bizdiń qaladaǵydaı jaqsy attar jer-álemniń esh túkpirinen tabylmaıtynyn aıtpaq boldy. Súıispenshilik seziminiń jetegine ergen men, onyń bul áńgimesin estigennen keıin budan da góri kelissiz uıǵarymnyń ózin birden-bir parasatty da aqyldy sheshim dep tabýdan taıynbaıtyn halde bolǵam, al buǵan sebepker jalǵyz-aq nárse — súıikti Lýsındammen júzdesýdiń óte bir qolaıly jaǵdaıy men múmkindigi týyp turǵandyǵy edi. Osy oı men tilekti basshylyqqa alǵan soń, onyń usynysyn quptap, maqsat-muratyn maquldap, bul nıetin barynsha tezirek iske asyrýy keregin, óıtkeni, shynynda da, kóńilden ketpegenmen kózden ketýdiń, ıaǵnı ara jikti ajyratýdyń túbi óz nátıjesin bermeı qoımaıtynyn aıttym. Alaıda, biraz keıin bilgenimdeı, maǵan osy áńgimeniń shetin shyǵaryp júrgen kezde Fernando álgi sharýa qyzymen onyń bolashaq kúıeýi retinde tar tósekte tabysyp ta qoıǵan eken, sóıtip endi qupıasyn jarıa qylý úshin basyna qater tónbeıtin qolaıly sáttiń týýyn kútip júr eken, óıtkeni bul tentektigin bilgen kezde gersogtyń ózine qandaı shara qoldanatyny jaıyndaǵy oıdan záre-ımany qalmaı qorqatyn-dy. Aıta keterlik jaı, bozbalanyń súıispenshiligi kóbine-kóp mahabbat emes, nápsige qumarlyq bop tabylady, al nápsige qumarlyqtyń túp maqsaty — toıattaný, toıat alǵannan keıin nápsiqumarlyq ta tolas tabady, al súıispenshilik sekildi kóringen sezim uıasyna qaıta qonýǵa májbúr bolady, óıtkeni ol tabıǵat belgilegen shekten asyp óte almaıdy, al shynaıy mahabbat bolsa mundaı shek degendi múldem bilmeıdi, — toq eterin aıtqanda, sharýa qyzynyń raqatyna batqannan keıin-aq Fernandonyń oǵan degen qushtarlyǵy sýynyp, yntyǵy basylyp qaldy. Ákesiniń ózine degen ashýy tarqaýy úshin áý basta ony bir jaqqa ketem dep aldaýsyratyp baqsa, endi qazir kózge kúıik bola bermes úshin shynymen-aq jyraq ketýge qulshynyp júrgen-di. Gersog kelisimin berip, maǵan don Fernandomen birge attanýǵa ámir etti. Biz meniń týǵan qalama kelip jettik, ákem ony laıyqty túrde qarsy aldy, ózim kelgen boıda-aq Lýsındamen júzdesip qaıttym, sóıtip ińkárligim qaıta órshidi (shyndyǵynda, ińkárligim eshqashan óshken de, álsiregen de joq-ty), bul jaıynda, soryma qaraı, Fernandoǵa málim qyldym, — oǵan muny málim etken sebebim, ózime kórsetip júrgen aıryqsha dostyq peıiline qarap, ózim de odan eshteńe jasyrmaýǵa tıis sekildi sezingem. Lýsındanyń sulýlyǵyn, súıkimdiligi men sezimtaldyǵyn aýzym kópirip maqtaǵanym sonsha, anaý boıyna osyndaı izgi qasıet bitken qyzdy bir kórýge qushtar boldy. Sum taǵdyrdyń túrtpegimen onyń tilegin oryndap, bir kúni keshte Lýsındany shyraǵdan jaryǵynda tereze aldynda turǵan jerinen kórsettim, ol ekeýimiz ádette osy tereze arqyly tildesetinbiz. Ústine kıgeni tósek kóılek qana edi, ony Fernandonyń kózi shalǵan boıda-aq osy kúnge sheıin nazaryna ilikken sulýlyq ataýlynyń bári túkke alǵysyz bop qaldy. Ornynda sileıip turdy da qoıdy, ózine-ózi kele almaı, aıran-asyr kúıge túsip, aıaq asty ǵashyq bola saldy, al bul qanshalyqty shynaıy ǵashyqtyq edi — ony baqytsyzdyqtarym jaıyndaǵy keıingi áńgimemnen bile jatasyzdar. Onyń maǵan túk eshteńe bildirmeı, tek ózimen-ózi ońasha qalǵan kezderinde qudiretti kúshterge ǵana syr ǵyp aıtyp júrgen bul sezimin órshite túsý úshin sum taǵdyr bir kúni ony Lýsındanyń maǵan jazǵan hatyna jolyqtyrdy, bul hatynda ol menen ákesine baryp ózin aıttyrýymdy surap jalynyp-jalbarynǵan bolatyn; qyzdyń aıryqsha sezimtaldyǵy, qarapaıymdyǵy men náziktigi ańǵarylyp turǵan bul hatty oqyp shyqqan Fernando maǵan ádette jer betindegi áıel ataýlyǵa birdeı etip bólinip beriletin suńǵylalyq pen sulýlyqtyń bári bir ǵana Lýsındanyń boıynda jınaqtalǵan eken degendi aıtty. Aq-adal shynym, qazir aldaryńyzda otyryp kúlbiltelemeı-aq ashyp aıtýyma bolady, Fernandonyń Lýsındany qalaı maqtaýyna da qısyn jetkilikti ekenin túsingenimmen, mundaı maqtaý sózderdi onyń aýzynan estýim ózime tipten unaǵan joq, sondyqtan odan qorqyp, saqtana bastadym, óıtkeni ol reti kelgen-kelmegenine qaramaı mınýt saıyn derlik meni Lýsında jaıynda sózge tartatyndy shyǵardy, bul meniń boıymnan qyzǵanyshqa uqsas bir sezimdi oıatty, biraq aqjúrek te adal Lýsında tarapynan kútpegen qadam jasalady dep áste qaýiptengen joq edim; qalaı bolǵan kúnde de, taǵdyrym meni ózi tabystyrmaq bolǵan baqytymnan qaýiptene bastaýǵa májbúr etti. Sózderimizdiń sándiligi men mándiligi ózin aıryqsha jan raqatyna bóleıdi degen jeleýmen don Fernando meniń Lýsındaǵa jazǵan hatym men onyń maǵan joldaǵan jaýabyn oqýǵa árdaıym bólekshe yqylas bildirip otyrdy. Aqyry bir joly Lýsında menen ózi qatty unatatyn rysarlyq romandardyń biri Amadıs Gallskııdi oqyp shyǵýdy ótingen bolatyn...

Rysarlyq romannyń atyn estýi muń eken, Don Kıhot sol sátte-aq jigittiń sózin bólip jiberdi:

— Egerde siz, jarqynym, senora Lýsındanyń rysarlyq romandarǵa áýestigin áý bastan habarlaǵan bolsańyz, onda onyń aqyl-oıynyń asqaqtyǵyna meni ılandyrý úshin eshqandaı maqtaý men madaq qajet bolmas edi, ol óz aldyna, eger osyndaı qyzyqty kitaptardy oqýǵa qushtarlyq tanytpasa, onyń aqyl-oıy da ózińiz, senor, málim etkendeı, osynsha suńǵylalyqqa jete almas edi, sol sebepti de men úshin onyń sulýlyǵyn, adamgershiligi men aqyldylyǵyn sıpattaýǵa kóp sóz shyǵyndaýdyń qajeti joq, — onyń talǵamy qandaı ekenin bilsem-aq boldy, ony sol boıda-aq álemdegi eń súıkimdi jáne eń aqyldy áıel dep tabam. Osyǵan oraı, senor, oǵan Amadıs Gallskıımen birge Don Rýhel Grecheskııdi de qosa jiberýińizdi surar edim, — senora Lýsındaǵa Daraıda men Garaııa da, baqtashy bala Darıneldiń tapqyr sózderi de, sondaı-aq onyń býkolıkterindegi ózi óte unamdy túrde, ári asqan sheberlikpen, óz betinshe ánge qosyp oryndap júretin óleńderi de aıryqsha qatty unaryna senimdimin. Alaıda ózim anyqtaǵan bul kemshiliktiń ornyn keıin toltyrýǵa bolady, ony toltyratyn shaq ózińiz maǵan ilesip derevnáma barǵan kezde týady, óıtkeni sol jerde janymnyń jubanyshy, ómirimniń qýanyshy bop tabylatyn úsh júzden astam romandy qolyńyzǵa ustatam. Áıtse de, birde-bir romannyń qolymda qalmaǵanyna da kúmán joq, — bári de sol zulym, qyzǵanshaq, jaýyz sıqyrshylardyń qylǵany. Sózińizdi bólmeý jónindegi ýádemdi buzǵanym úshin keshirim suraımyn, jarqynym, biraq ózim otyrǵan jerde rysarlarǵa qatysty sharýalar men kezbe rysarlar jaıynda áńgime qozǵalǵan kezde men úshin oǵan aralaspaı qalý da bir, kún sáýlesiniń — jer betin qyzdyra almaýy da, aı sáýlesiniń — jer betin dymqyldaı almaýy da bir. Sóıtip, endi keshirim etýińizdi ótinem jáne áńgimeńizdi ármen jalǵaýyńyzdy suraımyn, dál qazir bizge keregi de osy bolyp tur.

Don Kıhot Kardenoǵa arnap osy áńgimesin aıtyp jatqan kezde anaý basyn tuqyrtyp, tereń oıǵa shomǵandaı ún-túnsiz otyrdy da qoıdy. Don Kıhot oǵan áńgimesin jalǵaý jóninde eki márte ótinish bildirdi, biraq anaý basyn kótergen joq jáne lám-mım dep jaýap ta qatpady; arada biraz ýaqyt ótkennen keıin ǵana, aqyry, basyn silkip jiberip:

— Aıtqanym aıtqan, atyshýly alaıaq Elısabat emshiniń koroleva Madasımamen ashyna bolǵany anyq — jáne meni bul oıdan aınyta alatyn nemese olaı bolmady dep dáleldeı alatyn adam áli týa qoıǵan joq, oǵan qosa, basqasha oılap, basqasha paıymdaıtyn bireý shyqsa, ony baryp turǵan aqymaq dep bilem! — dedi.

— Óı, siz, anandaı-mynandaı! — dep aıqaılap jiberdi aıaq asty ashý shaqyrǵan Don Kıhot (daǵdyly ádetinshe, ol, árıne, jerine jetkizip sybap salǵan bolatyn). — Óı, bunyńyz sizdiń tarapyńyzdan jasalyp turǵan shekten tys qıanat qoı, nemese, ashyǵyn aıtqanda, pasyqtyq! Koroleva Madasıma — asa qadirmendi senora, sondyqtan osyndaı tekti áýletten shyqqan áıeldiń qaıdaǵy bir noqaı otashymen tósektes bolýyn kóz aldyńa elestetýdiń ózi múmkin emes, al kimde-kim olaı emes, basqasha deıtin bolsa — ol naǵyz jeksuryn sýaıt bop tabylady. Jáne men muny oǵan jaıaý da, attyń ústinde de, qarýmen de, qarýsyz da, kúndiz de, túnde de, qalaı hosh kórse solaı dáleldep bere alam.

Kardeno oǵan qas qaqpaı qarap otyrdy; qazir ol aqyl-esten ajyrańqyrap qalǵan halde edi, sondyqtan áńgimesin jalǵaı almaıtyn, al Don Kıhot bolsa, eshteńe tyńdaǵysy kelmeıtin jaǵdaıda bolatyn, óıtkeni koroleva Madasıma jóninde estigenderi ony shamadan tys shamdandyryp jibergen. Tańǵalarlyq nárse: ol korolevaǵa beıne bir óziniń shyn mánindegi, ıaǵnı týa bitti senorasy retinde ara túsken-di, al sonyń bári álgi túkke turǵysyz jerkenishti romandardyń qyrsyǵy bolatyn! Kardeno, álginde aıtylǵandaı, onsyz da aýytqyńqyrap otyrǵan, al oǵan sýaıt, jeksuryn jáne basqa osyndaı ataqtar tańylǵan kezde byt-shyt bop ashýlandy da, jerde jatqan tas kesekti ala salyp Don Kıhotqa jiberip qaldy, tas onyń keýdesine baryp tıip, anaý otyrǵan jerinde etpetinen qulap tústi. Qojaıynyna jábir jasalyp jatqanyn kórgen Sancho Pansa delqulyǵa judyryǵyn ala júgirgen, biraq anaý ony laıyqty qarsy aldy: bir-aq uryp jalpasynan túsirip, ile-shala ústine qonjıa ketip, aıyzy qanǵansha soqqylady. Sanchony qorǵamaqqa talpynǵan baqtashy da sonyń kebin kıdi. Sóıtip úsheýin úsh jaqqa laqtyryp, sileıtip salǵan músápir túk eshteńe bolmaǵandaı asyqpaı aıańdap taý arasyna kirip qarasyn joǵaltty. Sancho ornynan turyp, joq jerden bostan-bos taıaq jegenine jany kúıip, ashýyn baqtashydan aldy: bárine kináli sen, óıtkeni bul adamnyń esi kiresili-shyǵasyly ekenin aldyn-ala eskertken joqsyń, eger ondaıyn bilgen bolsaq qam jasar edik te, sybaǵasyn berer edik, degendi aıtty. Baqtashy eskertkenin, eger ony Sancho estimese, onda óziniń kinási joǵyn aıtyp qarsylyq bildirdi. Sóıtip, Sancho Pansa ony bir sózben muqatyp, anaý oǵan eki sózben jaýap qatyp, osyndaı qyzdy-qyzdy sóz almasýdyń nátıjesi bir-biriniń saqalyna jarmasyp, bir-birin tómpeshtiń astyna alýyna ákep soqtyrdy, eger Don Kıhot kelip tynyshtandyrmasa, ekeýiniń de pársha-párshasy shyǵatyny kámil-di.

Baqtashymen aıqastan aıyzy qanbaǵan Sancho aıqaıyn salyp:

— Neńiz bar mende, taqsyr, senor Qaıǵyly Beıne Rysary! Ol da men sıaqty qarapaıym pende ǵoı, rysarlar qataryna qabyldanǵan adam emes qoı, endeshe jábir kórsetkeni úshin ony esh qysylyp-qymtyrylmastan tómpeshtep alýyma jáne ádildikti súıer adam retinde jekpe-jek kúsh synasýǵa qaqym bar ǵoı! — dedi.

— Solaıy solaı, biraq, meniń bilýimshe, bolǵan jaıda onyń eshqandaı kinási joq, — dedi Don Kıhot.

Onyń bul eskertpesi qarsylastardy sabasyna túsirdi de, Don Kıhot sol arada baqtashydan Kardenony qalaı izdep tabýǵa bolatynyn taǵy surady, óıtkeni onyń bastan keshken oqıǵalaryn aıaǵyna sheıin tyńdaýǵa aıryqsha qushtar kórinedi. Baqtashy oǵan áý basta aıtqanyn qaıtalady, ıaǵnı Kardenonyń anyq qaı jerdi meken etetinin bilmeıtinin, biraq eger Don Kıhot osy óńirdi asyqpaı aralasa, onda ony — esi durys qalpynda ma álde aýysh kúıinde me — áıteýir bir tappaı qoımaıtynyn aıtty.

HHÚ taraý

Lamanchalyq erjúrek rysardyń Serra Morenada bastan keshken ǵajaıyp oqıǵalary jáne onyń Qapaly Serige eliktep basyna azap artýy jaıynda

Baqtashymen qoshtasqan Don Kıhot qaıtadan Rosınantqa qonyp, Sanchoǵa sońynan erýge ámir etti, esegi sekildi bul da buıryqty óte yqylassyz oryndady. Aqyry olar taýdyń adam júre almaıtyn naǵyz oıqy-shoıqysyna kelip jetti, sol arada Sanchonyń myrzasymen qalaı tildeserdi bilmeı qypylyqtap esi ketti, biraq ótken jolǵy eskertpesi jadynda júrgendikten, birinshi bolyp ózi sóz bastaýyn kútti. Alaıda únsizdik tym uzaqqa sozylyp ketkendikten, tózimi taýsylǵan ol bylaı dep til qatty:

— Senor Don Kıhot! Batańyzdy berip, jónime jiberińizshi meni, taqsyr: tap osy qazir úıime, qatyn-balama qaıtqym kep tur — áıteýir, qalaı bolǵanda da, oıymdaǵynyń bárin aıtyp, olarmen qumardan shyqqansha qaýqyldasa alam ǵoı, al ózińizge erip mynadaı meńireý túzdi kún demeı, tún demeı sharlaý, oǵan qosa sóılegim kelip turǵanyna qaramaı aýzyn býǵan ógizdeı úndemeý de bir — ózimdi tirileı jerge kómip tastaý da bir. Taǵdyr tártip berip, anaý álgi Ýkrop pa álde Ezop pa edi, sonyń zamanyndaǵydaı, janýarlardy sóıleı alatyn etse de jaman bolmas edi: oıyma ne kelse sonyń bárin esegime jyr qyp aıtyp berer em, janym da jaı taýyp qalar edi. Áıtpese, shytyrman oqıǵa izdep ómir boıy sergeldeńge túsý ońaı nárse emes jáne oǵan kez-kelgen adamnyń shydamy jete bermeıdi, onyń ústine tapqan oqıǵańnyń túri únemi seni tepkileý, kórpege salyp qaqpaqyldaý, taspen urý, judyryq jegizý bop shyǵady, al seniń aýzyńa qaqpaq qoıylǵan, quddy bir mylqaý sıaqtysyń, ishińdi tesip bara jatqan nárseń jaıynda aıtýǵa da yqtıaryń joq.

— Iá, saǵan da ońaı tıip júrgen joq, Sancho, — dedi Don Kıhot, — aýzyńa salǵan tyıymdy alyp tastaǵanymsha asyq bop, shydamyń taýsylyp júr. Endeshe, ol tyıym alyndy dep esepteı ber, oıyńa ne kelse sony aıta ber, biraq bir ǵana shartym bar: bul erkindik tek taýdan ármen ótkenimizshe ǵana kúshinde bolady.

— Meıli, — dep kelisti Sancho, — meniń osy qazir sóılegim kep tur, al keıin qudaı taǵy ne bermes deısiń. Al, onda, atalmysh erkindik kúshine ense, ózińizge mynadaı bir saýal tastasam dep em: anaý, qalaı edi, koroleva Mundarsımaǵa sonshalyqty esińiz ketip ara túskenińiz neǵylǵanyńyz? Álgi, qalaı edi, abat onyń kóńildesi boldy ma álde bolmady ma, soǵan sonshalyqty tirelip turǵan qandaı sharýańyz bar edi? Óıtkeni, siz olarǵa jón siltep, jol kórsetetin adam emessiz ǵoı, eger sol arada úndemeı qalsańyz, ana esersoqtyń áńgimesin asyqpaı aıaqtap shyǵary kámil-di, sóıtip bul is keýdeńizge kelip tıgen tas keseksiz, tepkileýsiz jáne jarty dújına²⁹ judyryqsyz-aq aıaqtalar edi.

— Áńgime bylaı ǵoı, Sancho, — dep Don Kıhot qaıta sóılep ketti, — eger koroleva Madasımanyń qandaı qadirli de zıaly áıel bolǵanyn men sekildi jaqsy bilseń, onda shamadan tys shydamdylyq kórsetkenimdi óziń-aq moıyndar ediń: meniń ornymdaǵy basqa bireý osyndaı bylǵanysh sózdi jarıa qylǵan tildi julyp alar edi. Shyn máninde de, áldebir korolevany emshimen tósektes boldy deý ǵana emes, solaı oılaýdyń ózi shekten tys qıanat qoı. Al, bul istiń shyndyǵy mynadaı: álgi jyndysúreı tilge tıek etken dáriger Elısabatty, osynaý izgi nıetti adamdy jáne kemeńger keńesshini, koroleva óziniń qasynda emshi ári tálimger retinde ustaǵan-dy. Alaıda, ony sol emshiniń kóńildesi boldy deý — qatań jazalaýǵa laıyqty soraqylyq. Eger muny aıtqan kezinde Kardenonyń aqyl-esten aınyńqyrap ta qalǵanyn eskerseń, onda, sirá, ne aıtyp, ne qoıǵanyn onyń ózi de bilmegenine kelisersiń dep oılaımyn.

— Meniń de aıtyp turǵanym osy ǵoı, jyndy adam aýzyna kelgendi soǵa bermeı me, oǵan kóńil aýdarmaýyńyz kerek edi, — dep qulaqqaǵys etti Sancho. — Eger ózińizge sáttilik qol ushyn bermegende, tas kesek keýdeńizge tımeı, týra baryp basyńyzǵa tıgende, onda halimiz múshkil bolǵan bolar edi, al osynyń bári sol qudaı atqan korolevanyń qyrsyǵynan ǵoı. Kardeno bolsa, qylshyǵy da qısaımaı op-ońaı qutylyp keter edi, óıtkeni ol aqylynan adasqan adam ǵoı!

— Kez-kelgen kezbe rysar áıel zaty ataýlynyń ar-namysyn, olar kim bolsyn meıli, sonyń ishinde ásirese koroleva Madasıma syndy qudiretti de qurmetti korolevalardyń ar-namysyn, esi bútin adamdardan da, esi aýysqan adamdardan da qorǵaýǵa mindetti; men ózim bul korolevany izgi isteri úshin aıryqsha qurmet tutam, óıtkeni ol kóz tartatyn kórikti áıel ǵana emes, sonymen birge qaıǵy-qasirette de meılinshe ustamdy ári shydamdy áıel bolǵan-dy, al qaıǵy-qasiret oǵan qas-qaǵym sát mursha taptyrmaǵan-dy. Dáriger Elısabatpen áńgimelesý, aqyl-keńesin tyńdaý oǵan kóp paıda keltirdi, kóp nársege kózin ashyp, ómirdegi alýan aýyrtpalyqqa shydamdylyq tanytýǵa kómektesti. Al, ári nadan, ári bále baqqan qara tobyrǵa bul jaǵdaı koroleva onyń kóńildesi dep oılaýǵa jáne sondaı sóz taratýǵa jeleý boldy. Biraq, men taǵy aıtam jáne taǵy eki júz ret qaıtalaımyn, osyndaı oıda júrgender men osyndaı sóz taratatyndardyń bári de ótirikshi.

— Al, óz basym eshteńe oılamaımyn da, eshteńe taratpaımyn da, — dedi Sancho, — neǵylsa o qylsyn, kerek edi maǵan solar. Kóńildes boldy ma, bolmady ma — buǵan jaýapty olar qudaı aldynda beredi. Meniń eshteńede sharýam joq, men eshteńe de bilmeımin, bireýdiń isine aralasyp, birdeńesin timiskileý maǵan jat nárse, áldekim bireýge or qazsa, áýeli soǵan ózi túsedi. Onyń ústine men jarly bolsań arly bolma degendeı eptep-septep kúnimdi kórip júrgen janmyn, meıli tipti olar kóńildes bolsa bolǵan da shyǵar — maǵan odan kelip-keter ne bar? Al, jurttyń jaıy málim, basqalardy úrip iship, shaıqap tógip otyr-aý dep oılaıdy, al shyndyǵynda, baqsam baqa eken degendeı, ilip alar eshteńesi joq. Biraq, endi kimniń eki eli aýzyna tórt eli qaqpaq qoıyp bolady? Tipti, ony aıtpaǵanda, jaratqanǵa da til tıgizip, shunaq qudaı dep jatatyndar bar.

— O, jasaǵan! — dep daýystap jiberdi Don Kıhot. — Sen betiń aýǵan jaqqa laǵyp kettiń ǵoı, Sancho! Tizbektetip otyrǵan maqaldaryńnyń áńgimemizge qatysy qansha? Qudaı aqy, únińdi óshir, Sancho, bolashaqta tek esegiń jaıynda ǵana qam jeýdi bil, ózińe qatysy joq nársege alańdaýshy bolma. Odan soń, barlyq bes sezimińniń beseýimen de boıyńa sińiretin kez jetken nárse mynaý: osy kúnge sheıin istegenim, qazir istep júrgenim jáne bolashaqta isteıtinimniń bári de aqylǵa qonymdy ári rysarlyq is-áreket erejelerine saı bop tabylady, al bul erejelerdi men osyny ustanǵan álemdegi barlyq rysardyń bárinen de jaqsy bilem.

— Senor! — dep narazylyq bildirdi Sancho. — Al, sonda eshqandaı baǵyt-baǵdarsyz taýda tentirep júrý men jyndy nemeni izdeý de rysarlyq qasterli ereje sanala ma? Ol óz aldyna, álgini izdep tapqandaı bolsaq, kim biledi, bálkim, onyń bastaǵan isin aıaqtaýǵa ańsary aýyp ketýi de múmkin ǵoı, — bitpeı qalǵan áńgimesin emes, sizdiń basyńyz ben meniń qabyrǵalaryma qatysty áńgimeni aıtyp turmyn, — sóıtip, bizge qarsy bastaǵan soǵysyn tolyq jeńispen aıaqtaýy da ǵajap emes qoı.

— Aıttym ǵoı saǵan, Sancho, aýzyńdy jap! — dedi Don Kıhot. — Bilip qoıǵyn, bul óńirge men tek jyndysúreıdi izdeý úshin ǵana kelip turǵan joqpyn, oǵan qosa osy arada áldenendeı bir erlik jasap, sol arqyly kúlli álemde máńgi ólmes dańq pen qurmetke bólengim keledi. Jáne endigi jerde bul erligime kezbe rysar ataýlynyń bári óz turǵysynan alyp qaraǵanda esh te bir teńdesi joq nárse retinde, ózderin ataq-dańqqa jetkizetin ónege retinde jáne óz ónerleriniń ólshemi retinde qaraıtyn bolady.

— Nemene, sonda bul erlik óte qaýipti me? — dep surady Sancho Pansa.

— Joq, — dedi Qaıǵyly Beıne Rysary. — Biraq qolymyzǵa mardymsyz karta tússe, taza-taqyr utylyp ta qalýymyz yqtımal. Alaıda, bári seniń ábjildigińe baılanysty.

— Meniń ábjildigime deısiz be? — dep qaıtalap surady Sancho,

— Iá, — dedi Don Kıhot, — óıtkeni ózim jumsaǵaly otyrǵan jaqtan neǵurlym jedel oralar bolsań, onda áýre-sarsańym da soǵurlym tez aıaqtalmaq, sóıtip ulylyqqa qol bergen dáýrenim de jedel túrde saltanat qura bastamaq. Alaıda, osylaı degende neni meńzep otyrǵanym týrasynda saǵan budan ári jumbaqtaı berýimniń jóni joq, sondyqtan, Sancho, sen bilip qoıǵyn, aıtýly Amadıs Gallskıı álemdegi eń jaqsy rysardyń biri bolatyn. Joq, olaı aıtpaýym kerek edi: eń jaqsy rysardyń biri emes, eń jaqsysy, birinshisi, aldyna jan túspegeni, sol tusta jer betinde ǵumyr keshkenderdiń bárinen joǵary turǵany sol edi. Onymen álde bir nárseden teń tústim deıtindi dáleldemek bolǵan anaý álgi don Belánıs te jáne basqalar da túbi ońbaıdy, — onyń bári ánsheıin áńgime, shyn sózim. Buǵan qosa aıtarym, ataǵyn shyǵarýǵa yntyq sýretshi sheberliktiń shyńyna shyqqan tarlanboz sýretshiniń týyndylaryna eliktep baǵady, al osy sharttyń memleket mártebesin asyrýǵa septigin tıgizetin, qurmetke laıyq qandaı qyzmet pen kásipke de qatysy bar, mine sondyqtan ustamdy da shydamdy bolyp kóringisi keletinder Odısseıge elikteýge tıis jáne elikteıdi de, óıtkeni onyń bastan keshken baqytsyzdyqtaryn sýrettegen Gomer shydamdylyq pen ustamdylyqtyń shynaıy úlgisin aldymyzǵa tartqan bolatyn, sol sıaqty Vergılıı de Eneı beınesinde ata-anasyn qurmet tutatyn uldyń ulaǵatty isteri men tájirıbesi mol, jaý júrek áskerbasynyń ańǵarympazdyǵyn sıpattaǵan edi jáne ekeýi de óz keıipkerlerin ómirde qandaı bolsa, sondaı keskinde emes, qandaı bolýǵa tıis keskinde sýrettep, sıpattaǵan edi, osy arqyly bulardyń izgi qasıetterin bolashaq urpaqtardyń elikteýine laıyqty úlgi retinde usynǵan-dy. Amadıs te erjúrek ári ǵashyq rysarlardyń tap osyndaı aspandaǵy jol kórseter jaryq juldyzy, ǵalamshary, kúni bolatyn, sol sebepti mahabbat pen rysarlyq týy astynda shaıqasqa shyqqan myna bizdiń bárimiz de soǵan elikteýge tıispiz. Endeshe, dostym Sancho, meniń oıymsha, kezbe rysarlar ishinde kimde-kim Amadıs Gallskııge basqalardan góri kóbirek elikteıtin bolsa, sol rysarlyq is-árekettiń mańdaıaldy mashyǵyna meılinshe mańaılasa túspekshi. Biraq, Amadıstiń aıryqsha ustamdylyq, aıbyn, batyrlyq, kónbistik, shydamdylyq jáne sezim shynaıylyǵyn tanytqan shaǵy Orıana ózinen teris aınalǵan kezde óz basyna azap artyp, Qapaly Seri degen jasyryn atpen Jupyny Jartasqa baryp jatyp alǵan kezi edi; onyń bul esiminde, árıne, tereń mán bar-dy jáne ózi aıryqsha qushtarlyqpen tańdap alǵan tirshilik tártibine saı keletin. Al, másele ózime tirelse, maǵan dáýlerdi keskilegenshe, aıdaharlardyń basyn shapqansha, andrıaktardy óltirgenshe, áskerlerdi túre qýǵansha, flotılıalardy sý túbine jibergenshe jáne arbaýshylyq aıla-amaldardy talqandaǵansha onyń osy isine eliktegen jeńildeý. Al, bul mańaı ózim oıǵa alǵan isti júzege asyrýǵa óte qolaıly oryn bolǵandyqtan, taǵdyr-talaıym asqan meıirimdilikpen retin keltirip turǵan osynaý ońtaıly jaǵdaıdan aırylyp qalýymnyń qısyny joq.

— Sonda osynaý meńireý túzde nendeı ispen aınalyspaqsyz, sony bilýge ruqsat etpes pe ekensiz, taqsyr? — dep surady Sancho.

— Aý, saǵan aıtqan joqpyn ba? — dep jaýap qatty Don Kıhot. — Men Amadıske eliktep esinen adasqan, kúder úzip, qahar tókken adam sekildi kórinbekpin, osy arqyly ári kózsiz batyr Rolandqa da uqsap baǵýǵa tyryspaqpyn: ol bastaý janynan Súıkimdi Anjelıkanyń basqan izin jolyqtyryp, onyń Medormen qumar qandyrǵanyn ańǵaryp, jyndanyp ketip edi ǵoı — sóıtip, aǵashtardy tamyrymen julyp, jylǵalardaǵy tunyq sýdy laılap, baqtashylardy óltirip, tabyndardy qyryp, lashyqtardy órtep, úılerdi qıratyp, bıelerdi aıdap ketken-di jáne tarıh shejiresine máńgilikke jazyp qoıýǵa laıyqty taǵy da júz myńdaı áreket jasaǵan bolatyn. Árıne, men Rolandtyń já bolmasa Orlandonyń, nemese Rotolandonyń, — ony olaı da, bylaı da ataı beredi, — barlyq istegen isin: aqylǵa syıymsyz tentektigin, aıtqan sózin, oılaǵan oıyn buljytpaı qaıtalamaq emespin, tek onyń ózim óte mańyzdy dep tapqan isterin ǵana meılinshe dáldikpen qaıta tiriltpekpin. Bálkim, tek Amadıske ǵana elikteýmen shektelermin, ol zardapty jyn oınaq jasamaı-aq, tek kóz jasyn kóldetýimen jáne sezimge berilýimen ǵana ózin-ózi eshkimniń eshqashan qoly jetpegen dańqqa bóledi ǵoı.

— Meniń túsinigimshe, — dedi Sancho, — rysarlardyń mundaı buzaqylyq isterge barýy áldenendeı qajettilikten týǵan sekildi, olardyń opyq jep, aqymaqtyq jasaıtyn sebepteri bolǵan tárizdi. Al, endi sizdi aıtam-aý, sizge qaraptan-qarap jyndanarlyqtaı ne kórindi, taqsyr? Álde áıel ózińizden teris aınaldy ma, nemese bir jerden basqan izin taýyp, senora Dýlsıneıa Tobosskaıanyń áldebir mavrmen ne hrıstıanmen oınap-kúlgenine kóz jetkizdińiz be?

— Mine, eń qyzyǵy da osynda, — dep jaýap qatty Don Kıhot, — iske asyrmaq nársemniń ózindik ereksheligi de osy bop tabylady. Áldenendeı sebeppen jyndanyp ketken kezbe rysarlar eshqandaı syılyq ta suramaıdy, alǵys ta kútpeıdi. Bul qıturqynyń máni mynada: men eshqandaı sebepsiz qaraptan-qarap jyndanyp ketpekpin, sóıtip hanymyma eger qaraptan-qarap júrip osylaı jyndansam, onda meni shynymen sondaı jaǵdaıǵa jetkizgen kezde ne bolatynyn uqtyrmaqpyn! Oǵan qosa, mende buǵan ılanymdy negiz de bar, — ózimdi máńgilikke arbap alǵan Dýlsıneıa Tobosskaıadan uzaq ýaqytqa qol úzip ketkenimdi aıtyp turmyn, ótkende baqtashy Ambroso: qol úzip qalǵan adamnyń boıyn úreı bıleıdi, onyń janyn júdetpeıtin nárse joq, demep pe edi. Sondyqtan, dostym Sancho, meni osyndaı erekshe sıpaty bar, osyndaı qýanyshty jáne osyndaı ádetten tys elikteýden aınytýǵa tyrysyp ýaqytyńdy tekke shyǵyndamaı-aq qoı. Men jyndanǵan adammyn jáne Dýlsıneıa aıashyma ózińnen berip jibergeli otyrǵan hatyma jaýap ákelgenińshe osy halde bolam. Eger ol adaldyǵymdy durys baǵalasa — onda jyndanýym da, basyma azap artýym da sol boıda támam bolady. Eger durys baǵalamasa, onda shynymen jyndanyp ketýim múmkin, jyndanyp ketsem, árıne, eshteńe sezbeıtinim anyq. Toq eterin aıtqanda, onyń nendeı jaýap bergenine qaramaı, qaıtkende de áıteýir alda turǵan synaǵymnyń merzimi aıaqtalmaq jáne qazir meni qaldyryp bara jatqan kezińdegi alańdaýshylyq ahýalym seıilmek: óıtkeni eger qýanyshty habar ákelseń, onda tóbem kókke jetkendeı shattanam, sebebi ol kezde aqyl-esim bútin bolady, al eger janymdy aýyrtar bolsań, onda men ony sezbeımin, sebebi esi aýysqan kúıde bolam. Aıtpaqshy, Sancho, sendegi Mambrın dýlyǵasy búlinip qalǵan joq pa? Ana anturǵan ony qıratyp tastaı jazdaǵannan keıin kózimshe jerden kóterip alyp eń ǵoı — anaý ony aqyry qırata almady, soǵan qaraǵanda jaqsylap shyńdalǵany kórinip-aq tur.

Sancho onyń bul sózine bylaı dep jaýap berdi:

— Qudaı atymen ant eteıin, senor Qaıǵyly Beıne Rysary, siz qandaı adamnyń da shydamyn taýysasyz, — keıde tipti úsh uıqtasań túsińe kirmeıtin nárselerdi aıtasyz, — óıtkeni, maǵan ózińiz jyr qylǵan rysarlyq, koróldikter men ımperıalardy jaýlap alýshylyq, araldardy syıǵa úlestirý, basqa da jarylqaýshylyq pen syılyq degenniń bári de bos myljyń áńgime, sý juqpas sýaıttyq, baryp turǵan anıheıa álde ahıneıa³⁰, — durysy qaısysy, bilmeımin, — ekenin endi seze bastaǵandaımyn. Sebebi, qyrynýǵa arnalǵan legendi Mambrın dýlyǵasy dep atap jáne mine, qansha kún boldy, osyndaı jalǵan túsinikten arylmaı júrgenińizdi bireýler bilse, onda olar ózińizdi, osy oıdan aırylmaı jáne bet baqtyrmaı júrgen adamdy, aqylynan aljasqan demegende ne deıdi? Legen qapshyǵymda jatyr, dymy qalmaı maıysqan, biraq úıge barǵan soń ony jóndep, qyrynýǵa paıdalanatyn bolam, tek eger qudaı qosh kórip, qatyn-balammen qaıta kórisetin kún týsa.

— Beri qara, Sancho, — dedi Don Kıhot, — osy qazir ǵana bergen antyńmen ant etem saǵan, ómirden ótken jáne qazir kózi tiri atqosshylardyń ishinde senen asqan sý mı joq. Ózimmen birge osynshama ýaqyt saıahat shegip júrgende kezbe rysarlardyń barlyq zaty boıama, ersi, esh nársege oraılaspaıtyn oǵash, óńin syrtyna aınaldyrǵandaı bolyp kórinetinine áli kúnge sheıin qalaısha kóz jetkizbegensiń? Alaıda, shyn máninde, bunyń syry basqada, shyn máninde sıqyrshylar úıiri qyr sońymyzdan qalmaı erip júredi, mine solar barlyq zatymyzdyń túrin ózgertip, basqa nárselermen aýystyryp, bizge qamqorlyq jasamaq nemese túbimizge jetpek nıetine oraı ózderi qajet dep tapqan poshymda qaıta oraltady. Mine, sondyqtan da saǵan qyrynýǵa arnalǵan legen tárizdi bop kóringen nárse maǵan Mambrın dýlyǵasy bop kórinedi, al basqa adamǵa basqasha túr-nusqada eles beredi. Aıtqandaıyn, ózime qamqorlyq jasap júrgen kóz baılaýshynyń Mambrınniń aqıqattyǵy aıdan anyq dýlyǵasyn jurttyń bári legen dep tanıtyndaı amal jasaǵany keremet kóregendik bolǵan: óıtkeni bul kóringen kisi qumartatyn asa baǵaly zat qoı, al onyń ánsheıin ǵana legen ekenin kórgender ony menen tartyp alýǵa áreket jasap álektenbeıdi — oǵan álgi bir adamnyń áýeli ony qıratýǵa talpynyp, artynan jerge laqtyryp tastap jónine ketkeni dálel bola alady. Shyn sózim, eger bunyń qandaı asyl dúnıe ekenin bilgen bolsa, odan ómiri aırylmas edi. Saqtap qoı ony, dostym, al ázirshe onyń maǵan qajeti joq, — kerisinshe, ústimdegi barlyq saýyt-saımanymdy sheship tastap, jaryq dúnıege kelgendegi qalpymda qalýym kerek, árıne tek bergen sertimde Amadıske emes, Rolandqa elikteýdi uıǵaratyn bolsam.

Osylaısha áńgimelese otyryp olar bıik taýdyń etegine jaqyndady, tik jartasqa uqsas bul taý ózin aınala qorshaǵan basqa taýlardan oqshaý turǵan-dy. Betkeıimen aqyryn syldyrap jylǵa aǵyp jatqan-dy, al tóńiregin beldeýlegen kók shalǵynnyń kórkemdigi kóz arbaıtyn. Túrli aǵashtyń, shóp pen gúldiń kóptigi bul aranyń shyraıyn ábden-aq keltirip tur edi. Osy kókoraıdy Qaıǵyly Beıne Rysary óz sertin iske asyratyn oryn etip tańdady, — bul jerdi kórgende ol, quddy bir qutyrǵan adamdaı, qatty daýystap sóılep ketti:

— Beý jaratqan, osy óńirdi ózime joldaǵan qaıǵy-qasiretiń jaıynda jylap sher tarqatatyn jer retinde tańdap, soǵan arnalǵan oryn etip belgileımin. Osynda, tap osy jerde, kól bop aqqan kóz jasymnan myna jylǵa tasyp tógilmek, al tynymsyz aýyr kúrsinisterimnen taýdaǵy ormannyń japyraǵy toqtaýsyz jelpildep turmaq — julym-julym júregimniń japa shekken belgisi men kýáligi sol bolmaq. Beý, osynaý qý medıen ólkeni meken etetin jergilikti qudaılar, sizder kim bolsańyzdar da, baqytsyz naqsúıerdiń ah urǵan ashshy daýysyna qulaq salyńyzdar, uzaq merzimge qol úzip qalý men qyzǵanyshqa toly armandar ony jer betindegi sulýlyqtyń asqar shyńy jáne aqyrǵy shegi bop tabylatyn, azaby men mazaǵy kóp súıkimdi hanymnyń qatal minezine ókpe aıtyp, shaǵym bildirý úshin osy shatqalǵa jetelep ákep tur. Beý, taý betkeılerindegi ormanǵa qonystanýǵa qushtar napeıler men drıadtar! Mamyrajaı tynysh tirshiligińizdi ózderińizge úmitsiz ǵashyq, aıaǵy aıaǵyna juqpas sýmaqaı, nápsiqumar satırler buza kórmesin, sender de basyma túsken taýqymetke janashyrlyq bildirip maǵan qosyla jylańdar, já bolmasa, tym quryǵanda, zar ılegen daýsymdy bar zeıinmen tyńdańdar. Beý, Dýlsıneıa Tobosskaıa, túnimniń kúni, azabymnyń shattyǵy, jolymnyń qadasy, taǵdyrymnyń juldyzy! Jaratqan ıemiz saǵan tańdanarlyq taǵdyr tartý etkeı-daǵy jáne ne surasań sonyń bárin bergeı-daǵy, al sen, jalbarynam saǵan, ózińnen qol úzgenim sebepti qaı jerde jáne qandaı ahýalda júrgenim jaıynda oılanshy, ózińe degen adaldyǵymdy laıyqty baǵalaı bilshi! Beý, jalǵyzdan-jalǵyz dara turǵan aǵashtar, endigi meniń saıaq tirshiligimniń dostary! Butaqtaryńdy jeńil ǵana diril qaqtyrý arqyly osy jerde júrgenimniń ózderińe salmaq túsirmeıtini jaıynda maǵan belgi berińdershi! Beý sen, atqosshym, qýanyshty da, qaıǵyny da birge bólisip júrgen súıkimdi serigim! Qazir iske asyrmaqshy áreketimdi esińde saqta, osy arada ótip jatqan barsha oqıǵanyń jalǵyz ǵana sebepkerine aınalǵan aıashyma bárin túgel baıan etýiń úshin umytpa!

Osy sózderdi aıtqan boıda ol atynan tústi de, Rosınanttyń júgeni men erin qas-qaǵym sátte sypyryp alyp, saýyrynan qolymen bir salyp, bylaı dedi:

— Beý, sáıgúlik, bostandyǵynan óz erkimen bas tartqan adam sol erkindikti saǵan tartý etedi! Taǵdyryń qandaı tatymsyz bolsa, eńbegiń sonsha erekshe ǵoı seniń. Qaıda barǵyń kelse sonda bara ber, óıtkeni Astolftyń Gıppogrıfi de, Bradamantege tym qymbatqa túsken ataqty Frontın de júrdektigi jaǵynan ózińmen teń kelmeıtini mańdaıyńa jazylǵan ǵoı seniń.

Osy arada ony Sancho bólip jiberdi:

— Qudaı jamandyq kórsetpegir áldebireý bizdi sur esektiń erin sypyrý áreketinen qutqaryp qaldy, áıtpese men de ony saýyrynan qaǵar edim jáne, kámil senýińizge bolady, talaı-talaı táýir sóz taýyp aıtar edim. Áıtkenmen, eger osy arada tursa, onyń erin sypyrýǵa eshkimge ruqsat bermes em, sebebi onyń erin alýǵa degen muqtajdyq joq: ǵashyqtar men qapalylardyń ádet-daǵdylaryn oryndaý oǵan shart emes, óıtkeni bunyń ıesi olar emes qoı, onyń ıesi sol bir shýaqty kúnderde myna men bolǵam. Al, endi shynymdy aıtsam, senor Qaıǵyly Beıne Rysary, meniń ketetinim, sizdiń jyndanatynyńyz — osynyń bári ras bolsa, onda Rosınantty qaıta erttegen jón bolar edi: sur esegimniń ornyna sony miner edim de, anda barǵansha da, keri qaıtqansha da biraz ýaqytty únemder edim, áıtpese jaıaý jyljysam ana jaqqa qashan baryp jeterimdi de, qashan qaıtyp oralarymdy da qudaı biledi: óıtkeni, shynym sol, jaıaý júriske anaý aıtqandaı alǵyr emespin.

— Men saǵan bylaı demekpin, Sancho, — dep málim etti Don Kıhot, — meıli, solaı-aq bola qoısyn, bul oıyń maǵan óte oryndy kórinip tur. Saǵan taǵy aıtarym, sen úsh kúnnen keıin attanasyń, óıtkeni osy kúnderdiń ishinde aıashymnyń qurmetine isteıtin isterim men aıtatyn sózderimniń bárin kórip, estip ketkenińdi jáne keıin oǵan bárin túgel jetkizgenińdi qalap turmyn.

— Aý, men kórmeıtindi kórgen adam emespin be, budan soń men kóretin taǵy ne qaldy deısiń? — dep narazylyq bildirdi Sancho.

— Ákki adamsýyn! — dep mysqyldady Don Kıhot. — Osy qazir ústimdegi kıimderimdi pársha-pársha ǵyp jyrtam da, saýyt-saımanymdy ár jerge bir laqtyryp shasham, jartasqa basymdy uram jáne taǵy basqa da nárseler jasaımyn — sonda qalaı tańǵalmas ekensiń.

— Qudaı úshin ótinem, — dedi Sancho, — abaı bolyńyzshy, basyńyzdy aman saqtańyzshy, áıtpese jartastyń qyryna nemese úshkir tasqa tap kelip, sert berýińizge qatysty myna qybyr-jybyrdyń bári áp degennen sap tyıylyp júrer. Al, endi biraq ózińiz baspen soǵylý óte qajet, onsyz is bitpeıdi dep tursańyz, onda men sizdiń ornyńyzda bolsam, — óıtkeni, munyń bári kóz boıaý, qaljyń jáne jasandy áreket qoı, — onda men sizdiń ornyńyzda bolsam deımin, basymmen sýǵa nemese maqtadan jasalǵan mata sekildi jumsaq birdeńege soǵylyp qanaǵat tabar em, al ár jaǵyn maǵan qaldyra berińiz: meıirban hanymyma sizdi almastan da qatty jartastyń qaq tóbesine basyn urdy dep aıtyp baram.

— Jan ashyrlyq keńesińe kópten-kóp raqmet, dostym Sancho, — dedi Don Kıhot, — alaıda munyń bárin qaljyń retinde emes, shyn nıetimmen jasamaq oıym baryn bilip qoıǵyn, óıtpegen kúnde rysarlar qaýymynyń kóz boıaýshylyqty kúpirlikpen teń sanaıtyn zańyn buzǵan bolar em, óıtkeni bir nárseniń ornyna ekinshi nárseni jasaý — aldaý degen sóz ǵoı. Endeshe, jartasqa basymmen soǵylý jóninde oılastyrǵan sharam — shynymen-aq solaı, eshqandaı jalǵan birdeńeniń qospasynsyz, boıamasyz oryndalýǵa tıis. Sondyqtan sen maǵan jaraqatymdy emdeý úshin azyn-aýlaq korpıa tastap ket, joǵaltyp alýymyzdyń saldarynan taǵdyr bálzamsyz qalýymyzdy hosh kórip tur ǵoı.

— Ásirese, esegimizden aırylǵanymyz jaqsy bolmady, — dep qoshtaı ketti ony Sancho, — korpıa da, basqalary da sonymen birge qurydy ǵoı. Tek sizden ótinip surarym, taqsyr, sol bir qarǵys atqyr sýsyndy jadyńyzdan birjola shyǵaryp tastańyzshy, — atyn estigenniń ózinen-aq tula boıym túrshigip, qusqym kep loqsı bastaımyn. Odan soń sizden taǵy bir ótinerim: iske asyrmaq bop júrgen anaıy áreketterińizge kózimniń quryshyn qandyrý úshin taǵaıyndaǵan úsh kúnińiz óte shyqty, sonyń bárin meni kórip aldy, ıaǵnı bári bitti, oıdaǵydaı boldy dep esepteńizshi, al men meıirban hanymyma ózińiz jaıynda ne ǵajapty aıtyp baratyn bolam. Sóıtip, endi hatyńyzdy jazyńyz da meni jyldamyraq jolǵa salyńyz: ózińiz qalyp bara jatqan myna kúná tazartqyshtan sizdi shyǵaryp alý úshin qalaı tezirek qaıtyp oralam dep janymdy qoıarǵa jer tappaı turmyn.

— Sen muny kúnádan aryltatyn oryn dep tursyń ba? — dep surady Don Kıhot. — Odan da muny tozaqpen, eger bul jalǵanda tozaqtan da góri azaby aýyr birdeńe tabylsa, tek sonymen ǵana salystyrǵanyń jón bolar edi.

— Tozaqqa tap bolǵanǵa nula es retencio³¹, — dedi Sancho.

— Retencio degenniń ne bildiretinin túsinbedim, — dedi Don Kıhot.

— Retencio — bireýdiń tozaqtan bosap shyǵa almaı arpalysqa túsýi degen sóz, — dep túsindirdi Sancho. — Al, siz, taqsyr, múldem kerisinshe kepti bastan keshpeksiz: eger tek Rosınantqa shpordyń kómegimen dem berýge járdemdesetin aıaǵym qurysyp qalyp júrmese. Qysqasy, men Tobosoǵa, týra tartyp meıirban hanymym Dýlsıneıaǵa baram da, túrli aqymaqtyqtar men anaıy áreketter, — shyndyǵynda, bul ekeýiniń arasynda aıyrma joq ta ǵoı, — jasaǵanyńyz jáne áli de jasap jatqanyńyz jaıynda jerine jetkizip aıtyp berem, sonda ol osyǵan deıin emennen de qatty bop kelse, odan keıin bylǵary qolǵaptaı jumsaryp sala beretin bolady, sodan soń onyń

baldaı tátti jyly jaýabyn alyp munda quddy bir kóz baılaýshy sekildi aýamen qalyqtap ushyp kelem, sóıtip sizdi osynaý kúná tazartqyshtan shyǵaryp alam; ras, siz muny tozaqqa uqsas deısiz, alaıda bul áste de ondaı jer emes, óıtkeni bul aradan bosap shyǵatyn úmit bar, al ondaı úmitten, álginde aıtqanymdaı, tozaqta jatqandar quralaqan, al endi buǵan, taqsyr, ózińiz de daý aıta qoımassyz dep oılaımyn.

— Jón-aq, — dep kelise ketti Qaıǵyly Beıne Rysary. — Al, endi hatty qalaı jazsaq bolar eken?

— Aıtpaqshy, álgi ózime bermekshi qodyqtaryńyz jaıyndaǵy buıryqty qaıtesiz? — dep qulaqqaǵys etti Sancho.

— Saspa, ol da umytylǵan joq, — dedi Don Kıhot. — Qaǵazymyz bolmaǵandyqtan burynǵylardyń úlgisimen hatty aǵash japyraqtaryna nemese balaýyz taqtaıshalarǵa jazǵan jón bolar edi, biraq bul aradan qaǵaz tabý qandaı qıyn bolsa, balaýyz taqtaısha tabý da sondaı qıyn-aý. Aıtpaqshy, jazatyn nárse bar eken, endi esime tústi jáne ózi óte bir ońdy dúnıe: Kardenonyń qoıyn dápteri bar emes pe, sony aıtyp turmyn; al sen jolyńda alǵash ushyrasqan eldi mekende bul hatty mektep muǵalimine, eger ondaı adam tabyla qalsa, bolmasa tipti ponomarǵa, jaqsy qaǵazǵa ádemilep kóshirtip al, biraq tek hatshylarǵa berme, — olardyń qoltańbasy adam ajyrata almaıtyn qıqy-jıqy, bytyqy-shytyqy bop keledi.

— Al, qolyńyzdy kim qoıady? — dep surady Sancho.

— Amadıs eshqashan qol qoımaǵan, — dep jaýap qatty Don Kıhot.

— Jaraıdy, — dedi Sancho, — biraq buıryqqa qol qoıý qajet, óıtkeni ony kóshirtip alǵan jaǵdaıda muny ıesiniń qoltańbasy emes dep tabady da, qodyqtaryńyzdy maǵan bermeı qoıady.

— Buıryq álgi aıtqan dápterge óz qolymmen jazylady, ony jıen qaryndasyma aparyp beresiń, ol tapsyrmamdy buljytpaı oryndaıdy. Al endi súıispenshilik sezimin bildiretin joldaýyma keletin bolsaq, hattyń sońyna: Óle-ólgenshe bir sendik Qaıǵyly Beıne Rysary dep jazdyrt. Oǵan kimniń qol qoıǵanynda turǵan dáneńe joq: jańylmasam, Dýlsıneıa oqı da, jaza da almaıdy, oǵan qosa qoltańbamdy da, hatymdy da ómiri birde-bir ret kórgen jan emes, óıtkeni onyń da, meniń de bir-birimizge degen súıispenshiligimiz syrttaı ǵana bolatyn, alystan súısine kóz tigýden aspaıtyn. Tipti óıtip kóz salýymyz da óte sırek kezdesetin jaǵdaı edi, ant iship turyp aıtaıyn, ony ózimniń erte me, kesh pe topyraq astynda qalatyn myna qos qarashyǵymnan da artyq ardaq tutqanyma on eki jyl boldy, mine osy on eki jyldyń ishinde ony bar-joǵy úsh-aq ret kórdim. Ony aıtasyń, ózine kóz tigip turǵanyma tipti kóńil aýdarmaǵan da bolar, — ákesi Lorenso Korchýelo men sheshesi Aldonsa Nogales ony osynshalyq ónegeli ári momaqan etip tárbıelepti.

— Mássaǵan bezgeldek! — dep daýystap jiberdi Sancho. — Sonda senora Dýlsıneıa Tobosskaıa dep júrgenińiz Lorenso Korchýelonyń qyzy, — basqasha aıtqanda, Aldonsa Lorenso, — bop shyqty ma?

— Tap sol, — dep rastady Don Kıhot, — jáne ol kúlli álemniń ámirshisi bolýǵa laıyqty jan.

— Óı, ony óte jaqsy bilem, — dedi Sancho, — barrany ol selomyzdaǵy eń qaıratty jigitterden kem laqtyrmaıdy. Ol degen oı-oı-oı, baryp turǵan besaspap bıkesh, aǵash ta jarady, sý da ákeledi, egin de orady, qaqtyqqannyń jynyn qaǵyp alady, eger ózin súıgen jar etýge kelisse kezbe rysar ma nemese endi-endi ǵana kezbelik jasaǵaly júrgen rysar ma, qaı-qaısysy da qaýip-qater ataýlydan qam jemeýine bolady. Al, endi keńirdegin aıtsańyzshy, keńirdegin, daýysyn aıtsańyzshy! Bir joly, apyraı deseńizshi, shirkeýimizdiń qońyraý munarasyna shyǵyp alyp, aıqaıdy salyp ákesiniń jalshylaryn shaqyrsyn kelip, sonda selodan bir shaqyrymdaı jerdegi tanapta júrgen álgiler onyń daýysyn beıne munara irgesinde turǵandaı anyq estipti. Al, eń bastysy, eshqandaı qyltyń-syltyń degendi bilmeıdi — sonysy jaqsy, qandaı qyzmet kórsetýge de ázir, kez-kelgen adammen ázili jarasa ketedi, kez-kelgen nárseni kóńildi kúlki, oıyn-saýyqqa aınaldyryp jiberedi. Endi men sizge týrasyn aıtaıyn, senor Qaıǵyly Beıne Rysary, sizdiń oǵan bola ne qıly anaıy áreketke barýyńyzǵa ábden bolady jáne solaı etýge tıissiz de, tipti ol da az, kúlli dúnıeden túńilip, asylyp qalýyńyzǵa da negiz jetkilikti, al bul jaıynda estigen jandardyń bári bul isińizdi maquldap, óte durys jasaǵanyńyzdy aıtar edi, keıin sizdi tipti shaıtan alyp ketse de. Ony tek bir kórý úshin ǵana jolǵa shyǵýǵa qushtar bop turmyn, óıtkeni kezdestirmegenime kóp boldy ǵoı, sirá, ol qatty ózgergen shyǵar, qudaıdyń qutty kúni egistikte, kúnniń ystyǵynda, jeldiń ótinde júredi, al budan áıel adamnyń bet ajary buzylady. Al, endi sizge aq-adal shynymdy aıtaıyn, senor Don Kıhot: dál osy kezge deıin meniń dym eshteńeden habarym bolǵan joq-ty, ózińiz ǵashyq bop júrgen senora Dýlsıneıany oǵan birese, aıtalyq, bıskaılyq túrinde, birese katorgaǵa kesilgender túrinde toqtaýsyz jóneltip jatqan shúlengir tartý-taralǵyńyzǵa qarap, — sondaı-aq, ózim sizge áli atqosshy bola qoımaǵan kezde de jibergenderińiz bar shyǵar shamasy, sebebi ol kezde de ózińiz, taqsyr, sirá, talaı-talaı jeńiske qol jetkizgen bolýyńyz kerek, — ony soǵan laıyqty áldebir prınsessa ǵoı nemese, tym quryǵanda, áldebir aıtýly hanym ǵoı dep oılap, soǵan shyn júrekten jáne qaltqysyz senip júrgenmin. Biraq, eger baıyppen oı júgirtip kórsek, ózińiz jiberip jatqan jáne bolashaqta da jibermek oıyńyz bar, saıysta jeńilgen sorlylardyń senora Aldonsa Lorensonyń, basqasha aıtqanda Dýlsıneıa Tobosskaıanyń, aıaǵyna baryp jyǵylýynan oǵan qandaı paıda, qandaı zıan? Óıtkeni, olardyń júzdesý sáti qyzdyń zyǵyr tazartyp nemese qyrmanda astyq bastyryp jatqan sátine tuspa-tus kelýi ábden múmkin ǵoı, álgi sorlylar sony kórgende qandaı kúıde bolmaq, al qyzdyń ózi syılyǵyńyzdy mazaqqa aınaldyrýy, oǵan qosa ókpelep te qalýy kádik.

— Men saǵan buryn da talaı aıtqanmyn, Sancho, — dedi Don Kıhot, — sen óziń baryp turǵan sýaıtsyń, tabıǵatyńnan topas bolǵanyńa qaramaı qashan da ózińshe áldenendeı bir qaljyń aıtýǵa qulshynyp turasyń, biraq ózińniń qanshalyqty aqymaq, al meniń qanshalyqty aqyldy ekenimdi uǵynýyń úshin saǵan mynadaı bir hıkaıany aıtyp bereıin. Bilgeniń artyq bolmas, ári súıkimdi, ári jas, erikti de dáýletti, al eń bastysy, jaıdary minezdi jesir áıel zor deneli, qaıratty, jas shákirt-monahqa ǵashyq bop qalady. Jesirdiń dinı tálimgeri bul áńgimeni qulaǵy shalyp, oǵan ákelik aqyl-keńes bermekke oqtalady: “Ózińiz sekildi sonshalyqty tekti jerden shyqqan, sonshalyqty súıkimdi ári sonshalyqty dáýletti jas kelinshektiń, senora, anandaı qara taban, ári dóreki, ári topas bireýge qumartyp qalýy meni qatty tańǵaldyrady; bile bilseńiz, myna bizdiń quthanada din ǵylymynyń qanshama magıstri men doktory júr deseńizshi, solardyń ishinen kez-kelgenin beıne bir almurt tańdaǵandaı: “Mynaý kerek emes, anaý kerek” deı otyryp talǵamyńyzǵa saı iriktep alýyńyzǵa bolady ǵoı”, deıdi. Onyń bul sózine jesir kelinshek oınaqylana ári eshbir qysylyp-qymtyrylmaı: “Siz qatty jańylysyp tursyz, marhabatty myrzam, eger tańdaýym qate dep oılasańyz, onda tym eski túsinikterdiń shyrmaýynda júrgen adam bolǵanyńyz, atalmysh jigit sizge keshshe bireý sekildi kóringenimen, ózime qajetti nársede onyń saýaty óte jaqsy jáne tipti Arıstoteldiń ózin jolda qaldyrady”, dep jaýap beripti. Aıtaıyn degenim, Sancho, ózime kerek nárseden Dýlsıneıa Tobosskaıa álemdegi eń izgi nıetti prınsessanyń ózinen kem túspeıdi. Onyń ústine, aqyndardyń madaq-marapatyna ıe bolǵan jáne solar óz qalaýynsha at qoıyp alǵan hanymdardyń bári birdeı bul dúnıede bolmaǵan jandar. Shynyńmen-aq sen romandarǵa, ánderge, shashtarazdar men teatrlarǵa syımaı júrgen Amarılıs, Dıana, Sılvıa, Fılısa, Galateıa, Fılıda syndylardyń bári tiri jan, ózderin dáriptegen jáne qazir de dáriptep júrgenderdiń naqsúıeri dep oılaısyń ba? Áste de olaı emes, olardyń kóbin aqyndar óleń arnaıtyn bireý kerek bolǵandyqtan, sondaı-aq ózderiniń bireýge ǵashyq bop júrgenin jáne ózderiniń de bireý ǵashyq bolýǵa laıyqty adam ekenin kórsetý úshin oılap tapqan. Aqpeıil Aldonsa Lorensony kóz aldyma kórkem de kirshiksiz taza jan retinde elestetip, soǵan senýimniń ózi maǵan jetkilikti ekendiginiń syry mine osynda, al onyń shyqqan tegi qandaı — onda sharýam shamaly, óıtkeni ordenge múshelikke óteıin dep jatqan joq qoı ol, endeshe onyń anyq-qanyǵyn tekserý de qajet emes, bir sózben aıtqanda, meniń uǵymymda ol álemdegi eń izgi nıetti prınsessa bop tabylady. Eger áli kúnge sheıin beıhabar bolsań, onda bilip qoıǵyn, Sancho, súıispenshilik sezimin basqadan góri ásirese myna eki nárse aıryqsha órshitedi, olar — jan súısinter sulýlyq pen adamnyń jaqsy aty, al Dýlsıneıanyń boıynda osy eki qasıettiń ekeýi de bar: sulýlyq jaǵynan onymen eshkim baqtalas bola almaıdy, sondaı-aq ol sıaqty jaqsy atqa ıe jandar da kemde-kem. Qysqartyp aıtqanda, óz baǵamymsha, osy qazir ózińe málim etken jaılarymnyń bári de shyryldaǵan shyndyq jáne buǵan alyp-qosar dym da joq; sondyqtan, sulýlyǵy jóninen bolsyn, shyqqan tegi jóninen bolsyn ózim ony qandaı dep uıǵarsam kóz aldyma ol tap sondaı bop eles beredi: onymen Elena da shendese almaıdy, oǵan Lýkresıa da mańdasa almaıdy, ótken ǵasyrlarda ǵumyr keshken aty máshhúr áıelderdiń eshqaısysy oǵan jýyqtaı almaıdy — grekterden de, latyndardan da, varvarlardan³² da onymen teń keletin eshkimdi izdep taba almaısyń. Al, jurt aýzyna ne kelse sony aıta bersin, óıtkeni nadandar qansha qaralaǵanymen, ádil qazylar meni aqtap alatyn bolady.

— Aıtqanyńyzdyń bári jón, bári durys ekenin moıyndaýym kerek, meıirimdi myrzam, al men ózim esekpin, — dedi Sancho. — Alaıda, aýzymnan “esek” degen sózdiń qalaı shyǵyp ketkenine qaıranmyn, óıtkeni darǵa asylǵannyń úıinde arqan jaıynda aıtpaýshy edi ǵoı. Jaraıdy, endi hatyńyzdy daıyndaı qoıyńyz, sosyn saý bop turyńyz, men jolǵa shyǵam.

Don Kıhot qoıyn dápterdi aldy da, aýlaqtaý baryp hat jazýǵa kiristi, jazyp bolǵannan keıin Sanchony qasyna shaqyryp, jattap alýy úshin hatty daýystap oqyp bermek bop turǵanyn aıtty, sebebi jolshybaı joǵaltyp alatyndaı jaǵdaıǵa ushyraýyń múmkin, óıtkeni seniń alańǵasarlyǵyńnan ne páleniń bárin kútýge bolady, dedi.

Sancho oǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Odan da góri, taqsyr, ony osy dápterge birneshe ret kóshirip jazyńyz da qolyma ustatyńyz, al men ony sol qalpynda aparyp tabys eteıin, al onda jazylǵannyń bárin jadyma jelimdep qoıý degen bos áýreshilik — qaperimniń nasharlyǵy sonsha, basqa túgil tipti óz atymnyń kim ekenin de umytyp qala berem. Alaıda oqyp shyǵyńyz hatty, taqsyr, — tyńdaǵym kelip qatty qumartyp turmyn, — sirá, bir tal artyq sózi joq, án sekildi syńǵyrlap turǵan shyǵar.

— Endeshe, tyńda, munda bylaı dep jazylǵan, — dedi Don Kıhot.

“Asa qudiretti hám aq kóńil senora!

Qol úzip jyraq ketýden kúızelis tapqan jáne júregi qusaǵa tolǵan jan óziniń densaýlyqtan maqurym qalǵanyna qaramaı saǵan, baldaı tátti Dýlsıneıa Tobosskaıa, amanshylyq tileıdi. Eger sulýlyǵyń meni mensinbeıtin bolsa, eger izgi qasıetteriń meniń qas dushpanym ispetti bolsa, eger jek kórýshiligiń qaıǵy-sherimdi órshite túsetin bolsa, onda talaı taýqymetti bastan ótkergenimmen mundaı azapqa odan ári shydaýǵa shamam jetpeıtinin aıtqym keledi, óıtkeni bul, aýyrlyǵy óz aldyna, oǵan qosa tym uzaqqa sozylǵan aqıret. Meıirban atqosshym Sancho saǵan, beý jaqsylyqty bilmeıtin arý, janym súıgen ǵashyǵym ári qas dushpanym, ózimdi qandaı jaǵdaıǵa jetkizgenińdi egjeı-tegjeıli aıtyp beredi. Eger maǵan kómekke kelýdi hosh kórseń — men sendikpin, eger hosh kórmeseń, onda neǵylsań o qyl, — al ózim bolsam ómirmen esep aıyrysam da, osy arqyly seniń qatygezdigińdi de, ózimniń yntyzarlyǵymdy da toıattandyratyn bolam.

Óle-ólgenshe bir sendik Qaıǵyly Beıne Rysary”.

— Basymdy báske tigýge barmyn, — dedi tyńdap bolǵannan keıin Sancho Pansa, — sezimniń bulaısha shalqýyn búkil ómirimde buryn-sońdy estip kórgen emen. Apyraı, pále-aı, qalaı ǵana bul hatta ózińizge ne kerektiń bárin túgel aıtyp bere alǵansyz jáne qalaı ǵana bárin Qaıǵyly Beıne Rysary dep qoıǵan qolyńyzǵa ıip ákep dóp qıystyrǵansyz! Ollahı ras, taqsyr, siz adam emes, naǵyz shaıtansyz, bilmeıtin nárseńiz joq.

— Ózim qyzmet kórsetip júrgen is úshin bári ájetke jaraıdy, — deı saldy Don Kıhot.

— Al, endi, taqsyr, — dedi Sancho, — syrtqy betine qodyqtaryńyz jaıynda birer aýyz birdeńe shımaılaı salyńyz jáne kórgen jannyń bári jazbaı tanýy úshin qolyńyzdy barynsha anyǵyraq etip qoıyńyz.

— Álbette, álbette, — dedi Don Kıhot.

Ol qysqasha hat jazdy da, onysyn bastan-aıaq daýystap oqyp berdi:

“Jarqynym, senora jıen qaryndasym, qojalyǵymda qaldyrǵan jáne ózińiz qamqorlyǵyńyzǵa alǵan bes qodyqtyń úsheýin osynaý birinshi esek vekselin usynýshy atqosshym Sancho Pansaǵa berýge raqymshylyq etińiz. Osy hatym arqyly joǵaryda atalǵan úsh qodyqty odan osy jerde qolma-qol alǵan osyndaı úsh janýardyń ótemi úshin berýge ámir etemin, sóıtip bul qaryz osy vekseldiń tapsyrylýy jáne onyń, Sanchonyń, qolhat berýi arqasynda tolyq ótelgen dep esepteledi. Serra Morenanyń naq ortasynda, osy jylǵy jıyrma ekinshi tamyzda jazyldy”.

— Tamasha, — dedi Sancho. — Qol qoıyńyz endi, meıirimdi myrzam.

— Qol qoıýdyń qajeti shamaly, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot, — qol tańbamnyń ózi-aq jetip jatyr, bul da bir — qol qoıý da bir, osynyń ózi úsh esek emes, úsh júz esek berýge jaraıdy.

— Sózińizge sendim, taqsyr, — dedi Sancho. — Al, endi ruqsat etseńiz, men baryp Rosınantty ertteı bereıin, al siz, taqsyr, maǵan batańyzdy berýge daıar bolyńyz, óıtkeni tap osy qazir jolǵa shyǵamyn, jan shoshyrlyq qylyqtaryńyzdy tamashalap jatpaımyn, — ondaı nárselerińizdi kóp kórgenim sonsha, ábden keńirdektep toıdym, dep aıtyp baram ǵoı.

— Qalaı bolǵan kúnde de, muny meniń ózim qalap turmyn, Sancho, — osylaı isteý kerek, — tyr jalańash kúıimde uzyn sany jıyrma bes retteı qutyrynǵanymdy kórgenińdi deımin saǵan, ózim qalap turmyn, oǵan qosa aıtarym, munyń bárin bar-joǵy jarty saǵattyń ishinde-aq jasap shyǵa alam, — al keıin, osynyń bárin óz kózińmen kórgendikten, bárin kórdim dep esh jaltaqsyz ant-sý ishe alasyń, odan soń buǵan óziń oılap tapqan basqa da nárselerińdi qosaqtaýyńa bolady. Alaıda, shyn sózim, sen ondaıdyń qanshamasyn sıpattap aýzyńdy aýyrtqanyńmen, meniń jasaǵandarym bári bir odan áldeqaıda kóp bolmaq.

— Qudaı aqy shyn sózim, marhabatty myrzam, kóz aldymda sheshine kórmeńizshi, áıtpese sizdi qatty aıap ketem de, ózimdi-ózim ustaı almaı jylap jiberem. Keshe ǵana sur esegim esime túsip eńirep jylaǵam, áli kúnge sheıin basym máńgirip tur, sondyqtan qaıtadan taǵy jylap-syqtaýǵa zaýqym joq. Al, eger, taqsyr, alda-jalda keıbir qutyryndy qylyqtaryńyzǵa qaraǵanymdy qalap tursańyz, onda kıimsheń qutyrynyńyzshy jáne onyńyzdy tezirek ári qalaı bolsa solaı jasaı salyńyzshy. Olaı deıtinim, munyń báriniń maǵan tekke de qajeti joq, óıtkeni, álginde aıtqanymdaı, tezirek qaıtyp oralý jaıyn qamdastyrýym kerek jáne ózińiz kútip otyrǵan ári osy úmitińizdi ábden aqtaıtyn habar-osharmen oralýym kerek. Al, basqadaı jaǵdaıda baıqańyz, senora Dýlsıneıa! Eger laıyqty túrde jaýap qatpasa, onda qandaı da bolsyn ant ústinde ýáde etýge barmyn, tepkilep ári judyryqtap otyryp onyń ishki saraıynan táýir jaýap týyndata alam. Óıtkeni, ózińiz sekildi, taqsyr, aıtýly kezbe rysardyń neden ekeni beımálim nárseden nágúmanǵa aınalýyna qashanǵy shydaýǵa bolady, qaıdaǵy bir... Eń durysy, bul senora aıaǵyn jutyp qoıǵan álgi sózimdi tolyq aıtyp berýge májbúr etpesin meni, áıtpese, qudaı aqy, shyn sózim, betin aımandaı qylam, odan soń ne bolsa o bolsyn. Bul máselede menen asqan sheber joq qoı! Bilmeıtin shyǵar áli ol meni! Eger bilse, aq-adal shynym, maǵan qurmetpen qaraǵan bolar edi.

— Ollahı, Sancho, baıqaýymsha, seniń aqyl-esińniń salaýattyǵy da menikinen onsha asyp ketpegen eken, — dep qulaqqaǵys etti Don Kıhot.

— Men ózińiz sekildi nákós emespin, — dep qarsylyq bildirdi Sancho, — men tek qyzýqandylaýmyn. Jaraıdy, bul áńgimeni qoıa turalyq, — odan da aldaǵy kúnderde ózim qaıtyp oralǵansha nemen júrek jalǵamaqsyz, sony aıtyńyzshy. Kardenonyń úlgisimen jol toryp, baqtashylardy tonamaq oıdan saýsyz ba?

— Oǵan qam jemeı-aq qoı, — dedi Don Kıhot, — tipti azyq-túligim bolǵan kúnniń ózinde de, myna aǵashtar men kók shalǵyn syıǵa beretin shópter men tamyrlardy ǵana qorek qylar em, oıǵa alǵan isimniń ereksheligi de — nár tatyp almaý jáne osy sekildi basqa da taýqymetterdi bastan keshý bop tabylady ǵoı. Já, endi, qudaı qoldasyn!

— Siz bilesiz be, taqsyr, neden qatty qorqyp turǵanymdy? Osy jerdi dál taýyp kele alamyn ba, joq pa, sony qaýip etip turmyn — jan aıaǵy baspaǵan japan túz ǵoı bul ara.

— Aınala-mańdaǵy jer bederin jadyńda usta, — dedi Don Kıhot, — al ózim bul jerden jyraq ketpeýge tyrysarmyn, tipti eń bıik degen jartastyń basyna shyǵýdan da erinbeı, jolyńdy qarap turarmyn. Oǵan qosa (jáne eń durysy da osy), meni joǵaltyp almaýyń úshin jáne adasyp ketpeýiń úshin saǵan drok butalaryn, — bul arada odan kóp nárse joq, — kóptep kesip alýǵa, sosyn ony tegis jerge shyqqansha jolshybaı bir-birlep tastap otyrýǵa keńes etemin, qaıtaryńda osy belgiler men este qalǵan nyshandar arqyly, quddy bir labırınttegi Tezeı arqaýy sekildi meni op-ońaı izdep tabatyn bolasyń.

— Tap solaı isteımin, — dedi Sancho Pansa.

Ol drok butalaryn kóp etip kesip aldy da, qojaıyny batasyn bergen keıin onymen qoshtasty, — qoshtasý kezinde ekeýi de egil-tegil eńirep jylaýmen boldy. Odan soń Sancho Rosınantqa otyryp, — Don Kıhot oǵan ózińe qandaı qamqorlyq jasasań Rosınantqa da sondaı qamqorlyq jasa dep ámir etken edi, — jazyqtyqty betke alyp júrip ketti, jolshybaı myrzasynyń keńesi boıynsha jerge demil-demil drok butalaryn tastap bara jatty. Tym qurysa birer qutyrynysymdy kórip ket dep Don Kıhottyń qansha qylqyldaǵanyna qaramaı júrisin jalǵaı berdi. Alaıda, júz qadam da ilgerilemeı jatyp qaıtyp oralyp:

— Aıtaıyn degenim, senor, álginde siz óte oryndy qulaqqaǵys ettińiz: qutyrynǵan qylyqtaryńyzdy kórdim dep kibirtiksiz ant berýim úshin sonyń bireýin kórip ketkenim artyq bolmaıdy eken, al, jalpy alǵanda, osy arada qalyp bara jatqanyńyzdyń ózi-aq sizdiń tarapyńyzdan jasalyp otyrǵan ájeptáýir essizdik qoı, — dedi.

— Aý, men saǵan ne dep edim? Toqtaı tur, Sancho, ári qara da, beri qara, sóıtkenińshe men de bir qıturqyny jasap úlgerem, — dedi Don Kıhot.

Sol arada ol asqan shapshańdyqpen dambalyn sheship tastady da, jalǵyz kóılekpen ǵana qalyp, esh kidirmesten eki qaıtara tońqalań asyp tústi — basyn tómen jiberip, ókshelerin joǵary qaratyp aýnaǵan sátinde ap-aıqyn kórinis bergen ártúrli nárselerge ekinshi márte kóz toqtatýǵa júzi shydamaǵan, qojaıynynyń qutyrynysyn endi esh kúmánsiz kýálandyra alatynyna kóńili tolyp, qanaǵat alǵan Sancho tizgin qaqty. Endi osy arada qashan qaıtyp oralǵanynsha biz odan qol úze turamyz, al ol onsha kóp kúttire qoımaıdy.

HHÚİ taraý

Munda Don Kıhottyń ǵashyq adam retinde Serra Morenada júzege asyrmaqshy bolǵan jańa qısynsyz qylyqtary jaıynda aıtylady

Qaıǵyly Beıne Rysarynyń jalǵyz qalǵan kezde ne istegeni jaıyndaǵy áńgimege oıysqanda tarıhta bylaı delinedi: belinen tómen qaraı túgel jalańash, belinen joǵary qaraı túgel kıim kıgen, sekirýi men tońqalań asýyn toqtatqan Don Kıhot munyń esersoqtyǵyna bola joldan qalýdy qalamaǵan Sanchonyń attanyp ketkenin kórgen boıda-aq bıik taýdyń tóbesine órmelep shyǵyp, buryn da talaı márte oı keshken, biraq áli bálendeı bir nyq sheshimge kele qoımaǵan nársesi jaıynda, dálirek aıtqanda: Rolandtyń anaıy jarymestigine eliktegen jón be álde Amadıstiń jabyńqy jyndysúreıligin úlgi etken jón be degenniń tóńireginde oı keshti; sóıtip, ózimen-ózi sóılesip ketken ol bylaı dedi:

— Ortaq pikirge qulaq qoısaq, Roland dańqty da jaý júrek rysar bolǵan, biraq oǵan tańǵalatyndaı ne bar? Qalaı degenmen de, ol jadylanǵan adam ǵoı, sondyqtan ony óltirý úshin ókshesine túıreýish tyǵý qajet-ti, sondyqtan jeti qabat temir ultany bar etigin aıaǵynan eshqashan sheshpeıtin. Degenmen, bul qýlyǵy ony qutqara almady — Bernardo del Karpo munysyn ańǵaryp qoıyp, Ronsevalda tas qushaǵynda tunshyqtyryp dymyn qurtty. Alaıda, onyń jaý júrektigi jaıynda eze berip neǵylamyz, endi onyń aqyl-esin qalaı joǵaltqanyna oıysaıyq, — al aqyl-esin ol bastaý janynan Anjelıkanyń basqan izin jolyqtyrǵannan keıin, baqtashynyń buǵan Anjelıkanyń tal tústegi apshy qýyratyn aptap kezinde Agramanttyń pajy, buıra bas mavr balasy Medormen kem degende eki ret tósektes bolǵanyn habarlaǵannan keıin joǵaltqanynda daý joq-ty. Osy habarǵa shynymen sengennen keıin, anyǵyraq aıtqanda súıgen hanymy ózin masqaraǵa ushyratqanyna kózi jetkennen keıin, onyń nágúmanǵa aınalýy qıyn sharýa emes-ti, biraq meni aıtam-aý, men qalaısha onyń qutyrynǵanyn aýdyrtpaı qaıtalamaqpyn, mende buǵan jýıtyn esh te bir syltaý joq qoı? Óıtkeni, men Dýlsıneıa Tobosskaıamnyń naǵyz tiri mavrdy ómiri birde bir ret kórmegenine, týǵan anasy sekildi áli kúnge sheıin ar-uıaty taza qyz kúıinde qalyp otyrǵanyna ant bere alam ǵoı. Eger oǵan olaı emessiń dep kúdik keltirip, aqyl-esti joǵaltýdyń Qaharly Roland azabyn shekken túrin tańdasam, onda ony jazyqsyz jábirlegen bop shyqpaımyn ba? Ekinshi jaǵynan, Amadıs Gallskııdiń aqyl-esten de adaspaı, ne qıly qutyrynýǵa da jol bermeı, jalǵyz tek sezim shynaıylyǵymen ǵana teńdessiz dańqqa qol jetkizgenin de bilem: tarıhtyń aıtýyna qaraǵanda, Orıana oǵan tákapparlyq tanytyp, qashan ózi beıil bildirgenshe kózine kórinbeýge ámir etken kezde ol áldebir taqýamen birge Jupyny Jartasqa baryp jatyp alýmen ǵana shektelgen edi, sonda jatyp kóziniń jasyn kóldete tógip, qudaıǵa kúndiz-túni quldyq urýmen bolǵan-dy, sóıtip asa bir qatty qaıǵyryp, qasiretke batqan sátinde qudiretti kúsh te aqyry onyń zaryna qulaq asqan-dy. Olaı bolsa, qazir maǵan tyr jalańash sheshinip, ózime eshqandaı jamandyq jasamaǵan aǵashtardy mazalap, qajet bolǵan kezde shólimdi qandyratyn bulaqtyń móldir sýyn laılap áýre-sarsańǵa túsýdiń ne qajeti bar? Amadıstiń esimi máńgi jasaı bersin, Lamanchalyq Don Kıhot onyń isterin shama-sharqy jetkenshe qaıtalaı bersin, ol jaıynda da keıin, kezinde áldebireý týraly aıtylǵandaı, “Ol erlik jasaǵan joq, biraq erlik jasamaq jolda qaza tapty” deıtin bolady. Dýlsıneıa Tobosskaıa meni óńmenimnen ıtermese de jáne maǵan tákapparlyq tanytpasa da, qaıtalap aıtam, odan qol úzip jyraq ketkenimniń ózi-aq jetip jatyr. Sóıtip, endi kiris iske! Amadıstiń qareketteri, qaperime oralyńdar, senderge elikteýdi neden bastaýym keregin aıtyńdar. Aıtpaqshy, esime tústi, onyń aıryqsha qatty kóńil bólgen isi qudaıǵa quldyq urý men odan shapaǵat tileý bolǵan edi ǵoı. Biraq, taspıyqsyz ne bitirmekpin?

Alaıda ol sol sátte-aq bunyń qalaı oraıyn keltirýdiń jolyn tapty, atap aıtqanda: kóıleginiń salpyldaǵan eteginiń edáýir bólegin jyrtyp aldy da, onyń on bir jerinen túıin túıdi, bir túıinin úlkendeý etti, sóıtip matanyń bul jyrtyndysy ózi osy jerde ótkizgen ýaqyttyń óne boıynda oǵan taspıyqtyń qyzmetin atqardy jáne “Ave Maria” duǵasyn mıllıon ret oqyp shyǵýyna artyǵymen jetti. Sóıte turǵanymen, bul arada óziniń syryn tyńdap, kóńilin jubatatyn taqýanyń bolmaǵanyna qatty ókinish bildirdi, sondyqtan ýaqytyn bylaı ótkizdi: kókoraımen serýendep, tańnyń atysy, kúnniń batysy óleń joldaryn aǵashtyń qabyǵyna oıyp jazyp, maıda qumnyń betine shımaılaýmen boldy, bul óleńderinde negizinen óziniń qaıǵy-sherin aqtaryp, Dýlsıneıany dáriptedi. Áıtse de, Don Kıhotty aqyry izdep tapqan kezderinde, onyń barlyq jazǵan óleńiniń, odan arǵy izdestirýler kórsetkenindeı, tutasy da, oqýǵa jaılysy da myna tómendegideı joldar bop shyqty:

Jalańash taýlar jamylǵysy,
Kemeri qarly shyńdardyń,
Beý, butalar, aǵash, shópter!
Áýenine zarly mundardyń
Zar qosyńdar jabylyp.
Sóıtip, sherli bul qaıǵy, —
Álem bilmeıdi ondaıdy! —
Bar mańaıǵa ketsin tarap:
Don Kıhot bul júrgen jylap,
Saǵynyp qatty Dýlsıneıany
Tobosolyq.
Munda sheksiz azap shegip,
Súıgeninen qol úzgen
Naqsúıer júr kún ótkizip.
Ony osynaý japan túzben
Mahabbat piri, tentek bala,
Tabystyrdy aldap qana.
Tesik torsyq sekildi
Kún saıyn solmaq, tamshylap.
Don Kıhot bul júrgen jylap,
Saǵynyp qatty Dýlsıneıany
Tobosolyq.
Qateri kóp qan maıdanda
Jetpekke dańqqa asyǵyp,
Attanǵan-dy ol sormańdaı.
Sharq urdy izdep ǵashyǵyn,
Qý medıen myna ólkeden.
Soqty ony Amýr osy jerde,
Jota, jaýyryn, jelkeden,
Qamshy da jedi qansyrap.
Don Kıhot bul júrgen jylap,
Saǵynyp qatty Dýlsıneıany
Tobosolyq.

Joǵaryda keltirilgen óleń joldaryn taýyp alǵandar Dýlsıneıa esimine tirkelgen Tobosolyq degen sózge ishek-sileleri qatyp kúlip aldy; sosyn Don Kıhot, shamasy, Dýlsıneıa esimine Tobosolyq degendi qosaqtamasa, onda shýmaqtyń maǵynasy túsiniksiz bop qalar dep sheshken ǵoı desti; olardyń bul joramalynyń jany bar-dy, óıtkeni muny keıin rysarymyzdyń ózi de moıyndaǵan-dy. Onyń budan da basqa jazǵan óleńderi kóp bolatyn, biraq ilgeride aıtylyp ótkenindeı, tolyq saqtalǵany jáne ajyratyp oqýǵa kónetini osy shýmaqtar ǵana edi. Sóıtip, onyń kúnderi osylaısha óleń qurastyrýmen, ahylap-ýhileýmen, aınala mańdaǵy toǵaılardyń favndary men sılvandaryna, ózenderdegi nımfalarǵa, kózi jasaýraǵan qamkóńil Ehoǵa muń shaǵýmen — zaryn tyńdap, kóńilin jubatyp, janashyrlyq bildirýin surap jalbarynýmen ótip jatty; sondaı-aq, ol Sancho qaıtyp oralǵansha qorek ete turatyn shópterdi izdestirýmen de aınalysty; aıta keterlik nárse, eger anaý úsh kúnnen keıin emes, úsh aptadan keıin kelse, onda Qaıǵyly Beıne Rysarynyń usqyny tipti týǵan anasy da tanymastaı ózgerip ketken bolar edi.

Já, meıli ol óleń qurastyryp, kúńirene kúrsinip jata bersin, endi biz elshilik sapary kezinde Sancho Pansanyń basynan qandaı jaǵdaı ótkenin áńgimeleıik, al onyń basynan mynadaı jaǵdaı ótken edi: kúre jolǵa shyǵyp alǵannan keıin ol Tobosoǵa qaraı baǵyt ustaǵan-dy, sóıtip erteńine tap sol ana joly ózin kórpege salyp qaqpaqyldaý sekildi jaǵymsyz nárse jasalǵan beketke kelip jetti; oǵan jóndep kóz toqtatyp ta úlgermeı jatyp, kenet ózin ana jolǵydaı áýede joǵary-tómen ushyp júrgendeı sezimge tap boldy, sondyqtan onyń munda túskisi kelmeı qaldy, al shyndyǵynda munda osyndaı bir kidiris jasaıtyndaı mezgilde kelip jetken, óıtkeni túski tamaqtyń ýaqyty edi, talaı zamannan ystyq as ishpeı júrgen buǵan osy bir qajettiligin óteýdiń reti kelip-aq turǵan.

Túserin álde túspesin bilmeı eki oıly bolǵanymen, jańaǵy qajettiliktiń jetegimen beketke qaraı jaılap jaqyndaı bergen. Biraq, tap osy kezde ishten eki adam shyǵa kelip, muny kórgen boıda-aq tanyp qoıdy. Sóıtip, biri ekinshisine qarap:

— Mynany qarańyz, senor lısensıat! Myna salt atty — anaý álgi shytyrman oqıǵa izdeýshimizdiń úıindegi kútýshi áıel aıtqan, qojaıynymen birge atqosshy retinde saparǵa attanǵan Sancho Pansa emes pe? — dedi.

— Tap sonyń ózi ǵoı, oǵan qosa Don Kıhotymyzdyń atyn minip keledi, — dep jaýap qatty lısensıat.

Olardyń muny birden tanyǵan sebebi, bul ekeýi — ana joly Don Kıhottyń kitaptaryn tekserýden ótkizip, olarǵa úzildi-kesildi úkim shyǵarǵan sváshennık pen shashtaraz — óziniń selolasy bolatyn. Sancho Pansa men Rosınantty tanyǵan, Don Kıhot jaıynda surap bilýge ańsary aýǵan ekeý bunyń janyna jaqyndady, sol arada sváshennık onyń atyn atap, oǵan bylaı dep til qatty:

— Dostym Sancho Pansa! Qojaıynyń qaıda?

Sancho Pansa da olardy jazbaı tanyp, myrzasynyń qaı jerde jáne qandaı ahýalda ekenin bulardan jasyryp qalýǵa bekindi, sondyqtan qojaıyny asa mańyzdy bir ispen aınalysyp jatqanyn, al onyń qandaı is ekenin jany shyǵyp ketse de aıtpaıtynyn málim etti.

— Jo-joq, munyń bolmaıdy, Sancho Pansa, — dep qarsylyq bildirdi shashtaraz, — eger onyń qaıda ekenin aıtpasań, onda biz basqa oıǵa bekinemiz, — tipti qazirdiń ózinde solaı oılaı bastadyq, — atyn minip júrgenińe qaraǵanda sen ony óltirip, dúnıe-múlkin tonap aldy dep bilemiz. Anaý-mynaýdy qoı da, bizge myna attyń ıesin taýyp ber, áıtpese kóresińdi kórsetem.

— Siz óıtip qorqytpańyz, men bireýdi tonap-óltirýmen shuǵyldanatyn adam emespin, olardy óltirse óz taǵdyry men jaratqan óltirsin. Qojaıynym qazir taýda óz qalaýymen kúnálary úshin kúńirenip jatyr.

Sol arada Sancho ózine ózi ıe bola almaı bar syryn aqtaryp saldy, Don Kıhotty qandaı jaǵdaıda qaldyrǵanyn da, onyń qandaı oqıǵalardy bastan keshkenin de, qojaıyny esi kete ǵashyq bolǵan senora Dýlsıneıa Tobosskaıaǵa, ıaǵnı Lorenso Korchýelonyń qyzyna, arnalǵan hatty tabys etý úshin óziniń, Sancho Pansanyń, qalaı saparǵa attanǵanyn da aıtyp berdi. Sváshennık pen shashtaraz Sancho Pansanyń aýzynan estigen myna habarǵa qatty tańyrqandy, Don Kıhottyń shalyq urǵan adam ekeni jáne esalańdyqtyń qandaı túrine shaldyqqany ózderi úshin qupıa syr bolmaǵanymen, olar qashan da bolsyn taǵy da taǵy tańyrqanýdan tanbaıtyn. Olar Sancho Pansadan senora Dýlsıneıa Tobosskaıaǵa ákele jatqan hatty kórsetýin surady. Anaý hattyń atalmysh qoıyn dápterdiń bir paraǵyna jazylǵanyn jáne Don Kıhottyń ony alǵash kezdesken eldi mekende qaıta kóshirtip alýǵa ámir etkenin aıtty; alaıda, sváshennık hatty kórsetýin ótinip, ádemi qoltańbamen kóshirip bere alatynyn eskertti. Sancho Pansa qoınyna qolyn júgirtip, árli-berli izdep, dápterdi aqyry tappaı qoıdy, ol tipti ony kúni búginge sheıin izdese de báribir tappaǵan bolar edi, óıtkeni dápter Don Kıhottyń ózinde qalǵan-dy, ony buǵan berýdi umytyp ketken, al muny oǵan eskertý Sanchonyń qaperine de kirmegen. Qoıyn dápterdiń joq ekenin bilgen Sanchonyń óńi qaǵazdaı qýaryp ketti, odan soń qaıtadan o jer, bu jerin jantalasa qarmalanyp, dápterdiń joqtyǵyna qaıtadan kóz jetkizgen soń, dereý qos qolymen saqalyna jarmasa ketip, jarty bólegin julyp aldy, onymen de tynbaı órshelenip judyryǵymen óz betine ózi bes-alty ret salyp-salyp jiberip, murnyn qanatyp tastady. Muny kórgen sváshennık pen shashtaraz odan ne bolǵanyn, nege bulaı ózine-ózi qol jumsap jatqanyn surady.

— Maǵan ne boldy deısizder me? — dep daýystap jiberdi Sancho. — Ońbaıtyn nárse boldy: aıdyń-kúnniń amanynda degendeı, qas qaǵym sátte úsh qodyqtan aırylyp qaldym, átteń-aı, ár qaısysy tutas bir qamal-saraıǵa tatyrlyq edi.

— Qalaısha? — dep surady sváshennık.

— Dýlsıneıa Tobosskaıaǵa arnalǵan hat pen qojalyǵynda qalǵan tórt álde bes qodyqtyń úsheýin maǵan berý jónindegi myrzamnyń jıen qaryndasyna buıryǵy bar qoıyn dápterdi joǵaltyp aldym, — dep túsindirdi Sancho.

Sol arada ol sur eseginiń qalaı qoldy bolǵanyn baıan etti. Sváshennık onyń kóńilin jubatpaqqa tyrysyp, izdep tapqan kezde qojaıyny oǵan jańa buıryq jazyp beretinin, biraq qazirgi tártip pen zańǵa sáıkes qaǵazdyń úlken paraǵyna jazatynyn, sebebi qoıyn dápterdiń betine túsirilgen vekseldi eshkimniń qabyldamaıtynyn, tólem de jasamaıtynyn aıtty.

Sancho bul ýájge toqtady da, ondaı jaǵdaıda Dýlsıneıaǵa arnalǵan hattyń joǵalyp ketkenine onsha qaıǵyrmaıtynyn, óıtkeni túgelge jýyq jatqa biletinin, ony bulardyń qashan bolsyn, qaı jerde bolsyn óz aýzynan jazyp alýǵa yqtıarly ekenin habarlady.

— Endeshe, aıta ber, Sancho, biz jazyp alaıyq, — dedi shashtaraz.

Hattyń mazmunyn eske túsirmekke tyrysqan Sancho Pansa qaıta-qaıta jelkesin qasyp, teńselip, salmaǵyn birese bir aıaǵyna, birese ekinshi aıaǵyna aýystyrýmen boldy, birese joǵary, birese tómen qarady, saýsaǵynyń tyrnaǵyn jartysyna sheıin jemirip qoıdy, sóıtip ne aıtar eken dep tosyp turǵan sváshennık pen shashtarazdy ájeptáýir ýaqyt dal qylǵannan keıin aqyry bylaı dep málim etti:

— Qudaı aqy, senor lısensıat, bul hattan esimde qalǵannyń bárin shaıtan sypyryp-sıyryp ketken sekildi. Áıteýir onyń: “Asa qudiretti jáne kóńilshek senora” dep bastalatynyn bilem.

— Qoı, kóńilshek bolmas, — dep túzetti ony shashtaraz, — abzaly, “aq kóńildi” nemese “bıligi ústem senora” bolar.

— Iá-ıá, solaı, — dedi Sancho. — Ári qaraı, eger qara basyp umytyp qalyp júrmesem bylaı delinetin... eger qara basyp umytyp qalmasam: “Qatty kúızelgen ári uıqtamaı júrgen, ári jaraqattanǵan jan qolyńyzdan súıedi, jaqsylyqty bilmeıtin jáne eshkim tanymaıtyn sulý” delinetin, sosyn oǵan densaýlyq jáne túrli aýrý tileıtini jaıynda aıtylatyn, — qysqasy, osyndaı biraz nárse sóz bolatyn, al eń sońynda: “Óle-ólgenshe bir sendik Qaıǵyly Beıne Rysary” dep aıaqtalatyn.

Sancho Pansanyń keremetteı qaperi eki jolaýshyny kúlkige qaryq qyldy, oǵan rasymen qaıran qalǵandaryn aıtyp, álgi hatty taǵy da eki ret jatqa oqyp berýin surady, al bular, óz tarapynan, ony este saqtap qalmaqqa jáne reti kelgende qaǵazǵa túsirmekke ýáde etti. Sancho hatty taǵy da úsh márte jatqa aıtyp, ne qıly sandyraq sózdi kózinen tizdi. Odan soń qojaıyny tap bolǵan túrli kepter jaıynda baıandap berdi, biraq túsýge táýekeli jetpeı turǵan myna bekette ózin qalaı qaqpaqyldaǵandaryn jasyryp qaldy. Oǵan qosa, senora Dýlsıneıa Tobosskaıadan unamdy jaýap bolatynyn aldyn-ala sezip-bilgen qojaıyny qazir ımperatorlyq nemese, quryǵanda, koróldik oryntaqty ıemdenýge qulshynyp otyrǵanyn málim ǵyp, ekeýara osylaı bátýalasqandaryn jáne Don Kıhottyń batyrlyǵy men bileginiń kúshin qaperge alǵanda munyń túk qıyndyǵy joqtyǵyn habarlady; sóıtip osynyń bári iske asqan kezde Don Kıhot ony, Sanchony, úılendirmek, óıtkeni oǵan sheıin munyń qatyny ana dúnıege attanyp ta ketpek, oǵan tipti záredeı kúmán joq, sonan soń qojaıyny oǵan ımperator hanymynyń kútýshi áıelin aıttyrady, bul áıel orasan úlken ári baı qojalyqtyń murageri bop tabylady jáne qojalyǵy qurlyqta ornalasqan, anaý álgi shaǵyn aral, shaıtan aral deıtinderden aýlaq, óıtkeni ondaı jerler qazir oǵan onsha unamaıdy. Munyń bárin Sancho demil-demil murnyn tazalap turyp, barynsha baısaldy ári beıkúná keıipte baıan etti; selolastary sony kórip, beıshara Sanchonyń da aqyl-oıyn elittirip áketken bolsa, Don Kıhottyń dánekústigi qandaı dárejege jetkeni degen oıdan taǵy da tań-tamasha bolysty. Alaıda olar ony burys oıdan aınytyp durys jolǵa salýǵa talap qylǵan joq: óz oıynyń jetegimen júre berse kóńili tynysh bolady dep túıdi, oǵan qosa onyń neshe alýan qıalı áńgimesin tyńdaý da bular úshin bir ǵanıbet nárse edi. Sondyqtan olar buǵan qojaıynynyń deni-qarny saý bolýyn tilep qudaıǵa jalbarynýdan jalyqpaýy keregin, óıtkeni kúnderdiń kúninde, ózi aıtqandaı, ımperator bolýy nemese, az degende, arhıepıskop atanýy, nemese basqa bir joǵary laýazymǵa ıe bolýy — ábden-aq múmkin jáne oryndalýy da ońaı nárse ekenin aıtty. Buǵan Sancho bylaı dep jaýap qatty:

— Senorlar! Rasynda da, taǵdyr tabanyn taıǵanaqtatyp, qojaıynym ımperator emes, arhıepıskop bolý jaıyndaǵy oıǵa jabysyp qalsa ne bolady? Kezbe arhıepıskoptar atqosshylaryna ádette qandaı syı-sıapat jasaýshy edi, sony aldyn-ala bilip qoısam dep em.

— Dástúrli syılyq mynadaı, — dedi sváshennık, — mundaıda ádette oǵan dindarlardyń shaǵyn qaýymyna basshylyq etý tapsyrylady, sondaı-aq olardyń jan syryn tyńdaý mindeti qosa júktelýi de múmkin, nemese shirkeýge kishi dinı qyzmetker bop taǵaıyndalýy yqtımal, al olar jaqsy jalaqy alady, oǵan qosa tap sondaı iri mólsherdegi kóldeneń tabysy taǵy bar.

— Biraq, bul úshin, — dep qarsylyq bildirdi Sancho, — atqosshy úılenbegen adam bolýy jáne, eń az degende, shirkeýde qyzmet eterlik qabilet baıqatýy kerek qoı. Olaı bolsa, báriniń quryǵany, óıtkeni, eń áýeli aıtarym, men úıli-barandy adammyn, ekinshiden, saýatym joq! Sonda deımin-aý, qojaıynym kezbe rysarlar arasynda qalyptasqan dástúrge saı ımperator bolǵysy kelmeı, arhıepıskop bolýǵa ańsary aýsa men qaıtpekpin?

— Ýaıym jeme, dostym Sancho, — dep shashtaraz sózge aralasty, — qojaıynyńdy úgitteımiz, túsindiremiz oǵan, arhıepıskop bolmaı, ımperator bolǵany rysarlyq ustanymyna saı keletininn aıtamyz, onyń ústine bul oǵan áldeqaıda ońaıǵa túsetin sharýa, sebebi ol ózi oqyp-toqýdan góri opyryp-japyrýǵa beıimdeý ǵoı.

— Maǵan da solaı sekildi kórinedi, — dep kelise ketti Sancho, — biraq esterińizge salyp qoıaıyn: onyń qolynan kelmeıtin nárse joq. Al endi ózim qudaıǵa ony ózine de ońtaıly, meni de jarylqaıtyn jaqqa qaraı baǵytta dep jalbarynatyn bolam.

— Sen salıqaly adamnyń sózin aıtyp tursyń, — dedi sváshennık, — oǵan qosa shynaıy hrıstıansha áreket jasamaqsyń. Biraq qojaıynyńdy álginde óziń áńgimelep bergen, ózine-ózi tilep alǵan maǵynasyz azabynan qalaı aryltamyz, mine qazir endi sol jaıynda aqyldasýymyz qajet. Osynyń jaıyn oılastyrý úshin jáne júrek jalǵap alý úshin, — mezgili boldy ǵoı, — beketke kirgenimiz jaman bolmas edi.

Sancho olarǵa ishke kire berýlerin ótinip, ózi osy arada kúte turatynyn, onda nege kirmegenin jáne ne sebepti oǵan kirýge bolmaıtynyn keıin túsindire jatatynyn aıtty, sosyn ózine ystyq tamaq, al Rosınantqa suly ákep berýlerin surady. Olar aýlaǵa kirip ketti de, bul syrtta turyp qaldy, kóp uzamaı shashtaraz oǵan tamaq ákelip berdi. Budan keıin sváshennık pen shashtaraz oılaǵandaryn qalaı oryndaýǵa bolatyny jaıynda uzaq otyryp keńesti, sóıtip aqyry sváshennık Don Kıhottyń kóńilinen shyǵatyndaı ári kózdegen maqsattarymen úılesim tabatyndaı bir amal oılap tapty, anyǵyraq aıtqanda — ol shashtarazǵa mynadaı oıǵa kelgenin málim etti: ol ózi qańǵybas bıkesh bop kıinbek, al shashtaraz bar ónerin salyp onyń malaıy sekildi súdin tabýǵa tıis, sóıtip olar osyndaı keıipte Don Kıhotqa attanady, barǵan soń bul, sváshennık, jábir kórgen, qorǵansyz bıkeshtiń túrine enip odan bir buıymtaıyn oryndaýyn ótinedi, al aıbyndy kezbe rysar retinde anaý bul ótinishti, sóz joq, aıaq asty qaldyrmaıdy. Aıtylmaq buıymtaıdyń mán-jaıy mynadaı bolatyn: Don Kıhot bıkeshke erip baryp, ar-namysyn qorlaǵan áldebir jaýyz rysardan kek áperýge tıis edi; oǵan qosa, anaý qashan jaýyz rysardyń tıisti sybaǵasyn bergenshe bıkesh odan betperdesin de sheshpeýge, sondaı-aq eger áldene jaıynda bilgisi kelip suraq qoıar bolsa, eshqaısysyna jaýap ta qaıtarmaýǵa keńshilik etýin ótinbekshi edi. Sóziniń sońynda sváshennık eger osyndaı shart qoıylsa Don Kıhottyń esh oılanbaıtynyna, sóıtip ony osyndaı jolmen ana jerden shyǵaryp alatyndaryna jáne amaldap seloǵa jetkizetinderine nyq senim bildirdi, al seloǵa barǵan soń bular esalańdyqtyń munshalyqty erekshe túrin emdeýdiń taǵy bir amalyn qarastyra jatady ǵoı.

HHÚİİ taraý

Sváshennık pen shashtarazdyń kózdegen maqsatyna qalaı jetkeni týraly, sondaı-aq osynaý teńdesi joq hıkaıa betterinde aıtyp ótýge turarlyq basqa da nárseler jóninde

Shashtaraz sváshennıktiń oılap tapqan amalyna daý aıtqan joq, kerisinshe, qýana qoshtady, sóıtip olar buny qolma-qol iske asyrýǵa kiristi. Beketshiden áıeldiń kıim-keshegi men bas kıimin taptyryp aldy, kepildikke sváshennıktiń sý jańa sýtanasyn qaldyrdy. Buqanyń sur tústi álde jıren tústi ekeni belgisiz jalbyraq quıryǵynan shashtaraz ózine sala qulash saqal jasady, beketshi bul quıryqty ádette taraq túırep qoıý úshin paıdalanatyn. Beket ıesiniń zaıyby bul dúnıelerdiń nemenege qajet bolǵanyn surady. Don Kıhottyń nágúmandyǵy jaıynda qysqasha túrde baıan etip, qazirgi kezde onyń taýda jatqanyn habarlaǵan sváshennık osynaý asaı-múseıdiń bári ony sol jerden shyǵaryp alý úshin qajet bop turǵanyn túsindirdi. Beketshi men zaıyby onyń nágúman atandyrǵan adamy — ana joly ózderinde toqtaǵan, bálzamdy oılap tapqan kisi ekenin, kóz aldarynda kórpemen áýede qalyqtaǵan atqosshynyń qojaıyny ekenin birden seze qoıdy, sóıtip sol arada sváshennıkke onyń bekette bastan ótkergeniniń bárin túgel jaıyp saldy, Sanchonyń sonshalyqty jasyrǵan syryn da qalys qaldyrmady. Aqyr sońynda beketshiniń áıeli sváshennıkti kelistirip turyp kıindirdi: oǵan shuǵadan tigilgen, báriniń de ortasynda tiligi bar, jalpaqtyǵy alaqandaı qara barqyttan jolaq júrgizilgen ıýbka, jasyl barqyttan tigilgen, astary aq atlas korsaj kıgizdi — ıýbka sekildi, bul da koról Vamba zamanynan qalǵan dúnıe edi. Al, áıel bas kıiminiń ornyna sváshennık ózi túnde tósekke jatqanda kıetin, syryp tigilgen kenep telpegin kıgendi qolaı kórdi, mańdaıyn kenep tindi qara matanyń qıyǵymen baılady, sol matanyń taǵy bir bóleginen betperde jasap aldy, onysy óte úılesimdi shyǵyp, beti men saqalyn túgel kómkerip turdy. Báriniń syrtynan qol shatyr ornyna qoldanýǵa bolatyndaı etegi eresen jalpaq qalpaqty bastyra kıdi, odan soń ıyǵyna jamylǵysyn ildi de, qashyryna birqyryndap áıeldershe jaıǵasty; al, álginde aıtylǵandaı, buqanyń saltaq-saltaq quıryǵynan jasalǵan, jartylaı bozǵyltym, jartylaı jıren saqaly beline túsken shashtaraz ekinshi qashyrǵa qondy.

Sóıtip ekeýi jıylǵandarmen qoshtasty, olardyń arasynda meıirimdi Marıtornes te bar edi, ol óziniń kúnákar pende ekenine qaramastan osynaý taýqymeti mol ári shynaıy hrıstıandyq bastama bop tabylatyn isteriniń sátti aıaqtalýyn surap jaratqanǵa jalbarynýǵa ýáde etetinin aıtty. Biraq, beketten bylaı shyǵyp úlgermeı jatyp, aıaq astynan sváshennıkke óziniń álem-jálem kıinip, ádepsizdikke urynǵany jaıynda, óıtkeni din qyzmetkerine tipti izgi maqsat úshin bolsa da bulaısha álemishtený jaraspaıtyny jaıynda oı kele qaldy; sóıtip, osy oı-tujyrymyn shashtarazǵa aıtyp bergen soń, oǵan kıimderin aýystyryp kıýge usynys jasady. Sebebi, dedi sváshennık, onyń uǵymynsha, shashtaraz qorǵansyz bıkeshti, al ózi onyń malaıyn beınelegeni jón bolmaq: sonda ǵana ol dinı dárejesin onsha jaıdaqtaı qoımaıdy; al ágárakı shashtaraz buǵan kelispese, onda bul Don Kıhotty shaıtan alyp ketse de ármen qaraı attap baspaıdy. Osy arada olardyń qasyna Sancho kelgen edi, kıgen kıimderiniń túrin kórip kúlkige bir jaryp qaldy. Shashtaraz bolsa, bul kezde sváshennıktiń usynysyn basy bútin maquldaǵan-dy, sóıtken soń anaý oılap tapqan amalynyń mán-jaıyn túsindirý maqsatynda shashtarazǵa Don Kıhottyń aldynda ózin qalaı ustaýy keregin, ony ilestirip áketý úshin, sóıtip mánsiz de maǵynasyz opynysyn ótkeretin oryn retinde tańdaǵan ıt baılasa turmaıtyn meńireý túkpirdi tastap shyǵýy úshin oǵan ne aıtýy keregin úırete bastady. Shashtaraz buǵan jaýap retinde bireýdiń jón silteýinsiz-aq bárin oıdaǵydaı atqaryp shyǵa alatynyn málim etti. Don Kıhot jatqan shatqalǵa jetkenshe kıim aýystyrmaı tura turmaq bolǵan ol kıim-keshegin jınap salyp qoıdy, al sváshennık atalmysh saqaldy jaqsylap tańyp aldy, sóıtip olar Pansanyń bastaýymen saparlaryn ármen jalǵady; jolaı Sancho olarǵa qojaıyny ekeýi taýdan jolyqtyrǵan delquly týrasynda baıandap berdi, biraq shamadan men onyń ishinen tabylǵan nárseler jaıyn jasyryp qaldy, óıtkeni bul myqtymyz bylaısha ańǵaldaý kóringenimen, aqshaǵa aıryqsha ashkóz adam edi.

Erteńine olar myrzasyn qaı jerde qaldyrǵanyn jańylmaı tabýy úshin belgi retinde tastap otyrǵan Sanchonyń butaqtaryn ushyratty; jer bederin shyramytqan ol osy aradan shatqaldar bastalatynyn, eger senor Don Kıhotty qutqarýǵa shynymen-aq kómegi tıetin bolsa kıimderin aýystyryp kıer shaq týǵanyn jarıa qyldy; aıta keter nárse, olar Sanchoǵa Don Kıhottyń kózine mundaı kıimmen kórinýdiń qanshalyqty mańyzdy ekenin, tek osynyń arqasynda ǵana ony qazirgi jan túrshigerlik tirshiligin ózgertýge májbúr ete alatyndaryn túsindirip, ózderiniń kim ekeni jáne tanıtyn-tanymaıtyny týrasynda jumǵan aýzyn ashpaýyn qatań túrde eskertken edi; eger ol Sanchodan hatty tapsyrdyń ba dep surasa, — al onyń suramaı qoımaıtyny anyq, — onda bul: tapsyrdym, biraq Dýlsıneıa saýatsyz bolǵandyqtan jaýabyn aýyzsha qaıtardy, eger shat-shálekeıim shyǵyp ashýlanǵanymdy qalamasa, osy jaýapty estigen boıda-aq asa mańyzdy bir sharýaǵa baılanysty dereý ózime kelip jetsin, dep ámir etti, deýi kerek; bular da qarap qalmaı óz ýájin aıtpaq, osylaısha ony táýirleý tirlik keshýge bolatyn jerge alyp shyǵatyndary sózsiz, sóıtip bulardyń qolǵabys-kómegi nátıjesinde Don Kıhot ımperatorlyq demeı-aq qoısaq ta, áıteýir, koróldik oryntaqqa aparatyn jolmen jyldam basyp júrip ketpek, — al, arhıepıskop atanýǵa ıegi qyshymasa da bolady. Sancho munyń bárin zeıin qoıa tyńdap, kóńiline túıip, qojaıynyna arhıepıskop emes, ımperator bolýǵa keńes bermek nıetteri úshin alǵysyn aıtty, óıtkeni atqosshysyn kezbe arhıepıskoptan góri ımperatordyń molyraq jarylqaıtynyna senimi kámil-di. Buǵan qosa ol aıashynyń qaıtarǵan jaýabyn, abzaly, Don Kıhotqa óziniń burynyraq baryp jetkizgeni durys shyǵar, — bálkim, ony ana jerden alyp shyǵýǵa sonyń ózi-aq jetkilikti bop qalar, sonda bular bos áýre-sarsańǵa túspes edi, degendi aıtty. Sanchonyń oıyn óte oryndy dep tapqan olar mynaý myrzasy jaıynda habar-oshar ákelgenshe tosa turǵandy jón kórdi.

Sancho kóp ańǵardyń birine enip kózden tasa boldy, al mynalar jartastar men ár jerde bir qaraýytqan aǵash shoqtarynyń saıaly kóleńkesimen syldyrap bulaq aǵyp jatqan ańǵarda qaldy. Aptapty kún, — oqıǵanyń bul óńirde kún asa qatty ysıtyn tamyz aıynda ótip jatqanyn aıta ketken lázim, — kúndizgi ýaqyt, — atap aıtqanda, kúndizgi saǵat úshtiń mezgili, — osynyń bári kóz aldarynan kórinis bergen ásem alańqaıdy odan ári tartymdy etip, Sancho qaıtyp oralǵansha osy jerde bola turýǵa degen yqylastaryn arttyra tústi jáne olar osyǵan nyq baılam jasady. Sóıtip, kóleńkede demalyp otyrǵan jolaýshylar kenet álde bir aspap áýeziniń súıemeldeýinsiz-aq jan terbeıtin jaǵymdy áýendi estip tańyrqanyp qaldy, óıtkeni olar bul mańaıdy mynadaı asqan sheber ánshi júretin oryn dep múldem oılamaǵan-dy. Kópshilik qaýym uǵymynda toǵaılar men kókoraı shalǵyndy jerlerdi bal tańdaı baqtashylar jaılap alǵan deıtin túsinik bar, biraq bul aqıqattan góri, aqyndardyń oıdan shyǵarǵan ótirigine jaqyndaý túsinik qoı. Qarapaıym baqtashynyń áýselesi kelmeıtin, astananyń kózi ashyq, kóńili oıaý turǵyny ǵana shyǵara alatyn óleń joldarynyń ánge qosylyp jatqanyn ańǵarǵan bular ań-tań bop ańyryp qaldy! Jáne olar qatelespegen de bolatyn, óıtkeni atalmysh óleń joldary mynadaı edi:

Súıgenińniń ılikpeıtin sebebi ne, ińkár ǵyp?
Tákapparlyq.
Qandaı sonda endi maǵan qalǵan is?
Qyzǵanysh.
Ol ne nárse, júrgizetin jyraqtaý?
Unatpaý.
Olaı bolsa, júrekti qan jylatpaý
Múmkin emes, endi oǵan jol jabyq.
Senimimdi alyp ketti olja ǵyp:
Tákapparlyq, qyzǵanysh pen unatpaý.
Qaýip qandaı, qoıatuǵyn qusa ǵyp?
Qushtarlyq.
Azap artyp júrgen maǵan qandaı kúsh?
Jazmysh.
Kim osylaı bolsyn dep ámir taratqan?
Jaratqan.
Olaı bolsa, ótpegenim saraptan,
Jaza almaıdy emdep meni dári de,
Sebebi, sony hosh kórip tur bári de:
Qushtarlyq, jazmysh jáne jaratqan.
Kúıinishti kóbeıtetin, paıdasy az qaı qylyq?
Tabandylyq.
Opyndyrǵan meni qandaı qatygez?
Aqyl-es.
Ne nárseni ardaq tutty boıymdaǵy ańqaýlyq?
Densaýlyq.
Olaı bolsa, mahabbatym kóp jaýlyq
Jasaǵannan qulamaqpyn qurdymǵa,
Sezimmenen eseptespes qur myna,
Tabandylyq, aqyl-es pen densaýlyq.

Kúnniń mezgili, jyldyń maýsymy, adam aıaǵy baspaǵan jer, ánshiniń daýysy men óneri — osynyń bári eki jolaýshynyń júregin qýanysh pen shattyqqa toltyrdy, qybyr etip qozǵalmaǵan kúıi án qaıta bastalar dep kútip qaldy; biraq únsizdik jalǵasa berdi de, bular osynaý keremet ásem daýystyń ıesin izdep tappaqqa nıet qyldy. Sóıtip, osy oılaryn iske asyrmaqqa endi-endi oqtalǵan sátterinde álgi daýys bulardy dereý otyrǵan jerlerine qaıta qonjıtyp, qaıtadan shyrqatyp sala berdi de, myna bir sonetti aıtty:

Qasıetti dostyq! Támam jurtty tań qyla,
Shyn beıneńdi bir kórsetip berdiń de,
Pák kúıińde kettiń zaýlap zeńgirge,
Empıreıge, qaıǵy-muńsyz qaýymǵa.
Sol jerden, sol qıannan tamyr ustap,
Jalǵandyq aqıqatty jeńbesin dep,
İzgilik zulymdyqqa erik bermesin dep,
Jón siltep, tursyń bizge, joldy nusqap.
Jerge túskin nemese salǵyn tyıym
Keıpińdi kıgen azǵyndarǵa kúnákar,
Jer betiniń qasireti kókeıin tesken.
Áıtpese, munda kún týar qıyn,
Taǵylyq jaılap taǵy da, qaıta tabar
Qalybyn áý bastaǵy astan-kesteń.

Án aýyr kúrsinispen aıaqtalyp, jolaýshynyń ekeýi de ánshi taǵy bir án aıta ma degen úmitpen qulaq tosyp qaldy; biraq ásem áýenniń sońy óksip jylaý men ókinish-zarǵa ulasyp ketkendikten olar daýysy qanshalyqty unamdy bolsa, zar-kúıigi sonshalyqty zapyrandy osynaý baqytsyz jannyń kim ekenin bilmekke yntyqty; sóıtip, jartasty aınalyp ótken sátte-aq qarsy aldarynda symbaty men surqy Sancho Pansa Kardeno hıkaıasyn áńgimelep bergen kezde sýrettegen adamǵa aına-qatesiz uqsas bireýdiń turǵanyn kórdi; álgi adam bul ekeýiniń aıaq asty tap bola ketkenine bylq etpedi, — beıne bir qalyń oıǵa batqan kisishe, basyn keýdesine túsirgen qalpy turǵan ornynan tapjylmady, tek bular onyń qarsy aldyna barǵan kezde ǵana kóz qıyǵyn tastady, sonan soń qaıtyp qaraǵan joq. Sváshennık onyń qasiret-qaıǵysynan habardar bolatyn, óıtkeni keıbir nyshandarǵa qarap ony birden tanı qoıǵan-dy, sondyqtan tili maıda, sózge sheber adam bolǵandyqtan janyna jaqyn baryp, qysqa da nusqa, biraq meılinshe kóńilge qonymdy sózdermen mynadaı músápir kúıde tirlik keshkendi qoıǵany jón ekenin, óıtpegen jaǵdaıda kórer kúni shekteletinin, eń úlken baqytsyzdyq ta osy bop tabylatynyn dáleldeýge tyrysyp baqty. Kardeno bul kezde aqyl-esi saý, qalypty ahýalda bolatyn, jıi-jıi oralyp soǵyp janyn bıdaıdaı qýyratyn esirik buıdasynan az ýaqytqa bolsa da erkindik alǵan shaǵy edi, sondyqtan kıgen kıimderi osynaý qý medıen túzde jolyqtyryp júrgen jandarynan múldem bólek myna beıtanystar ony qatty tańyrqantty, al olar, sváshennık sózinen aıqyn ańǵarylǵandaı, bunyń jeke basyna qatysty ister jóninde quddy barshaǵa málim jáıt tárizdi áńgime ete bastaǵan shaqta tańyrqaýynda tipten shek bolmady; sol sebepti ol bularǵa bylaı dep til qatty:

— Sizder kim bolsańyzdar da, senorlar, meıirban jandarǵa da, sondaı-aq áredik-áredik zulym jandarǵa da árdaıym qarasyp turatyn qudirettiń ózi maǵan, sory arylmaǵan beıbaqqa, osynaý ári shalǵaı, ári adam mekendeıtin jerden jyraq túkpirde aqjúrek jandarmen jolyǵysýǵa jazǵanyn kórip turmyn, olardyń osyndaı tirlik keshýimniń qandaı aqylsyzdyq ekenin san-alýan ári kóńilge qonymdy mysaldar arqyly naqtyly dáleldep, ózimdi keńdeý jolǵa salyp jibermekke tyrysqanyn sezip turmyn. Biraq, ózime bek jaqsy málim nárselerden beıhabar ekenińizdi, anyǵyraq aıtqanda, ondaı jaǵdaıda onyń ornyn jańa, burynǵydan da asqan qasiret basatynyn ózim óte jaqsy bilem, mine sol sebepti de meni shalyq urǵan dep baǵalaıtyndaryńyz, ol da eshteńe emes-aý, naǵyz naqurys sanaıtyndaryńyz kámil. Árıne, buǵan tańyrqaı qoıatyn da bálendeı eshteńe joq, óıtkeni basymnan ótken baqytsyzdyqtardy kóz aldyma árdaıym ásirelep kórsetetin oı-qıalymnyń pármendiligi sonsha jáne onyń ózimdi qurdymǵa qaraı qoldy-aıaqqa turǵyzbaı qýalap bara jatqany sonsha, oǵan qarsylyq bildirerlik qaýqarym qalmaǵandyqtan birtin-birtin jansyz qara tasqa aınalyp bara jatqandaımyn, qazir men eshteńe sezbeımin de, eshteńe túsinbeımin de. Qandaı qasiretke ushyraǵanymdy tek sony basqa bireýler esime salyp, osynaý derttiń yqtıarynda bolǵan shaǵymda ne búldirgenimdi aıtyp bergen kezde ǵana uǵyna bastaǵandaı bolam, sóıtken soń maǵan tekten-tek qaıǵyǵa batyp, taǵdyr-talaıyma nálet jaýdyryp, ózimdi-ózim aqtap alý maqsatynda qulaq qoıýǵa yqylasy bardyń bárine esersoqtyqqa salyný sebebimniń syryn ashý ǵana qalady, óıtkeni parasat-paıymy bar jandar sebebin bilgen soń saldaryna tańyrqamaıdy, tipti dertime daýa bermegen kúnniń ózinde de aıyp-kiná artpaıdy, jan qaıǵyma degen janashyrlyq sezimderi ustamsyzdyǵyma degen óshpendilikterin óshiredi. Eger, senorlar, sizder de maǵan dáp sol basqalar kózdegen maqsatpen kelgen bolsańyzdar, onda menimen qaıtadan osynshalyqty tereń oıly suqbat júrgizbes buryn áýeli ózime jolyqqan ne qıly qyrsyqtyń uzyn yrǵasy jaıyndaǵy áńgimemdi tyńdap alyńyzdar: bálkim, sonda jubatý bermes qaıǵyma jubatý aıtyp ta áýre bolmassyzdar.

Jolaýshylardyń ekeýine de keregi osy edi — ne sebepten mundaı dertke shaldyqqanyn Kardenonyń óz aýzynan estý olar úshin ǵanıbet nárse-tuǵyn, sondyqtan eger ózi yqylas bildirmese, ony saýyqtyrýǵa da nemese jubatýǵa da tyryspaıtyndary jaıynda aldyn-ala ýáde etken olar hıkaıasyn aıtyp berýge ótinish jasady, budan soń qaıǵyly kavalero adam aıarlyq hıkaıasyn birneshe kún buryn dálme-dál derlik tap sol Don Kıhot pen eshki baǵýshyǵa sıpattap bergen sózdermen baıan ete bastady, al tarıhtan málim bop otyrǵanyndaı, ol áńgime sonda dáriger Elısabat pen Don Kıhottyń rysarlar qaýymynyń ar-namysyn qorǵashtaı beretin qyńyrlyǵy qyrsyq bop jabysyp aqyry aıaqtalmaı qalǵan edi ǵoı. Alaıda, qazir endi sáti ońynan kelgen kezdeısoqtyq arqasynda soqpanyń qaıta oralýy keıindeı túsip, áńgimeni aıaǵyna deıin jetkizýge múmkindik týǵan-dy; sóıtip, áńgime don Fernando Amadıs Gallskıı jaıyndaǵy kitaptyń arasynan taýyp alǵan hatqa jetkende Kardeno ony jatqa biletinin jáne mazmuny myna tómendegideı ekenin málim etti:

L ý s ı n d a — K a r d e n o ǵ a

“Kún saıyn Sizdiń boıyńyzdan ózińizdi burynǵydan da artyq baǵalaýǵa mindetteıtin jáne májbúr etetin jańa qasıetter taýyp júrmin; sondyqtan, qaryzymdy ar-namysyma kir kelmeıtindeı túrde qaıtarýymdy hosh kórseńiz, bunyń bári óz qolyńyzda tur. Ákem Sizdi biledi jáne meni óte jaqsy kóredi, tilegimdi eshqashan aıaqasty etpeıdi; kerisinshe, eger meni shynymen qadir tutsańyz, — al qadir tutatynyńyz jaıynda maǵan ózińiz aıtqan edińiz jáne oǵan senbeıtindeı de negizim joq, — óz tarapyńyzdan da oıanatyn osyndaı tilekti oryndaýǵa ol árdaıym ázir”.

— Osy hat, buryn aıtyp ótkenimdeı, Lýsındany aıttyrý jónindegi tilegime túrtki boldy, sondaı-aq bul hat don Fernandony da Lýsında — zamanymyzdyń eń aqyldy ári parasatty áıelderiniń biri degen tujyrym jasaýǵa ıtermeledi. Onyń arman-oıymdy iske asyryp úlgertpeı-aq sharýamdy shaǵyndap tastaý jónindegi aram pıǵylyn oıatqan da osy hat bolatyn. Men don Fernandoǵa Lýsındanyń ákesi qoıǵan shartty habarladym; bul shart boıynsha qyzdy aıttyrý jónindegi sharýany ákemniń ózi qolǵa alýy kerek edi, al men bolsam bul jaıynda ákeme aıtýǵa júreksinip júrmin, kelisimin bermeı qoıa ma dep qorqamyn, dedim don Fernandoǵa, — árıne, ákem Lýsındanyń shyqqan tegin, qaıyrymdylyǵyn, alǵan tárbıesin, keskin-kelbetin qomsynady dep oılaǵandyqtan emes, joq, áste de olaı emes: onyń boıyna tán qasıetter kez-kelgen ıspan áýletiniń ajaryn keltiretini anyq edi; ákem maǵan gersog Rıkardonyń ózime qandaı mindet júkteıtini anyqtalǵansha úılený jaıyn qoıa turǵanymdy hosh kóretinin eskertken bolatyn. Qysqasy, don Fernandoǵa bul áńgimeni ákeme aıtýǵa batpaıtynymdy, bul kedergiden basqa da talaı kedergi jolyǵatyny týrasynda boıymdy úreı bılep júrgenin, onyń qandaı kedergi ekenin áli ashyp aıta almaıtynymdy, biraq áıteýir armanymnyń eshqashan oryndalmaıtynyn sezip júrgenimdi bildirip qoıdym. Buǵan jaýap retinde don Fernando ákemmen aradaǵy kelissózdi óz mindetine alatynyn, sóıtip qaıtkende de ony Lýsındanyń ákesimen jolyqtyrýdyń bir amalyn tabatynyn aıtty. Óı, baq qumar Marıı! Óı, qatygez Katılına! Óı, zulym Sýlla! Óı, opasyz Ganelon! Óı, satqyn Velıdo! Óı, kekshil Iýlıan! Óı, tıynnyń quly Iýda! Satqyn, zulym, kekshil jáne jaýyz pende! Qupıa syry men júreginiń qýanyshyn ózińe aǵynan jarylyp aqtarǵan beıshara jannyń qandaı kinásy bar edi? Saǵan qandaı jamanshylyq jasap edi ol? Ar-namysyńa nuqsan keletindeı, ózińe jamanshylyq ákeletindeı áldenendeı bir aqyl-keńes berip pe edi ol saǵan nemese áldenendeı bir sóz aıtyp pa edi ol? Biraq, kimge zar aıtyp, muńymdy shaǵyp otyrmyn men! Óıtkeni, bále-jalany aspan ǵalamsharlarynyń aǵyny ákelgen kezde, ol tas tóbemizden sarqyrap turyp quıylǵan kezde jer betindegi qandaı kúshtiń de oǵan toqtaý salarlyq sharasy bolmaıtyny, adamzat balasynyń aıla-amaly da onyń aldyn ala almaıtyny beseneden belgili nárse ǵoı. Don Fernando, aqsúıek áýletten shyqqan, parasatty, ózime óte qaryzdar kavalero, qandaı qyzǵa kóńili aýmasyn qushyryn qandyra alatyn jigit, ózimniń, beınelep aıtqanda, jalǵyz tal ári qolyma da áli ustap kórmegen qyzǵaldaǵymdy úzip alar dep kim oılaǵan! Biraq, osynaý paıdasy az ári pátýasyz ókinishterdi jaıyna qaldyraıyq ta, qaıǵyly áńgimemniń úzilgen jibin qaıta jalǵaıyq. Sóıtip, qasynda bolǵanym don Fernandoǵa aıar da zulym oı-pıǵylyn iske asyrýǵa kedergi keltiretindikten, satyp alǵan alty atyma tóleıtin aqsha ákelýiń kerek degen jeleýmen meni aǵasyna attandyrǵandy jón kórdi; bul attardy ol ádeıi, meniń kózimdi joǵaltý maqsatymen (osylaı etkende qylmysty áreketin oryndaý oǵan jeńilge túsetin), ákemmen sóılesip kórem dep ýaǵda bergen kúni satyp alǵan-dy. Mundaı satqyndyqtyń aldyn alýǵa shamam bolyp pa edi? Kóńilime áldenendeı bir kúdik uıalap pa edi? Joǵa, ondaı eshteńe bilgem de, sezgem de joq. Kerisinshe, jaqsy attardyń qolǵa túskenine máz-maıram bop qýanyp, dereý attanyp ketýge qulshynys bildirdim. Sol kúni keshkisin Lýsındamen jolyǵyp, oǵan don Fernandomen aramyzda bolǵan áńgimeniń jaı-japsaryn jetkizdim de, adal da zańdy nıetimizdiń oıdaǵydaı oryndalaryna kúdik keltirmeýine bolatynyn aıttym. Don Fernandonyń opasyzdyǵynan ózim sekildi múldem beıhabar Lýsında múmkindiginshe tezirek qaıtyp oralýymdy surady, óıtkeni taǵdyrymyz meniń ákem óz ákesimen kelissózge túsken sátte sheshim tabaryna onyń kúmáni joq-ty. Ne bolǵanyn bilmeımin, áıteýir sol arada onyń kózine jas úıirilip, aıaq asty demi tarylyp sóıleı almaı qaldy, al onyń maǵan aıtaıyn degeni kóp sıaqty kóringen edi. Boıynan buryn eshqashan baıqalmaǵan osynaý qubylys meni qatty tańyrqatty, óıtkeni óz ynta-yqylasym men sáti ońynan týǵan kezdeısoqtyq bólip bergen ýaqyttyń bárin biz qýanysh pen shattyqta ótkizetinbiz, ekeýara syrlarymyzǵa kóz jasyn da, kúrsinýdi de, qyzǵanyshty da, kúdikti de, qaýip-qaterdi de aralastyrmaıtynbyz. Men tek osyndaı súıiktimniń bolǵany úshin ǵana taǵdyrǵa raqmet jaýdyryp, Lýsındanyń sulýlyǵyna tamsanyp, izgi qasıetteri men aqyldylyǵyna tańdaı qaǵýmen júrgem. Ol da maǵan dál osyndaı yqylas-peıil bildirip, ǵashyq jan retinde ózi boıymnan maqtaýǵa laıyq dep tapqan qasıetterdi dáripteýmen bolatyn. Odan soń biz ony-muny jaıynda, kórshilerimiz ben tanystarymyzdyń basynan ótken túrli kepter tóńireginde áńgime-dúken quratynbyz, sondaǵy meniń bar bitirgenim — aramyzdy bólip turǵan alasa temir tordyń jıi ornalasqan shabaqtary bóget jasaǵanyna qaramastan súıkimdi aq bilegin kúshpen derlik ernime taqaý ǵana tuǵyn. Biraq, ózim sol bir baqytsyz saparǵa attanar kúnniń aldyndaǵy keshte ol eńireı jylap, aýyr kúrsinýmen boldy, sóıtip aqyry úıine kirip ketti, al men bolsam onyń osynaý múldem kútpegen jerden kórinis bergen jáne kóńilge ýaıym kirgizetin kúıinishi men júrek kúızelisinen úreıim ushyp, qatty abyrjyǵan qalypta ańtarylyp turyp qaldym. Alaıda, úmitimnen birjola kúder úzbes úshin munyń bárin onyń ózime degen shynaıy súıispenshilik sezimi men súıgen júrekterdi qashan da muńǵa batyratyn, az ýaqytqa bolsa da qol úzip qalýshylyq saǵynyshyna saıdym. Qalaı bolǵan kúnde de, saparǵa asa renishti, ala kóńil kúıde, boıymdy neshe alýan kúmán men kúdik jaılaǵan qalypta attandym, osynaý kúmán men kúdikterdiń aıqyn sypaty joqtyǵynyń ózi-aq ózimdi baqytsyzdyq pen qasiret tosyp turǵanynyń anyq nyshany bolatyn.

Jumsaǵan jerge kelip jetken soń don Fernandonyń aǵasyna hatty tabys ettim, biraq anaý meniń sol boıda keıin qaıtýyma ruqsat etpeı qoıdy, — qatty ókingenim sonsha, ol maǵan bir aptadaı tosa turýǵa jáne gersog Rıkardonyń kózine túspeýge ámir etti, óıtkeni don Fernando aǵasyna aqsha bergeni jaıynda ákesine bildirmeýdi surapty-mys. Bunyń bári aldamshy don Fernandonyń aıla-sharǵysy bop shyqty, sebebi aǵasynyń meni qolma-qol keri qaıtara alatyndaı aqsha tabary anyq-ty. Mundaı ámir men buıryqty oryndamaı-aq qoıýyma da bolatyn edi, óıtkeni Lýsındadan, ásirese onymen anadaı jylap-syqtap qoshtasqanymyzdan keıin, osynsha uzaq merzimge qol úzip qalýǵa tózimim múlde jetpeıtindeı kóringen. Sóıte turǵanymen, baqytymmen birjola qoshtasatynym jaıynda túısik paıda bolǵanyna qaramastan, shyn berilgen malaı retinde, aıtqanyna kóndim. Sóıtip, sonda júrgenimde birneshe kúnnen soń bir beıtanys adam kelip maǵan hat tapsyrdy, — adresine kóz salǵan boıymda-aq muny Lýsındanyń joldaǵanyn bile qoıdym: qoltańba sonyki edi. Hatty aıryqsha tolqý ústinde ashtym — áldenendeı bir jaǵdaı bop qalǵan eken dep qoryqqam, áıtpese Lýsında bir jaqqa saparlap ketken kezimde hat jazbas edi ǵoı, óıtkeni eshqaıda ketpegen kezimniń ózinde de sırek jazatyn. Hatty oqymas buryn álgi beıtanystan muny oǵan kim bergenin jáne jolda qansha bolǵanyn suradym. Ol maǵan birde tús kezinde qalamyzdyń kóshesimen kele jatqan shaǵynda áldebir ádemi senoranyń terezeden buǵan daýystap ún qatqanyn, sosyn kózine jas alyp turyp bylaı dep tez-tez sóılep qoıa bergenin aıtty: “Aǵataı! Siz hrıstıansyz ǵoı, ras pa? Olaı bolsa, qudaı jarylqasyn, ózińizden ótinerim, myna hatymdy kórsetilgen adresi boıynsha tabys etińizshi, — hat jazyp otyrǵan adamymnyń esimi men onyń barǵan jeri barshaǵa málim, — sóıtińizshi, bul jaqsylyǵyńyz qudaıdan qaıtar, al ózińiz jolda eshqandaı muqtajdyq kórmeýińiz úshin mynaý sizge beretin oramalym”. Osyny aıtyp ol maǵan terezeden oramal laqtyrdy, oǵan júz real, saýsaǵyma kıip alǵan myna altyn saqına jáne qolyńyzǵa tabys etken hat túıýli eken. Odan soń jaýabymdy tospastan terezeden alystap ketti. Degenmen, hat pen oramaldy jerden kóterip alǵanymdy jáne ótinishin oryndaıtynym jaıynda ymdap belgi bergenimdi baıqap úlgerdi. Sóıtip, hatty tabys etý úshin osynsha mol aqy alǵannan keıin jáne adresine qarap ózimdi sizge jiberip otyrǵanyn uqqannan keıin, — óıtkeni, sizdi, senor, óte jaqsy bilemin ǵoı, — oǵan qosa, osynaý súıkimdi senoranyń kóz jasy kóńilimdi bosatqandyqtan eshkimge senbeı, hatty sizge óz qolymmen aparyp tapsyrǵandy maqul kórdim, sóıtip jolǵa shyǵyp, senora hatty bergen kezden bastap sanaǵanda on alty saǵat boıy júrip osy qazir ǵana jettim, al jalpy, ózińiz de biletin shyǵarsyz, eki ara on segiz mıl bolady ǵoı”.

Elgezek te erekshe bul shabarmannyń sózin esim shyǵa tyńdadym, aıaǵymnan ál ketkeni sonsha, qulap kete jazdap shaq turdym. Aqyry hatty ashyp, onda mynadaı sózder jazylǵanyn oqydym:

“Don Fernando ákeńizben sóılesem, meniń ákemmen tildesýi qajettigin aıtam dep ózińizge bergen ýádesinde turdy, biraq munyń Sizden góri ózine paıdaly bolatyn túri bar. Bilip qoıyńyz, senor, onyń ózi maǵan quda tústi, al ákem bolsa, don Fernandonyń, óz oıynsha, Sizdiń aldyńyzdaǵy artyqshylyqtaryna qyzyǵyp oǵan qýana-qýana kelisim berdi, sol sebepti eki kúnnen keıin nekemiz qıylmaqshy, biraq muny olar jan balasyna bildirmeýge tyrysyp otyr, buǵan tek kóktegi qudiret pen úı-ishindegi keıbireýler ǵana kýálik etpekshi. Jaǵdaıym qazir qandaı ekenin osydan-aq bile berińiz; kelýińiz kerek pe, joq pa — ony ózińiz sheshińiz; al men Sizdi súıemin be, joq pa — ony oqıǵanyń qalaı aıaqtalary kórsetedi. Qudaıym qoldap, osy hat ózińizge taǵdyrym sertin saqtamaıtynnyń qolyna tabys etilgenshe jetse eken dep tileımin”.

Hattyń jalpy alǵandaǵy mazmuny osyndaı edi, oqyp shyqqan soń eshqandaı jaýap ta kútpesten, aqsha da almastan sol boıda jolǵa shyqtym, óıtkeni don Fernando meni aǵasyna jumsaǵanda at alýǵa qatysty saýda-sattyq jaıyn emes, óz qyltyń-syltyńyna qatysty saýda-sattyq jaıyn oılastyrǵanyna kózim anyq jetken edi. Don Fernandoǵa degen ashý-yzam men uzaq jyldarǵa sozylǵan adaldyqpen hám ińkárlikpen aıalap saqtap júrgen asyl qazynamnan aırylyp qalam ba degen qorqynysh qanat baılaǵandaı bolyp qalamyzǵa kelesi kúni-aq, tap sol Lýsındamen júzdesýge jol tartatyn daǵdyly ýaqytymda ushyp jettim. Qalaǵa jasyryn kelip, qashyrymdy ótkende ózime hat ákep tapsyrǵan meıirban jannyń úıinde qaldyrdym, al taǵdyr bolsa bul joly maǵan qatty qarasty: Lýsındany súıispenshiligimizdiń kýásine aınalǵan tereze torynyń ar jaǵynda turǵan jerinen jolyqtyrdym. Lýsında ekeýimiz bir-birimizdi alystan-aq tanı kettik, baıqaýymsha, ol meniń kim ekenimdi áli jaqsy bilmeıdi eken, men de onyń kim ekenin onsha bile qoımaıtyn bop shyqtym. Jalpy, áıeldiń qupıa oı-nıeti men aýmaly-tókpeli minez-qulqyn jetik bildim, syryn ashtym dep maqtana alatyn jan tabylar ma eken? Qaıdan tabylsyn. Sóıtip, kózi shalǵan boıda-aq Lýsında maǵan bylaı dep til qatty:

“Kardeno! Ústime kıgenim nekeqıarǵa arnalǵan kóılek, zalda meni zalym Fernando, qulqynqumar ákem men kýálar kútip otyr, alaıda olar meniń nekege turǵanymnan góri ólim tapqanyma kýá bolatyn shyǵar. Bekerge kúıinbe, jan dosym, shamań kelse nekeqıaryma qatysýǵa tyrys, eger munyń shyrqyn sózim buza almasa, onda qoınyma jasyrǵan qanjar, qandaı qaterli kúshterdiń de shyrqyn buza alatyn osy qanjar, bul jalǵandaǵy tirshiligimdi aıaqtap, ózińdi súıgendigime jáne áli de súıetindigime degen senimińniń berik ornyǵýyna bastama bola alady”.

Jaýap qatyp úlgere almaımyn ba dep sasqalaqtaǵan men sol arada oǵan asyǵys-úsigis bylaı dedim:

“Aıtqan sóziń isińnen alshaq ketip júrmegeı, senora, eger sen maǵan degen adaldyǵyńdy dáleldeý úshin ózińmen birge qanjar alyp júrgen bolsań, men seni qorǵaý úshin jáne taǵdyr bizge teris qaraǵan jaǵdaıda ózimdi-ózim joq qylý úshin ózimmen birge shpaga alyp júrmin”.

Bul sózimdi onyń estı qoıǵanyna kúmánim bar, óıtkeni dál osy kezde bireý kelip oǵan kúıeýdiń kútip otyrǵanyn habarlady. Sol sátte-aq qaıǵy toly qara túnim bastaldy, qýanyshymnyń kúni qurdymǵa batty, kózimniń jaryǵy qumbyl boldy, oılarymnyń oıran-botqasy shyqty. Qyzdyń úıine kirýge ál-dármenim jetpedi, tipti ornymnan qozǵalýǵa da halim bolmady. Biraq, sońynan buǵan qatysýym qajettigin túsinip, — óıtkeni onda ne túrli jaǵdaı bolýy múmkin ǵoı, — ózimdi zorlap kóndirdim de, ishke endim. Bul úıdiń qýys-tesigine sheıin ózime jaqsy tanys bolǵandyqtan, oǵan qosa úıde qupıaǵa toly aby kirip, kúbi shyǵý qarbalasy júrip jatqandyqtan meni eshkim baıqaı qoıǵan joq. Sóıtip jan adamnyń kózine shalynbaı zalǵa óttim de, qolaıly sátti qur jibermeı, terezeniń eki kilemniń qabysqan jıegi kólegeılep turǵan oıyǵyna baryp turdym, osy jıektiń arasyndaǵy sańylaýdan zalda ne bop jatqannyń bárin kóre alatyn edim. Sol jerde turǵanymda júregimniń qalaı atqaqtaı soqqanyn, basyma qandaı oılar kelgenin, sondaǵy kórgen-bilgenimniń bári ózime qalaı áser etkenin jetkizip beretin sóz taba alar ma edim qazir? Onyń bári sonshalyqty kóp boldy jáne sózben jetkizip bere almaıtyndaı sıpatta boldy, tipti sol jetkizip bere almaıtynymnyń ózi jaqsy. Bir masqarasy, kúıeý jigit zalǵa kúndelikti kıip júretin kıimimen kirdi, Lýsındanyń nemere aǵasy kúıeý joldas mindetin atqardy, zalda otbasy múshelerinen basqa birde bir adam bolǵan joq. Az ýaqyttan soń kıinetin bólmeden qasynda sheshesi men eki kútýshi áıel bar, tektiligi men kórkine saı keremet sándi kıingen Lýsında shyqty, eń bıik talǵamnyń turǵysynan alyp qaraǵanda da náziktik pen páktiktiń asqar shyńy bop tabylatyn qyzǵa, álbette, tap osylaı kıiný ǵana jarasar edi. Ári aıran-asyr bolǵan, ári ashý qysqan men beıbaq onyń dál qandaı kıim kıgenin este saqtaı almadym. Tek kıgenderiniń alqyzyl jáne aq túste bolǵandyǵy ǵana, sosyn bas kıimi men ústindegi kıimin kómkergen asyl tastardyń jarqyly ǵana esimde qaldy, biraq munyń bári onyń altyn tústes ádemi shashynyń ǵajaıyp kórkemdigimen salystyrýǵa da kelmeıtin: asyl tastar jarqylymen jáne zalda janyp turǵan tórt shamshyraqtyń jaryǵymen sán jarystyrǵan onyń shashy aıryqsha shyraıymen kózdi arbap turǵan-dy. Beý qaper, jan tynyshtyǵyn jalmaıtyn qatygez jaýym-aı! Keremetteı jaqsy kóretin dushpanymnyń kórerge kóz kerek ádemi ajaryn nege taǵy oraltyp tursyń sen eske! Odan da sen, qatygez qaper, Lýsındanyń janymdy jaralaǵan zulymdyǵyna qanym qaınap odan kek qaıtarýǵa, já bolmasa, ózimdi ózim mert qylýǵa áreket jasaýym úshin onyń sol jerde istegen isin eske salyp, sony kóz aldyma kóldeneń tartsań etti!.. Osynaý sheginisterge bola sóge kórmeńizder meni, senorlar, — qasiretimniń aýyrlyǵy sondaı, ol jaıynda ústirtin sydyrtyp aıtyp berýge bolmaıdy jáne olaı aıtylmaýǵa da tıis, buǵan qatysty jaılar, meniń túsinigimshe, uzaq-sonar áńgimeni qajet etedi.

Sváshennık buǵan jaýap retinde oǵan renjý oılarynda joq ekenin, kerisinshe, ony barynsha muqıat tyńdap otyrǵandaryn, óıtkeni osynaý usaq-túıektiń ózi áńgimeniń toqeterinen kem tartymdy emestigin, sondyqtan ondaı jaılarǵa toqtalmaı ketýge bolmaıtynyn málim etti.

— Sonymen, — dep Kardeno áńgimesin ári jalǵady, — jurttyń bári zalǵa jınalyp, jergilikti sváshennık jarǵy boıynsha atqarylatyn rásimdi oryndaý úshin kúıeý men qalyńdyqty qolynan ustap: “Senora Lýsında, osynda turǵan senor don Fernandony, qasıetti shirkeý talabyna saı, óz jubaıym dep tanýǵa kelisesiz be?” dep suraǵan kezinde men eki kilemniń arasynan basymdy suǵyp jiberip, kóńilim alaı-túleı bolyp, Lýsındanyń ózimdi ólim jazasyna kesýge ne ómir syılaýǵa tıis jaýabyn estimekke bar zeıinimdi salyp tyna qaldym. Shirkin-aı, sonda atyp shyǵyp: “Beý, Lýsında, Lýsında! Ne istegeli turǵanyń jaıynda oılanshy, bergen ýádeńdi esińe alshy, ózińniń mendik ekenińdi, basqa eshkimdiki bola almaıtynyńdy bilshi! Aýzyńnan “ıá” degen sóz shyqqan boıda-aq, meniń de janym keýdemnen shyǵyp ketetinin eskershi. Óı, opasyz Fernando, jan raqatymdy jalmaǵan jaýyz, ómirimdi qara túnekke aınaldyrǵan qaskóı! Saǵan ózi ne kerek? Kózdegen maqsatyń ne? Hrıstıandyq rásim arqyly armanyńnyń asqar shyńyna jetýge qaqyń joq ekeni esińde bolsyn, óıtkeni Lýsında — meniń jubaıym, al men onyń kúıeýimin!” dep aıqaıdy salǵanymda ǵoı. Nágúman bireýmin ǵoı ózim de! Qazir endi Lýsındadan qol úzip, qaýip-qaterden jyraq júrgen shaqta ǵana sol kezde qandaı qareket jasaýǵa tıis bolǵanym, biraq jasamaǵanym jaıynda aıtyp otyrmyn. Qazir endi baǵa jetpes asyl qazynamdy qoldan shyǵaryp alǵan kezde ǵana sony ózimnen tartyp áketken jandy qarǵap-silep otyrmyn, eger qazir kúıip-pisýge taýyp otyrǵandaı kúsh-jigerdi sol kezde tapsam odan kek qaıtara alatyn edim ǵoı. Amal qanekı, sol kezde mılaý da qoıanjúrek bolǵandyǵym sebepti, endigi qalǵan ómirimdi qorlyqta, esýastyqta jáne ókinishte ótkizýime týra keledi de.

Lýsında ne aıtar eken dep sváshennık únsiz tosyp turdy, biraq ol biraz ýaqytqa sheıin til qatpady, sóıtip endi ózime adaldyǵyn dáleldeý úshin qanjaryn shyǵaratyn shyǵar, nemese bul isti meniń qolaıyma qaraı buratyn, kúıeýdiń kúderin birjola úzdiretin shyn sózin aıtýǵa oqtalyp turǵan shyǵar dep oılaı bastaǵan shaǵymda ol báseń de jabyrqaý únmen: “Kelisemin”, dep kúbir ete qaldy, odan soń don Fernando da sol sózdi qaıtalap aıtyp, Lýsındanyń saýsaǵyna saqına kıgizdi. Osy sátte olar bir-birimen nekeniń ajyramas jibimen jalǵandy. Biraq, kúıeý jigit jubaıyn súıip alýǵa yńǵaılana bergen kezde qyz júregin basqan kúıi es-tús joq sheshesiniń qolyna sylq etip qulap tústi. Endi meniń Lýsında kelisimin berip, úmit-armanymdy mazaq etken tusta, sóıtip sertinen aınyǵan shaqta jáne sol qas-qaǵymda qolymnan sýsyp shyǵyp ketken baqytymdy qaıtyp oralta almaıtynymdy ańǵarǵan kezimde qandaı kúıde bolǵanymdy aıtyp berýim kerek shyǵar. Dińkem quryp, qur súlderim ǵana qaldy, aspandaǵy qudiretti kúshter meni shapaǵatynan aıyrǵandaı, arqasyna salyp arqalap júrgen qara jer qas jaýyma aınalǵandaı, kúrsinis jasaýǵa — aýa demin, kózimnen jas parlatýǵa — sý ylǵalyn bermeı qoıǵandaı kórindi. Tula boıym ot bop jandy, bar bolmysym óshpendilik pen qyzǵanysh jalynyna orandy. Lýsında talyqsyp qulaǵan sátte tóńiregindegilerdiń bári abyr-sabyr bop qalǵan-dy, sheshesi bolsa Lýsındanyń tynys alýyn jeńildetý úshin kóıleginiń túımesin aǵytyp jatyp qoınynan konvertke salynǵan hat taýyp alǵan, hatty sol boıda Fernando ilip áketti de, shamshyraq jaryǵyna tosyp oqı bastady; oqyp bolǵannan keıin kresloǵa sylq etip otyra ketip, aýyr oıǵa berilgendeı qolymen jaǵyn tirenip qaldy: jubaıynyń esin jıǵyzbaqqa jantalasyp jatqan jurtqa qol ushyn berýdi oıyna da almady.

Úıdiń ishi astan-kesteń bop jatqanyn kórgen soń, kózge shalynam ba, shalynbaıym ba degendi de alań qylmastan tyǵylǵan jerimdi tastap shyǵýdy uıǵardym, eger ózimdi baıqap qalǵandaı bolsa, tipti olarǵa qolma-qol jaza berý sekildi shetin isten de taıynbaýǵa bekindim: tek aldamshy don Fernandony ǵana emes, esinen tanyp jatqan eki júzdi jeńiltek qyzdy da jazalamaqshy edim, tula boıymdy baýrap alǵan yza-kekten eshkimge aıaýshylyq bildirmeıtindeı jaǵdaıda bolǵanmyn. Alaıda taǵdyr ózimdi, shamasy, budan da asqan baqytsyzdyqty bastan keshsin dep sheshken shyǵar (eger osy kezge sheıin ótkergenimnen artyq baqytsyzdyq bola qoısa), — ol kezde aqyl-esim bútin boldy (ony keıin osy jerde ǵana joǵalttym ǵoı). Jeksuryn jaýlarymnan kek qaıtarmaq raıymnan qaıtqan soń (al olardan ósh alý maǵan tipten ońaı edi — jaqyn mańaıda júrgenimnen olar múldem beıhabar-tuǵyn), ózimnen ózim ósh alǵandy jáne solar tartylýǵa tıis jazaǵa ózimdi ózim tartýdy jón kórgenim de sol aqyl-esimdi áli joǵalta qoımaǵandyǵymnyń saldary edi; aqıqatynda, bul olarǵa jobalaǵan jazamnan da aýyryraq edi, — men olardy óltirgim kelgen, — óıtkeni, aıaq asty kelgen qaza qasiretten qolma-qol aryltady, al azap shektirý arqyly jaımen jyljyp jetetin ajal ólimdi saǵat saıyn kóz aldyńa elestetedi, biraq ómirden kúderiń úzilmeıdi. Qysqasy, men úıdi tastap shyqtym da, qashyrymdy qaldyrǵan jerge qaraı bet aldym. Ony ertteýge ámir etip, minip aldym da, tipti qojaıynǵa da hosh aıtpastan, Lotqa uqsap artyma burylyp ta qaramastan, qalany tastap kete bardym. Mań dalaǵa shyǵyp, ózimmen ózim ońasha qalǵannan keıin, túnniń qara túnegi qushaǵyna alyp, qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyq kúızeliske erik bergennen keıin, ózimdi bireýler estip, tanyp qoıady-aý dep qysylyp-qymtyrylmastan ári qoryqpastan, Lýsında men don Fernandoǵa qarǵys jaýdyryp, beıne bir ózime jasaǵan jamanshylyqtarynan ósh alǵym kelgendeı bar daýsymmen aıqaıdy saldym kelip. Lýsındany men qatygez, adamshylyqty umytqan, aldaýysh jáne jaqsylyqty bilmeıtin jan dep, kóbine-kóp paıdaqumar jan dep sóktim, óıtkeni onyń mahabbat kózin kireýkelep, ózin menen tartyp alyp, taǵdyrdyń erketotaıyna tabys etken de tek sol dushpanymnyń baılyǵy bolatyn. Alaıda, túrli aıyp taǵyp jáne qarǵys jaýdyryp turǵan kezimniń ózinde de oǵan aıaýshylyq bildirýmen boldym: buǵan tańǵalatyn ne bar, dedim ony aqtap alýǵa tyrysyp, ata-anasy álpeshtep ósirip otyrǵan, aıtqandaryn buljytpaı atqarýǵa árdaıym ázir ári sony ábden daǵdy qylǵan qyz solardyń tilegin oryndaýdy uıǵarǵan ǵoı, onyń ústine ony sonshalyqty tanymal áýletten shyqqan, ári dáýletti, ári kishipeıil kavaleroǵa bergeli otyr emes pe, al eger qyz bul usynystan bas tartsa, onda ony aqylynan adasqan dep tabýlary múmkin nemese basqa bireýde yqylasy bar dep te oılap qalýlary yqtımal, al mundaı áńgime onyń ar-namysy men jaqsy atyna kóleńke túsiretininde esh kúmán joq. Biraq, sol arada ózime ózim qarsy daý aıtyp, eger ol meni kúıeýim dep ataǵan jaǵdaıda ata-anasy onyń táýir tańdaý jasaǵanyn moıyndap, ony aqtap alǵan bolar edi ǵoı, dedim; óıtkeni, don Fernando ony aıttyrǵanǵa deıin, eger tek ata-anasynyń tilegi aqyl-parasatqa arqa súıegendi jón sanaǵan bolsa, qyzdaryna menen artyq kúıeýdi arman etpegenderi de kámil, sondyqtan amalsyz da aqylsyz qadam jasap, don Fernandoǵa kelisim bermes buryn qyzdyń maǵan ýádesin berip te qoıǵanyn batyl túrde málim etýine bolar edi ǵoı, al men bolsam óz tarapymnan oǵan qolma-qol kómekke kelip, sol arada oılap tapqandarynyń bárin túgel rastap bermes pe edim, dedim. Aqyr sońynda bul qyz óziniń turaqsyzdyǵy, erketotaılyǵy, shekten tys ataqqumarlyǵy men syı-qurmetke áýestigi saldarynan meni ózine elittirgen, sóıtip úmit otyn mazdatyp, adal nıetimnen aınymaýǵa sep bolǵan sózderin umytyp ketken deıtin qorytyndy jasadym.

Túnniń qalǵan bólegin jolda ótkizdim, sol burynǵysha bar daýsymmen zar aıtyp, sol burynǵysha ýaıym shegýmen boldym, sóıtip tań aǵaryp atqan kezde taýǵa kelip jettim, jol da, joba da tappaı taý ishinde taǵy úsh táýlikteı adasyp júrdim, sóıtip júrgende aqyry osy araǵa taıaý mańaıdan kókoraı shalǵyndy kózim shalyp, sondaǵy baqtashylardan myna taý qyratynyń ásirese qaı tusy adam aıaǵy baspaǵan meńireý túz ekenin aıtyp berýlerin suradym. Olar maǵan osy jaǵy dedi. Odan soń sol jaqta ǵumyrymdy aıaqtaıyn degen maqsatpen osy jerge qaraı baǵyt aldym, aryp-ashyp ábden kúıi ketken qashyrym osyndaǵy bir jyra-jyqpylda tuıaq seripti, rasyn aıtqanda, shamasy, ózimdi qajeti shamaly júk kórip, arqalap júre berýden jalyqsa kerek. Sóıtip jaıaý qaldym, silem qatyp sharshap, ashtyqtan buratylyp, japadan-jalǵyz tentireýmen boldym, tipti kimnen jáne qaıdan kómek surarymdy da bilmedim. Jerde qansha ýaqyt sulap jatqanym esimde joq, áıteýir bir mezgilde turdym, qarnym ashqanyn sezgem joq, qarasam — qarsy aldymda eshki baǵýshylar tur eken, maǵan tamaq bergen de solar edi. Olar ózimdi keziktirgen shaqta qandaı kúıde bolǵanym, nendeı soraqy da óreskel nárselerdi shatqanym jaıynda aıtyp berdi, osyǵan qarap meni aqylynan adasqan dep taýypty. Aqyl-esimdi joǵaltyp alatyn kezim bolatynyn ózim de keıin anyq sezine bastadym: keı-keıde kóńilim kúrt buzylyp, aqyl-oıym kúńgirttenip sala beredi, sol kezde boıymdy ashý qysyp, bulqan-talqan bolam, ústimdegi kıimniń dal-dulyn shyǵaryp jyrtyp, adam júrmeıtin myna meńireý túzdi ashshy aıqaımen jańǵyryqtyram, taǵdyr-talaıyma qarǵys jaýdyryp, qas jaýyma aınalǵan sol qyzdyń esimin san qaıtalap aıta berem, sondaı shaqta meni tek bir ǵana oı, bir ǵana tilek meńdep alady — Lýsındaǵa jalbarynýmen ómirimdi támam etsem deımin. Al, aqyl-esim qalpyna túsken kezde silem qatyp, dińkelep qalatynym sonsha, aıaǵymdy ázer qozǵaımyn.

Ádette túnemege emenniń keýegine kirem, — aryp-ashqan tánime ol jer aıtarlyqtaı pana bop júr. Taý betkeılerinde eshki men sıyr jaıatyn baqtashylar janashyrlyq bildirip maǵan azyq-túlik berip turady, — ákelgen tamaqtaryn jol boıyna, jartastarǵa qoıyp ketedi, janynan kezdeısoq ótip bara jatqanda kórip qalyp, taýyp alýyma ońaı bolsyn degenderi ǵoı. Tipti aqyl-esimdi joǵaltyp júrgen shaǵymda da, tabıǵı jaratylysym tamaq ishýge ıtermelep, aranymdy ashtyryp, qarnymdy toıǵyzyp alýǵa májbúr etedi. Keı-keıde, aqyl-esim qalypqa túsken kezderde, olar maǵan jol boıyna shyǵyp júretinimdi, turǵylyqty mekenderinen qashaǵa qaraı bara jatqan baqtashylardyń azyq-túligin tartyp alatynymdy, olardyń qolda barymen erikti túrde bólisýge yqylasty ekenine qaramaıtynymdy aıtady. Osyndaı ári aıanyshty, ári azapty tirlik keship júrgen sebebim, qudirettiń kúshimen kóp uzamaı ne ózimniń taǵdyrym sheshiler, ne bolmasa bárin este saqtap júrgen qaperimniń saýdasy biter, sóıtip Lýsındanyń sulýlyǵy men satqyndyǵyn, don Fernandonyń ózime jasaǵan zulymdyǵyn birjola umytatyn shyǵarmyn degen dáme ǵana. Eger qudiret osylaı etetin bolsa, ómir shyraǵymdy óshirmese, onda oılarym óziniń tabıǵı arnasyn qaıta tabar edi. Eger olaı etpese, onda maǵan qalatyny tek qudiretten janymdy alýyn surap jalyný ǵana, óıtkeni ózim aparyp kiriptar etken ahýaldan tánimdi ajyratyp alarlyqtaı mende qazir jiger de, júrek te joq.

Bir basyma jetip artylar keleńsizdikter jaıyndaǵy qaıǵyly hıkaıamnyń uzyn-yrǵasy osyndaı, senorlar, — al endi, aıtyńyzdarshy, bul jaǵdaıdy baıandaý barysynda ózderińiz kýá bolǵandaı dárejede sezimge berilmeı turý áste múmkin be? Sonymen birge, meni úgittep, kómegi tıer-aý deıtindeı aqyl-keńes berem dep te áýre bolmańyzdar, óıtkeni onyń maǵan tıgizer paıdasy da emdelýden bas tartqan naýqasqa ataqty dárigerdiń jazyp bergen dári-dármeginiń paıdasyndaı ǵana. Lýsındasyz maǵan densaýlyqtyń qajeti joq, ózime tıesili jáne tıesili bolýǵa tıisti de qyz basqa bireýge tıesili bolýdy qalaǵandyqtan, qýanyshqa bólenýge múmkindigim bola tura qaıǵy-qasiretke batýdy qaladym. Óziniń turaqsyzdyǵy arqyly ol meni máńgige joq qylmaqqa nıet etti, men bolsam onyń osy armany oryndalýy úshin ózimdi-ózim joq qylýdy uıǵardym; keıingi urpaqtar baqytsyz jandardyń báriniń basynda bar jaǵdaıdyń maǵan buıyrmaǵanyn aıtatyn bolady: ádette olar jubanatyn eshteńeniń joqtyǵyn bilip jubanady, al maǵan bul burynǵydan da zor qaıǵy pen azaptyń sebebine aınalyp otyr, óıtkeni maǵan qazir bul qasiretim aqırette de aıaqtalmaıtyndaı kórine bastady.

Osyny aıtyp Kardeno óz mahabbaty jaıyndaǵy uzaq ta kóńilsiz áńgimesin támam qylǵan edi, sváshennık oǵan birer aýyz jubatý aıtpaqqa oqtalǵan, biraq sol arada áldenendeı bir aıanyshty daýys qulaǵyna shalynyp ańtarylyp qaldy, al bul daýysqa qatysty áńgime osynaý hıkaıanyń tórtinshi bóliminde baıandalmaq, óıtkeni parasat-parqy mol tarıhshy Sıd Ahmed Ben-ınhalı onyń úshinshi bólimin osymen aıaqtaıdy.

HHÚİİİ taraý

Bul taraýda sváshennık pen shashtarazdyń naq sol taýda bastan keshken jańa qyzyqty oqıǵasy jaıynda baıandalady

Er júrektigine eshkim shendese almaıtyn rysar Lamanchalyq Don Kıhottyń álemdi sharlap sapar shegýge shyqqan jan súısinter jaımashýaq zamanyna ne jetsin shirkin, óıtkeni onyń osy kezge deıin toz-tozy shyqqan jáne bútindeı derlik quryp ta bitken kezbe rysarlar ordenine jan bitirip, dúnıege qaıta oraltý jónindegi keń peıildi uıǵarymynyń arqasynda búgingi myna kóńil kóterer nársege dilger zamanymyzda biz tek onyń osynaý bir ótirigi joq hıkaıasyndaǵy tamashalarǵa ǵana tamsanyp qoımaımyz, sonymen birge osy hıkaıaǵa túzilgen, basym bólegi sol hıkaıanyń ózinen asyp túspese kem túspeıtin tartymdy, bas qatyryp oılanýǵa májbúr etetin jáne shyndyqtan alshaq ketpeıtin oqıǵalar men epızodtardy da qyzyqtaımyz, — al shıratylyp, shıyrshyqtalǵan jáne birine biri oratylǵan arqaýyn qaıta tapqan atalmysh hıkaıanyń ózine kelsek, ol Kardenoǵa jubatý aıtýǵa oqtalǵan sváshennıktiń myna tómendegideı túrde til qatqan aıanyshty daýysty qulaǵy shalǵanyn baıan etedi:

— Oı, qudaı-aı! Tánime tańylǵan aýyrtpalyqqa — erkimnen tys túrde arqalap júrgen aýyrtpalyǵyma arnalǵan qupıa qabir bolýǵa laıyqty jerdi taptym ba álde tappadym ba? Iá, tapqan da sekildimin, eger tek aınala qorshaǵan taýdyń tymyrsyq tynyshtyǵy aldarqatyp turmasa. Beý, men qandaı baqytsyz beıbaq edim! Myna jartastar men ný jynystardyń ortasy óz oıymdy oryndaýǵa qandaı qolaıly deseńshi, óıtkeni adam keıiptilerdiń arasynda júrgennen góri osylardyń ortasynda júrip qudiretti kúshke taǵdyr-talaıym jaıynda alańsyz zar tóge alam ǵoı; sebebi, kúdik-kúmánimdi seıiltip, qaıǵy-qasiretimdi azaıtyp, azabymnan qutqara alatyn jer betinde birde-bir jan ıesi joq qoı!

Sváshennık pen onyń serikteri bul sózderdi aıqyn estip, anyq túsindi, daýys olarǵa óte jaqyn jerden shyǵyp turǵandaı kórindi, — shyn máninde de solaı bolatyn, — sondyqtan olar osy sózderdi aıtqan adamdy izdep tappaqqa nıettenip, daýys shyqqan jaqqa qaraı bet aldy, biraq jıyrma qadam da júrmeı jatyp, jartastyń arǵy betinen, shaǵan aǵashynyń saıasynan qarapaıym sharýasha kıingen bozbalany kózderi shaldy: eńkeıip, jylǵadaǵy sýǵa aıaǵyn jýyp otyrǵany sebepti áý basta olar onyń júzin anyq kóre almady; bular dybys shyǵarmaı jaqyndaǵandyqtan anaý eshteńe estı qoıǵan joq, onyń ústine bar ynty-shyntysymen aıaǵyn jýýmen álek bop jatqan-dy, al aıaǵy bolsa bulaq sýynda jatqan tastardyń arasynan quddy bir qos aqshyltym hrýstal sekildi bop kórinip turǵan. Aıaǵynyń appaqtyǵy men ádemiligi jolaýshylardy ǵajap qaldyrdy, bozbalanyń ústindegi kıim basqa jaıdan habar berip turǵanymen, bul aıaq jyrtylǵan tanapty taptaýǵa nemese soqa men ógizdiń sońynan súıretilýge jaratylmaǵandaı edi, sóıtip, alda kele jatqan, onyń ózderin baıqamaǵanyna kóz jetkizgen sváshennık qasyndaǵy eki serigine jartas synyqtarynyń tasasyna jasyrynyp, dymyn shyǵarmaı otyrý jóninde belgi berdi, analar muny buljytpaı oryndap, bozbalanyń is-áreketin muqıat baqylaýǵa kiristi. Ústine qaýsyrmaly sholaq kaftan kıipti, belin aq oramalmen býynypty, pantalony, surǵyltym shuǵadan tigilgen gamashy men basynda dál sondaı surǵyltym tústi shuǵa bereti bar eken; gamashyn tizesinen keltirip túrip alypty, al jalańash qalǵan baltyrlaryn alebastrmen salystyrýǵa bolatyn. Ádemi aıaǵyn jýyp bolǵan bozbala beretiniń astynan bas oramalyn shyǵaryp, aıaǵyn jaqsylap súrtip aldy; oramalyn alyp jatqan kezde basyn ántek joǵary kótergen-di, sol sát oǵan tesile qarap otyrǵandardyń kóz aldyna qas qaǵym sátke aıdaı sulý ajar jarq ete qaldy, sony kórip ózin-ózi ustaı almaǵan Kardeno sváshennıkke sybyrlap:

— Eger bul Lýsındanyń naq ózi bolmasa, onda munyń adam emes, perishte bolǵany, — dedi.

Bozbala beretin sheship, basyn silkip qaldy, sol boıda-aq tolqyndana tógilgen shashy ıyǵyn jaýyp sala berdi, onyń osynaý ásem shashyna tipti Febtiń buıra shashy da qyzyǵarlyqtaı edi. Sol arada olar munyń dıqan bop kıingen áıel ekenin, áıel bolǵanda da keremet názik, názik bolǵanda da ózderi buryn-sońdy kórgen, sonyń ishinde Kardeno da, áıelderdiń ishindegi eń keremet sulýy ekenin uǵyndy; aıta keterligi, Kardeno Lýsındany jaqsy biletin jáne dıdaryna suqtanǵan jigit bolǵanymen, keıinnen sonyń ózi bul qyzdyń sulýlyǵyna bir talassa Lýsındanyń sulýlyǵy ǵana talasatyn shyǵar degendi aıtty. Altyndaı sary, ári uzyn, ári qalyń ádemi shashy tek ıyǵyn ǵana jaýyp turǵan joq-ty — belinen asa shubatylyp, búkil denesin kómkerip ketken-di, sondyqtan tek aıaǵy ǵana kórinip turǵan. Qyz shashyn taraq ornyna qolymen taraǵyshtap jatyr edi, eger sýda turǵan aıaǵy hrýstaldy eske salsa, shashyn taraqtap jatqan qoly sire bop qalǵan qarǵa uqsaıtyn; oǵan neǵurlym uzaq shuqshıǵan saıyn, álgi úsheýiniń tańdanysy da soǵurlym kúsheıe tústi, sondyqtan da bolar, bul áıeldiń kim ekenin bilýge degen yntyzarlyǵy da sát saıyn órship bara jatty. Sol úshin olar boı kórsetkendi jón kórdi; sóıtip oryndarynan turmaq bop qozǵala bastaǵanda ásem qyz basyn kóterip, betin kireýkelegen shashyn qos qolymen keıin serpip tastap, sybys shyqqan jaqqa qarap qaldy; sosyn bulardy kórgen boıda-aq ushyp turyp, janynda jatqan, shamasy kıim-keshegi salynǵan, túıinshegin edel-jedel ilip alyp, jalań aıaq, shashyn jelbirete jaıyp jibergen qalpy, úreı men qorqynyshqa boı aldyryp qasha jóneldi; alaıda tabanyna batqan ótkir tasqa názik aıaǵy shydas bere almaı, birneshe adym attamaı jatyp jalpasynan tústi. Sol arada úsheýi qyzdyń janyna jaqyndap, birinshi bop oǵan sváshennık til qatty:

— Siz kim bolyńyz meıli, senora, ármen qaraı bir adym da attaýshy bolmańyz, óıtkeni kóz aldyńyzda turǵan jandardyń jalǵyz ǵana tilegi — ózińizge kómektesý ǵana. Bizdi kórip bekerge tura qashtyńyz — báribir aıaǵyńyz buǵan shydamas edi, oǵan qosa biz de ózińizdi jibere qoımas edik.

Jaǵdaıdyń mánine qanyǵa qoımaǵan ári uıat qysqan qyz túk ún qatpady. Sóıtken soń olar taǵy da kishkene jaqyndaı tústi de, sváshennık qyzdy bileginen alyp qaıta sóılep ketti:

— Kıimińiz kólegeılegen nárseni, senora, shashyńyz áshkerelep berdi: sulýlyǵyńyzdy osyndaı qarabaıyr kıimmen kireýkelep, osyndaı qula túzge ákep jasyrýyńyzǵa qaraǵanda sizdi buǵan aıryqsha bir sebepter ıtermelegen bolsa kerek, alaıda bul jerde bizge ózińizben ushyrasý baqyty buıyrdy, azabyńyzdan aryltý qolymyzdan kelmese, onda, tym quryǵanda, keńes berer edik, óıtkeni qaıǵysy qanshalyqty zor bolǵanymen, jany qanshalyqty qınalyp turǵanymen, baqytsyzdyqqa ushyraǵan pende ózine aq-adal nıetpen keńes bermekshi adamnyń sózine, ony oryndaı qoımaǵan kúnde de, kózi tirisinde, eń bolmaǵanda, qulaq qoıýǵa tıis qoı. Sóıtip endi, senora, nemese kóńilińiz qalasa tipti senor-aq deıin, bizdi kórgen shaqta paıda bolǵan úreıińizden arylyńyz da, basyńyzdaǵy jaǵdaıatty — qýanyshyńyzdy já qasiretińizdi asyqpaı baıan etińiz, sonda osy turǵan bárimizden, tutastaı alǵanda da, jekeleı alǵanda da, qaıǵyńyzǵa janashyrlyq tabasyz.

Sváshennık osy sózderdi aıtyp jatqan shaqta sharýa kıimin kıgen qyz ózin qorshaǵandarǵa quddy bir arbaýǵa ushyraǵandaı túk ún qatpaı ańtaryla qarap qalǵan-dy, osy turysynda ol buryn ómiri kórmegen, bilmegen áldebir nárseni áldekim ákep oıda joqta kórsete salǵan derevná jigitinen aýmaıtyn. Biraq sváshennık áńgimesiniń aýany oraǵytyp otyryp bir arnaǵa saıa bergendikten, aýyr kúrsinip alǵan qyz aqyry únsizdigin buzyp, bylaı dedi:

— Myna qulazyǵan taý ózimdi jurt kózinen jasyrýǵa jaramsyz bolǵandyqtan, bosatyp qoıa bergen ári taralmaǵan shashym jalǵan sóz aıtýyma jol bermeıtindikten endigi jerde jaltaryp-bultarýymda eshqandaı mán joq sekildi, óıtkeni maǵan senip qalǵandaı shyraı bildirseńizder de, báribir basqa bir sebepten emes, tek kishipeıildikten ǵana solaı eter edińizder. Osynaý kirispe sózden keıin, senorlar, izgi tilekterińizge aıryqsha yrza bolǵanymdy aıtqym keledi jáne bul meni ótinishterińizdi oryndaýǵa mindetteıdi, alaıda, basymnan keshken jábir-japam jaıyndaǵy bul áńgime ózime aıaýshylyq týǵyzýmen birge, ózderińizdi ókinishte qaldyryp júre me degen de qaýpim bar, sebebi qaıǵymdy seıiltetin qandaı bir dári-dármek te, já ony jeńileıtetin jubatý sóz de taba almaısyzdar. Áıtse de, áıel balasy ekenim bilinip qalǵandyqtan jáne ózimdi — sonshalyqty jas, japadan-jalǵyz, oǵan qosa osyndaı kıim-keshek kıgen qyzdy — mynadaı jerden jolyqtyrǵandyqtan bul júrisim jóninde bóten oı paıda bolmaýy úshin, — óıtkeni, bárin qosyp alyp qaraǵanda da, jeke-dara alyp qaraǵanda da, bul jaǵdaılar qandaı kirshiksiz esimge de qara kúıe jaǵýǵa jetkilikti ǵoı, — ánsheıinde áńgime etpeı-aq qoıýyma bolatyn nárseniń ózin de ortaǵa salýǵa májbúrmin.

Osynyń bárin sulý qyz kidirip-múdirmeı bir demde aıtyp shyqty, onyń syndarly sózi men suńǵyla aqyly, sondaı-aq bıazy úni jolaýshylardy sulýlyǵynan beter dán rıza qyldy. Olar qoldan kelgenshe kómek kórsetýge ázir ekenderin qaıtalap, bergen ýádesin oryndaýyn ótingen kezde qyz kóp jalyndyrǵan joq, — ádep shartyn qaltqysyz saqtaı otyryp aıaq kıimin kıip, shashyn jınap aldy da, tasqa kelip otyrdy, sosyn úsh jolaýshy ózin aınaldyra qorshaı jaıǵasqan kezde asyqpaı-saspaı, naqpa-naqtap, kózine irkilgen jasty zordyń kúshimen tejep, ómir tarıhyn áńgimeleı bastady:

— Bizdiń Andalýsıada bir qala bar, ıspan grandtary dep atalyp júrgender arasyndaǵy áldebir gersogtyń ataq-dárejesi sonyń atynan shyqqan. Gersogtyń eki balasy bar: úlkenin, álgi dárejeniń muragerin, onyń jaqsy minez-qulqyn da mura etken deýge bolatyndaı, al kishisi Velıdonyń zulymdyǵy men Ganelonnyń ekijúzdiliginen basqa eshteńe de mura etpegen sekildi. Áke-sheshem sol gersogtyń vasaly. Olardyń arǵy tegi qandaı ekeni beımálim, esesine shylqyǵan baı, eger dárejeleri dáýletinen pásteý kórinbegende, basqa ýaıymdary bolmas edi, al ózim osynshalyqty jábir-japa shegem dep qoryqpas edim, — óıtkeni, bastan ótkergen qorlyq-zorlyǵymnyń bári, bálkim, ata-anama aqsúıekterden jaratylý baǵy buıyrmaǵanynan da shyǵar. Rasyn aıtqanda, olardyń tuqymy kisi uıalatyndaı tym nashar da emes, sóıte turǵanymen, qaıǵy-qasiretimniń qaınar kózi sonyń qyrsyǵynan deıtin senimimnen aınytarlyqtaı asa bir tekti de emes. Qysqasy, olar eginshiler, qarapaıym adamdar, áldenendeı bir aram nıetti taıpamen eshqandaı aralas-quralasy joq, baryp turǵan taza qandy hrıstıandar, biraq óte baı, ne ishem, ne kıem demeıdi, shyn máninde qazir olardyń ıdalgo ǵana emes, tipti kavalerodan da aıyrmashylyǵy joqtyń qasy. Alaıda, men sıaqty qyzdary baryn olar ózderiniń eń zor baılyǵy jáne abyroı-ataǵy sanaıtyn. Basqa murager uly nemese qyzy bolmaǵandyqtan, asa balajan ata-anamnyń qolynda álemdegi eń erke qyzdyń biri bop óstim. Olardyń qartaıǵan shaǵynyń qýanyshy boldym, júzime qarap ózderin tanıtyn aınasy boldym, izgi nıetti tilekterin baǵyshtaıtyn ardaqtysy boldym, bul tilekteriniń izgiligi sondaı, óz tilegimmen esh kereǵar kelmeıtin. Dátke qýat súıikti qyzy bolýmen qatar olardyń úıin de ózim bılep-tóstedim: qyzmetshilerdi ózim jaldap, ózim bosatyp otyrdym, qandaı daqyl sebilip, qandaıy orylyp jatqanyna, iri qara men usaq jandyq sanyna, ara uıalaryna esep júrgizdim, maı bylǵaý men shyryn syǵý jumystaryn qadaǵaladym. Bir sózben aıtqanda, ákem sekildi asa baı selo turǵynynyń ıeliginde bolýy múmkin jáne ıeliginde bolǵan nárseniń bári esep-qısabymda turdy, men ári sharýashylyq basqarýshy, ári qojaıyn mindetin atqardym, osyndaı elgezektigime degen ata-anamnyń qýanyshyn tıisti dárejede sýrettep jetkize almaımyn. Baqylaýshylarǵa, baqtashylar men kúndelikti jumys isteıtinderge tıisti tapsyrmamdy berip kelgen soń qyzdarǵa meılinshe jarasatyn ári olarǵa asa qajet bop tabylatyn jumyspen aınalystym, mysalǵa, is tiktim, keste toqydym, urshyq ta ıirdim. Bul isterden mezi bolǵan kezimde ǵıbratty kitaptar oqýǵa den qoıatynmyn nemese arfada oınaıtynmyn, óıtkeni mýzyka alaburtqan kóńildi tynyshtandyryp, zerikken oı-qıaldy sabasyna túsiretinin óz tájirıbemnen biletinmin. Mine, ata-anamnyń úıinde osyndaı ómir keshkem, munyń bárin sonshalyqty egjeı-tegjeıli sıpattap otyrǵan sebebim qandaı jaqsy qyz ekenimdi aıtý emes, já baılyǵymmen maqtaný emes, jalǵyz ǵana maqsatym — buryn qandaı ǵanıbet tirlik keshkenimdi, eshbir aıyp-kinám joqtyǵyna qaramaı endi qazir qandaı músápir halge tap bolǵanymdy kórsetý ǵana.

Pále maǵan bylaı jabysty. Tynym tappaı eńbek etip júrgen ári monastyrdaǵy qamashaý ómirge uqsas kóz tasa tirlik keship júrgen men jazǵan ózimdi qyzmetshilerimnen basqa jan balasy kórmeıdi dep oılaıtynmyn, óıtkeni tipti shirkeýdiń ózine de erteletip, sheshemmen jáne qyzmetshi kelinshektermen birge baratynmyn, oranyp, qymtanyp alatynym sonsha, qarsy aldymnan aıaq basar jerden basqa eshteńe kórmeıtinmin, solaı bola turǵanymen mahabbat kóziniń qıyǵy, dálirek aıtqanda, sileýsin kózi de teńdese almaıtyn suǵanaq kózdiń qıyǵy, don Fernandonyń yjdaǵattylyǵy arqasynda, — álginde ózim aıtyp ótken gersogtyń kenje balasynyń esimi osyndaı, — meni baıqap qalypty.

Áńgime shertip otyrǵan qyzdyń don Fernando esimin aýzyna alýy muń eken, Kardenonyń júzi appaq qýdaı bop ketti, mańdaıynan shyp-shyp ter shyqty, sony kórgen sváshennık pen shashtaraz ony aıryqsha tolǵanys bılep alǵanyn baıqap, qutyrma aýrýy ustaǵaly tur ma dep qorqyp qaldy, onyń áredik-áredik osyndaı soqpasy bolatynynan olar qulaǵdar edi. Biraq, Kardenonyń aqyl-esi qalpynda-tuǵyn, qatty tolqyǵannan qara terge malshynyp, osynaý boıjetkenniń kim ekenin bilmekke tyrysyp oǵan qadala qarap otyrǵan, al Kardenonyń qandaı kúıge tap bolǵanynan múldem beıhabar boıjetken áńgimesin ármen jalǵaı berdi:

— Sóıtip, kóziniń qıyǵy túser-túspeste-aq ol maǵan qushtar bop qaldy, bul jaıynda sońynan maǵan onyń ózi aıtyp berdi jáne keıingi is-qylyǵy sonyń aıqyn dáleline aınaldy. Alaıda, sanasa san jetpeıtin ýaıym-qaıǵymnyń bárin jipke tizip jatpas úshin don Fernandonyń maǵan degen mahabbat sezimin bildirý maqsatynda jasaǵan aıla-sharǵylary jaıynda aıtpaı-aq qoıǵym kep otyr. Ol qyzmetshi áıelderdi satyp aldy, neshe alýan syı-sıapat jasap ata-anamnyń kóńilin aýlady, qudaıdyń qutty kúni kóshemizde oıyn-saýyq ótip, kúlki estiletin boldy, mýzyka túni boıy uıqy bermeıtindi shyǵardy; qandaı jolmen keletinin kim bilsin, haty da qolyma jıi tıip jatty, sendirip baǵý men súıispenshilik bildirý sózine toly osynaý sansyz hattaǵy sert pen ýáde ondaǵy áripterden de kóp bolatyn. Munyń bári, alaıda, júregimdi jumsartpaǵany bylaı tursyn, kerisinshe, qataıtyp jiberdi, beıne bir ol meniń qas dushpanymdaı, yqylasymdy aýdarýǵa baǵyttalǵan amal-aılasy keriǵalań maqsatpen jasalyp jatqandaı kórindi, — onyń sebebi áste de don Fernandonyń yqylas-peıili unamaǵandyqtan, úzdigýi daraqylyq sekildi kóringendikten emes, — joǵa, osyndaı aqsúıek áýletten shyqqan kavaleronyń ózimdi súıetindigi men syılaıtyndyǵy jaıyndaǵy oıdan ózim de onsha túsinbeıtin bir yrzashylyq sezimge bólenetinmin, sondaı-aq joldaýlaryndaǵy jypyrlaǵan madaq sózder de janyma jaqpaı qalǵan joq: sebebi, áıel ataýlynyń bári, tipti baryp turǵan suryqsyzdyń ózi, sulý dep ataǵanǵa máz bop qalatyny belgili ǵoı. Buǵan óre túregelgen nárse —qyz balaǵa tán uıalshaqtyǵym men ata-anamnyń úzdiksiz saqtandyrýy edi, óıtkeni don Fernandonyń kimge kóńili aýyp júrgeni olar úshin qupıa syr emes-ti: anaý onysyn bireý-mireýden jasyrý degennen qalǵan bolatyn. Ata-anam maǵan ózderiniń ar-namysy men jaqsy atyn jalǵyz tek meniń ustamdylyǵym men ádeptiligime telip jáne soǵan senip otyrǵanyn aıtyp, don Fernando men arańdaǵy teńsizdik jaıyn eske alsań, ol ne demesin meıli, óziń jaıynda emes, óz qushtarlyǵyn qanaǵattandyrý jaıynda qam jep júrgenin jete túsiner ediń, degendi qulaǵyma quıýmen bolǵan. Olar, sondaı-aq, eger onyń dalbasa dámegóıligine qaıtken kúnde de toıtarys bermek oıym bolsa, meni selomyzdaǵy bola ma nemese osy aımaqtaǵy bola ma, bári bir, kóńilim qalaǵan eń jaqsy jigitke uzatpaq nıetteri baryn, óıtkeni ózderiniń as ta tók baılyǵy men meniń jibi túzý qyz ekenimdi eskergende, osyndaı teń tabýǵa úmit etýime ábden bolatynyn qulaqqaǵys etken-di. Olardyń aqylǵa qonymdy dálelderi men jalǵany joq ýádeleri kóńilimdi ornyqtyrdy da, men don Fernandoǵa arman bolǵan maqsatyn oryndaýyna záredeı bolsyn úmit qaldyratyndaı bir aýyz sóz aıtpaýǵa bekindim.

Alaıda, meniń ılikpeýim nemese, múmkin, ózi oılaǵandaı, mensinbeýim onyń tánqumar ashkózdigin, — ıá, dáp sol tánqumar ashkózdigin, onyń maǵan degen yqylasyn basqadaı ataý qıyn, — odan ármen kúsheıtip jiberýge tıis-tuǵyn, óıtkeni, eger bul kádimgi shynaıy mahabbat túrinde shyraı berse, onda qazir sizder ol jaıynda dáneńe de estimegen bolar edińizder, sebebi meniń sizderge jyr ǵyp aıtatyn eshteńem bolmas edi. Sóıtip júrgende, don Fernando ata-anamnyń ózimdi kúıeýge bergeli jatqanyn bilip qoıdy, bul onyń meni ıektesem degen úmitin úzetin edi, nemese, tym quryǵanda, kúzetimniń kúsheıýine kómektesetin edi; bul habar, durysynda, osy kúdik ony qazir ózderińizge málim bolatyndaı iske ıtermeledi, dálirek aıtqanda: bir kúni túnde, salǵyrttyq saldarynan ar-namysym qaterge ushyramasy úshin esik ataýly túgel qulyptalyp, saqtyq sharalarynyń bári qabyldanǵan shaqta, jalǵyz ǵana qyzmetshi qyzben ońasha otyrǵan kezimde, anaý tóbeden túskendeı bop jatyn bólmeme kirip keldi; ony kórgen sátte kóz aldym qarańǵy tartyp, til-jaqtan aırylyp qaldym, eń aqyry aıqaı salýǵa da shamam bolmady, — ol tipti aıqaılaýyma da múmkindik bermes pe edi, kim biledi, óıtkeni sol boıda-aq maǵan jarmasa ketti de, qushaqtaı alyp (aıtyp otyrmyn ǵoı, esim shyǵyp ketkeni sonsha, qarsylasýǵa da dármenim jetpedi), sóılep qoıa berdi, — apyraı deseńshi, sýaıttyqtyń qalaı ǵana sonshalyqty sheber bolatynyna jáne aıtatyn sózderiniń sonshalyqty shynshyl kórinýi úshin qandaı amal qoldanatynyna osy kúnge sheıin aqylym jetpeıdi. Álgi opasyz sóziniń shyndyǵyn — kózinen tógilgen jas, nıetiniń shyndyǵyn — ahylap-ýhileý arqyly kýálandyra bildi, al japadan-jalǵyz qalǵan, mundaı jaǵdaıda ne isteý keregin úı-ishindegiler úıretpegen men beıbaq, nelikten osy ótiriktiń bárin shyndaı kórip qalǵanymdy ózim de bilmeımin. Solaı bola tura, álginiń jylap-syqtaýy men kúrsinisteri ánsheıin aıaýshylyqtan basqa sezimimdi qozǵaı qoıǵan joq, sol sebepti bastapqy abyrjýdan azdy-kem arylǵan kezimde, eptep-septep sabama túsip, óz boıymnan tabyla qoıar dep áste oılamaǵan baısaldylyqpen oǵan bylaı dedim:

“Egerde, senor, mynaý sizdiń qushaǵyńyz bolmaı, raqymsyz arystannyń tyrnaǵy bolǵan kúnde de, budan ar-namysyma nuqsan keltiretin is-áreket pen sóz arqyly ǵana bosanyp shyǵa alsam, men úshin oǵan táýekel etý de, osyǵan deıin bolǵan jaıdy jýyp-shaıýmen birdeı jeńilge túser edi. Tánimdi qushaǵyńyzǵa qalaı qatty qysyp otyrsańyz, janym da ózimniń abzal maqsattarymmen tap sondaı tyǵyz baılanysta, egerde kúsh qoldaný arqyly artyq iske barmaq bolsańyz bul eki maqsattyń arasyndaǵy aıyrmashylyq qandaı ekenine kózińiz kámil jeteri anyq. Men sizge vasalmyn, biraq kúń emespin. Shyqqan tegińizdiń bıiktigi meniń tegimniń tómendigin tálkek etip, zorlyq-zombylyq jasaýǵa eriksiz jáne ondaı erikke ıe bolýǵa tıisti de emes, — siz, senor ári kavalero, óz ar-namysyńyzdy qalaı qadirleseńiz, men de, qarapaıym adam ári selo turǵyny, tap solaı qadirleımin. Kúsh kórsetý arqyly siz maǵan eshteńe isteı almaısyz, baılyǵyńyzben de basymdy aınaldyra almaısyz, jyly sózińiz de júregimdi jibite almaıdy, kóz jasyńyzdy kóldetip, kúrsinýińizben de kóńilimdi bosata almaısyz. Alaıda, eger ata-anam ózimdi qosqysy kelgen adam jańaǵy ataǵandarymnyń biri bolmasa biri arqyly meni ózine baýraǵysy kelse, onda áke-sheshemniń tilegin qaltqysyz oryndaǵan bolar em jáne eshqashan aınymas em, — mundaı jaǵdaıda men, árıne, júregimniń ámirine emes, ar-uıatymnyń ámirine júginer edim, sóıtip, senor, qazir menen kúsh qoldaný arqyly almaq bop otyrǵanyńyzdy ózim-aq bere salar edim. Munyń bárin zańdy kúıeýimnen basqa eshkim menen eshteńe dámete almaıtynyn bilsin dep sizge ádeıi aıtyp otyrmyn”.

“Áńgime tek osyǵan tirelip tursa, súıkimdi Doroteıa (men beıbaqtyń esimim osyndaı), — dedi zulym kavalero, — osy arada otyryp ózińe úılenetinime ant etem, nekemizdiń qıylǵanyna eshteńeni jasyryp, búrkeýge bolmaıtyn kóktegi qudiret pen áýlıe anamyzdyń myna beınesi kýá bolsyn”.

Onyń esimi Doroteıa ekenin estigen Kardeno qaıtadan qatty tolqyp, áý bastaǵy kúdigim rasqa shyqty degen qorytyndyǵa keldi; alaıda bárin derlik bek jaqsy bilip otyrǵanymen, bunyń nemen aıaqtalǵanyn bilmekke yntyǵyp áńgimeni bólýdi hosh kórmedi de, bar-joǵy tek mynadaı saýal tastady:

— E, esimińiz Doroteıa eken ǵoı, senora? Esimi dál osyndaı taǵy bir qyz baryn bilýshi em, onyń da basyndaǵy baqytsyzdyqty sizdikimen uqsas deýge bolady-aq. Áńgimeńizdi jalǵaı berińiz, — reti kelgende ózińizdi qatty shoshyntar ári kúıinish ákeler bir jaǵdaıdy habarlaı jatarmyn.

Kardenonyń lebizi men ústindegi toz-tozy shyqqan jalba-julba kıimi Doroteıanyń nazaryn aýdaryp, keıin ne bolǵanyn biletin bolsa jasyrmaı aıta berýin ótindi, buǵan qysylmaýyn, taǵdyr ózine tartý etken jalǵyz ǵana qasıet baryn, ol — qandaı qasiretke de tózimdilik tanytý ekenin, onyń ústine, ózi kórgen qıanatty odan ári ústeı túsetindeı bul dúnıede eshteńe joqtyǵyna kámil senimdi ekenin málim etti.

— Dolbarymnyń durystyǵyna kózim jetse, senora, — dedi Kardeno, —ol áńgimeni mindetti túrde aıtyp berem, biraq munyń áli ýaqyty jetken joq, sondyqtan ázirshe sizge qajeti az.

— Erkińiz bilsin, — deı saldy Doroteıa. — Sóıtip, odan ári oqıǵa bylaısha órbidi: don Fernando jatyn bólmemde turǵan beıneni alyp, nekeqıarymyzdyń kýási retinde qarsy aldymyzǵa qoıdy. Sosyn maǵan úılenetindigi jaıynda ýáde berdi, biraq men onyń sel-darıa bop aqqan qushtarlyqqa toly sózi men syldyraǵan sertin bólip jiberdim de, qandaı iske barǵaly turǵany jaıynda oılanýy keregin, balasynyń sharýa qyzyna, qol astyndaǵy pendesine úılenbegin estigende ákesiniń qalaı ashýlanatynyn áli bilmeıtinin, sulýlyǵyma bola aqyl-esin joǵaltpaýyn, ajarym qanshalyqty keremet bolǵanymen báribir onyń aıybyn keshirýge kómektese almaıtynyn, eger meni shynymen súıse jáne jaqsylyq jasaǵysy kelse, onda ómir jolymdy óz teńimmen jalǵaýǵa kedergi keltirmeýi keregin, óıtkeni teńsiz nekege otyrǵandardyń alǵashqy kúnderdegi qýanyshy men shattyǵy tym uzaqqa sozyla qoımaıtynyn aıttym. Men onymen sonda uzaq sóılestim, — ne aıtqanymnyń kóbin qazir umytyp ta qaldym, — alaıda, bul sózderim don Fernandony nıetinen aınyta almady: áldekimmen saýda-sattyq jóninde kelisim jasaǵaly turǵan, biraq aqshasyn tóleý oıynda joq adam ózara mindettemeler jónindegi áńgimeni tap osylaı júre tyńdaıdy. Sol kezde men qas-qaǵym sátke oılanyp qaldym da, ózime-ózim bylaı dedim: “Rasynda, kúıeýge shyǵý arqyly tómengi dárejeden joǵary dárejege kóterilgen áıel dúnıede jalǵyz men ǵana emespin ǵoı, sol sıaqty don Fernando da áıeldiń asqan sulýlyǵy nemese óziniń yryq bilmes yntyzarlyǵy (osy dálirek) tekti áýletine teń kelmeıtin áıeldi ómirlik serik etken alǵashqy erkek emes qoı. Endeshe, zıaly qaýymnyń salt-dástúrin buzbaıtyn bolsam, taǵdyr ózime tartý etip otyrǵan syıdy qabyldaýym kerek shyǵar, óıtkeni onyń ózime degen dál qazirgi ólip-óshken mahabbaty qumaryn qandyrǵan boıda quryp ketken kúnde de, báribir, qudaı aldynda onyń jubaıy bop qala berem ǵoı. Egerde men ony jekkórinishpen ıterip tastasam, onda onyń ruqsat etiletin áreketten ruqsat etilmeıtin áreketke kóshetininde kúmán joq, ıaǵnı ol kúsh qoldanady da, meni zorlap ketedi, nátıjesinde bárine kináli ózim bop shyǵam da, bul iste eshqandaı jazyǵym joǵyn bilmeıtinderdiń taǵatyn kinásyna eshqandaı jaýap qaıtara almaımyn. Shyn máninde de, ata-anama da, basqalarǵa da bul kavaleronyń jatyn bólmeme óz kelisimimsiz qalaı kirgenin qaıtip dáleldemekpin?” Osyndaı saýaldar men jaýaptar basymda quıyndaı úıirilip ótti, biraq eń bastysy, maǵan qatty áser etken jáne keıinnen ózime sor bolyp jabysqan qadamdy jasaýǵa ıtermelegen jaı, — árıne, ol kezde munyń burys bop shyǵatynyn bilmedim ǵoı, — don Fernandonyń yntyzarlyqpen ant bergeni, eńirep turyp jylaǵany jáne kýálikke shaqyrǵan tulǵalary boldy, sondaı-aq sypaıylyǵy men súıkimdiligi, shynaıy túrde bildirgen alýan sıpattaǵy súıispenshilik sezimderi — onyń osy sekildi qasıetteri erikti de uıań júrektiń qaı-qaısysyn da baýrap alary anyq edi. Kóktegi kýálarǵa jerdegini qosarlaý úshin kútýshi qyzdy shaqyryp aldym. Don Fernando qaıtadan ant-sý iship, qarǵanyp-silene bastady. Ol kúlli áýlıeni kýálikke shaqyrdy, aıtqan sózinde turmaıtyn bolsa qudaıdan basyna eń aýyr azapty jiberýin surap qarǵandy, taǵy da kózine jas alyp, kúrsinýin údetti, odan soń meni tas qylyp qushaqtap aldy da, bir sátke bolsa da bosatpaı qoıdy, sóıtip kútýshi qyzym jatyn bólmemniń esigin japqan boıda men de qyz bolýdan qaldym, al anaý sózdiń týra maǵynasyndaǵy opasyz ben satqynǵa aınaldy.

Qasiretke kezikken túnimdi almastyrǵan kún, alaıda, tez kele qoımady; al don Fernando, óz oıymsha, onyń tezirek kelýine asyq bolǵan sekildi, óıtkeni tánniń tilegin oryndaýyń-aq muń eken, qushtarlyq qumary qandyrylǵan jerden tezirek qarańdy batyrýǵa da degen qulshynys paıda bolady ǵoı. Bulaı dep otyrǵan sebebim, don Fernando qasymnan jyldamyraq ketkendi jón kórdi, sóıtip ózin osynda alyp kelgen kútýshi qyzdyń qýlyǵy arqasynda tań atar-atpasta-aq kóshege shyǵyp úlgerdi. Menimen qoshtasqan kezde (amandasqan shaqtaǵy ystyq yqylas-peıili biraz báseń tartyp qalypty) adaldyǵyna shúbá keltirmeýimdi, bergen sertiniń shyn ekenin jáne odan aınymaıtynyn aıtty, sosyn soǵan kózimdi jetkizgisi kelgendeı qolyndaǵy qymbat saqınasyn alyp saýsaǵyma kıgizdi. Sóıtip, ol ketip qaldy, men bolsam, renishti dep te, kóńildi dep te aıtýǵa kelińkiremeıtin ári-sári kúıde qala bardym, dálirek aıtqanda, bastan ótkergen jaıymnan yńǵaısyzdanyp, mazam bolmaı, qatty abyrjyp kettim, ózimdi don Fernandomen birge jatyn bólmeme satqyndyqpen qamap tastaǵany úshin qyzmetshi qyzdy ursyp-sógýge arym jetpedi, bálkim tipti umytyp ta ketken shyǵarmyn: sebebi basymda bolǵan jaı jaqsylyq pa álde jamandyq pa — sol kezde oǵan ózim de anyq kóz jetkize qoıǵan joq edim. Qoshtasarda don Fernandoǵa endi onyń dál osyndaı jolmen maǵan kún saıyn túnde kelip turýyna bolatynyn, óıtkeni endi ózimniń tek sonyki ǵana ekenimdi jáne qashan meni qalyńdyǵym dep jarıa etkeninshe osylaı jolyǵysa beretinimizdi aıttym. Biraq, ol erteńine kelmedi, kelesi kúni túnde ǵana keldi, odan soń múldem kórinbeı qoıdy, bir aıdan astam ýaqyt boıy ony kósheden de, shirkeýden de — esh jerden kezdestire almadym. Eshqaıda ketpegenin, kún qurǵatpaı ań aýlap júrgenin, — bul onyń súıikti ermegi ekenin aıta ketý kerek, — óte jaqsy bilsem de, onymen júzdesý jónindegi áreketimnen túk ónbedi.

Áli umyta qoıǵam joq, osy kúnder men saǵattar meni ókinish pen ýaıymǵa batyrdy, áli umyta qoıǵam joq, osy kúnder men saǵattar ishinde don Fernandoǵa kúdikpen qaraı bastadym, — ol da az, oǵan degen senimimdi joǵalttym. Oǵan qosa, sol tusta qyzmetshi qyzyma ospadarsyz qylyǵy úshin alǵash ret aýyr-aýyr sóz aıtqanym da esimde — mundaı sózdi ol menen buryn-sońdy estimegen bolatyn. Sonymen birge, sol kúnderi kóz jasymdy juta júrip, kóńildi bop kórinýge tyrysyp baqqanymdy da umyta qoıǵam joq, óıtkeni ata-anamnyń nelikten qapaly ekenimdi surap áýre-sarsańǵa túseri anyq-ty, ondaı jaǵdaıda olardy aldarqatý úshin álde birdeńeni oılap tabýyma týra keletin. Biraq munyń bári bir qas-qaǵymda-aq támam boldy, sóıtip ádep saqtaý rásimi kúırep, ar-uıat jaıyndaǵy arman jaıyna qalyp, tózim ataýly túgesilip, kóńil túkpirindegi kúmándi oılarym rasqa shyqqan basqa bir qas-qaǵym sát týdy. Bulaı bolǵan sebebi, uzamaı selomyzda don Fernando kórshi qalada turatyn kórýge kóz kerek bir sulý qyzǵa úılenipti degen qaýeset tarap ketti, sondaı-aq qyzdyń ata-anasy tekti áýletten ekeni, biraq osyndaı dárejeli kúıeýge úmit etetindeı qyzdyń jyrǵaǵan jasaý-jabdyǵy joqtyǵy da aıtylyp jatty. Qyzdyń esimi Lýsında ekeni, olardyń úılený toıy kezinde kisi tańǵalarlyq oqıǵalar ótkeni de sóz etildi.

Lýsında esimin estigen boıda Kardenonyń ıyǵy selk etti, ernin tisteledi, qabaǵyn qars túıdi, ile kózinen aǵyl-tegil jas parlap qoıa berdi, alaıda Doroteıa áńgimesin úzgen joq:

— Osynaý qaıǵyly habar maǵan da jetti, alaıda júregim muz bolyp qatýdyń ornyna ashý men yzadan ot bolyp órtendi, aıqaıdy salyp kóshege júgirip shyǵýǵa, sóıtip onyń zulymdyǵy men satqyndyǵy jaıynda jar salýǵa shaq qaldym. Alaıda, sol kúni túnde-aq iske asyrmaq nársemdi oılaǵanda ashýym edáýir saıabyr tapty jáne ol oıymdy buljytpaı oryndadym da, dálirek aıtqanda: Fernandodan kórgen qıanat-qorlyǵym jaıynda ákemniń malaıyna, derevnáda baqtashy balar dep ataıtyndardyń birine baıandap berdim, sosyn ústime sonyń kıimin kıip, uzynqulaqtyń aıtýynsha dushpanym turyp jatqan qalaǵa serik bop barýyn suradym. Baqtashy bala ádepkide essizdigim úshin meni jazǵyryp, oıǵa alǵan isimdi onsha jaqtyrmaǵanymen, alǵan betimnen qaıtpaıtynymdy kórgen soń, keıin, ózi aıtqandaı, jer túbine sheıin barsam da janymnan qalmaýǵa qulshynys bildirdi. Kenepten tigilgen kópshik tysqa kóılekterimniń birin salyp, keregi bop qalar degen oımen aqsha jáne baǵaly degen azyn-aýlaq áshekeılerimdi alyp, tas qarańǵy túnde, satqyn kútýshi qyzǵa lám dep jaq ashpastan, malaıymdy jáne bir qaýym mazasyz oıymdy serik qyp, týyp-ósken úıimdi tastap qalaǵa qaraı jaıaý tarttym; onda bara jatqandaǵy maqsatym bolǵan istiń berekesin ketirý emes-ti, jalǵyz ǵana oıym — don Fernandodan osyndaı iske dáti qalaı jetkenin suraý ǵana edi. Arada eki jarym táýlik ótkende baratyn jerime baryp ta jettim, qalaǵa kirgen soń Lýsındanyń ata-anasy qaıda turatynyn suradym: osy suraqty alǵash qoıǵan adamymnyń ózi-aq maǵan bilgim kelgennen áldeqaıda kóp nárseni baıan etti. Maǵan olardyń úıin kórsetip qana qoımaı, qyzdarynyń nekeqıary kezinde qandaı jaǵdaıat oryn alǵanyn egjeı-tegjeıli aıtyp berdi, — eskerte keter nárse, bul oqıǵa qalaǵa keń tarap, jurt kóshe-kóshede top-top bolyp osy jaıynda ósek-aıań órbitip turatyn. Álginiń maǵan maǵlum etkeni mynadaı jaı edi: don Fernando Lýsındamen nekege turǵan sol keshte, jubaıy bolýǵa kelisim bergennen keıin, qyz aıaq astynan talyp qalady, ol erkinirek tynys alsyn degen oımen kúıeýi korsajyn aǵytqan kezde qoınynan qyzdyń óz qolymen jazylǵan hatty taýyp alady; bul hatta ol don Fernandonyń áıeli bola almaıtynyn, sebebi Kardenonyń áıeli ekenin málim etipti, — osyny maǵan habar etken adamnyń aıtýynsha, Kardeno degen jigit aıtýly áýletten órbigen, sol jerde týyp-ósken kavalero kórinedi, — al, qyzdyń don Fernandoǵa kelisim berýiniń jalǵyz ǵana sebebi, ata-anasynyń tilegin mansuq etkisi kelmegendigi eken. Álgi adamnyń áńgimesine qaraǵanda, keıin málim bolǵanyndaı, qyz nekesi qıylǵan boıda-aq ózine-ózi qol jumsaýǵa bekinipti, al jańaǵy hatynda nelikten ózin-ózi óltirý jóninde uıǵarym jasaǵanyn túsindiripti, — aıtýlarynsha, kóıleginen tabylǵan qanjar osy oıynyń ras ekenin dáleldep beripti. Al, don Fernando bolsa, Lýsında ózin mazaqqa aınaldyryp, keleke qylǵandaı, ony túkke tatymaıtyn bireýge baǵalaǵandaı kóripti, sóıtip qyz esin jıǵan boıda-aq álgi qanjardy ala salyp oǵan tura umtylypty, eger ata-anasy men sol arada bolǵan kisiler ustap qalmaǵanda, ony jaryp tastaýy da múmkin eken. Taǵy bir qaýesetke qaraǵanda, don Fernando sol boıda-aq qaladan qarasyn joǵaltypty, al Lýsında erteńine ǵana ózine-ózi kelip, áke-sheshesine álginde ózim esimin atap ótken Kardenoǵa qalaısha zańdy jubaı bolǵanyn aıtyp beripti. Taǵy bir bilgenim, Kardeno, ósekshilerdiń aıtýynsha, nekeqıarǵa qatysyp turypty, al qyzdyń nekesi qıylǵanyn kórgennen keıin, muny múldem aqylǵa syımaıtyn is sanap, es-tús joq qalany tastap qashyp shyǵypty, keterinde Lýsındanyń ózin qalaı jábirlegenin, bul jalǵannan boıyn aýlaq salatynyn aıtyp, hat qaldyrypty. Osy áńgimeniń bári qalaǵa tarap, jurttyń bári tek osy jaıynda sóz qylyp jatty, al Lýsındanyń týyp-ósken úıinen qashyp shyqqany, ata-anasynda es qalmaı, ne isterdi bilmeı jatqany málim bolǵan kezde sóz degen tipten kóbeıip ketti, — shamasy, qyz qaladan shyǵyp ketse kerek, óıtkeni ony esh jerden izdep tappaǵan. Bul áńgime úmitimdi jandandyryp, don Fernandony úılengen adam retinde kórgennen ony múldem kórmegenim jaqsy degen oıǵa keldim, óıtkeni dertimnen arylýǵa bastaıtyn esik aldymnan birjola tars jabyla qoımaǵandaı kórindi; sóıtip, alǵashqy neke aldyndaǵy paryzyn aqı-taqı sezinýi úshin jáne óziniń hrıstıan ekenin, jurttyń sypsyń sózinen góri jaratqanǵa jaýap beretin áziz jany jaıynda kóbirek oılanýǵa tıis ekenin esine alýy úshin myna ekinshi nekege kóktegi qudirettiń ózi tyıym salýy ábden múmkin ǵoı dep ózimdi-ózim sendire bastadym. Basymda osyndaı oılar úıirilip, ózimniń túk qyzyǵy qalmaǵan tirshiligimnen birjola túńilip ketpes úshin, qaıǵy-sherge toly kóńilimdi saǵymdaı buldyr, bolmashy úmitpen aldarqatýǵa kiristim.

Al, bul kezde áli qalada bolǵam jáne ne isterdi bilmeı dal bop júrgem, óıtkeni don Fernandony esh jerden izdep taba almaǵam; sóıtip júrgende bir kúni jarshynyń daýysy qulaǵyma shalyndy, sóıtsem ol meni izdep tapqandarǵa mol syılyq beriletinin aıtyp, jas mólsherimdi, ústime qandaı kıim kıgenimdi habarlap júr eken. Sol jerde estigen taǵy bir áńgimem: ata-anamnyń úıinen meni álgi ózime serik bop shyqqan malaı alyp qashypty-mys; buǵan ne aıtarymdy bilmedim, óıtkeni bul qaýeset zıaly qaýym arasynda ózim jaıynda qanshalyqty teris pikir qalyptasqanyn ańǵartqan edi: úıden ketýim arqyly ar-uıattan jurdaı bolǵanymnyń ózi jurtqa az kórinipti, oǵan kimmen ketkenim jóninde taǵy birdeńe jamaý kerek bolypty — sóıtip, dáreje-dárgeıi múldem tómen adamdy, mahabbatyma eshqashan laıyq bola almaıtyn bireýdi súıiktim ǵyp qoıypty. Jarshynyń habaryn estigen boıda-aq malaıymdy ertip qalany tastap shyqtym — jasyratyny joq, bul kezde onyń ózime adal bolý jóninde bergen sertine ókinetini baıqalyp ta qalǵan-dy; óstip, qýǵynnan qaýiptenip, tún ishinde osy taýdyń jyra-jyqpylyna kelip jasyryndyq. Biraq, jamandyq jalǵyz júrmeıdi, bir qystalańnyń sońy — odan da góri beınetti ekinshi qystalańnyń bastaýy, degen sóz bar: tap osy jaǵdaı meniń de basyma týdy, óıtkeni shyn berilgen malaıym, osy kúnge sheıin adal da senimdi ekenin kórsetip kelgen pende, myna túkpirge tap bolǵan kezimizden bastap kúrt ózgerip, sulýlyǵymnan basyn joǵaltqan essizdikten góri teksizdigine tartyp, adam meken etpeıtin meńireý túzde jolyqqan, óz oıynsha, qolaıly sátti paıdalanyp qalmaq boldy, sóıtip uıatty bylaı jıyp qoıyp, qudaıdan qorqý degendi ekibastan umytyp, syılaý degendi jaıyna qaldyryp meni qushyp-súımekke qulshyndy. Uıattan jurdaı usynysyna qaıtarǵan ádiletti de ashýly jaýabymdy estigen ol maqsatyma jetkizer dep dáme artqan áýel bastaǵy jalynyp-jalbarynýyn jyly jaýyp, kúsh kórsetýge kóshti. Alaıda, árqashan nemese árqashan derlik ádil iske shapaǵatyn tıgizip, sharapatyn jasap otyratyn kóktegi qudiret maǵan da járdemin berdi, sóıtip ony áljýaz qolymmen-aq esh qınalmaı jartastan ıterip jiberdim, qazir ol óli me álde tiri me onysynan habarym joq; odan soń boıymdy bılegen tolqýǵa, sharshap-shaldyqqanyma qaramaı, jalǵyz ǵana oı, jalǵyz ǵana maqsatpen — ákem men onyń qýǵynshylarynan taýǵa baryp jasyrynbaq bop jyldam basyp ilgeri tarttym. Osy tilektiń jetegimen budan birneshe aı buryn osy shatqaldarǵa kelip kirdim, bul aradan, taýdyń qaq ortasynan, bir malshy kezdesip meni óz qaraýyna jumysqa aldy, men onyń úıinde baqtashy bala mindetin atqardym, sóıtip oǵan shashymdy kórsetpeý úshin, — osy shashtyń qyrsyǵynan búgin kútpegen jerden bári ashylyp qaldy ǵoı, — kúni boıǵy ýaqytymdy dalada ótkizýge tyrysyp júrdim. Áıtkenmen, barlyq aıla-amalym bosqa ketti, óıtkeni qojaıynym erkek kindik emes ekenimdi sezip qoıdy, sóıtip ol da malaıym qusap kúnákar oıǵa boı aldyrdy. Al dushpanǵa jolyqtyrǵan taǵdyr odan qorǵanatyn quraldy da qolyńa árdaıym qosa ustata qoımaıtyny belgili, sondyqtan bul joly jaqyn mańaıdan onyń mahabbatqa degen ańsaryn máńgilikke basatyn jarǵabaq ta, jartas ta ushyraspaı qoıdy, — onymen arpalysyp kúsh salystyryp jatqansha, oǵan jalbarynǵansha, jaıynda qaldyryp qaıtadan osynaý jyra-jyqpyldarǵa baryp jasyrynǵanym jón deıtin sheshimge kelgenimniń sebebi sol. Sóıtip, sabama túsip, ashýymdy basyp, eshteńege alańdamastan kóz jasymdy kóldeı tógip, aýyr-aýyr kúrsinip, kóktegi qudiretten aıaýshylyq bildirýin surap jalynýǵa jáne qaıǵy-qasiretimnen arylýǵa kómek berýin, kúsh berýin já bolmasa týǵan jerine qosa jat óńirlerde de ózi jaıyndaǵy ósek-aıań men ǵaıbat sózge erkinen tys túrde jol ashyp bergen beıshara jaıynda estelik te qalmaýy úshin osynaý quba túzde ólim jiberýin surap jalbarynýǵa qolaıly jerdi qaıta izdeýge kiristim.

HHİH taraý

Bul taraýda rysarymyzdyń ǵashyǵyna bola ózine-ózi tilep alǵan aýyr azabynan qandaı kúlkili de qıturqy jolmen arylǵany jaıynda aıtylady

— Qapyda tapqan qaıǵy-sorym týrasyndaǵy aqıqat áńgimeniń jaıy mine osyndaı, senorlar, — ózderińiz estigen kúrsinisterim, ózderińiz zeıin qoıǵan sózderim, kózimnen tógilgen jasym buryn budan da molyraq bolǵanyna jetkilikti sebep bar ma, joq pa — ol jaǵyna ózderińiz baǵa bere jatarsyzdar, sondaı-aq qandaı baqytsyzdyqqa ushyraǵanym jaıynda oı qoryta kelip meni jubatyp áýre bolýdyń paıdasyz ekenin de túsinersizder, óıtkeni meni qaıǵydan aryltýdyń eshqandaı amaly joq. Ózderińizden ótinerim jalǵyz ǵana nárse (bul sizderdiń paryzyńyz jáne ony oryndaý sizderge qıyndyqqa túspeıdi): qýǵynshylar qýyp jetedi-aý degen oı degbirimdi ketirgen shaqta tula boıymdy bılep alatyn úreı men úmitsizdikten qutqaratyn ońasha oryn bar ma munda, sony aıtyńyzdarshy. Árıne, ata-anamnyń maǵan degen súıispenshiligi sheksiz ekenin bilemin jáne meni kórgende qýanatynyna da senimdimin, áıtkenmen aldaryna ózderi oılaıtyndaı túr-pishinde emes, basqa túr-pishinde baratynymdy elestetsem, aıtyp jetkize almas uıattan órtenip kete jazdaımyn, — olardyń kózine qalaı qaraımyn, senimderin aqtamaǵanymdy, ar-namysymdy saqtamaǵanymdy kózimnen kórip turatynyna qalaı shydaımyn, — sondyqtan, birjola qaramdy batyrǵanym artyq dep bilem.

Osyny aıtqan ol úndemeı qaldy, óńi alaburtyp sala berdi — bul onyń asa sezimtal da uıalshaq jan ekenin ańǵartatyn nyshan edi. Qyzdyń áńgimesin tyńdap otyrǵandardyń boıynda oǵan degen aıryqsha aıaýshylyq sezim oıandy, sonymen birge bári de onyń qasiret-qaıǵysyna tańyrqanýmen bolysty; sol arada sváshennık jubatý aıtyp, aqyl-keńes berýge oqtalǵan, biraq Kardeno aldyn orap:

— E-e, senora, Klenardo baıdyń jalǵyz qyzy, súıkimdi Doroteıa siz ekensiz ǵoı? — dedi.

Osynaý usqynsyz keıiptegi adamnyń (Kardenonyń kıimi alba-julba ekenin eskertip ótkenbiz) aýzynan ákesiniń esimin estigen Doroteıa tańyrqanyp qaldy da, oǵan mynadaı saýal qoıdy:

— Al, ózińiz, aǵataı, kim bolasyz jáne ákemniń esimin qaıdan bilesiz? Jańylmasam, jábirli ómirim jaıyndaǵy baıanymda onyń esimin birde bir ret atamaǵan sekildi edim ǵoı.

— Men, senora, sol ózińiz aıtqandaı, Lýsında jubaıym dep ataǵan beıbaq bolam, — dep jaýap qatty Kardeno. — Men sol azyp-tozǵan Kardenomyn, ózińizdi de túńilý shegine jetkizgen zulymnyń aıtyp jetkizgisiz arsyzdyǵy arqasynda men de myna qazir ózińiz kórip turǵandaı ahýalǵa tap boldym, ıaǵnı, kıimim julym-julym, ústim jartylaı jalańash, adam meıiriminen ada músápirge aınaldym, al bárinen jamany — aqyl-esten aıryldym, sebebi aqyl-esim ózime tek jaratqan az ýaqytqa keńshilik etkende ǵana qaıtyp oralady. Men, Doroteıa, sol don Fernando jasaǵan qylmystyń kýágeri bolǵan janmyn, sondaı-aq Lýsındanyń onyń jubaıy bolýǵa kelisimin bergenin óz qulaǵymmen estigen beısharamyn. Men sol Lýsında ózine-ózi kelgenshe, qoınynan tabylǵan hatta ne jazylǵany anyqtalǵansha tosa turýǵa táýekeli jetpegen sorlymyn, óıtkeni osynsha kóp qasirettiń qol ustasyp birge kelýine janym shydas bermegen bolatyn. Sóıtip, tózimim túgesilgen soń ol úıdi tastadym da, qojaıynyma Lýsındanyń qolyna tıgizýin ótinip hat qaldyryp, sol kezden bastap qas dushpanymdaı kórip ketken ómirimdi támamdaý nıetimen myna meńireý qula túzge kelip jettim. Alaıda, ómirden aıyrýǵa yqylas tanytpaǵan taǵdyr meni aqyl-esten aıyrýmen ǵana shekteldi: múmkin, ol meni sáti túsken kezdeısoqtyq arqyly ózińizge jolyǵýym úshin saqtaǵan shyǵar, endi mine, aıtqan sózderińiz ras bolsa, al buǵan meniń kúmánim joq, onda, bálkim, kóktegi qudirettiń yqtıarymen ekeýimizdiń azap-áýremiz ózimiz jobalaǵannan áldeqaıda jaqsy aıaqtalar da. Olaı deıtinim, mynadaı jaǵdaı týyp tur ǵoı: eger Lýsında, ózi de moıyndaǵanyndaı, meniń áıelim bolýy sebepti don Fernandoǵa kúıeýge shyǵa almaıtyn bolsa, al don Fernando sizdiń kúıeýińiz bolýy sebepti oǵan úılene almaıtyn bolsa, onda kóktegi qudiret ózimizge tıesili ıelikke qaıtadan qolymyzdy jetkizer dep úmit ete alamyz ǵoı, óıtkeni atalmysh ıelikter áli kúnge sheıin ózimizdiki, eshkim bizden ony alastaǵan da, tartyp ta alǵan joq. Endeshe, qıaldaǵy dúdámal dámeden týmaǵan, aldamshy áýeıilikke negizdelmegen osyndaı úmit ushqyndap turǵan shaqta sizden ótinerim, senora, izgi nıetti oılaryńyzdyń baǵyt-baǵdaryn basqa arnaǵa buryp, jaqsylyq bolar dep kútseńiz eken, sondaı-aq ózim de oılarymnyń bet-alysyn basqa arnaǵa salýǵa tyrysyp baǵarmyn. Kavalero ar-uıaty atymen jáne hrıstıan ar-uıaty atymen ant eteıin, don Fernando ózińizge qaıtyp oralǵansha sizdi jalǵyz qaldyrmaımyn, al eger aqylǵa qonymdy sózder arqyly paryzyn oryndaýǵa kóndire almasam, onda ózime jasaǵan jábirin birjola esten shyǵaryp jáne bul úshin ony jazaǵa tartýdy kóktegi qudirettiń úlesine qaldyryp, osy arada, jer betinde, kegińizdi qaıtarý maqsatynda kavalero degen ataǵym múmkinshilik beretin is-áreket erkindigin paıdalanyp, ózińizge kórsetken óreskel ádiletsizdigi úshin ony tıisti tártippen jekpe-jekke shaqyram.

Kardenonyń sózi Doroteıany tań-tamasha qaldyrdy; osynaý izgi nıetine yrzashylyǵyn qalaı jetkizerin bilmegen qyz onyń aıaǵyna jyǵyla ketti de, qushaqtamaq yńǵaı bildirdi, al Kardeno bolsa qashqalaqtaýmen boldy; biraq, osy arada lısensıat sózge aralasty: jan tebirenter lebizi úshin Kardenony maqtap alǵan sváshennık derevnásyna ekeýiniń ózimen birge barýyn ótinip, sóıtkenderi jón bolatynyn aıtyp, úgitteı bastady; onyń aıtýynsha, ol jerde bular ne qajettiń bárimen qamtamasyz etilmek, qalǵan sharýany sol arada retteýlerine bolady: don Fernandony izdeı me álde Doroteıany ata-anasyna alyp bara ma, qysqasy, patsha kóńilderi ne qalasa sony isteýge erikti. Kardeno men Doroteıa oǵan rızalyq bildirip, unamdy usynysty qabyl almaqqa uıǵardy. Osynyń bárine tańyrqana qarap únsiz turǵan shashtaraz da aqyry til qatyp, sváshennık sekildi elgezektikpen ol da bularǵa óz kómegin usyndy; sonan soń sváshennık ekeýiniń bul araǵa qalaı tap bolǵany jaıynda qysqasha ǵana baıandap berdi, Don Kıhottyń ádetten tys aýyshtyǵy jaıynda habarlap, atqosshysy qojaıynyn izdeýge ketkenin, ózderiniń sony kútip otyrǵanyn qulaqqaǵys etti. Sol arada Kardeno Don Kıhotpen shekisip qalǵanyn eske aldy, biraq bunyń bári kóz aldyna kórgen tústeı bulyńǵyr túrde elestegen-di, serikterine sol jaıynda aıtyp bergen ol shataqtyń nege bola shyqqanyn umytyp qalǵanyn habarlady.

Osy kez oqystan aıqaı estildi, sváshennık pen shashtaraz aıqaıdy salyp turǵan Sancho Pansa ekenin seze qoıdy, — bulardy qaldyrǵan jerinen tappaı qalǵan ol endi ekeýin daýystap shaqyryp jatyr edi. Bári soǵan qaraı bet aldy, olardyń Don Kıhot jaıyndaǵy suraqtaryna anaý Don Kıhottyń ústinde jalǵyz ǵana jeıde, ábden aryqtap ketkenin, óńi appaq qýdaı, qarny ash, júreginiń ámirshisi Dýlsıneıa jaıynda ahylap-ýhilep otyrǵanyn aıtty. Sol jerde bul, Sancho, Dýlsıneıa oǵan bul aradan ketýge, Tobosoǵa kelýge ámir etkenin, qyzdyń ózi ony sonda kútip otyratynyn habarlapty, biraq anaý súıgeniniń abyroı-ataǵyna laıyq erlikter jasamaıynsha onyń aı dıdarly álpetin kóre almaıtynyn málim etipti. Eger bul ahýal osylaı jalǵasa berse, — dedi Sancho renjińkirep, — Don Kıhotqa ózi jaýlap almaqshy ımperıa túgil, arhıepıskoptyq ta buıyrmaýy múmkin, aıtqandaıyn, arhıepıskoptyq — bul tek basqa táýir eshteńe tabylmaǵandyqtan ǵana aıtylǵan nárse, sondyqtan ony qaıtken kúnde de bul aradan alyp ketpese bolmaıdy. Lısensıat oǵan bosqa ábiger bolmaýyn: bárin Don Kıhottyń patsha kóńili biletinin, al ony bul jerden alyp shyǵýdy olar óz mindetine alatynyn aıtty. Odan soń ol Kardeno men Doroteıaǵa shashtaraz ekeýiniń Don Kıhotty dertinen emdeý úshin, onyń sáti túspese, tym quryǵanda, úıine alyp barý úshin qandaı amal qarastyrǵanyn habarlady; Doroteıa buǵan jaýap retinde qorǵansyz bıkeshtiń rólin shashtarazdan góri ózi táýirirek oryndaıtynyn, onyń ústine soǵan laıyqty kıim-keshegi de baryn, óziniń oryndaǵany tabıǵılaý bop shyǵatynyn, osy sebepti oıǵa alǵandary oń nátıje berýi úshin ne isteý kerek bolsa, sonyń bárin ózine tapsyrǵandary jón ekenin, óıtkeni rysarlyq romandardy kóp oqyǵanyn, jábir kórgen bıkeshterdiń kezbe rysarlardan kómek suraǵan kezde qalaı-qalaı sóıleıtinin jaqsy biletinin aıtty.

— Ondaı jaǵdaıda, — dedi sváshennık, — bizge tek iske kirisý ǵana qalmaq. Taǵdyrdyń bizge septesip turǵanynda sóz joq: ózderińizdi qutqarýǵa arnalǵan esikti oıda joq jerden ashyp jibergen ol, bizdiń de jaǵdaıymyzdy jeńildetip tastady.

Sol arada Doroteıa túıinsheginde jatqan sándi kóılegin alyp kıip, jasyl matadan toqylǵan mantılásyn³³ jamylyp, quıttaı ádemi qobdıshasynan alqasy men basqa da baǵaly áshekeılerin alyp taǵynyp, qas pen kózdiń arasynda ári baı, ári aqsúıek senoraǵa aınalyp shyǵa keldi. Munyń bárin jáne basqa da usaq-túıekterdi ol, óziniń aıtýynsha, bir keregi bolar dep ala shyqqan eken, biraq osy kúnge sheıin ondaı jaǵdaı jolyǵa qoımapty. Onyń adam aıtqysyz sulýlyǵyn, súıkimdiligi men tartymdylyǵyn kórgen serikteri ańqıyp qaldy, sóıtip bári biraýyzdan: eger mynadaı sylqymnan boı tasalap júrgen bolsa, don Fernando degeniń dymnyń ıisin bilmeıtin dáldúrish shyǵar dep málim etti; alaıda barlyǵynan da ala-bóten tań-tamasha bolǵan adam Sancho Pansa boldy — ajary munshalyqty kózdi arbap, kóńildi áńki-táńki qylatyn jandy ózi óz bolǵaly bergi búkil ǵumyr tarıhynda kezdestirmegendeı kóringendi oǵan (bunyń ózi shyn máninde de solaı edi), sondyqtan asa qatty tolqý ústinde sváshennıkten bul súıkimdi senoranyń kim ekenin, qula túzden kimdi izdep júrgenin surady.

— Bul súıkimdi senora, baýyrym Sancho, — dep jaýap qatty sváshennık, — bilip qoıǵanyń artyq bolmaıdy, Mıkomıkonskıı uly koróldiginiń er jynysty bıleýshileri jaǵynan taraıtyn tikeleı murageri bop tabylady, ózi seniń qojaıynyńdy izdep júr, áldebir qatygez dáýdiń kórsetken jábir-japasy men qıanatyna ara túsip, odan kek alyp berý jóninde ótinish aıtpaq, al asa meıirimdi rysar bop tabylatyn seniń myrzańnyń ataq-dańqy jer betin túgel sharlap ketkendikten myna prınsessa sony izdep sonaý Gvıneıadan kelip otyr.

— Eger myrzamnyń joly bolyp, ózińiz aıtyp turǵan álgi jeksuryn dáýdi óltirse, — dedi Sancho Pansa buǵan jaýap retinde, — sóıtip, kórsetken jábiri men qıanaty úshin kek qaıtarsa, bul shyn máninde-aq baqytqa jetkizgen izdeý jáne izdegendi tabý bop shyqpaq, — al endi qojaıynymnyń ony óltiretindigine esh kúmán joq, tek álgi dáýmen kezdessin deńiz jáne tek ol eles bop shyqpasyn deńiz, óıtkeni onyń eleske qarsy qoldanar sharasy joq. Aıtqandaıyn, senor lısensıat, ózińizge mynadaı bir buıymtaıym bar: myrzamnyń kóńilinde arhıepıskop atanam degen qushtarlyq paıda bolmasy úshin, sodan qatty qorqyp júrmin ǵoı, taqsyr, oǵan tezirek myna prınsessaǵa úılený jóninde keńes berińizshi, sonda ony arhıepıskop dárejesine ulyqtaýdyń aqı-taqı joly kesiledi de, ımperator tájin jan qınamaı op-ońaı olja etedi, al men bolsam — kúlli arman-maqsatyma jetem. Bul jaıynda men uzaq oılandym, aqyry myrzamnyń arhıepıskop bolǵany maǵan qol emes degen baılamǵa keldim, óıtkeni meniń shirkeýge tıgizer paıdam az: úıli-barandy adammyn, al endi qazir shirkeýden ansha-munsha paıda túsirý quqyna ıe bolam degen dámemen, — sebebi, qatynym bar, balam bar degendeı, — ajyrasý jaıynda ábigerlik jasaýym — bos áýreshilik bop shyqpaq. Endeshe, senor, másele qojaıynymnyń myna prınsessaǵa tezirek úılenýine tirelip tur, — men bul súıkimdi bıkeshpen áli tanysa qoıǵan joqpyn, sondyqtan esimin atamaı turmyn.

— Onyń esimi — prınsessa Mıkomıkona, — dep jaýap qatty sváshennık, — óıtkeni, koróldigi Mıkomıkonskıı dep atalatyndyqtan, onyń da sondaı esim alýǵa tıis ekeni belgili ǵoı.

— Árıne, árıne, — dep kelise ketti Sancho. — Týyp-ósken jeriniń ataýyn óz esimine aınaldyrǵan jandar maǵan jıi jolyǵyp turdy, — mysalǵa, Pedro de Alkala, Hýan de Ýbeda, Dego de Valádolıd, — shamasy, Gvıneıada da korolevalar óz koróldikteriniń atymen atalatyn osyndaı dástúrdiń bolǵany ǵoı.

— Ábden múmkin. Al, endi myrzańnyń úılenýine qatysty áńgimege kelsek, qolymnan kelgenniń bárin jasaýǵa tyrysarmyn, — dedi sváshennık.

Bul sóz Sanchony qanshalyqty máz-máıram qylsa, sváshennıkti de onyń ańqaýlyǵy men myrzasynyń esil-dertin alǵan sandyraqtyń munyń basynda da nyq ornyqqany sonshalyqty qaıran qaldyrdy, — óıtkeni anaý, árıne, óziniń ımperator bolatynyna kámil senimdi adam ǵoı.

Sol eki ortada Doroteıa sváshennıktiń qashyryna minip, shashtaraz buqanyń quıryǵynan jasalǵan saqalyn betine japsyryp aldy, sóıtip olar Sanchoǵa ózderin Don Kıhotqa qaraı bastaýǵa ámir etti; jolǵa shyǵar aldynda atqosshyǵa ekeýiniń sváshennık pen shashtaraz ekenin aıtpaý qatań tapsyrylǵan-dy, óıtkeni, gáp Don Kıhottyń bulardy tanymaǵanynda — onyń ımperator bolý-bolmaýy osyǵan tikeleı baılanysty, delingen edi. Sváshennık pen Kardeno bularmen birge ilesip barmaǵandy jón kórdi: Kardeno — ekeýiniń tóbeleskenderin Don Kıhottyń esine salmaýdy kózdese, sváshennıktiń ol jerde tóbe kórsetýine endi eshqandaı muqtajdyq qalmaǵan, sóıtip qashyr mingen ekeý ilgeri ozdy da, mynalar asyqpaı aıańdap sońdarynan ilesti. Ózin qalaı ustaýy kerektigi jóninde sváshennık Doroteıaǵa aqyl-keńes bermek bolǵan, biraq qyz onyń aldyn orap, asa kóp abyrjymaýyn ótindi: rysarlyq romandar talabynan qyl eli aýytqymaıtynyna, onda qalaı sýretteletin bolsa solaı, bárin de maıdan qyl sýyrǵandaı múltiksiz oryndaıtynyna sendirdi. Salt mingender mıldiń tórtten úshteı bóligin júrip ótken kezde, kenet úıme-júıme jartastardyń qaq ortasynda turǵan Don Kıhot boı kórsetti, kıimderin kıip te alypty, biraq qarýlaryn áli asyna qoımapty, sóıtip ony kórgen boıda jáne Sanchodan munyń Don Kıhottyń tap ózi ekenin anyqtap surap alǵan boıda Doroteıa jorǵasyna qamshy basty, saqaldy saqal alǵysh shoqyraqtap sońynan ilesti; olar Don Kıhotqa taıap kelgen kezde malaı qashyrynan túse sap Doroteıany tutyp almaq bolǵan, biraq qyz qashyrdan asqan ábjildikpen yrǵyp tústi de, Don Kıhottyń aldyna kep tizesine qulaı ketti; Don Kıhot ony jerden kótermekke talpynǵanymen, qyz ornynan turmaǵan kúıi bylaı dep saırap qoıa berdi:

— Beý, aıbyndy da asa qudiretti rysar, qaıyrymdylyǵyńyz ben kishipeıildiligińiz meıirim bildirmeıinshe tizemnen kóterilmek emespin, bul isińiz sizdiń abyroıyńyzdy arttyryp, ataǵyńyzdy aspandatsa, maǵan, kúlli dúnıedegi eń qam kóńil, eń qasiretti bıkeshke, paıda bop tıer edi. Eger qýatty bilegińizdiń aıbyny máńgi ólmes dańqyńyzdyń dabysyna saıma-saı bolsa, onda qurmetke bólengen esimińizdiń shýaǵyn ańsap, alys elderden qaıǵysyna kómek suraı kelgen baqytsyz áıelge qamqorlyq jasaý sizdiń paryzyńyz bop tabylady.

— Qashan ornyńyzdan turǵansha, asa symbatty senora, men jaǵymdy da ashpaımyn, jalbarynyshty lebizińizge de qulaǵymdy túrmeımin, — dep jaýap qatty oǵan Don Kıhot.

— Ornymnan turamyn, senor, biraq raqymshylyq jasap, aldyńyzǵa tartqan ótinishimdi oryndaǵannan keıin ǵana turamyn, — dep qarsylyq bildirdi sherge batqan bıkesh.

— Ony oryndaýǵa yrzashylyǵymdy berem, — dep málim etti Don Kıhot, — tek budan korolime, otanyma, sondaı-aq júregim men erkindigimniń kiltin qolynda ustap otyrǵan janǵa zıan men zalal kelmese boldy.

— Olarǵa eshqandaı zıan da, zalal da kelmeıdi, aq júrek senorym, — dedi jábiri janyn jegideı jep otyrǵan bıkesh.

Osy arada Sancho Pansa qojaıynyna jaqyndap, qulaǵyna bylaı dep sybyrlady:

— Senor! Buǵan járdemdesem dep jaltaqtamaı-aq ýáde ete berýińizge bolady, óıtkeni áldenendeı dáýsymaqty óltire salý — siz úshin túk emes, al muny ótinip otyrǵan bıkesh — prınsessa Mıkomıkona, Efıopıadaǵy uly koróldik Mıkomıkonskııdiń korolevasy.

— Bul bıkesh kim bolsa ol bolsyn meıli, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot, — men ózim bergen sertime adaldyǵymdy qashanda buljytpaı saqtap, ar-uıatymnyń ámiri boıynsha áreket etem.

Sosyn bıkeshke qaraı burylyp:

— Asqan sulýlyǵyńyz ajaryn qaıta tapsyn, sizge kómek kórsetýge ázirmin, — dep saldy.

— Endeshe, ózińizden ótinerim, janqıar rysar, osy qazir qolma-qol sońymnan erseńiz eken, qudaıdyń da, adamnyń da zańyn aıaqqa basyp, koróldigimdi tartyp alǵan satqynnan kegimdi qaıtarmaıynsha basqa eshqandaı shytyrman oqıǵa izdemeýge jáne basqa bireýlerdiń ótinishin oryndamaýǵa ózime aldyn-ala ýáde berseńiz eken, — dedi bıkesh.

— Qaıtalap aıtam: ótinishińizdi oryndaımyn, — dep málim etti Don Kıhot, — sol sebepti de, senora, boıyńyzdaǵy qasirettiń aýyr júgin tap osy qazir aýlaq serpip, dińkesi quryǵan úmitińizge jańa kúsh pen júrektilik darytýǵa tıissiz, óıtkeni kóktegi haq pen aq bilegimniń kómegi arqasynda koróldigińiz kóp uzamaı-aq ózińizge qaıtarylady, sóıtip oǵan talasýǵa táýekeli barǵan arsyzdardyń ishin ýdaı ashytyp, memleketińizdiń baıyrǵy da bıik taǵyna qasaqana túrde qaıta jaıǵasasyz. Al, kiriseıik iske, óıtkeni kesh qalýdan asqan kemistik joq, degen bar.

Qorǵansyz bıkesh Don Kıhottyń qolyna jantalasa jarmasyp súımekke árekettendi, biraq anaý asa bir ádepti de sypaıy rysar bolýy sebepti ondaıǵa jol bermedi, — kerisinshe barynsha ádeptilikpen jáne sypaıylyqpen bıkeshti qushaqtap ornynan turǵyzdy, sonan soń Sanchoǵa Rosınanttyń aıylyn tartyp, dereý saýyt-saımanyn alyp berýge ámir etti. Sancho attyń aıylyn tartqan soń, aǵashta alapa sekildi ilýli turǵan saýyt-saımandy sheship alyp, kózdi ashyp-jumǵansha qojaıynynyń ústine qondyra qoıdy, sóıtip saýyt-saımanyn kıip alǵan myrzasy:

— Al endi, jaratqan jar bolsyn, attandyq myna aıtýly senorany qorǵaýǵa, — dedi.

Shashtaraz bolsa, áli kúnge sheıin tizerlep otyrǵan-dy; myrs etip kúlip jiberýden ózin-ózi shaqqa degende tejep, bir qolymen saqalyn demep ustap otyrǵan, saqaly túsip qalar bolsa ózderi oılastyrǵan osynaý sharapatty sharanyń shyrqy buzylary anyq edi; alaıda, kómek kórsetýge ýáde berilip te qoıylǵanyn, Don Kıhottyń ýádesin oryndamaq bop shydamsyzdanyp turǵanyn kórgen ol boıyn tiktep, ekinshi qolymen mártebeli bıkeshti Don Kıhotpen birge qoltyǵynan demep, qashyrǵa otyrýyna járdemdesti; budan soń Don Kıhot Rosınantqa qondy, shashtaraz da qashyryna mindi, al Sancho jaıaý tartty, osy arada ol sur eseginiń orny úńireıip turǵanyn sezinip, qapyda qoldy bolǵanyn esine aldy; biraq bul joly oǵan asa qaıǵyrǵan joq — qojaıyny ımperator ataný saparyna attanǵanyn, uzamaı-aq maqsatyna jetetinin oılap kóńili kóterilip kele jatty: sebebi, Don Kıhottyń myna prınsessaǵa úılenetinine, sóıtip eń quryǵanda Mıkomıkonskıı koroli bolatynyna esh kúmáni joq-ty. Bir ǵana nárse — atalmysh koróldiktiń negrler elinde ekeni, ózine vasaldyqqa beriletin jandardyń qara tústi bolatyny kóńiline olqy soǵyp tur edi; áıtkenmen, oı-qıaly sol arada-aq oǵan táýir amal taýyp berdi, sóıtip ol bylaısha oı keshti: “Vasaldarymnyń negr bolǵanynda turǵan ne bar? Kemege tıeısiń, Ispanıaǵa alyp kelesiń, osy arada olardy qolma-qol aqshaǵa ótkizesiń de, bul qarajatqa tıtýl nemese qyzmet satyp alasyń — is bitti, sosyn qalǵan ómirińdi qaıǵy-muńsyz ótkize ber! Abyrjymańdar, saspańdar, ashyq aýyzyń biz emes, bul sharýany shyrq úıirýge, sóıtip otyz myń ba álde on myń ba vasaldy qas pen kózdiń arasynda satyp jiberýge bizdiń ebimiz de, epsektigimiz de jetedi. Qudaı aqy, olardyń bárin topyrlatyp bolsyn nemese basqadaı bolsyn, bir demde-aq zytyryp jiberem, bir jaqsysy, áıteýir, ótkizetinim qara bolǵanymen, olar ózime kúmis, altyn bop jarqyrap oralady ǵoı. Joǵa, men ózderiń oılaıtyndaı aqymaq emespin!” Osy oıǵa kóńili eltip, qýanyshqa kenelgeni sonsha, jaıaý salpańdaýdyń jaısyzdyǵyn da umytyp ketti.

Kardeno men sváshennık munyń bárin buta tasasynan baqylap otyrǵan, olarǵa baryp qosylýdyń esh yńǵaıyn keltire almaǵan; aqyry qıynnan qıystyrýǵa sheber sváshennık bul maqsatqa jetýdiń de jolyn tapty, anyǵyraq aıtqanda: ózimen birge alyp júrgen fýtlárdan qaıshy shyǵardy da, Kardenonyń saqalyn syrp etkizip qyrqyp tastady, ústine óziniń surǵyltym jamylǵysy men qara plashyn kıgizdi, al ózi kamzol-shalbarmen ǵana qaldy; nátıjesinde Kardeno qas qaǵymda múlde basqa adam bop shyǵa keldi, eger aınaǵa qarar bolsa ózin ózi tanı almaǵan da bolar edi. Bular kıim aýystyryp kıip jatqan kezde analar ilgeri ozyńqyrap ketken, biraq jolǵa birinshi bop shyǵý bularǵa esh qıyndyqqa túspedi, óıtkeni jynysty jáne batpaqty jermen salt attylar jaıaýlardaı tez júre almaıtyn. Qysqasy, olar shatqaldan jazyq dalaǵa shyqty, al serikterimen birge Don Kıhot ta shatqal jaqtan boı kórsetkende bul ony tanyp turǵandaı qolyn bulǵap belgi berip, odan kóz almaı tesile qarap qaldy, sosyn arada biraz ýaqyt ótkende oǵan qushaǵyn jaıa umtylyp, daýysyn kóterip:

— Armysyz, rysarlyqtyń aınasy, meıirban jerlesim Lamanchalyq Don Kıhot, izgi jandylyqtyń eń joǵarǵy shyńy jáne eń aqyrǵy shegi, qarip-qaserlerdiń panasy men tiregi, kezbe rysarlardyń betke ustary! — dedi.

Osy sózderdi ol Don Kıhottyń sol aıaǵynyń tizesin qatty qysyp qushaqtap turyp aıtqan bolatyn, onyń aıtyp jatqan sózi men istep jatqan isine tań-tamasha bolǵan anaý zeıin sala qarap, tanyǵan boıda ne derin bilmegendeı ańtarylyp qaldy, sosyn atynan túspekke ońtaılana bastady, biraq sváshennık buǵan jol bermegen soń, Don Kıhot oǵan:

— Raqym etińiz, jarqynym, senor lısensıat! Ózińiz sekildi asa qurmetti adam jaıaý kele jatqanda meniń atqa minip júrýim jaraspaıtyn nárse, — dedi.

— Men buǵan ne deseńiz de kelispeımin, — dedi sváshennık, — siz sıaqty dańqty rysarǵa at ústinde bolǵan úılesedi, sebebi at ústinde bolǵanda ǵana siz erte me, kesh pe, áıteýir, o zamanda bu zaman jan balasy estip-bilmegen joıqyn áskerı erlikter jasaısyz, al maǵan, qara kóbeıtip júrgen dinı qyzmetshige, ózińizben birge saıahat jasap kele jatqan myna senorlarǵa tıesili qashyrlardyń biriniń saýyryna jaıǵassam da jetip jatyr, — eger tek olar qarsy bolmasa ǵana, — sonyń ózine aıdynym asyp, ózimdi beıne Pegasqa mingendeı nemese dańqty Mýsarak, anaý álgi jadylaýǵa ushyrap, uly Komplýt mańaıyndaǵy uly Solomon jotasynyń qoınynan máńgilik meken tapqan mavrdy aıtam, taqymyna basqan zebraǵa mingendeı bolarmyn.

— Bul men úshin kútpegen jaǵdaı boldy, senor lısensıat, — dep yńǵaısyzdandy Don Kıhot, — biraq, senora prınsessa, ózime degen súıispenshiligine bola kishipeıildik kórsetip, malaıyna astyndaǵy erin bosatýǵa ámir eter dep senemin, al malaıy artyńyzǵa mińgeser, eger tek qashyr eki adamdy birdeı kótere alsa.

— Menińshe, kótere alatyn sekildi, — dedi prınsessa, — al, men, óz tarapymnan, malaıymnyń ámir etkenimdi tosyp turmaıtynyna senimdimin: ol ózi óte kishipeıil, elgezek jan, sondyqtan kólikke minýge múmkindik tabylyp turǵanda dinı qyzmetshiniń jaıaý júrýine eshqashan jol bermeıdi.

— Álbette, solaı, — dep qýattady ony shashtaraz.

Ol qashyrdan qarǵyp túsip, sváshennıkke oryn berdi, anaý kóp jalyndyryp jatpaı erge qondy, alaıda, qas qylǵandaı, bul jalǵa alynǵan qashyr bolatyn, al “jalǵa alynǵan” degen de bir, “jaramsyz” degen de bir, sol rasqa shyǵyp, shashtaraz onyń saýyryna jaıǵaspaqqa tyrmysqan kezinde artqy aıaqtarymen eki márte tebinip-tebinip qaldy, egerde tuıaǵyn maese Nıkolastyń keýdesine nemese basyna tıgizgende, onyń Don Kıhotty izdep shyqqan saparyna qarǵysty qardaı boratary kámil-di. Qalaı bolǵan kúnde de, áıteýir, shoshyp ketken shashtaraz jerge qulap tústi, al qulaǵan kezinde saqalyna qam jasaý jaıy qaperine de kirmegendikten onysy sol sátte-aq bólinip qaldy; sóıtip, saqalsyz qalǵanyn kórgen ol sasqalaqtap, betin qolymen kólegeılep, tisimdi ýatyp jiberdi dep baıbalam salýdan basqa qapelimde táýir ótirik oılap taba almady. Al, Don Kıhot bolsa, saqaldyń júni apatqa ushyraǵan malaıdan ájeptáýir alysta jatqanyn kórip, biraq qasynda jaq súıekter de, tógilgen qan da joǵyn baıqap:

— Oıpyraı, oıpyraı, bul ne sumdyq taǵy! Saqaldy bulaısha asa muqıat túrde julyp alyp jerge laqtyryp tastaý úshin bireý ony qasaqana solaı isteýi kerek qoı! — dedi.

Aıla-sharǵysyna áshkerelený qaýpi tóngenin sezgen sváshennık dereý saqaldy jerden kóterip aldy da, jerge sulap túsken kúıi oıbaıyn salyp jatqan shashtarazdyń janyna júgirip baryp, kóp oılanyp jatpastan basyn keýdesine súıep, saqaldy ornyna japsyryp, kúbirlep álde birdeńe aıtýǵa kiristi — onysyn aıtpas buryn aınalasyndaǵylarǵa bunyń saqal túsýden aıyqtyratyn aıryqsha duǵa ekenin, qasıetti kúshine qazir-aq kózderi jetetinin málim etken bolatyn; saqaldy ornyna qondyrǵan sváshennık bylaı ketti, al malaıymyz saqaly sapsıǵan, saý-salamat qalpyn qaıta taýyp shyǵa keldi; Don Kıhot buǵan ań-tań bolyp, sváshennıkten qoly tıgen kezde bul duǵany ózine úıretýin ótindi, óıtkeni, onyń uǵymynsha, atalmysh duǵanyń qasıeti tek saqaldy qaıta ósirýge ǵana qatysty emes sekildi, sebebi julyp alynǵan saqaldyń ornynda jaraqat qalýǵa tıis, al duǵa muny jazyp shyǵarsa, onda onyń saqal túsýden basqaǵa da kómektesetin bolǵany.

— Jón sóz, — dedi sváshennık, sosyn ońtaıy kelgen boıda-aq oǵan duǵany úıretýge ýáde etti.

Olar qashyrǵa endi sváshennık qana otyrsyn, sosyn osy aradan eki mıldeı jerdegi beketke jetkenshe ana ekeýimen alma-kezek aýysyp minetin bolsyn dep bátýalasty. Sóıtip úsheýi, ıaǵnı Don Kıhot, prınsessa jáne sváshennık, erge qonyp, al óńge úsheýi, ıaǵnı Kardeno, shashtaraz ben Sancho Pansa, jaıaý aıańdap jolǵa shyqqan kezde Don Kıhot bıkeshke qarap:

— Qudiretińizge quldyq, mártebeli hanym! Kóńilińiz qaı jaqty qalasa, meni sol jaqqa bastaı berińiz, — dedi.

Biraq ol jaýap qatyp úlgergenshe lısensıat sóılep ketti:

— Bizdi qaı koróldikke qaraı bastar ekensiz, mártebelim? Mıkomıkonskııge qaraı emes pe eken? Shamasy, solaı shyǵar, áıtpese men ózi basqa koróldikter jaıyn kóp bile bermeımin, — dedi.

Ekeýiniń ymy-jymy bir bolǵandyqtan, maquldap jaýap berýge tıis ekenin Doroteıa jyldam túsine qoıdy da, Don Kıhotqa:

— Iá, senor, men sol koróldikke qaraı baǵyt ustamaqpyn, — dedi.

— Olaı bolsa, — dep sváshennık ilip áketti, — meniń selomnyń ústimen ótemiz, sol jerden siz Kartahenaǵa qaraı bet alasyz, onda barǵan soń, qudaı qalasa, kemege otyrasyz. Eger jel ońyńyzdan turyp, teńiz býyrqanbaı, tynysh tolqyp jatatyn bolsa, arada toǵyz jyldaı ýaqyt ótkende o sheti men bu shetine kóz jetpeıtin keń shalqar Pıspısıa, basqasha aıtqanda, Meotıa kóline baryp jetesiz, al ol jerden ármen qaraı koróldigińizge deıin júz kúnnen sál ǵana asatyn jol qalady.

— Qatelesip tursyz, marhabatty myrza, — dep prınsessa qarsylyq bildirdi. — Meniń ol jaqtan shyqqanyma eki jyl da bola qoıǵan joq, shyn aıtyp turmyn, aýa raıy da árdaıym qolaısyz bop turdy, alaıda ózim bir kórýge zar bolǵan adamymdy, atap aıtqanda, senor Lamanchalyq Don Kıhotty aqyry jolyqtyrdym: ol jaıyndaǵy ańyz-áńgimelerdi Ispanıa jaǵalaýyna qadam basqan sátte-aq qulaǵym shaldy jáne taǵdyr-talaıymdy onyń izgi júregine tabys etýge, ádiletti isimniń sheshimin onyń jeńimpaz bilegine júkteýge qulshyndyrdy.

— Jeter! Meni maqtap-madaqtaǵandy endi qoıyńyzdar, — dep Don Kıhot ony bólip jiberdi, — men ózi áspetteýshilik degendi janym súımeıtin kisimin, bul ózi áspetteýshilik bolmasa da, mundaı sózder kidileý kóńilime kirpideı tıedi. Sizge aıtarym bireý ǵana, ámirshim: qaharmandyǵym qandaılyq bolsyn meıli, áıteýir, ondaı qasıettiń boıymda bary anyq bolǵandyqtan, sizge janymdy qurban etýden de qaımyqpaı qyzmet isteýge tıistimin. Biraq, báriniń óz kezegi bar, al endi qazir sizden, senor lısensıat, myna óńirge júgińiz joq, malaıyńyz joq, japadan-jalǵyz qalaı tap bolǵanyńyzdy aıtyp berýińizdi surar edim, — osyǵan shynymen túsinbeı kelemin.

— Bul suraǵyńyzǵa jaýabym qysqasha bolmaq, — dedi sváshennık. — Aıt deseńiz aıtaıyn, senor Don Kıhot, ortaq dosymyz, ortaq shashtarazymyz maese Nıkolas ekeýimiz budan kóp jyl buryn Amerıkaǵa qonys aýdarǵan bir týysqanym salyp jibergen aqshany almaqqa Sevıláǵa barǵanbyz, ol az aqsha emes-ti: alpys myń tolyqqandy peso — bul degenińiz anaý-mynaý nárse emes. Sóıtip, keshe osy aradan ótip bara jatqan kezimizde bizge qaraqshylar shabýyl jasap, qolda barymyzdyń bárin, tipti saqalymyzǵa sheıin qaldyrmaı tartyp áketti. Boıymyzdaǵyny túgel sypyryp ketkenderi sonsha, shashtarazǵa japsyrma saqal taǵýǵa týra keldi, al myna jas jigitti, — dedi ol Kardenony nusqap, — tipten jalańash qaldyrdy deýge bolady. Biraq, bul da eshteńe emes, jergilikti turǵyndardyń bir aýyzdan jar salǵandaryna qaraǵanda, bizdi katorgaǵa kesilgen qylmyskerler tonapty, olarǵa tap osy ózimiz turǵan jerde deýge bolady, áldebir adam erkindik ápergen kórinedi; álgi adamnyń batyldyǵy sonsha, komısardan da, kúzetshilerden de qaımyqpaı, qylmystylardy qalaǵan jaǵyna bosatyp qoıa beripti. Álbette, ol da áldenendeı bir esersoq nemese analar sekildi baryp turǵan ońbaǵan bireý bolsa kerek, jalpy ózi ardan da, uıattan da jurdaı adam sıaqty: sebebi, qasqyrdy qoıǵa, túlkini taýyqqa, shybyndy balǵa attandyryp otyr ǵoı. Shamasy, ádil sottyń sheshimin tárk etip, qasterli qaǵıdalaryna boı usynbaýyna qaraǵanda, korólge, óziniń týa bitti myrzasyna qarsy búlik bastaýdy nıet qylǵan sekildi. Óz oıymsha, ol, shamasy, galeralardy eskekshisiz qaldyrýdy, budan kóp jyl buryn qyzmetin doǵaryp, tarap ketken Qasıetti aǵaıyndyqty qaıta shabyndyrýdy nıet qylǵan ispetti. Qysqasy, mundaı qylyqtary úshin onyń jany da jahannamǵa ketetin shyǵar, táni de azapty kóretin bolar.

Katorgaǵa kesilgender men qojaıyny arasyndaǵy asa abyroıly aıaqtalǵan oqıǵa jaıynda Sancho sváshennık pen shashtarazǵa jetkizip te úlgergen, al sváshennıktiń muny áńgime etken sebebi Don Kıhottyń buǵan qalaı qaraıtynyn bilgisi kelgen, al Don Kıhot bolsa anaý aýzyn ashqan saıyn túsi buzylyp, quty qashyp turdy, biraq osynaý buzaqylar tobyryn bosatqan adam myna turǵan ózi ekenin moıyndaýǵa dármeni jetpedi.

— Mine, bizdi tonap ketken solar bolatyn, — dep qorytty sózin sváshennık. — Al, sen, jaratqan ıem, meıirbandyǵyń sheksiz ǵoı, olardy tıisti jazadan qutqarǵan jannyń kúnásin keshire gór.

HHH taraý

Munda súıkimdi Doroteıanyń tapqyrlyǵy jóninde, sondaı-aq basqa da janǵa jaǵymdy ári unamdy nárseler jaıynda baıandalady

Sváshennık osy sózdi aıtyp aýzyn japqansha bolmaı Sancho kıligip:

— Ádilin aıtsam, senor lısensıat, myrzam osy erlikti jasaǵanda men oǵan ne istep jatqany jaıynda oılanýy keregin, olardy bosatý kúná bolatynyn eskertip, bulardy ol jaqqa naǵyz buzaqy esebinde aıdap bara jatqanyna sendirip baqqanmyn, — dedi.

— Aqymaq! — dep jaýap qatty oǵan Don Kıhot. — Jolynda ushyrasyp qalatyn jábirlengen, shynjyrmen buǵaýlanǵan, qorlyq kórsetilgen jandardyń jamandyq jasaǵany úshin be álde jaqsylyq jasaǵany úshin be — ne úshin osylaısha aıdalyp bara jatqanyn jáne ne úshin osylaısha azapqa salynǵanyn tergep-tekserý kezbe rysarlardyń mindetine kirmeıdi. Kezbe rysarlar qarip-qaserlerge azǵyndyq isteri úshin emes, olardyń tartyp júrgen taqsiretteri úshin kómektesýge mindetti. Maǵan dińkesi quryǵan, dármeni bitken jandardyń taspıyqtaı tizilgen tutas bir toby jolyqty, men bolsam ózime bergen sertime saı qareket qyldym, al kimdiki durys, kimdiki burys — onyń tóreligin jaratqan ıemizdiń ózi bersin. Eger bireý-mireýge bul unamaıtyn bolsa, — árıne, olardyń qataryna qasıetti laýazym ıesi retinde jáne kópti kórgen kósheli kisi retinde senor lısensıatty qosyp turǵam joq, — ony rysarlyq degennen túk habary joq qara sharýa jáne naǵyz kórsoqyr, ońbaǵan bireý sekildi ótirik sóıleıtin adam dep bilem. Jáne muny oǵan semserimniń kómegimen dáleldep bere alam — semserim quddy qarsy aldymda jatqandaı kórip ýáde eteıin.

Osy sózdi aıtyp ol úzeńgige shirenip, boıyn tiktedi de, temir telpegin kózine túsire eńkeıtińkirep qoıdy, al Mambrın dýlyǵasyna balap júrgen shashtaraz legeni katorgaǵa kesilgender ońdyrmaı búldirip ketken jerlerin jóndeýin kútip erdiń aldyńǵy qasynda salbyrap turǵan-dy.

Don Kıhottyń delquly jan ekenin, Sancho Pansadan óńgesiniń bári ony mazaq qyp kúletinin Doroteıa biletin, sondyqtan ári tapqyr, ári ótkir tildi sózsheń qyz bolǵandyqtan ol da basqalardan qalysqysy kelmeı jáne Don Kıhottyń ashýǵa mingenin kórip, oǵan bylaı dep til qatty:

— Senor rysar! Maǵan kómek kórsetýge ýáde bergenińizdi, sondaı-aq osy ýádeńizge oraı, basy-qasynda júrýińiz asa qajet bolǵan kúnniń ózinde de basqa shytyrman oqıǵaǵa qatysýǵa qaqyńyz joq ekenin umytpasańyz etti. Ashýdy aqylǵa jeńdirgenińiz jón: sebebi senor lısensıat katorgaǵa kesilgenderdi sizdiń jeńilis degennen beıhabar qarýly bilegińiz bosatqanyn bilse, kóńilińizge keletin sóz aıtpas buryn aýzyn úsh jerden býyp, úsh márte tilin tistegen bolar edi ǵoı.

— Ant eteıin, oǵan qosa tipti murtymdy da julyp alǵan bolar em, — dep qoshtady ony sváshennık.

— Aýzymdy jabam, mártebeli hanym, — dedi Don Kıhot, — boıymdy bılep alǵan yzamdy da tunshyqtyram, sóıtip qashan ýádemdi oryndaǵansha qoı aýzynan shóp almas momaqan halde bolam. Al, endi eger janyńyzǵa aýyr tımese, osynaý izgi nıetimniń qarymtasyna ýaıym-qaıǵyńyzdyń sebebi nendeı ekenin, ádil de laıyqty túrde jáne aıaýsyz kek qaıtarýym qajet bop turǵan adamdardyń sany qansha, olar kimder jáne qandaı jandar ekenin baıan etýińizdi surar edim.

— Ótinishińizdi qýana-qýana oryndaımyn, tek qaıǵy-qasiret pen qystalań jaǵdaılar jaıyndaǵy áńgime mezi ǵyp jibermese bolǵany, — dedi Doroteıa.

— Mezi qylmaıdy, ámirshim, — dedi Don Kıhot.

— Endeshe, senorlar, muqıat qulaq qoıýlaryńyzdy suraımyn, — dep ún qatty Doroteıa.

Osylaı deýi muń eken, qıynnan qıystyrǵysh Doroteıanyń qandaı hıkaıa oılap tabaryn bilmekke yntyqqan Kardeno men shashtaraz onyń janyna jaqynyraq keldi, ekeýiniń sońyn ala Sancho da solaı taman jyljydy: qojaıyny sekildi ol da bul qyzdyń shyn máninde kim ekeninen múldem beıhabar edi. Al Doroteıa bolsa, erdiń ústine jaılana otyryp, jótkirinip, tamaǵyn kenep alǵan soń syńǵyrlaǵan súıkimdi únmen sóılep ketti:

— Eń áýeli, qadirmendi myrzalar, esimimniń kim ekenin bilip qoısańyzdar dep em...

Sváshennıktiń ózine qandaı esim bergeni jadynan shyǵyp ketkendikten osy arada ol aıaq asty múdirip qaldy. Biraq, múdiristiń sebebi nede ekenin tap basyp tanı qoıǵan anaý, qolma-qol kómekke kelip, bylaı dedi:

— Bastan ótken qyrsyqty jaılaryńyzdy baıandaý sizge, mártebelim, ońaıǵa soqpaıtyny, úlken yńǵaısyzdyq týdyratyny ábden túsinikti. Qyryna alǵan adamdy qaperinen aıyrý — qyrsyq ataýlynyń bárine tán qasıet, ondaıda adam tipti óz atynyń kim ekenin de umytyp qalady; dál osyndaı kep sizdiń basyńyzǵa da túsip tur, mártebelim, óıtkeni esimińiz prınsessa Mıkomıkona ekenin, uly Mıkomıkonskıı koróldiginiń zańdy murageri bop tabylatynyńyzdy umytyp qap tursyz. Al, endi osynaý qulaqqaǵystan keıin, mártebelim, qasiretke toly qaperińizdi qalpyna keltirip, bizge jetkizýge nıet qylǵan jaılaryńyzdy baıandaı berýińizge bolady.

— Ras aıtasyz, — dep qoshtady bıkesh ony, — biraq maǵan endi qosymsha qulaqqaǵys qajet bola qoımas, sóıtip osynaý bir ótirigi joq hıkaıamdy aıaǵyna sheıin aıtyp shyǵarmyn dep oılaımyn. Al, basymnan ótken jaılar mynadaı edi. Ákem, Danagóı Tınakrıı, jurt ony osylaı ataıtyn, sáýegeılik delinetin ónerdi óte tereń meńgergen kisi edi, mine osy turǵydaǵy bilimderi arqasynda sheshem Haramılányń ózinen buryn dúnıe salatynyn, odan soń óziniń de onsha kóp júrmeı ómirden ozatynyn, al meniń taqyr jetim bop qalatynymdy boljap bilgen edi. Alaıda, oǵan budan da zor ýaıym ákelgen mynadaı jaı-tuǵyn: senimdi adamdarynan qulaǵdar bolǵanyndaı, koróldigimizdiń irgesindegi úlken araldy Qylıkóz Pandafıland esimdi bir jeksuryn dáý bılep tur eken, — árıne, kózi ornynda, kemistigi joǵy barshaǵa málim bolǵanymen, kisige dáıim qylı sekildenip bir qyryndap qaraıtyn kórinedi, nazar aýdarǵan jannyń záre-qutyn alý úshin qasaqana solaı isteıdi eken, — qysqasy, ákem osy dáýdiń jetim qalǵanymdy estip, qalyń ásker tógip koróldigimdi basyp alatynyn, sóıtip qashyp baryp panalaıtyn shaǵyn qystaǵym da qalmaıtynyn kúni buryn bilgen edi. Sonymen birge, ákem álgi dáýge kúıeýge shyǵýym arqyly osynaý azap pen aýyrtpalyqtyń aldyn alýyma bolatynyn, biraq, óz túsiniginshe, mundaı ádiletsiz nekege eshqashan kelisim bermeıtinimdi de aıtqan-dy jáne munysy meılinshe dál joramal edi, óıtkeni dáýge — osy bola ma, basqasy bola ma, shamadan tys zory men eńgezerdeıi bola ma, bári bir — kúıeýge shyǵam degen oı úsh uıyqtasam túsime kirmegen. Sóıtip, ákem maǵan ózi ólgen soń, koróldigime Pandafıland basyp kirgen kezde, maǵan qorǵanýǵa áreket jasamaýǵa ósıet etti, óıtkeni bunyń ólimge bas tigýmen birdeı ekenin, sondyqtan eger aqpeıil de adal vasaldarymdy biri qalmaı túgel qyrylýdan saqtaǵym kelse koróldikti óz erkimmen tastap shyqqanym durys bolatynyn, sebebi mundaı asqan áleýetti dáýdi báribir jeńip shyǵa almaıtynymdy, jaqyn adamdarymnyń bireýin janyma ertip, eshteńege alańdamastan Ispanıaǵa attanýym keregin, munda kelgen soń sol shamada ataq-dańqy kúlli osy koróldikte dúrkirep turatyn álde bir kezbe rysardy tapqan boıda barlyq pále-jaladan birjola arylatynymdy eskertti, al onyń esimi, jańylmasam, Don Qańǵybas, ne Don Báńgibas bolsa kerek.

— Bálkim, ol — Don Kıhot degen shyǵar, senora, — dep túzetti ony Sancho Pansa, — nemese bylaısha aıtqanda, Qaıǵyly Beıne Rysary.

— Durys aıtasyń, — dep kelise ketti Doroteıa. — Oǵan qosa ákem álgi rysardyń uzyn boıly, ashań júzdi ekenin jáne arqasynda, sol jaq ıyǵynan sál tómendeý jerde nemese sol tóńirekte qylshyq tárizdi shash shyqqan qaly bar ekenin de aıtqan-dy.

Muny estigen Don Kıhot atqosshysyna:

— Sancho! Beri kelshi munda, balam, sheshinýge kómektesshi, kemeńger koról boljap bilgen álgi rysar anyq ózim be ekem, soǵan kóz jetkizgim keledi, — dedi.

— Apyraý, ne úshin sheshinbeksiz? — dep surady Doroteıa.

— Ákeńiz aıtqan qalym bar ma eken, sony kórgim keledi, — dep jaýap qatty Don Kıhot.

— Sheshinbeı-aq qoıýyńyzǵa bolady, — dedi Sancho, — arqańyzdyń orta tusynda dál sondaı qal baryn bilem, bul qaırat-kúshtiń nyshany.

— Sonyń ózi de jarap jatyr, — dedi Doroteıa. — Dos-jar adamdar usaq-túıekke kóńil aýdarmaýǵa tıis, qal ıyqta ma álde arqada ma — onda turǵan eshteńe joq, eń bastysy onyń qaı jerde bolsyn áıteýir bar ekendiginde, óıtkeni tánniń barlyq jeri birdeı ǵoı. Sóıtip, meıirban ákemniń aıtqany aıdaı keldi, onyń ósıetine sáıkes senor Don Kıhottan kómek suradym, al bul kisi shynymen-aq tap sol ákem aıtqan adamnyń naq ózi, óıtkeni bet-álpeti Ispanıany ǵana emes, búkil Lamanchany sharlap ketken ańyz-áńgimede aıtylatyn keıippen aına-qatesiz uqsas: sebebi Osýnada kemeden túsip úlgermeı jatyp-aq onyń sansyz kóp erligi jaıyndaǵy habardy qulaǵym shalǵan bolatyn, sol arada bul tap sol ózim izdestirip júrgen adam ekenin júregim seze qoıdy.

— Apyraı, Osýnada kemeden qalaı túsip júrsiz, ol jer teńiz aılaǵy emes edi ǵoı? — dep tańyrqandy Don Kıhot.

Alaıda, Doroteıa áldene dep jaýap qatyp úlgergenshe sváshennık sóz alyp:

— Senora prınsessa, shamasy, Malagada kemeden túskennen keıin ózińiz jaıyndaǵy áńgimeni tuńǵysh ret Osýnada estidim degendi aıtqysy keldi-aý deımin, — dedi.

— Iá, ıá, sony aıtaıyn degem, — dep qoshtady ony Doroteıa.

— Mine, osylaı deseńiz bári túsinikti bolady, áńgimeńizdi jalǵastyra berińiz, mártebelim, — dedi sváshennık.

— Jalǵastyrǵanda aıtarym bireý ǵana, — dedi Doroteıa. — Sóıtip, aqyry jolym ońǵarylyp, senor Don Kıhotty izdep taptym ǵoı, sondyqtan qazirdiń ózinde-aq ózimdi búkil koróldigimniń korolevasy jáne ámirshisi sanaýyma ábden bolady, óıtkeni onyń keńpeıildik ári kishipeıildik kórsetkeni sonsha, kómektesýge jáne ózim qaıda bastap aparsam sonda barýǵa ýáde berdi, al men ony týra bastap Qylıkóz Pandafılandqa alyp barmaqpyn, ol sony óltirip, Pandafıland ózimnen jaýyzdyqpen tartyp alǵandy túgel qaıtyp áperýge tıis. Jáne munyń bári qolmen qoıǵandaı bop iske asýy kerek, óıtkeni meıirban ákem Danagóı Tınakrıı osylaı boljap ketken bolatyn; buǵan qosa ol álde haldeı, álde grek áripterimen be — sony aqyry ajyrata almadym — mynadaı bir tilegin jazyp qaldyrǵan-dy: eger álgi boljam etilgen rysar dáýdiń basyn shapqan soń menimen nekege turýǵa tilek bildirse, onda men sol boıda jáne eshqandaı sózge kelmesten onyń zańdy jubaıyna aınalyp, óz koróldigimniń de, sondaı-aq óz basymnyń da yryq-bıligin sonyń qolyna tapsyrýǵa tıis ekenmin.

— Buǵan qalaı qaraısyń, dostym Sancho? — dedi sol arada Don Kıhot atqosshysyna. — Dúnıe ne bop barady ózi? Saǵan ne dep edim men? Mine, qazirdiń ózinde bizde koróldik te, koroleva da bar — bıliktiń tutqasyn osy qazir qolyńa alýyńa jáne úılenýińe bolady.

— Ant eteıin, bul ózi shyndyqqa ábden uqsas áńgime, — dep aıqaılap jiberdi Sancho, — al budan keıin ıtten týǵan teksiz bireý bolmasa qandaı adam Ebedeısizepsiz myrzanyń moınyn burap julyp almas eken jáne úılenbes eken! Al, koroleva bolsa, oı-ı, nesin aıtasyń!.. Osyndaı búrgeler meniń tósegimnen de tabylsa ǵoı, shirkin.

Osyny aıtyp ol boıyn kernegen shattyǵyn qaıda syıǵyzaryn bilmeı sekirip-sekirip tústi, sosyn Doroteıanyń qashyryn sýlyǵynan alyp toqtatyp, qarsy aldyna tizesinen qulaı ketti de, ony óz korolevasy jáne ámirshisi dep tanıtyndyǵynyń belgisi retinde qolynan súıýge ruqsat surady. Qojaıynnyń esersoqtyǵy men qyzmetshiniń ashyq aýyzdyǵyna kúlmeıtin adam tabylar ma eken, sirá? Sol jerde Doroteıa oǵan qolyn súıgizdi de, kóktegi qudiret qaıyrymdylyq jasap, koróldigine qaıta ıe bolyp, bılik júrgizýge kirisken kezinde ony iri mansap ıesine aınaldyrýǵa ýáde etti. Asa qatty qýanǵan Sancho alǵys sezimin sonshalyqty sıyqsyz sózdermen bildire bastaǵandyqtan, óńgeleri oǵan taǵy da máz bop kúldi.

— Ómir tarıhym osyndaı, senorlar, — dep Doroteıa sózin jalǵady. — Buǵan qosarym tek mynadaı jaǵdaı ǵana: koróldigimnen alyp shyqqan barlyq nókerimnen tek myna saqaldy malaı ǵana aman qaldy, basqasynyń bári aılaqqa jete bergende jolyqqan surapyl daýyl kezinde sýǵa ketti, al myna ekeýimiz eki taqtaıǵa jarmasyp ǵajaıyptyń kúshimen jaǵaǵa ázer jettik, ózderińiz de baıqap úlgergen shyǵarsyzdar, jalpy, meniń búkil ómirim ǵajaıyp pen qupıaǵa toly ǵoı. Egerde artyq-aýys nemese orynsyz birdeńe aıtqan bolsam sóge-jamandaı kórmeńizder, áńgimemdi bastar kezde senor lısensıattyń ne degenin eske alyńyzdar, atap aıtqanda, ol kisi birine-biri ushtasyp jatqan jáne alabóten talqyǵa tap bolǵan jandar qaperin joǵaltyp alady degen edi.

— Basqalar joǵaltsa joǵaltar, biraq men joǵaltpaımyn, beý, izgi nıetti hám aq júrek senora! — dep daýystap jiberdi Don Kıhot. — Ózińizge qyzmet etip júrgen shaqta taǵdyr-talaıym meni qandaı qıyn, qandaı ǵalamat aýyr jáne qandaı tótenshe talqyǵa tap keltirse de qyńbaımyn. Sóıtip, ózińizge bergen ýaǵdamdy oryndap shyǵatynymdy osy arada taǵy bir qaıtalaımyn jáne qatygez dushpanyńyzdyń sazaıyn tarttyrý úshin ózińizge erip jer túbine sheıin bolsa da barýǵa ant etemin: jaratqan ıemizdiń kómegimen jáne bilegimniń kúshimen ol jaýyzdyń kesirli basyn shaýyp tastarmyn dep senemin, myna ótkir júzdi... ókinishke qaraı, “myna ótkir júzdi semserimmen” deı almaı turmyn, óıtkeni ony menen Hınes de Pasamonte urlap áketken bolatyn.

Sońǵy sózderdi aıtqanda mińgirleýge kóshken ol kóterińki daýyspen qaıta sóıleı bastady:

— Sóıtip, onyń basyn shaýyp, memleketińizdi kóńilińiz qalaýynsha bılep-tósteý erkińizdi qolyńyzǵa alyp bergenimnen keıin, óz yqtıaryńyz ózińizge tıetin bolady, óıtkeni meniń esil-dertim, bar ynta-yqylasym, oı-armanym tek sol arýǵa ǵana... ary qaraı eshteńe de aıtpaımyn, — qysqasy, tipti ol Fenıks qusy bolsyn meıli, basqa bireýge úılený jaıyn oıyma da alǵym joq.

Don Kıhottyń úılengisi kelmeıtini jaıyndaǵy sózi Sanchoǵa unamaǵany sonsha, daýysyn kóterip, ashýlana sóılep ketti:

— Ant eteıin, kepil bolaıyn sizge, taqsyr, senor Don Kıhot, sizdiń aýysh bireý ekenińiz kámil, óıtkeni osyndaı aıtýly prınsessaǵa úılený jaıynda áńgime shyqqan kezde eki oıly bolýǵa bola ma? Álde mundaı olja jolda jatyr dep oılaısyz ba? Álde, sizdińshe, meıirban hanymym Dýlsıneıa budan góri ádemirek pe? Álbette, olaı emes, bul odan eki ese ajarly, tipti ant etýge de barmyn, Dýlsıneıa bunyń basqan izine tatymaıdy. Eger siz, taqsyr, aspandaǵy aqqýǵa áýestik bildire berseńiz, men atam basyna graf bolam ba? Óı, úılenińiz siz, úılenińiz, soryńyz qurǵyr, óz aıaǵymen kelip turǵan koróldikten qur alaqan qalmańyz, sóıtip koról atanyńyz, al meni markız nemese basqaq etińiz, áıtpese kúl bolmasa búl bolsyn bári!

Bireý kózin baqyraıtyp qoıyp senora Dýlsıneıany dattap jatqanda Don Kıhot qarap turatyn ba edi, sondyqtan sholaq naızasyn aldy da, artyq-aýyz sózge barmastan Sanchony soǵyp-soǵyp jiberdi, ońdyrmaı urǵany sonsha anaý tońqalań asyp tústi, eger sol arada Doroteıa arasha túspegende tipti janyn jahannamǵa da jiberer me edi qaıter edi.

— Siz, jeksuryn naısap, — dep sóılep ketti sálden soń Don Kıhot, — menimen árdaıym osylaı ádepsiz túrde sóılese berem, kóringenniń bárin shatystyryp-bytystyram, al anaý maǵan aıaýshylyq bildiredi dep oılaıtyn shyǵarsyz? Joǵa, onyńyz bolmaıdy, anturǵan surqıa, óıtkeni jan teń kelmeıtin Dýlsıneıany dattaǵannan keıin siz shynymen-aq surqıa ekenińizdi kórsettińiz. Aý, maqulyq, mılaý, múttaıym-aý, eger ol bilegime qýat darytpasa meniń tipti búrge ekesh búrgeni de óltire almaıtynymdy bilmeısiz be? Al, aıtyńyzshy, jylannyń tilin jaldaǵan zalym, myna koróldikti jaýlap alǵan, dáýdiń basyn shapqan, ózińizdi markız etken kim (óıtkeni, men munyń bárin bitken sharýa, áldeqashan sheshilgen másele dep eseptep turmyn), — aý, munyń bári bilegimniń kúshin óz qarýyna aınaldyrǵan Dýlsıneıanyń aıbyndy áreketi emes pe? Ol men arqyly shaıqasqa shyǵady jáne men arqyly jeńiske jetedi, al men tek sony oılaýmen ǵana ǵumyr keship, tynys alam, meniń ómir súrip, tirlik etip júrgenim tek sonyń ǵana arqasy. Óı, qara nıet, azǵyn, jaqsylyqty bilmeıdi ekensiz-aý siz! Sizdi boqtyń arasynan alyp shyqtyq, dáreje-ataǵy bar aqsúıekter qataryna qostyq, al siz bolsańyz jarylqaýshyńyz jaıynda shatty-butty sóz aıtasyz!

Sancho esinen tanyp qalarlyqtaı dárejede taıaq jemegen-di, sondyqtan qojaıyny aıtqan sózdiń bárin estip jatqan; yldym-jyldym qımyldap ornynan túregelgen ol Doroteıa mingen jorǵanyń tasasyna baryp jasyryndy da, sol jerde turyp Don Kıhotqa bylaı dedi:

— Maǵan mynany túsindirińizshi, senor: aıtalyq, myna aıtýly prınsessaǵa úılenbeýge uıǵardyńyz delik, ondaı jaǵdaıda koróldikke de ıe bola almaısyz ǵoı, endeshe sizdiń tarapyńyzdan maǵan qandaı jaqsylyq kútýge bolady? Mine, qorqatynym da osy. Qaıtken kúnde de úılenińiz osy korolevaǵa, onyń ústine bul ózi bizge kókten túskendeı oıda joq jerden jolyǵyp otyr ǵoı, al senora Dýlsıneıaǵa keıinirek qaıta oralýǵa bolady, — sebebi, áıeline qosa naqsúıeri de bolǵan korólder dúnıede az ótpegen. Al, eger sulýlyq jaıyna kelsek, onda meniń sharýam joq, — aq-adal shynymdy aıtsam, maǵan ekeýi de unaıdy, tipti senora Dýlsıneıany ómiri kórmegen adam bolsam da.

— Aý, ony kórmedim deýiń qalaı, anturǵan naısap? — dep aıqaılap jiberdi Don Kıhot. — Álgi ázirde ǵana maǵan onyń sálemin jetkizbep pe ediń?

— Men onyń sulýlyǵyn, ár múshesiniń ereksheligin jeke-jeke ári búge-shigesine sheıin erkin paryqtaı almadym degendi aıtqym kelip edi, — dep jaýap qatty Sancho, — biraq eger syrttaı kóz salǵanda ol ózi ájeptáýir-aq ádemi.

— Mine, endi seni keshirdim, — dedi Don Kıhot, — seniń de kóńilińde renish qalmasyn, óıtkeni sezimge berilgen adam alǵashqyda erkinen aırylyp qalady.

— Ony ózim de jaqsy sezip turmyn, — dedi Sancho. — Al, meniń erkimdi alatyn alǵashqy nárse — áıteýir aıtyp qalý, birdeńe tilimniń ushyna kelse, sony quryǵanda bir ret aıtyp tastamaıynsha shydamym taýsylyp bitedi.

— Solaı bola tursa da, Sancho, — dedi Don Kıhot, — ne jaıynda aıtyp turǵanyń jóninde oılan, áıtpese dándegen qarsaq qulaǵymen in qazady degendeı... meni túsinersiń dep oılaımyn.

— Amal qansha, — dep renish bildirdi Sancho, — kókte qudaı bar, odan eshteńeni jasyryp-búrkeı almaısyń: men sekildi sóılegen jaman ba, álde, taqsyr, siz sekildi qol jumsaǵan jaman ba, qaısysy durys, qaısysy burys ekenine sol baǵa beredi.

— Já, bopty, bopty, — dep sózge aralasty Doroteıa, — bar, Sancho, júgir, myrzańnyń qolyn súı, odan keshirim sura, bolashaqta maqtaý sóz aıtqanda da, dattaý sóz aıtqanda da aýzyńa saq bol, Tobosolyq senora jaıynda jaman lebiz bildirme, — ras, men ony múldem tanymaımyn, biraq qyzmet kórsetem dese qarsy bolmaımyn, — sóıtip, qudaıdan shapaǵat tile, al dúnıe-múlikke sen mindetti túrde ıe bolasyń, sóıtip myrzalar sekildi myrǵamǵa batasyń.

Sancho basy salbyrap qojaıynynyń qasyna baryp, qolyn sozýyn surady, anaý qolyn mardymsı sozdy; sosyn, Sancho qolyn súıgennen keıin, Don Kıhot oǵan batasyn berip, sońynan erýge ámir etti — odan surap-bilgisi keletin jaılary baryn jáne aıryqsha mańyzdy nárseler jaıynda sóıleskisi keletinin aıtty. Sancho onyń ámirin eki etkizbeı oryndady da, ilgeri ozyńqyraı shyqqannan keıin Don Kıhot oǵan bylaı dep til qatty:

— Óziń qaıtyp oralǵaly beri arnaıy maqsatpen barǵan saparyń jaıynda da, alyp kelýge tıis jaýabyń jaıynda da egjeı-tegjeıli surap-bilýime ýaqyt ta, múmkindik te bolmady, biraq endi taǵdyrdyń yqylas-peıil bildirýiniń arqasynda buǵan ýaqyt ta, oryn da tabylyp turǵan kezde meni qýanyshty habarlarǵa qanyǵý baqytynan aıyrmassyń dep oılaımyn.

— Kóńilińiz ne qalasa sony suraı berińiz, taqsyr, — dedi Sancho, — osy aradaǵy jańǵyryq qandaı anyq estilip tursa, men de bárine tap solaı dálme-dál jaýap qaıtaratyn bolam. Tek sizden, marhabatty myrzam, ótinip suraıtyn bir ǵana nársem bar: bolashaqta sonshalyqty kekshil bolmasańyz etti.

— Sonda ne aıtqyń keledi, Sancho? — dep surady Don Kıhot.

— Aıtaıyn degenim, — dep jaýap qatty Sancho, — meni uryp tastaǵanyńyzdyń sebebi, áste de senora Dýlsıneıa jaıyndaǵy sózderim emes, jaqynda ekeýimizdiń shaıtan azǵyryp ursysyp qalǵanymyz ǵoı: men ol senorany tek sizdiń, taqsyr, janyńyzǵa saıa bolǵandyǵy sebepti ǵana unatam ári áýlıe sekildi pir tutam, — biraq, árıne, áýlıeliktiń mańyna ol qońsy qona almaıtyn bolsa da.

— Sen qoısańshy, Sancho, bárin basynan qaıta bastamasańshy, — dedi Don Kıhot, — ábden mezi ǵyp bittiń. Saǵan osy qazir ǵana keshirim ettim, al mundaı jaǵdaıda: “Jańadan jasalǵan kúnányń — jańadan tartatyn azaby bolady” deıtinniń baryn óziń de jaqsy bilesiń.

Sol eki arada olar qarsy aldarynda esek mingen áldebireýdiń kele jatqanyn baıqap qaldy, bermenirek jaqyndaǵan kezinde bul olarǵa syǵan tárizdi bop kórindi; alaıda esek ataýlyny kózi shalǵan saıyn kóńili buzylatyn Sancho Pansanyń álgi adamǵa zer den qoıǵany-aq sol, bunyń Hınes de Pasamonte ekenin birden bile qoıdy, sóıtip osynaý jalǵyz tal syǵan qylshyǵyna qarap-aq jeke menshik eseginiń terisin jazbaı tanyp, jańylmaı ajyratyp aldy, óıtkeni onyń sur esegine minip kele jatqan shynymen-aq Pasamonte bolatyn; aıta keter nárse, atalmysh Pasamonte, ózin bireý-mireý tanyp qoımasy úshin jáne esekti satyp jiberýdi kózdep syǵandarsha kıinip alǵan-dy, al syǵan tilinde de jáne kóptegen basqa tilde de ol ana tilinde sóılegendeı erkin sóılep, túsinise alatyn. Sancho ony kórip, tanı qoıdy, sóıtip ony kórip, tanyǵan boıda-aq jan shoshyrlyq daýyspen aıqaıǵa basty:

— Áı, ury Hınesumpaı! Menshigimdi qaıtar ózime, janymdy jaralama, tynyshymdy alma, esegimdi qaldyryp ket, súıiktimdi qaıtar bermen! Qarańdy batyr, tóbet, joǵal kózden, qaraqshy, bireýdiń dúnıesine tıisýshi bolma!

Ádilin aıtqanda, boqtyq sózdi osynshama kóp mólsherde boratýdyń qajettiligi de joq-ty, óıtkeni alǵashqysyn estigen boıda-aq esekten sekirip túsken Hınes tapyraqtaı qashyp qas pen kózdiń arasynda qarasyn batyrǵan-dy. Esegine júgire basyp jetken Sancho ony qushaqtaı alyp:

— Aý, mensiz qalaı kún keshtiń, asylym-aý meniń, symbattym-aý, jan joldasym-aý? — dedi.

Osyny aıta júrip ol esegin adamdy súıgendeı súıip, sıpalaýmen boldy. Esek ún shyǵarmady, — Sanchonyń súıgeni men sıpalaǵanyna beıil bergenimen, jaýap retinde bir aýyz til qatpady. Basqalary da jaqyndap, Sanchony eseginiń qaıta oralýymen quttyqtap jatty, al atqosshysynyń oljasyna ásirese qatty qýanǵan Don Kıhot úsh qodyq jaıyndaǵy buıryǵyn óz kúshinde qaldyratynyn málim etti. Sancho oǵan alǵys aıtty.

Don Kıhot pen Sancho ekeýara áńgimelesip jatqan kezde sváshennık Doroteıaǵa qarap til qatyp, hıkaıasyn áńgimeleýdegi sheberligin ári onyń qysqalyǵy men rysarlyq romandarda kezdesetin jaılarǵa uqsastyǵyn aıtyp maqtady. Doroteıa buǵan jaýap retinde rysarlyq romandardy qumarta oqyǵanyn, biraq provınsıalar men teńiz aılaqtary deıtinderdiń qaı jerde ekeninen múldem habary joqtyǵyn, sondyqtan kemeden Osýnada tústim dep jobalap aıta salǵanyn habarlady.

— Men sony birden sezdim, — dedi sváshennık, — sóıttim de, dereý kıip kettim, onan soń bári ornyna keldi. Alaıda, myna ashyqaýyz ıdalgonyń sóz saptaýy men oqıǵa órisi túkke alǵysyz romandaryn eske salsa bolǵany, qaıdaǵy-jaıdaǵy ótiriktiń bárine qulaı senip qalatyny shynymen-aq tańǵalarlyq emes pe?

— Solaıy solaı, — dedi Kardeno, — shyn máninde de bul buryn-sońdy kezdespegen, shetin jaǵdaı, meniń oıymsha, osyǵan uqsas birdeńeni oılap taýyp, shyǵarma jazýǵa arnaıy nıet qylǵan qarymdy qalamgerdiń ózi de pátýaly birdeńe tyndyra qoıary neǵaıbyl sekildi.

— Bul arada taǵy mynadaı bir erekshelikti eskerý kerek, — dep qosyp qoıdy sváshennık. — Osynaý meıirban ıdalgo tek ózin esersoqtyqqa uryndyrǵan nárse tóńireginde sóz bolǵan jaǵdaıda ǵana sandyraqtap ketedi, al basqa nárse jaıynda áńgime qozǵalǵanda aqyl-esinde bir min joq suńǵyla adamdarsha suńqyldaıdy, bıik parasat ıesi ekenin ańǵartady, sondyqtan onyń anaý álgi rysarlyǵyna qatysty sóz qozǵamaǵandar ony shyn mánindegi aqylman adam eken dep qalady.

Olar osyndaı suhbat júrgizip jatqan shaqta Sanchomen áńgimesin ármen jalǵastyrǵan Don Kıhot oǵan bylaı dedi:

— Sóıtip, dostym Pansa, aramyzdaǵy kıkiljińdi bylaı jıyp qoıaıyq, maǵan degen ashýyńdy da, renishińdi de jadyńnan birjola alastap, aq-adal shynyńdy aıtshy: Dýlsıneıany sen qaı jerden, qalaı jáne qashan kórdiń? Sol kezde ol nemen shuǵyldanyp jatty? Sen oǵan ne dediń? Ol saǵan nendeı jaýap qaıtardy? Joldaýymdy oqyǵan kezinde bet-álpetinde qandaı ózgeris boldy? Ony saǵan kim qaıta kóshirip berdi? Bir sózben aıtqanda, óz oıyńsha, bul oraıda aıta ketýge, suraq qoıý men jaýap berýge laıyqty ne bar, sonyń bárin, janymdy raqatqa batyrý úshin óz tarapyńnan eshteńe qospaı, eshteńe oıdan shyǵarmaı, al eń bastysy, eshteńeni qalys qaldyrmaı túgel baıandap bergeısiń, óıtpegen jaǵdaıda meni bar raqattan quralaqan qaldyrasyń.

— Senor! — dep qarsylyq bildirdi Sancho. — Aq-adal shynymdy aıtsam, maǵan eshkim eshteńe kóshirip bergen emes, sebebi ózimmen birge eshqandaı hat alǵan emespin.

— Ras aıtasyń, — dep maquldady ony Don Kıhot, — óziń ketkennen keıin eki kúnnen soń qoıyn dápterdi jan qaltamnan taýyp aldym, bul meni qatty opyndyrdy, óıtkeni hattyń joq ekenin kórgen shaqta ne isteıtinińdi bilmedim, sóıtip osynaý shalaǵaılyǵyńdy baıqaǵanda qaıtyp oralatyn shyǵarsyń dep kútýmen boldym.

— Ózińiz, taqsyr, ony maǵan oqyp bergen kezde jattap almasam, bálkim, solaı etýime de týra keler me edi, qaıter edi, — dedi Sancho kelisińkiremeı, — sondyqtan ony psalomshyǵa³⁴ aıtyp berdim de, ol qatyryp turyp, bir sózin qaldyrmaı qaǵazǵa túsirip berdi; oǵan qosa, súıgeninen qol úzip qalǵandar jazǵan joldaýdyń óz ómirinde ne qılysyn oqyǵanymen, dál mynadaı ǵajaıyp joldaýdy búkil ǵumyrynda birde bir ret kórmegenin de, oqymaǵanyn da aıtty.

— Sonda ol hatym áli kúnge sheıin esińde júr me, Sancho? — dep surady Don Kıhot.

— Joq, senor, — dep jaýap qatty Sancho, — men ony qaıtalap aıtyp berdim, sosyn, baıqap qarasam, endi onyń maǵan qajeti joq sıaqty, sosyn jaılap umyta bastadym, esimde qalǵandary tek: kóńilshek, joǵa, aq kóńil senora degen sóz ben sońyndaǵy Óle-ólgenshe ózińdik Qaıǵyly Beıne Rysary degen ǵana. Al, ortasyna uzyn sany úsh júzdeı bop qalatyn “jan”, “ómir” jáne “janarym” sekildi ne túrli nárselerdi engizdim.

HHHİ taraý

Don Kıhot pen atqosshysy Sancho Pansa arasynda bolǵan kóńil aýdarýǵa turarlyq áńgime jaıynda, sondaı-aq basqa da oqıǵalar týrasynda

— Ázirshe áńgimeń jarap tur, — dedi Don Kıhot, — aıta ber. Mine, sen oǵan keldiń deıik, — sulýlyq padıshasy sol kezde nemen aınalysyp jatty eken? Shamasy, injýge jip ótkizip otyrǵan shyǵar nemese ózine shyn berilgen rysarǵa arnap altyn jippen devız kestelep otyrǵan bolar?

— Múlde olaı emes, aýlasynda bıdaı elep jatty, — dep jaýap qatty Sancho.

— Endeshe, bilip qoı, — dedi Don Kıhot, — onyń saýsaǵy tıgen dánniń bári sol boıda-aq injýge aınalyp jatady. Al, sen, dostym, baıqamadyń ba, ol qandaı dán edi? Sirá, eń sapaly bıdaıdyń dáni shyǵar?

— Joǵa, baryp turǵan eń arzan bıdaıdyń dáni bolatyn, — dep jaýap qatty Sancho.

— Endeshe, saǵan mynany aıtaıyn, — dedi Don Kıhot, — onyń qolymen elengen dánnen esh kúmánsiz appaq qardaı taza nan pisedi. Já, jalǵastyra ber. Joldaýymdy tabys etkenińde ol ony súıip aldy ma? Tóbesine qoıdy ma? Hatymnyń barýyna baılanysty tıisti rásimderdi jasady ma, — qysqasy, ol qaıtti?

— Oǵan hatyńyzdy bergen kezimde, — dep jaýap qatty Sancho, — ájeptáýir mólsherde bıdaı salynǵan elekti jan sala shaıqap jatqan-dy, maǵan bar aıtqany: “Hatty ana qapshyqtyń ústine qoıa salyńyz, aǵataı, — mynanyń bárin elep bitkenshe ony oqıtyn jaǵdaıym joq”, degen sóz boldy.

— Beý, suńǵyla senora! — dep daýystap jiberdi Don Kıhot. — Olaı degende, shamasy, ony qoly bosaǵan kezde asyqpaı otyryp oqıyn, sóıtip bir lázzatqa bataıyn degen eken ǵoı. Aıta ber, Sancho. Óz sharýasymen shuǵyldanyp jatqanda senimen ol ne jaıynda sóılesti? Men týraly surady ma? Sen oǵan ne dep jaýap berdiń? Aıtsańshy qalaı bolǵanyn, saýyt túbinde sıa qaldyrmasańshy!

— Ol maǵan eshteńe jaıynda eshqandaı suraq qoıǵan joq, — dep jaýap qatty Sancho, — biraq oǵan bárin túgel baıandap berdim: osylaı da osylaı, kózińizge túsip, kóńilińizdi jibitý úshin qojaıynym jabaıy adam sekildi taý arasynda júr, beline deıin jalańash kúıinde óksikke toly kún ótkizedi: jerde jatyp uıyqtaıdy, tamaq ishken kezinde dastarqandy paıdalanbaıdy, saqalyn taramaıdy, jylaı beredi jáne taǵdyryna nálet aıtady, dedim.

— Taǵdyryna nálet aıtady, degeniń onsha ońdy bolmaǵan eken, — dep qulaqqaǵys etti Don Kıhot. — Kerisinshe, Dýlsıneıa Tobosskaıa sekildi bıik parasat ıesine ińkárlik bildirýge laıyqty bolǵanym úshin taǵdyryma aıryqsha yrzamyn jáne ómir boıy yrza bop ótem.

— Ol shynynda da bıik, — dedi Sancho, — menen tórt-bes elideı boıshań, ant eteıin.

— Aý, ol qalaı, Sancho? Nemene, sen onymen boı salystyryp pa eń? — dep surady Don Kıhot.

— Joǵa, onyń reti bylaı keldi, — dep jaýap qatty Sancho. — Men oǵan bir qap bıdaıdy esekke artýǵa kómektese qoımaq bolǵam, sóıtip onymen qatar tura qalǵam, — sol arada ǵana kórdim, ol menen bir súıemdeı bıik eken.

— Aqıqat shyndyqqa kim qarsy tura alady, — dep daýystap jiberdi Don Kıhot, — onyń boıshańdyǵyna jan-dúnıesiniń túpsiz tereń sulýlyǵy jaraspaıdy jáne barsha bolmys-bitiminiń kórkin keltirmeıdi dep kim aıta alady? Biraq, sen, Sancho, bir nárseni sóssiz moıyndarsyń deımin: qasyna taıap barǵan kezińde áldenendeı bir súıkimdi hosh ıisti, áldenendeı bir jupar ańqyǵan lepti, janǵa keremetteı jaǵymdy nárseni, — buny qalaı dep ataýǵa bolaryn ózim de bilmeı turmyn, — sezdiń be? Bir sózben aıtqanda, onyń boıynan sán-saltanaty mol dúkenderdegideı ıis seziletinin baıqadyń ba?

— Buǵan jaýap retinde aıtarym, onyń boıynan erkekterdiń boıynan shyǵatyndaı bir kúlimsi ıis sezdim, — dedi Sancho, — shamasy ol tynymsyz kóp qozǵalǵan shyǵar, sosyn terlep ketken bolar, osy sebepti odan bir qolańsa ıis shyǵyp turdy.

— Soqpa ótirikti, — dedi narazy Don Kıhot, — bálkim, sen tumaýratyp qalǵan bolarsyń nemese óz boıyńdaǵy ıisti sezgen shyǵarsyń. Osynaý tikenegi joq raıhannyń, osynaý dalada ósken lalanyń, osynaý ambra eritindisiniń qandaı hosh ıisti ekenin men jaqsy bilem.

— Bári de múmkin, — dep kelise ketti Sancho, — tileýi bolǵyr senora Dýlsıneıanyń boıynan sezilgendeı ıistiń óz boıymnan da shyǵatynyn jıi baıqap júrem. Oǵan tańyrqaıtyn da eshteńe joq: ekeýimiz bir qamyrdan ılengen jandarmyz ǵoı.

— Sóıtip, — dep sózin ármen jalǵady Don Kıhot, — ol dándi elep boldy da, dıirmenge jóneltti. Joldaýdy oqyǵannan keıin ol ne dedi?

— Ol joldaýdy oqyǵan joq, — dep jaýap qatty Sancho, — óziniń oqı da, jaza da almaıtynyn aıtty. Hatty kúl-parsha ǵyp jyrtyp tastady, selodaǵy bireýler oqyp alyp, qupıamdy bilip qoıa ma dep qorqam, dedi; ózine degen súıispenshiligińiz jaıynda aýyzsha aıtyp bergenderim men súıispenshiligińizdi dáleldeý úshin basyńyzǵa artqan adam aıtsa nanǵysyz azap-aqıretińizdiń ózi-aq jetkilikti, dedi. Odan soń maǵan: qolyńyzdan súıetinin jáne ózińizben hat arqyly habarlasqansha júzbe-júz sóıleskendi artyq kóretinin jetkizýimdi ámir etti, sondyqtan osy buıryqty alǵan boıda esersoqtyqty qoıýyńyzdy, myna japan túzdi tastap, eger jolshybaı asa mańyzdy áldene bógesin bop jatpasa, esh te bir kidirmesten Tobosoǵa qaraı baǵyt ustaýyńyzdy suraıtynyn jáne sony talap etetinin, óıtkeni, ózińizben, taqsyr, kórisýge sonshalyqty dilger bop júrgenin málim qyldy. Ózińizdi ózińiz Qaıǵyly Beıne Rysary dep ataıtynyńyzdy aıtqanymda ishek-silesi qatyp kúlip aldy. Men odan anaý álgi beıshara bıskaılyq kirip shyqty ma dep suraǵam, ol keldi, dedi, jaman jigit emes eken, dedi. Sondaı-aq, men odan katorgaǵa kesilgender jaıynda da suraǵam, biraq ol ázirshe olardyń eshqaısysy tóbe kórsetpegenin habarlady.

— Ázirge bári oıdaǵydaı, — dep qulaqqaǵys etti Don Kıhot. — Biraq, sen maǵan mynany aıtshy: ózim jaıynda ákelgen habaryń úshin qoshtasarda ol saǵan qandaı baǵaly zatty syıǵa tartty? Óıtkeni, kezbe rysarlar men olardyń hanymdary arasynda ejelden qalyptasqan mynadaı bir dástúr bar: hanymdary jaıynda rysarlarǵa nemese rysarlary jaıynda hanymdarǵa habar ákelgen atqosshylarǵa, senimdi adamdar men ergejeılilerge tapsyrmany oryndaǵany úshin áldenendeı bir baǵaly dúnıe berilýge tıis.

— Berilse berilgen de shyǵar jáne, menińshe, bul maqtaýǵa ábden turarlyq dástúr sekildi. Biraq, bul baǵzyda solaı bolǵan ǵoı, al qazir bir tilim nan men sútsirne ǵana tartý etiledi, óıtkeni qoshtasarda senora Dýlsıneıa sharbaq sańylaýy arqyly maǵan tek sony ǵana syılady, onyń ústine sútsirne qoıdyń sútinen jasalǵan bop shyqty.

— Budan asqan jomarttyq ta bola qoımas, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot. — Dýlsıneıanyń saǵan áldenendeı bir altyn buıymdy syılamaǵan sebebi ondaı nárse, shamasy, ońaıda bola qoımaǵan ǵoı, alaıda syı-syıapat tek mereke kúnderi ǵana kóńil marqaıtpaıdy, onymen júzdesermin, sosyn bárin ornyna keltirermin. Biraq, ózimdi ásirese tańǵaldyryp turǵan ne ekenin bilesiń be, Sancho? Maǵan sen ári qaraı da, beri qaraı da áýemen ushyp baryp kelgen sekildi kórinesiń: Tobosoǵa barýǵa jáne qaıtyp oralýǵa bar bolǵany úsh táýlikten sál ǵana astam ýaqyt jiberdiń, al osy aradan Tobosoǵa deıingi aralyq otyz mılden asady ǵoı. Osyǵan qarap, ózimdi qanatynyń astyna alǵan jáne ózime dostyq peıildegi áldebir danagóı sıqyrshy, — al ondaı mende, árıne, bar jáne bolmaýy da múmkin emes, áıtpese aıtýly kezbe rysarǵa aınalmas edim ǵoı, — mine, osy sıqyrshy saǵan baıqaýsyz túrde qolǵabys etip otyrǵan-aý degen qorytyndy jasadym: óıtkeni, osyndaı sıqyrshylar keıde kereýetinde uıqy soǵyp jatqan rysardy kóterip ala jóneledi, sóıtip álgi rysar erteńine qalaı, nege jáne nelikten bulaı bolǵanyn ózi de bilmesten, uıqtap jatqan jerinen myń mıl jyraqtan bir-aq oıanady. Sıqyrshylar bolmasa, bastaryna qater tóngen shaqta kezbe rysarlar bir-birine qol ushyn da bere almas edi — al, bul olardyń turaqty shuǵyldanatyn sharýasy ǵoı. Keıde bylaı da bolady: áldebir rysar Armenıa taýlarynda andrıakpen, qatygez qubyjyqpen nemese basqa bir rysarmen shaıqasyp jatady, — kenet, aıqastan ábden áli bitip, jan alqymǵa tirelip turǵan shaǵynda, qaıdan tap bolǵany belgisiz, bultqa mingen nemese ot-jalynǵa oranǵan kúımege mingen rysar ushyp keledi: bul — sodan sál ǵana buryn Anglıada júrgen onyń dosy bolatyn; ol keledi de, aıqasqa qoıyp ketedi, sóıtip dosyn ajaldan arashalap qalady, sonsoń keshkisin sol rysar óz úıinde asqan zor tábetpen keshki asyn iship otyrady, al onyń úıine sheıin, bálkim, eki myń, álde tipti úsh myń mıl bar shyǵar. Osynyń bárin rysarlar ataqty saıyskerlerge qamqorlyq kórsetetin kemeńger sıqyrshylardyń óneri men danalyǵy arqasynda ǵana iske asyryp otyr. Seniń sonshama az ýaqyttyń ishinde baryp kelýińe ılanatyn sebebim de, mine osynda, dostym Sancho, óıtkeni, aldynda aıtqanymdaı, áldebir danagóı demeýshi seni áýege kóterip ala jónelgen, al sen muny tipti óziń de baıqamaı qalǵansyń.

— Tap solaı bolǵanynda esh kúmán joq, — dedi Sancho, — óıtkeni, Rosınant, ollahı, shyn aıtam, quddy bir qulaǵyna synap quıǵan syǵan esegindeı quıǵytty deısiń kelip!

— Qaıdaǵy synapty aıtyp tursyń! — dep daýystap jiberdi Don Kıhot. — Synap emes, tutas bir qora shaıtan, al bul aramza naısaptar ózderi de ólgenshe jóńkiledi, jolynda kezikkenderdi de ońdyrmaı jóńkiltedi. Jaraıdy, bul áńgimeni qoıa turaıyq. Al, endi júregimniń ámirshisi tezirek jetýge jarlyq berip turǵan shaqta, senińshe, men ne isteýim kerek? Ózimdi onyń buıryǵyn oryndaýǵa mindettimin dep bilem, solaı bola turǵanymen, birge kele jatqan ana prınsessaǵa jaqsylyq jasaý jóninde bergen ýádemdi oryndamaýyma taǵy bolmaıdy, onyń ústine rysarlar qaýymynyń zańy boıynsha áýeli ýádemdi oryndaýǵa tıispin, jan raqatyn sosyn ǵana oılastyrýym kerek. Bir jaǵynan, aıashymmen júzdesýge degen yntyzarlyq esil-dertimdi alyp, dińkemdi qurtyp barady; ekinshi jaǵynan, berilgen ýáde men osy qareket ákeletin abyroı-ataq eliktirip, erkimnen aıyryp tur. Biraq, endi bylaı dep sheshtim: shapshańyraq qozǵalyp, álgi dáýge múmkin bolǵanynsha tezirek jetpekpin, barǵan soń onyń basyn shaýyp túsirem de, eliniń bıligin prınsessanyń qolyna tabys etem, odan soń, kirpik qaǵym kidirmesten, janyma jaryq nuryn seýip turǵan aıashyma qaraı júıtkitem, sóıtip oǵan keshikkenime renjimeıtindeı dáleldi sebepterdi alǵa tartam, — sonda ol osynyń bári óz abyroı-dańqyn arttyrý maqsatyna qyzmet etetinine ılanady, óıtkeni qarýdyń kúshimen qol jetkizgen, qol jetkizip júrgen jáne bul dúnıede qashan da bolsyn qol jetkizetinderimniń bári onyń maǵan degen iltıpaty men ózimniń oǵan degen adaldyǵymnan týyndap jatyr ǵoı.

— Tileýińiz bolǵyr-aı, basyńyzdy qalaı ǵana jóndeýge bolar eken osy sizdiń! — dep daýystap jiberdi Sancho. — Apyraı, ne dep tursyz ózińiz: sonsha jerge saıahat jasaǵannan keıin anandaı dáýletti de áýletti qalyńdyqtan qur alaqan qalaıyn dep otyrsyz ba sonda? Jasaýyna tutas bir koróldikti bergeli otyr ǵoı, al onyń kólemi, — shyn sózim, óz qulaǵymmen estidim, — aınaldyra ólshegende jıyrma myń mılden astam eken, olaı bolsa onyń Portýgalıa men Kastılıany qosyp eseptegendegiden de úlken bolǵany ǵoı ári ol ózi adamnyń tirshilik etýine ne qajettiń bárine lyqa toly kórinedi. Qudaı úshin maǵan qarsylasa kórmeńiz, — odan da álgi sózińiz úshin arlanyńyz jáne aıtqan tilimdi alyńyz: shamyńyzǵa tıgeli otyrǵam joq, sváshennıgi bar alǵash kezdesken eldi mekende nekege turyńyz, bolmasa bizdiń lısensıattyń ózi-aq sizge kómektese alady, — nekeńizdi ol qatyryp turyp qıyp beredi. Buǵan qosa meniń jasymda aqyl aıtýǵa bolatynyn jáne bul aqyldyń ábden oryndy ekenin eskerińiz, sondaı-aq alystan arbalaǵansha, jaqynnan dorbalaǵan artyq ekenin umytpańyz, — óıtkeni, qanaǵat qaryn toıǵyzady degen bar, qanaǵatyn umytqan adamnyń qasiretke urynýy da qıyn emes, al qasiret basyńdy shalsa odan qutylýyń qıyn, bir aınaldyrǵandy shyr aınaldyrady demeı me.

— Beri qara, Sancho, — dedi Don Kıhot, — úılený jaıynda keńes bergende sen tek bir ǵana maqsatty — dáýdi óltirgen boıda-aq koról atanatynymdy, sóıtip jaqsylyqty basyńa úıip-tógip, ýáde etkenimniń bárin oryndaýym ońaıǵa túsetinin kózdep otyrsań, onda saǵan aıtarym: tipti úılenbegen jaǵdaıda da tilegińdi oryndaýdyń maǵan túk qıyndyǵy joq! Óıtkeni, jeńip shyqsam tipti úılenbegen kúnde de koróldiktiń bir bóligi ózime beriletini, keıin ony kimge qalasam soǵan tartý etýime bolatyny jóninde aıqasqa kirmes buryn aldyn-ala kelisip qoıam. Sosyn ol óz ıeligime ótkende ony saǵan bermegende kimge beredi deısiń?

— Bul onsyz da túsinikti ǵoı, — dep jaýap qatty Sancho, — biraq baıqańyz, taqsyr, teńizge jaqyndaý jerdi tańdańyz, ol ara ózime onsha unamaıtyndaı jaǵdaıda, qara vasaldarymdy kemege tıeýge múmkindik bolatyn bolsyn, sońynan olardy ózim josparlap qoıǵan maqsatqa jarata jatam ǵoı. Sondyqtan, taqsyr, meıirban hanymym Dýlsıneıaǵa dál qazir jolyǵam degendi birjola esten shyǵaryńyz da, dáýdi óltirýge attanyńyz, odan soń ekeýimiz jańaǵy sharýany dóńgelentip tastaımyz ǵoı, — qudaı atymen ant eteıin, menińshe, bul biz úshin ári barynsha qurmetti, ári barynsha paıdaly is bolmaq.

— Esh nárse jaıynda qam jeme dep turmyn ǵoı saǵan, Sancho, — dedi Don Kıhot, — álgi aıtqan aqylyń boıynsha áýeli prınsessamen birge attanam da, Dýlsıneıaǵa sodan keıin ǵana jolyǵam. Biraq, esińde bolsyn: ekeýimiz jasaǵan sheshim men uıǵarym jaıynda jan balasyna bildirme, tipti serikterimizge de eshteńe aıtpa, sebebi eger Dýlsıneıanyń ózi asyl armanyn áldekimge jarıa qylýdan tartynyp otyrsa, onda men úshin de, sondaı-aq basqa bireý úshin de, ony jaıyp salý úlken ádepsizdik bolmaq.

— Ondaı jaǵdaıda, — dep qulaqqaǵys etti Sancho, — bilegińizdiń kúshimen tize búktirgen beıbaqtaryńyzdyń bárin meıirban hanymym Dýlsıneıaǵa attandyratynyńyz qalaı? Bunyń ózi, shyntýaıtynda, ony súıetindigińizdi, naq súıerińiz ekenin pash etý bop shyqpaı ma? Eger onyń aldyna baratyndardyń túgel tizesine jyǵylýy jáne sizdiń jibergenińizdi, hanymnyń ózine ne qylsa da yqtıarly ekenin jarıa etýi sonshalyqty qajet rásim bolsa, onda budan soń asyl armandaryńyz qupıada qala ala ma?

— Óı, mılaý, óı, baryp turǵan keshshe! — dep daýystap jiberdi Don Kıhot. — Osynyń bári onyń abyroı-ataǵyn asqaqtatýǵa sep bolatynyn qalaı ǵana túsinbeısiń, Sancho? Sen bilip qoıǵyn, hanymǵa bir emes, bir top kezbe rysardyń qyzmet etýi, kúlli izgi nıetteri úshin eshqandaı qarymta kútpeı, tek hanymnyń qadir tutar rysarlary qataryna qabyldaýǵa beıil bildirýin ǵana qanaǵat etip, tek osyndaı jannyń bul dúnıede bar ekeni úshin ǵana qyzmet etýdi murat tutýy — bizdiń, rysarlar qaýymynyń, uǵym-túsinigi boıynsha hanym úshin asqan zor qurmet bop tabylady.

— Mundaı mahabbatpen tek jaratqan ıemizdi ǵana súıýge bolady, — dedi Sancho. — Eshqandaı jarylqaý da dáme etpeı, jaza beredi-aý degen úreıdiń de jetegine ermeı, jaratqan ıemizdi tek sonyń bul jalǵanda bar ekendigine bola súıý kerek, degen ýaǵyz estigenim bar-dy. Degenmen, tek birdeńe buıyratyn bolsa ǵana men ony tap solaı súıip, oǵan tap solaı qyzmet eter em.

— Óı, sen shaıtan alǵyr! — dep aıqaılap jiberdi Don Kıhot. — Mojantopaı bireýsiń, al keıde sondaı keremet aqyldy sóz aıtasyń! Soǵan qarap ózińdi oqyǵan adam ba dep te qalýǵa bolady.

— Sizge aq-adal shynymdy aıtsam, men tipti árip te tanymaımyn, — dep málim etti Sancho.

Sol arada maese Nıkolas aıqaılap, olardyń kidire turýyn surady, sebebi bári bastaýdyń janynda aıaldap aıaq sýytpaq kórinedi. Don Kıhot tizgin tartyp toqtady, Sancho buǵan qatty qýandy, sebebi ótirik aıta-aıta ábden sharshaǵan-dy, onyń ústine Don Kıhot bir jerden qatesin taýyp ala ma dep qypylyqtaýmen bolǵan, óıtkeni Dýlsıneıanyń tobosolyq sharýa áıel ekenin jaqsy biletinimen, ómiri kórgen adamy emes-ti.

Bul eki arada Kardeno jolaýshylarymyzdyń úsheýi alǵash ret Doroteıanyń ústinen kórgen kıimdi aýystyryp kıip aldy, — bul ózi onsha ońdy kıim bolmaǵanymen, ózi kıip júrgennen áldeqaıda táýir edi. Bastaýdyń janyna kelip toqtaǵan olar sváshennık beketten alyp shyqqan azyn-aýlaq tamaqpen júrek jalǵaǵan boldy. Tap osy kezde jol boıymen áldebir balaqaı ótip bara jatqan-dy; bastaý janyna jaıǵasqandardy zer sala sholyp shyqqan ol, Don Kıhotqa qaraı tura júgirdi de, jetken boıda aıaǵyn qushaqtaı jyǵylyp, aıanyshty daýyspen qasaqana zar ıleı jylap:

— Aý, marhabatty myrzam! Meni tanydyńyz ba, jarylqaýshym-aý? Durystap qarańyzshy, men tap sol emenge tańylǵan, ózińiz, taqsyr, bosatyp alǵan Andrespin ǵoı, — dedi.

Don Kıhot ony tanyp, balany qolynan alyp, janynda otyrǵandarǵa qarap bylaı dep til qatty:

— Ardan bezgen, zulym jandar kórsetip jatqan jábir-japa men qysymshylyq úshin kek qaıtaratyn kezbe rysarlardyń dúnıede bolǵany qandaı ǵanıbet ekenine kózderińizdi anyq jetkizetin mynadaı bir jaıdy bilip qoıǵandaryńyz artyq etpeıdi: osy jaqynda ǵana orman ishimen ótip bara jatqan kezimde sondaı bir aıanyshty yńyrsyǵan daýys pen aıqaıdy qulaǵym shaldy, — tek qorlyqqa dýshar bolǵan, qorǵansyz jannyń ǵana osyndaı yńyrsyǵan daýys shyǵaratyny anyq edi. Kómek kórsetý paryzym bolǵandyqtan yńyrsyp, jylamsyraǵan daýys osy tustan shyǵyp jatyr-aý degen jaqty betke alyp tartyp kettim de, uzamaı emen aǵashyna baılap tastalǵan balany kórdim: ol bala qazir mine aldaryńyzda tur, onymen kezdeskenime sondaı qýanyshtymyn, óıtkeni munyń bári aqıqat shyndyq ekenine ózi kýálik ete alady. Sóıtip, beline deıin jalańash bul bala emenge tańylyp tastalǵan, ony bir sharýa belbeýmen shyqpyrtyp jatyr, — keıin bilgenimdeı, bul onyń qojaıyny bolyp shyqty. Osyny kórgennen keıin men odan bulaısha aıaýsyz jazalaýdyń sebebi ne ekenin suradym. Álgi ádepsiz bul óziniń jalshysy ekenin jáne balanyń isindegi shalalyqtyń kóbi áste de onyń sýmılyǵynan emes julmyrlyǵynan týyp jatatynyn, ony sol úshin shyqpyrtyp jatqanyn aıtty, buǵan bozbala: “Senor! Ol meni jalaqymdy suraǵanym úshin ǵana uryp jatyr!” dep qarsylyq bildirdi. Qojaıyn aqtalýǵa tyrysyp, bulbulsha saırap berdi, meni ony tyńdaýyn aıaǵyna sheıin tyńdadym, biraq aqtalý maqsatynda aıtqan dálelderin qabyldamadym. Uzyn sózdiń qysqasy, sharýaǵa balany baılaýdan bosatýǵa ámir ettim jáne balany úıine ertip baratyny, sońǵy realyna sheıin sanap beretini, oǵan qosa tipti alǵys aıtatyny jónindegi sertin aldym. Solaı emes pe, súıkimdi Andres? Men oǵan bul buıryqty qandaı qatýly únmen bergenimdi jáne onyń barlyq jarlyǵymdy, tártibim men talabymdy oryndaý jóninde qalaısha quldyq uryp ýáde etkenin sen baıqadyń ba? Jaýap ber, — uıalma da, abyrjyma da. Myna senorlarǵa bárin egjeı-tegjeıli baıanda, kúre joldardyń boıynda kezbe rysarlardy kezdestirýdiń qandaı ǵanıbet nárse ekenine bulardyń kózderi jetsin jáne onyń qajettigin moıyndaıtyn bolsyn.

— Bári de aına-qatesiz shyndyq, taqsyr, — dep qoshtady bala ony, — biraq tek nátıjesi ózińiz oılaǵandaı emes, múldem kerisinshe boldy.

— Nege kerisinshe? — dep surady rysar. — Nemene, sharýa jalaqyńdy tólegen joq pa?

— Tólemegeni óz aldyna, — dep jaýap qatty bala, — ózińiz ormannan shyǵyp, ekeýimiz ońasha qalǵan boıda-aq, ol meni sol emenge qaıta tańyp, qaıtadan shyqpyrta bastady, ońdyrmaı urǵany sonsha, arqamnyń terisi áýlıe Varfolomeı terisine uqsap tilim-tilim bop kete jazdady. Ol meni qaǵytyp, ár qıly ázil-ájýa aıta júrip urdy, ózińizdi de aýzynan tastamaı alýan-alýan mysqyl sózdermen mazaq etti, eger aýrý janyma batpaǵanda kúlkiden ishek-silem qatatyn edi. Aqyr sońynda ońbaǵan nemeniń meni aıaýsyz soqqyǵa jyqqany sonsha, sonyń sharapatymen kúni búginge sheıin aýrýhanada jattym. Al, osynyń bárine siz kinálisiz, marhabatty myrzam, — óz jolyńyzben kete bergenińizde, shaqyrmaǵan jerge barmaǵanyńyzda, bireýdiń isine qol suqpaǵanyńyzda, qojaıynym kóp bolsa jıyrma bes ret dúre soǵar edi de, baılaýdan bosatyp, qaryzyn tóler edi. Biraq siz joq jerden kelip kıligip oǵan til tıgizip, sógip-balaǵattaǵannan keıin onyń ashýy qozyp ketti, sosyn óshin ózińizden, marhabatty myrzam, ala almaıtyn bolǵan soń, siz jyraq shyǵyp ketken boıda barlyq zaharyn maǵan tókti, endi men, shamasy, ómir boıy múgedek bop qalatyn shyǵarmyn.

— Qateligim anaý saǵan qaryzyn tólep qutylǵansha kútpeı ketip qalǵanymda bolyp tur, — dedi Don Kıhot, — ózine tıimdi bolmasa qara sharýa eshqashan aıtqan sózinde turmaıtynyn baı tájirıbemnen bilgenimmen, qaperime kelmepti. Biraq, esińde ǵoı, Andres, eger ol aqshańdy tólemese, men ony izdeýge shyǵam da, meıli tipti kıttiń qursaǵyna baryp tyǵylsa da tappaı qoımaımyn dep sert berdim ǵoı.

— Ras, solaı degensiz, — dep maquldady Andres, — biraq onda turǵan ne bar?

— Ne bar ekenin kóresiń áli, — dep kúbir etti Don Kıhot.

Sony aıtyp ornynan ushyp turdy da, Sanchoǵa Rosınanttyń aýyzdyǵyn salýǵa ámir etti — bular júrek jalǵap alýǵa jaıǵasqan kezde ol jaıylýǵa jiberilgen bolatyn.

Doroteıa odan ne istemek oıy baryn surady. Anaý álgi sharýany izdeýge attanbaq nıette ekenin, aram pıǵyldy áreketi úshin jer betindegi kúlli qara sharýa ataýlyǵa qasaqana túrde ony jazalap, Andrestiń aqshasyn aqyrǵy maravedıine sheıin tólettirýge májbúr etpegin aıtty; Doroteıa bolsa, bergen ýádesine sáıkes qolǵa alǵan sharýasyn aıaǵyna deıin atqaryp shyqpaıynsha basqa istermen aınalyspaýy keregin, basqadan góri bul onyń ózine kóbirek málim bolýǵa tıis ekenin Don Kıhottyń esine saldy, sondyqtan koróldikti qaıta jaýlap almaıynsha qulshynys bildirmeı qoıa turýyn ótindi.

— Ras aıtasyz, senora, — dedi Don Kıhot, — óte oryndy qulaqqaǵys etkenińizdeı, koróldikti qaıta jaýlap alǵanymsha Andreske shydaı turýǵa týra keledi. Biraq, onyń kegin alyp bermeıinshe jáne aqshasyn tóleýge májbúr etpeıinshe tynysh tappaıtynyma taǵy da ýáde berem jáne ant etem.

— Anttaryńyzǵa senbeımin, — dep málim etti Andres. — Qandaı da bir kek qaıtarýdan góri qazir maǵan o ǵyp, bu ǵyp Sevıláǵa jetip alǵan artyq bop tur. Eger jeıtin birdeńe berseńizder ala ketsem dep edim, sosyn saýshylyqta qala berińiz, taqsyr, jáne barlyq kezbe rysarlar: ózime qandaı rysarlyq jasalǵan bolsa, sizderge de sondaı rysarlyq jasalǵanyn tileımin.

Sancho balaǵa dorbasynda saqtap júrgen qorynan bir japyraq nan men bir kesek sútsirne alyp berdi de:

— Má, baýyrym Andres, — bárimiz de dál osyndaı ókinishti sybaǵaǵa ıe boldyq, — dedi.

— Sizge qandaı sybaǵa tıdi? — dep surady Andres.

— Tap osy nan men sútsirne sybaǵasy ǵana, — dep jaýap qatty Sancho. — Oǵan qosa, kim biledi, mende nan men sútsirneniń de bolmaı qalýy ábden múmkin, sondyqtan, dostym, bile bilseń, bizge, kezbe rysarlardyń atqosshylaryna, ashtyqtyń da azabyn, taǵdyrdyń da soqqysyn, janǵa aýyr tıetin, biraq sózben aıtyp jetkizý qıynǵa túsetin basqa da nárselerdi bastan ótkerýge týra keledi.

Andres nan men sútsirneni qaqshyp aldy da, basqa eshkim ózine eshteńe bermeıtinin kórgen soń, moıny salbyrap aıańmen aqyryn uzaı berdi. Degenmen, qoshtasarda ol Don Kıhotqa mynadaı nárseni aıtty:

— Qudaı aqyna, senor kezbe rysar, eger kúnderdiń kúninde menimen taǵy kezdesetin bolsańyz, párshalap soıyp jatsa da qorǵaýshy bolmańyz, báleden qutqarýǵa, aman alyp qalýǵa tyryspańyz, óıtkeni qamqorlyǵyńyz meni odan da zor bálege tap qylady: qudaıdyń qarǵysy atsyn sizdi, ózińizben qosa, buryndy-sońdy jaryq dúnıege kelgen kúlli kezbe rysar ataýlynyń bárin de qarǵys atsyn!

Don Kıhot onyń sazaıyn tartqyzǵaly ornynan turmaqqa talpynyp edi, biraq Andrestiń ókshesi ókshesine tımeı zyta jónelgeni sonsha, sońyna túsýge eshkimniń zaýqy soqpady. Andrestiń áńgimesi Don Kıhotty óte yńǵaısyz jaǵdaıda qaldyrdy, kúlip jiberip, ony odan beter jer qylmas úshin janynda otyrǵandardyń ózderin barynsha ustap baǵýlaryna týra keldi.

HHHİİ taraý

Bul taraýda Don Kıhot pen nókerleriniń bekette bastan keshkenderi jaıynda baıandalady

“Sen je, men je”, “as ta tók” tamaqtaryn túgesken boıda olar sáıgúlikterine er saldy da, atap aıtýǵa turarlyq áldenendeı bir shytyrman oqıǵaǵa ilikpesten erteńine aman-esen jolaýshy beketine — atqosshymyz azar da bezer bolatyn orynǵa kelip jetti, taıyp turmaq bop qansha talpynǵanymen ol da ishke enýge májbúr boldy. Don Kıhot pen Sanchony kórgen beketshi, onyń áıeli, olardyń qyzy jáne Marıtornes tórteýi bulardy shat kóńilmen aldarynan shyǵyp qarsy aldy, al mańǵaz da tákappar túrge engen Don Kıhot bolsa, ótken jolǵydan táýirirek tósek ázirleýge ámir etti; beket ustaýshynyń áıeli buǵan jaýap retinde: eger ótken jolǵydan góri táýirirek tólese oǵan aqsúıekter jatatyn qus tósek salyp beretinin aıtty. Don Kıhot ýáde etken soń oǵan sol baıaǵy sholannan laıyqty tósek-oryn ázirlendi de, ol sol boıda jatyp qaldy, óıtkeni tula boıy meń-zeń bop berekesi qashyp turǵan-dy.

Ol esikti ishten kilttep alǵan boıda, beketshiniń zaıyby áı-shaı joq shashtarazdyń saqalyna jarmasa ketip:

— Olda-bildá shynym, endi meniń quıryǵymnan saqal taqpaıtyn bolasyz, ony tap osy qazir qaıtaryp beresiz: óıtkeni, kúıeýimniń kerek-jaraǵy ár jerde shashylyp jatyr, ne degen masqara, — ıaǵnı, men onyń taraǵyn aıtyp turmyn, ony buryn árdaıym myna áp-ádemi quıryǵyma qadap qoıatynmyn! — dep aıqaıdy saldy.

Shashtaraz bergisi kelmeı qashqaqtap, áıel quıryqty ózine qaraı julqylap jatty; aqyry lısensıat oǵan quıryqty qaıtarýy keregin aıtty, óıtkeni qazir endi jalǵan saqalǵa qajettilik joq, kerisinshe ol tipti tabıǵı túr-syqpytymen-aq kórine berýge erikti, al Don Kıhotqa muny ózderin tonaǵan qylmyskerlerden qashyp osy beketke kelip bas saýǵaladym dep túsindirýge bolady, eger Don Kıhot prınsessanyń malaıy qaıda dep surasa, prınsessa ony elge qaıtyp kele jatqanyn, janynda kúlli koróldiktiń qutqarýshysy baryn habarlaý úshin aldyn-ala attandyryp jiberdi dep jaýap berý kerek, dedi. Sváshennıktiń dáleldemelerine kóńili kónshigen shashtaraz quıryqty beketshiniń zaıybyna qýana-qýana qaıtaryp berdi, quıryqqa qosa olar áıeldiń Don Kıhotty ana jaqtan alyp shyǵý úshin bergen basqa dúnıelerin de qaıtardy. Bekettiń turǵyndary Doroteıanyń sulýlyǵyna tamsanyp, jas jigit Kardenonyń symbattylyǵyna súısinis bildirdi. Sváshennık dastarqanǵa qolda bardyń bárin ákelýge ámir etti, aqysyn jaqsylap tóleıdi-aý dep dámelengen qojaıyn áp-sátte-aq táp-táýir túski as ázirleı qoıdy; Don Kıhot bul kezde uıqtap jatqan, bári biraýyzdan ony oıatýdyń qajeti joq, óıtkeni qazir oǵan tamaqtan góri uıqy paıdalyraq degen uıǵarymǵa keldi. Túski as ústinde jolaýshylar beketshi men áıeliniń, olardyń qyzdarynyń jáne Marıtornestiń kózinshe aqyl-esti joǵaltýdyń Don Kıhot tap bolǵan aıryqsha túri jóninde jáne ony qalaı izdep tapqandary jaıynda áńgimeledi. Beketshiniń zaıyby Don Kıhot pen malshynyń arasynda bolǵan jaıdy jyr qyldy, sosyn Sancho joq pa eken dep aınalasyna jaltaqtaı qarap, joq ekenine kóz jetkizgen soń, kórpege salyp qaqpaqyldaý hıkaıasyn aıtyp berdi, tyńdaýshylar buǵan ishek-sileleri qata kúlip aldy. Al, sváshennık Don Kıhottyń nágúmanǵa aınalýynyń sebebi rysarlyq romandardy oqýǵa salynǵandyǵy degen pikir aıtqan kezde beketshi áńgimege aralasty:

— Ondaı dertke qalaı tap bolǵanyna qaıranmyn. Menińshe, budan artyq qyzyq kitapty jer-dúnıeden tappaısyń, shyn sózim, tipti ózimde de árqıly qaǵazben birge sondaı birneshe roman saqtaýly tur; bular meniń ómirimniń qýanyshy, jalǵyz men úshin ǵana emes basqalar úshin de solaı: óıtkeni, egin jınaý kezinde túrli merekege oraı osynda oraqshylar jınalady, aralarynan saýatty bireý qashan da tabylady, sóıtip ol kitapty qolyna alady, al biz, otyzǵa tarta adam, ony aınala qorshap otyramyz da raqattana tyńdaımyz, aýzymyzdyń sýy qurıdy. Basqany qaıdam, áıteýir ózim rysarlardyń ońdy-soldy darytyp jatatyn surapyl qatty soqqylary jaıly estigenimde delebem qozyp, álde bireýdiń tumsyǵyn qan jalatqym-aq kelip turady, al endi bul jaıynda kúndiz-túni tyńdaýǵa barmyn.

— Ol kitaptardy men de senen kem jaqsy kórmeımin, — dedi áıeli, — sebebi sen sony tyńdap otyrǵan kezde ǵana úıimde tynyshtyq ornaıdy: esil-dertiń soǵan aýyp ketedi, tipti menimen ursysý da oıyńa kirmeıdi.

— Aına-qatesiz ras, — dep maquldady ony Marıtornes, — shynymdy aıtsam, romandardy tyńdaýǵa men de keremet yntyzarmyn, olar sondaı tartymdy, ásirese áldebir senoranyń apelsın aǵashynyń túbinde súıiktisimen qushaqtasyp otyrǵany, al kúzetke qoıylǵan dýenányń qyzǵanyshtan ishi kúıip, degbiri ketip turǵany jazylǵan jerler sondaı súıkimdi. Qysqasy, munyń bári maǵan baldaı jaǵady.

— Al, siz ne aıtasyz, súıkimdi boıjetken? — dep surady sváshennık beketshiniń qyzynan.

— Tipti ózim de bilmeımin, qudaı aqy shynym, — dep jaýap qatty ol. — Men de tyńdaımyn oqyǵandaryn, túk eshteńe túsinbesem de raqattana tyńdaımyn. Tek maǵan soqqylar unamaıdy — soqqylar ákeme unaıdy, maǵan unaıtyny — rysarlardyń hanymdarynan qol úzip qalǵan kezdegi ókinish-kúıinishteri: qatty aıaǵandyqtan keıde tipti óksip te alasyń.

— Al, eger rysarlar sizdi oılap óksıtin bolsa, olardy jubatýǵa tyrysar ma edińiz, súıkimdi boıjetken? — dep surady Doroteıa.

— Bilmeımin ne isteıtinimdi, — dep jaýap qatty qyz, — tek biletinim, keıbir hanymdar sondaı qatygez bolady, rysarlar olardy jolbarys qanshyǵy, arystan qanshyǵy dep jáne basqa da osyndaı júrek aınıtyn sózdermen atap jatady. Qudaı basqa bermesin! Sezimnen de, ar-uıattan da ada ne degen jurt deseńizshi: olardyń tálimsip, tumsyq kótergenderiniń saldarynan aq nıetti adam ólýge nemese aqylynan adasýǵa májbúr! Bulaısha bultaqqa salýdyń ne qajeti baryn bilmeımin, eger olar sonshalyqty jibi túzý áıel bolsa rysarlarǵa nege kúıeýge shyqpaıdy: al analarǵa da keregi tek sol ǵoı.

— Aýzyńdy jap, qyzym, — dedi beketshiniń zaıyby, — baıqaımyn, bul isterden ájeptáýir habardar sekildisiń, al boıjetkenge kóp bilgen jáne kóp myljyńdaǵan jaraspaıdy.

— Senor ózime suraq qoıǵan soń oǵan jaýap bermeı qala almadym, — dep narazylyq bildirdi qyz.

— Bylaı etińizshi, qojaıyn, álgi kitaptaryńyzdy munda alyp kelińizshi, men qarap shyǵaıyn, — dedi sváshennık.

— Maqul, ákeleıin, — dep kelise ketti beketshi.

Bólmesine baryp, ol jaqtan qaqpaǵy jińishke shynjyrmen bekitilgen eski sandyqshany alyp keldi de, ishinen úsh qalyń tom jáne ádemi qoltańbamen toltyrylǵan áldebir qaǵazdardy alyp shyqty. Birinshi kitap Don Sıronhıl Frakııskıı eken, ekinshisi — Felısmart Gırkanskıı, al úshinshisi — Uly qolbasshy Gonsalo Fernandes Kordovskııdiń tarıhy men Dego Garsıa de Paredestiń ǵumyr joly bop shyqty. Alǵashqy ekeýiniń taqyrybyn oqyǵan boıda-aq sváshennık shashtarazǵa qarap:

— Qazir bizge tek dosymyzdyń kútýshisi men jıen qaryndasy ǵana jetispeı tur, — dedi.

— Oqasy joq, — dedi shashtaraz kelisińkiremeı, — bulardy ózim-aq mal qorasyna alyp bara alam nemese peshke tastaı salýyma da bolady, — aıtqandaı, ana qarańyz, peshtiń oty laýlap-aq tur eken.

— Ne deısiz? Kitaptarymdy otqa jaqpaqsyz ba? — dep surady beketshi.

— Tek ekeýin ǵana, — dep jaýap qatty sváshennık: — Don Sıronhıl men Felısmartty.

— Nemene, sonda bular dinge qarsy álde flegmatıkalyq dúnıeler me, nege órtemeksizder bulardy? — dep táptishteı tústi beketshi.

—Flegmatıkalyq emes shızmatıkalyq³⁵ deý kerek, dostym, — dep qulaqqaǵys etti shashtaraz.

— Meıli, solaı-aq bola qoısyn, biraq sizder mindetti túrde áıteýir birdeńeni otqa jaqqylaryńyz kelse, onda Uly qolbasshy men Dego Garsıany alyńyzdar, al budan basqalaryn jaqqyzǵansha óz balamdy jaqqyzǵanym jaqsy! — dedi beketshi.

— Dostym! — dep qarsylyq bildirdi sváshennık. — Bul eki kitap ótirikke, bos myljyń men pátýasyz áńgimege toly, al uly qolbasshy jaıyndaǵy myna kitap bolsa, bul shynshyl shyǵarma, onda kóptegen uly erligi úshin kúlli álem uly qolbasshy atandyrǵan Gonsalo Fernandes Kordovskııdiń is-áreketi sıpattalady jáne osyndaı abyroıly da asqaq dáreje-ataqqa tek sonyń jalǵyz ózi ǵana ıe bolǵan. Al, Dego Garsıa Paredes bolsa, bul — estremadýrlyq Trýhılo qalasynda týyp-ósken, ataqty áýletten shyqqan kavalero, tabıǵat oǵan kúsh-qaıratty aıamaı bergeni sonsha, shyr aınalyp turǵan dıirmen dóńgelegin jalǵyz saýsaǵymen-aq toqtatyp tastaıtyn bolǵan. Al, bir joly ol qolyna shpagasyn alyp kópirdiń kire berisine jalǵyz turyp alǵan da, jaýdyń sansyz kóp sarbazynyń jolyn bógep ótkizbeı qoıǵan. Onyń erlik isteriniń kóptigi sonsha, eger bular jaıynda kavaleroǵa tán qarapaıymdylyqpen óz ǵumyr joly jaıynda onyń ózi áńgimelemeı, týrasyn ǵana aıtatyn basqa bir ádil jylnamashy jazǵan bolsa, onda budan soń Gektorlardyń, Ahıllester men Rolandtardyń is-áreketi birjola umyt bop, esten shyǵar edi.

— Sol da sóz bopty-aý! — dep daýystap jiberdi beketshi. — Dıirmen dóńgelegin toqtatyp tastaıdy deıdi — ondaımen bizdi tańǵaldyra almaısyz! Qudaı-aqy, jarqynym, Felısmart Gırkanskıı jaıynda oqysańyzshy: ol qulashyn bir sermegende-aq bes dáýdi birdeı belinen qaq bólip tastaǵan ǵoı, ol úshin bular kádimgi anaý quıttaı balalar burshaqtan jasaıtyn qýyrshaq qurly bolmaǵan. Taǵy bir joly ol muzdaı qarýlanǵan mıllıon alty júz myń jaýyngerden turatyn orasan zor, aıbyndy armıamen aıqasqa túsip, bárin túgel qoıdaı qýyp, tyrqyratyp jibergen. Al, júrek jutqan batyr, dańqty don Sıronhıl Frakııskıı jóninde ne aıta alasyz? Ol jaıyndaǵy kitapshada bir joly ózende júzip kele jatqanynda sý astynan aýzynan ot shashqan aıdahardyń shyǵa kelgeni, aıdahardy kórgen boıda onyń oǵan tarpa bas salǵany, qabyrshaqty arqasyna atsha minip alyp, tamaǵynan bar kúshimen qos qoldap qysyp tunshyqtyra bastaǵany jaıynda, jany qysylǵan aıdahardyń endi bolmasa tunshyǵyp óletinin sezip sýdyń

astyna batqandy jón kórgeni, sóıtip rysardy ózimen birge ala ketkeni, al rysardyń sonda da odan qolyn bosatpaǵany jaıynda aıtylady ǵoı. Esesine sý astynan rysar ne ǵajaıyp ásem saraılar men baqtardy kóredi, sol arada aıdahar egde jastaǵy qarıaǵa aınalyp shyǵa keledi de, oǵan tyńdaǵan saıyn tyńdaǵyń kele beretin ne túrli qyzyqty hıkaıa aıtyp beredi. Atamańyz, senor, tyńdap kórseńiz aıyzyńyzdy qandyratyny sonsha, aqyl-esińizdi de joǵaltyp alaryńyz haq. Bunymen salystyrǵanda uly qolbasshyńyz ben Dego Garsıańyz ne turady táıiri!

Osy sózderdi tyńdap otyrǵan Doroteıa Kardenonyń qulaǵyna sybyrlap:

— Endi bolmasa, beketshimiz ekinshi Don Kıhotqa aınalǵaly turǵandaı, — dedi.

— Men de solaı oılaımyn, — dep qostady ony Kardeno. — Sóz saptasyna qaraǵanda, romandarda jazylǵan nárseniń bári ómirde bolǵan oqıǵalardyń aına-qatesiz kóshirmesi dep túsinetin sekildi, bul seniminen ony jalań aıaq aǵaıyndar da aınyta almaq emes.

— Beri qarańyz, balam, — dep sváshennık qaıtadan sóılep ketti, — Felısmart Gırkanskıı de, don Sıronhıl Frakııskıı de jáne rysarlyq romandarda jazylatyn osy sekildi basqa da rysarlardyń eshqaısysy ómirde bolmaǵan ǵoı, — bunyń bári jaı ánsheıin qıaldyń qısyndary ǵana, al bulardy, ózińiz aıtqandaı, jurt kóńil kótersin dep erikken aqyl-oı ıeleri oılap tapqan, mine solardy tyńdaǵan kezde oraqshylaryńyzdyń qalaı kóńil kóteretinin ózińiz de bilesiz. Biraq, men sizge ant bere otyryp aıtaıyn, mundaı rysarlar ómirde bolǵan emes jáne ondaı aýyz barmaıtyn sóleket erlikterdi dúnıede eshkim eshqashan jasaǵan emes.

— Ony siz basqa bireýge baryp aıtyńyz, — dep qulaqqaǵys etti beketshi. — Biz de birdeńeni bilemiz, jer basyp júrgenimizge talaı boldy. Osy aqymaq qylǵanyńyz da jeter, jarqynym, — qudaı aqy, ondaı adamyńyz men emes. Dámeńiz qandaı zor edi sizdiń, tileýińiz bolǵyr, — osynaý tamasha kitaptarda jazylǵannyń bári túkke alǵysyz shatpaq dep meni sendirgińiz keledi: solardyń bári memlekettik keńestegi senorlardyń ruqsaty boıynsha basylyp shyǵyp jatqan joq pa, al olar bolsa — aıqas deısiń be, sıqyrshylyq deısiń be, basyńdy shyr kóbelek aınaldyratyn osynsha sandyraqtyń bárin bir mezgilde basyp shyǵarýǵa ruqsat etetindeı adamdar emes qoı.

— Aý, men sizge aıttym ǵoı, dostym, munyń bári bizdiń erigip-zerikken oı-sanamyzǵa ermek bolý úshin jasalyp jatyr ǵoı, — dep qarsylyq bildirdi sváshennık. — Tórt qubylasy túgel memleketterdiń qaı-qaısysynda da jumys istegisi kelmeıtin, ne bolmasa jumys isteýge mindetti emes, ne jumys isteı almaıtyn jandardyń bárine shahmat, dop jáne bılárd oınaýǵa qalaı ruqsat etiletin bolsa, mynandaı kitaptardy basyp shyǵarýǵa da tap solaı ruqsat etiledi, óıtkeni kúlli álemde osy hıkaıalardyń bireýi bolmasa bireýin ómirde bolǵan oqıǵa dep senetin qas nadan tabyla qoıar dep eshkim oılamaıdy, — oılamaıdy emes, shyn máninde de solaı. Eger maǵan múmkindik berilse jáne tyńdaýshylarym yqylas tanytsa, jaqsy rysarlyq roman qandaı bolýy kerektigi jaıynda birdeńe aıtyp bergen bolar em, — bálkim, bunyń paıdasy da tıip qalar, al keıbireýlerge tipti unar da. Biraq, men qashan da bolsa áıteýir bir kúni osy olqylyqtyń ornyn toltyrýǵa qabiletti adamdarmen tildesermin dep úmit etem, al ázirshe, beketshi myrza, aıtqan sózime senińiz, mine, mynaý kitaptaryńyz — ondaǵynyń qaısysy shyndyq, qaısysy ótirik ekenine ózińiz baǵa berińiz, oqyǵyńyz kelse oqı berińiz, biraq tek qudaı sizdi meımanyńyz Don Kıhottyń qısaıǵan jaǵyna qaraı qyńyratqýdan saqtasyn.

— Joǵa, — dedi beketshi, — esim aýysqannan amanmyn jáne kezbe rysar bolýǵa da qulshynyp otyrǵam joq. Osynaý súıkimdi rysarlar jer dúnıeni kezip júretin zamannyń áldeqashan ótip ketkenin de jaqsy túsinemin.

Osy áńgimeniń ústine Sancho keldi, sóıtip qazirgi kezde kezbe rysar deıtinder joq jáne rysarlyq roman ataýlynyń bári jalǵan, oıdan shyǵarylǵan ótirik degen sózdi qulaǵy shalyp, ne isterdi bilmeı abdyrap, oılanyp qaldy da, eger qojaıynynyń saıahaty sátsiz aıaqtalatyndaı bolsa odan birden qol úzýge, sóıtip qatyn-balasy men burynǵy tirligine qaıta oralýǵa sol jerde ózine-ózi qolma-qol sert berdi.

Beketshi kitap salynǵan sandyqshany alyp ketýge oqtalǵan bolatyn, alaıda sváshennık oǵan:

— Sál kidire turyńyz, andaǵy qaǵazdarda sondaı ádemi qoltańbamen ne jazylǵanyn kórsem dep em, — dedi.

Beketshi qaǵazdardy shyǵaryp, sváshennıkke alyp berdi, sol arada anaý munyń kólemi segiz tabaqtaı qoljazba ekenin, “Párýaısyz áýestik jaıyndaǵy hıkaıat” deıtin taqyryby joǵarǵy jaǵyna úlken áriptermen jazylyp qoıǵanyn kórdi. Qoljazbanyń birneshe jolyn sholyp ótken sváshennık:

— Hıkaıatqa táp-táýir taqyryp berilgen eken, osyny meniń oqyp shyqqym kelip tur, — dedi.

Beketshi buǵan jaýap retinde bylaı dedi:

— Oqyńyz, oqyńyz, dindar ákeı! Ony oqyp shyqqan meımandarymnyń bári de óte rıza bolysty, onymen qoımaı ony menen surap almaqqa tyrysty. Biraq aqyry bergem joq, — muny osy arada kitaptary men qaǵazdary salynǵan sandyqshasyn umyt qaldyrǵan adamnyń ózine qaıtarmaqpyn. Kúnderdiń bir kúninde ıesi beketime bas suǵýy ábden múmkin ǵoı, kitapsyz ómirim óte kóńilsiz bolatyn bolsa da, arymmen ant eteıin, bulardy ózine qaıtaryp berem: qalaı degenmen de, traktır ustap tursam da, hrıstıan emespin be.

— Munyńyz óte oryndy, dostym, — dedi sváshennık. — Solaı bola turǵanymen, eger hıkaıat maǵan unasa ony kóshirip alýǵa ruqsat etersiz dep oılaımyn.

— Ruqsat etkende qandaı, o ne degenińiz, — dedi qojaıyn.

Olar sóılesip jatqan shaqta Kardeno hıkaıatty alyp oqı bastady; sosyn sváshennık pikiriniń oryndy ekenin baıqap, odan daýystap oqýdy ótindi.

— Men oqyp ta berer edim, biraq oǵan ketetin ýaqytty uıqyǵa jumsaǵan tıimdirek pe dep oılaımyn, — dedi sváshennık.

— Ózim úshin eń táýir demalys áldenendeı bir hıkaıaǵa qulaq qoıý, — dedi Doroteıa. — Kóńilimdi bılep alǵan elegizý áli tarqamaı turǵandyqtan, ol báribir maǵan uıqy bermeıdi, biraq uıqtap alǵanym da artyq bolmas edi, árıne.

— Ondaı jaǵdaıda, áýestik úshin bolsa da hıkaıatty oqyp bereıin, bálkim, onda shynymen-aq qyzyqty birdeńe bar shyǵar.

Maese Nıkolas ta sondaı ótinish bildirip qaldy, oǵan ilese Sancho da tilek aıtty; sony kórgen sváshennık ózgelerdi de lázzatqa keneltetinin, óziniń de lázzat alatynyn sezip, bylaı dedi:

— Bopty endeshe, muqıat qulaq qoıyńdar. Hıkaıat bylaı bastalady:

HHHİİİ taraý

Munda Párýaısyz áýestik jaıyndaǵy hıkaıat baıandalady

Italıanyń dáýletti de sáýletti qalasy Florensıada, Toskana dep atalatyn provınsıada, Anselmo jáne Lotarıo esimdi baı da baqýatty eki dvorán turyp jatty, ekeýiniń keremet jarasty bolǵany sonsha, tanystarynyń bári olardy esimimen atamaı, ánsheıin eki dos dep qana álipteıtin. Olar jas edi, boıdaq edi, jastary da, ádep-ádetteri de birdeı bolatyn; dostasyp ketýlerine osynyń ózi-aq ábden jetkilikti boldy. Alaıda, Anselmo súıispenshilik sezimine berile qoıýǵa beıimdigin baıqatsa, Lotarıo ań qumarlyǵymen erekshelenetin; sóıte tura, keı-keıde Anselmo ádetke aınalǵan óz ermegin umyt qaldyryp, Lotarıonyń ermegine ortaqtasatyn, Lotarıonyń óz ermegin bylaı tastap, Anselmonyń ermegine aralasyp ketetin kezderi de bolyp turatyn; jáne bir-birimen tatý bolǵandary sonsha, aralarynan qyl ótpeıtin dos degen sóz tap osylarǵa arnap aıtylǵandaı edi.

Anselmo sol qalada týyp-ósken, tekti jerden shyqqan bir ádemi qyzǵa esi kete ǵashyq bop qaldy, ónegeli otbasynda tárbıe alǵan, ózi de ónegeli bul qyz jaıynda jan dosy Lotarıonyń pikirin bilgennen keıin, — al onyń aralasýynsyz Anselmo qaı iste bolsyn óz betimen qandaı da bir sheshim qabyldamaıtyn, — ol qyzdy aıttyrmaqqa bel býdy jáne bul sheshimin oryndady da; osy maqsatpen qyzdyń ata-anasyna Lotarıo attanyp, dosynyń kóńilin máz qylyp, barlyq sharýany oıdaǵydaı rettep qaıtty, sóıtip kóp uzamaı-aq Anselmo arman etken qusyn qolyna qondyrdy, al súıgen jaryna qosylyp jany jaı tapqan Kamılla kóktegi qudiret pen kómek-qolǵabysy arqasynda ózin osynsha baqytqa keneltken Lotarıoǵa kúndiz-túni alǵys jaýdyrýmen boldy. Úılený toıynan keıingi, qashan da shattyqqa toly alǵashqy kúnderde, Lotarıo burynǵy daǵdysynsha dosynyń úıinde jıi bolyp, oǵan qoldan kelgeninshe qurmet kórsetip, qoshemet jasap, kóńilin aýlap júrdi; biraq, úılenýge qatysty joralǵylar támamdalyp, qonaqtar men quttyqtaýshylar aǵyny birjola sarqylǵannan keıin Lotarıo onyń úıine barýdy ádeıi birte-birte sıreksite bastady, — ol úılengen dostaryńa boıdaq kezderindegideı jıi-jıi barǵyshtaı berýdiń qısyny joq deıtin pikirdi ustanatyn (jón biletin adam ǵana osyndaı pikirdi ustanary anyq), óıtkeni abzal da shynaıy dostyqta kúmán-kúdikke oryn bolmaıtyny jáne bolýy da múmkin emestigi dáleldeýdi qajet etpegenimen, úılengen adamnyń jany asa qytyqshyl keletindikten, onyń qytyǵyna dosy ǵana emes, tipti birge týǵan baýyry da tıip ketýi múmkin dep esepteıtin.

Lotarıonyń syrttap júrgenin Anselmo da sezip qalyp, bul isiniń teristigin betine basyp, otaý kóterýine baılanysty aralary sýyp ketetinin bilgende eshqashan úılenbes edim degendi aıtyp, boıdaq kezinde ekeýiniń qandaı keremet jaqsy qatynasta bolǵanyn kórgenderdiń bári olardy erkeletip eki dos atandyrǵanyn, endi kelip Lotarıonyń shamadan tys saqtyǵyna bola jurttyń aýzynan túspeıtin, aıryqsha unamdy ataýdan aırylyp qalǵysy kelmeıtinin alǵa tartty; sondaı-aq, Lotarıodan bunyń úıin sol burynǵysha óz úıindeı sezinýin, kelgisi kelgen ýaqytta kelip, ketkisi kelgen ýaqytta ketýin ótindi, — endi ekeýine osyndaı tilmen sóılesý ǵana qalǵanyna ókinish bildirdi; oǵan qosa, jubaıy Kamıllanyń da minez-qulqy men ádet-daǵdysy ózinikimen birdeı ekenin jáne bul ekeýiniń biri dese ekinshisi ishken asyn jerge qoıatyn dos kóńilin jaqsy biletindikten Lotarıonyń aıaq-asty qyryn qarap ketken sebebine tańyrqanys tanytyp júrgenin eskertti.

Úıine burynǵysha qatynap turýy qajettigine Lotarıonyń kózin jetkizýge tyrysqan Anselmonyń osy jáne basqa da dáleldemesine Lotarıonyń salıqaly da salmaqty ári kóńilge qonymdy jaýap qaıtarǵany sonsha, izgi nıetke negizdelgen qısyndary Anselmonyń júregin jibitip, aqyry ekeýi ózara bátýaǵa kelip, Lotarıo aptasyna eki ret jáne mereke kúnderi bunyń úıinen tústenetin boldy; sóıte tursa da, osyndaı kelisimge qaramaı, Lotarıo dosynyń ar-namysyna qylaý túsetindeı iske barmaý jaıynda ishteı baılam jasady, óıtkeni ol óz ar-uıatynan góri dosynyń ar-uıaty kirshiksiz taza bolýy jaıyn kóbirek oılaıtyn edi. Jaratqannyń járdemimen asqan sulý áıelge úılengen erkek ózi kimdermen dos-jar adam esebinde aralasatynyna, sondaı-aq áıeliniń óz qurbylarynyń ishinde kimmen kóbirek ámpeı-jámpeı bolatynyna salǵyrt qaramaýǵa tıis degen tujyrymǵa kelgen edi ol jáne mundaı tujyrym jasaýynyń da jóni bar-dy, sebebi kóshede, shirkeýde, kóp adam qatysatyn serýende, kıeli oryndarǵa taǵzym etý kezinde (áıelin mundaı jerlerge jibermeı ustap qalýǵa kúıeýi kóp rette sharasyz bolady) ońasha jolyǵysý jóninde ýaǵdalasýdyń reti kele bermeıdi, esesine mundaı jolyǵysýdy qurbysy nemese aıryqsha ish tartatyn áıel jekjaty óz úıinde op-ońaı uıymdastyra alady. Buǵan qosa Lotarıo erli-zaıyptylardyń múlt ketken jerlerin kórsetip otyratyn dostary bolýy keregin, óıtkeni áıelin janyndaı jaqsy kóretin kúıeý onyń kemshiligin kóp baıqaı bermeıtinin nemese kóńilin qaldyryp alam ba dep qorqyp, qaı iste qate jibergenin, qalaı etkeni jón bolatynyn, qaı qylyǵynyń jaraspaıtynyn, qaısysynyń maqtaýǵa turarlyq ekenin aıta qoımaıtynyn, al eger dosy bul jaıynda adyn-ala qulaqqaǵys etse, onda bárin op-ońaı jónge sala alatynyn da eskertken. Biraq, Lotarıo oılaǵandaı, ári aqyldy, ári adal, ári senimdi dosty qaıdan tabýǵa bolady? Ony men bilmeımin; buǵan jalǵyz tek Lotarıonyń ózi ǵana laıyqty bolsa kerek edi, óıtkeni ol dosynyń ar-namysyn asqan uqyptylyqpen jáne erekshe elgezektikpen qorǵap júrgen-di, sóıtip osynaý baı da balpań ári tárbıeli, oǵan qosa, ózi jóninde oılap qoıatynyndaı, kóptegen izgi qasıetter ıesi sanalatyn jas jigittiń, Anselmonyń zaıyby Kamılla syndy asa súıkimdi áıelge kelip-ketip júrýi erikken ósekshiler men ne isterdi bilmeı zerikken, ishi tar jurttyń kózine sóket kórinbeýi úshin ol ózine bólingen kúnderdiń sanyn azaıtýǵa, shekteýge jáne qysqartýǵa tyrysyp baqty; shyndyǵy kerek, Kamıllanyń kórgendiligi men qarapaıymdyǵy baryp turǵan keraýyzdardyń da kómeıine qum quıa alatyn, biraq Lotarıo onyń ar-uıatyna da, dosynyń ar-uıatyna da kóleńke túspeýin kózdedi, sol úshin ózine bólingen kúnderdi, ózi sendirip baǵatyndaı, keıinge qaldyrýǵa bolmaıtyn qıly sharýalarǵa arnaýdy ádetke aınaldyrdy, nátıjesinde Anselmonyń kóp ýaqyty ókpe aıtýǵa, al Lotarıonyń kóp ýaqyty aqtalýǵa ketip júrdi. Biraq, bir joly ekeýi dalaǵa qydyryp qaıtýǵa shyqqan kezderinde Anselmo Lotarıoǵa mynandaı áńgime aıtty:

— Lotarıo dosym, sen, shamasy, ózime osyndaı ata-ana tartý etken, sondaı-aq tabıǵı qabilet deıtinder men jan raqatyn taptyratyn nárselerdiń bárin jomarttyqpen basyma úıip-tókken, oǵan qosa óziń sekildi dosqa, Kamıllam syndy zaıypqa, — tıisti dárejede baǵalaı almaı júrgenimmen, áıteýir qolymnan kelgenshe qadir tutatyn qos qazynama, — tap qylǵan jaratqan ıemizdiń jaqsylyǵyn qalaı dáripteýdi bilmeı dal bop júr dep oılaıtyn da shyǵarsyń meni. Áıtkenmen, adam ózin bul dúnıede baqytty sezinip, baqytty ǵumyr keshýi úshin ne qajettiń bári qolymda turǵanymen, ózimdi aldaýǵa ushyraǵan, japadan-jalǵyz qalǵan, kúlli álemdegi eń sormańdaı jandaı sezinip júrmin; ózim de túsindirip bere almaıtyn, aıtýǵa da aýzym barmaıtyn bir tilek meni kópten azapqa salyp, janymdy jegideı jep júr, soǵan ózim de tańǵalam, ózime ózim renjımin, ózimmen ózim arpalysqa túsem, ony eske almaýǵa, eskermeýge barymdy salam, sóıtsem de bul qupıamdy ishte saqtaý da, qasaqana jurtqa jarıa etý de qolymnan kelmeı tur. Sondyqtan erte me, kesh pe báribir málim bolmaı qoımaıtyndyqtan, ony seniń syr shashpaıtyn syrbazdyǵyńa senip tapsyrǵandy jón kórem, óıtkeni syr shashpaıtyndyǵyńnyń jáne shyn dos retinde maǵan kórsetetin jan aıamas járdemińniń arqasynda kóp uzamaı-aq osy bir qamyǵýdan qulan-taza arylyp, esalańdyǵymnyń nátıjesinde qandaı mazasyz halge dýshar bolsam, yqylas-peıilińniń nátıjesinde sondaı dárejede qýanyshqa kenelermin dep senem.

Anselmonyń sózi Lotarıony ári-sári ǵyp qoıdy — myna uzyn-shubaq alǵy sózdiń álde kirispeniń ne úshin kerek bolǵanyn túsine almaı áýrege tústi; dosyn osynsha azapqa salyp, kóńilin tynysh taptyrmaı júrgen nárseniń ne ekeni jaıynda qansha bas qatyrǵanymen, báribir onyń nobaıy aqıqattan áldeqaıda alys jatqan bolatyn; sonan soń berekeni alǵan ári-sári halden arylýdy kózdegen ol maza bermeı júrgen oılaryn bulaısha tuspaldap aıtýy arqyly Anselmo ózderiniń aq-adal dostyǵyn aıaq-asty etkenin, óıtkeni bárin jasyrmaı jaıyp salsa, óziniń, Lotarıonyń, oǵan bul oılaryn qupıada saqtaý jóninde keńes beretini, ne bul oılaryn iske asyrýǵa kómek kórsetetini Anselmoǵa bek jaqsy belgili ekenin málim etti.

— Ras aıtasyń, — dedi Anselmo. — Olaı bolsa, osy senimdi arqalana otyryp, Lotarıo dosym, saǵan jubaıym Kamılla ózim oılap júrgendeı sonshalyqty kirshiksiz taza ári izgi qasıetter ıesi me — mine, osyny bilýge ańsarym aýyp júrgen jaıym baryn habarlaǵym keledi, — al óz pikirimniń ádildigine tek ony synaqtan ótkizý arqyly ǵana kóz jetkize almaqpyn, altyndy otpen synaıtyny sekildi, bul synaq onyń izgi qasıetteriniń dáreje-deńgeıin anyqtap berýi kerek. Óıtkeni, dosym, ózimniń nyq senimim boıynsha, iltıpatyna ıe bolýǵa eshkim qushtarlyq bildirmegen áıel izgi qasıetter ıesi sanalýǵa tıisti emes, tek ózine ǵashyq bolǵandardyń ant-sý iship aıtqan sózi de, syı-sıapaty da, kóziniń jasy da, qyr sońynan qalmaı úzdigýi de selt etkizbegen áıelder ǵana shynymen dinine berik sanalmaq. Rasynda da, — dep jalǵastyrdy ol sózin odan ári, — eshkim áıelińdi azǵyryp, týra joldan taıdyrýǵa talpynys jasamaǵan bolsa, ondaı áıelińniń adal bolǵanynda ne tur? Eger jeńil júriske salynýyna eshqandaı jeleý bolmasa, eger óz tarapynan ketken az ǵana aǵattyǵy úshin ólimge qıatyn kúıeýi baryn biletin bolsa, ondaı áıeldiń uıalshaqtyǵy men jurt kózine túsýdi jaratpaıtyn jasqanshaqtyǵynda ne tur? Endeshe, qorqynyshtan nemese ońtaıly sát kezikpegendikten izgi qasıetterge ıe bop júrgen áıelge, qolyna túsirýge qushtar bolǵan jáne qyr sońynan qalmaı qoıǵan erkektermen arpalysta ar-uıatyn saqtaı bilgen áıelge degen qurmetpen qaraǵandaı qaraı almaımyn. Mine, osy sebepten, sondaı-aq óz pikirimdi nyǵaıtyp, negizdeı túsý úshin kóptep keltirýime bolatyn basqa da sebepterden, jubaıym Kamıllanyń atalǵan qıyndyqtardy bastan keshýin, ózine aıryqsha yntyzarlyq bildirýge laıyqty adamnyń ómeshesi úzilýi men yndyny qurýy sekildi ot-jalyndy ótkelekterden ótip, tazaryp, shynyǵyp shyǵýyn qalaımyn. Eger osy arpalysta ol jeńimpaz atansa, al oǵan tıtteı kúmánim joq, onda ózimdi jer basyp júrgen jandardyń ishindegi eń baqyttysymyn dep sanar edim, bul jalǵanda endi basqa eshqandaı tilek-armanym joq dep jarıa etýge tolyq qaqym bolar edi, sóıtip, taǵdyr ózimdi bir kemeńgerdiń: “İzgi qasıetti jubaı kimde bar?” deıtin saýalyna jaýap bolarlyq dini berik áıelge jolyqtyrdy dep aıta alar edim. Al, eger ózim kútpegen jaǵdaı oryn alyp jatsa, onda bárin aldyn-ala sezip bilgen suńǵylalyǵyma degen qýanyshym osynshama qymbat qurbandyqpen qol jetkizgen tájirıbem ákeletin kúıinishtiń zardabyn jeńildetýge járdemdeser edi. Sóıtip, endi oıǵa alǵan bul isime degen qarsylyǵyńnyń qandaıy da ony júzege asyrýyma kedergi bola almaıtynyn aldyn-ala málim ete otyryp, Lotarıo dosym, ózińnen osy arman-baǵymdy kútip, mápeleıtin baǵban bolýǵa kelisim berýińdi suraımyn, — al men, óz tarapymnan, qandaı qareket jasaýyńa da tolyq erik berem, jurttyń bári syılaıtyn, qarapaıym, aqkóńil de adal áıeldiń yqylasyna ıe bolýyń úshin ózim qajet dep tapqan jaǵdaıdyń bárin jasaımyn. Al, eń bastysy, osyndaı asa kúrdeli sharýany ózińe senip tapsyrýǵa meni mynadaı nárse ıtermelep otyr: Kamıllanyń yqylas-peıilin ózińe aýdaryp alǵan kúnde de, báribir bul aqyrǵy shekten attaýǵa aparmaıdy, — nıet qylǵan maqsatymyz ǵana iske asady, — sóıtip, ar-namysyma sen tek oısha ǵana qıanat keltiresiń, masqarashylyǵym syr shashpaıtyn asyl qasıetińniń qoımasynda kómýli qalady, al bul qasıetiń maǵan qatysty jaǵdaıda ólimniń syr shashpaıtyn qasıetindeı máńgilik bolatynyna senimdimin. Sóıtip, eger ómirimniń ómir dep atalýǵa laıyqty bolǵanyn qalasań, osy qazirden bastap mahabbat maıdanyna bilek sybana kirisetin bol — árıne, nemquraıdy, samarqaý túrde emes, oıǵa alǵan isimniń maqsat-muratyna saı aıryqsha yntyzarlyqpen jáne shynaıy dostyǵymyzdyń aıǵaǵy bola alatyndaı bar ynty-shyntyńmen kiris.

Anselmo osyndaı áńgime aıtty, Lotarıonyń ony den qoıa muqıat tyńdaǵany sonsha, anaý áńgimesin aıaqtaǵansha joǵaryda keltirilgennen basqa bir aýyz sóz qospady, alaıda Anselmonyń únsiz qalǵanyn kórip, beıne bir qarsy aldynda záreni alatyn ári tańǵaldyratyn áldene turǵandaı, oǵan tesile qarap qaldy da, aqyry bylaı dep til qatty:

— Dosym Anselmo, maǵan aıtqan bul sózderińniń qaljyń emestigine áli sene almaı turmyn, óıtkeni osynyń bárin shynyńmen aıtyp turǵanyńdy sezgen bolsam, onda sózińdi bólip jiberip tyńdamaı qoıar edim de, uzaq-sonar áńgimeńdi aıaǵyna sheıin aıtqyzbas edim. Ollahı shynym, ne sen meni jaqsy bilmeıtin sekildisiń, ne men seni jaqsy bilmeıtin sıaqtymyn. Joǵa, seniń Anselmo ekenińdi jaqsy bilemin ǵoı, meniń Lotarıo ekenimdi de sen bilesiń. Masqara bolǵanda, seni sol burynǵy Anselmo emes-aý degen oıǵa kele bastadym, al sen, meni, shamasy, baıaǵy óziń biletin Lotarıo emes qoı dep oılaıtyn tárizdisiń, — óıtkeni, ózińnen estigen jaıdy Anselmo dosym maǵan aıtpas edi, al óziń ótinish bildirgen nárseńdi ózińe jaqsy málim Lotarıodan suraı almas ediń, óıtkeni eń jaqyn dostarǵa, aqyn sózimen aıtqanda, tek usgue ad aras³⁶ bir-birin synaý jáne bir-birine kómekke kelý paryz: ıaǵnı, bul qudaı qosh kórmeıtin isterge dostyqty paıdalanýǵa bolmaıdy degen sóz. Endeshe, májýsıdiń ózi dostyqty osylaı túsinse, onda bu dúnıedegi dostyq úshin o dúnıedegi dostyqty qurban etýge bolmaıtynyn biletin hrıstıan ony qanshalyqty tereń túsinýge tıis? Adam óziniń o dúnıege baratyn áziz janyna qam jemeıtindeı, tek qana dosynyń degenin oryndaýǵa qulshynatyndaı óreskeldikke boı ursa, onda onyń mundaı iske barýyna aıta qalarlyqtaı mańyzdy bir sebep, — mysalǵa, dosynyń ar-namysyna nemese ómirine qater tóngen sátterdegideı, — túrtpek bolýǵa tıis qoı. Al, aıtshy óziń, Anselmo, ne úshin men sondaı uıatty iske barýym kerek, álde ar-namysyńa nemese ómirińe qaýip tónip tur ma? Árıne, olaı emes, — qatelespesem, kerisinshe, ómiriń men ar-namysyńdy qaza qylýǵa meni óziń aıdap otyrsyń, senikine qosa, árıne, óz ómirim men ar-namysym da qaza bolmaq. Óıtkeni ar-namysty joǵaltqannan ólgen artyq sanalatyny sebepti, ar-namysyńdy aıaq-asty etkenim de bir, ómirińdi úzgenim de bir ǵoı, al eger baqytsyzdyǵyńnyń baǵbany etip meni belgilegen bolsań, onda bul qalaısha meni ar-namystan ada qylmasyn, sonyń saldary retinde ómirimnen aıyrmasyn? Meni jaqsylap tyńdap al, Anselmo dosym, nıet qylǵan isiń jaıynda ne oılaıtynymnyń bárin aıtyp bolǵanymsha shydam tap jáne sózimdi bólme: óıtkeni, maǵan keıin qarsy daý aıta alasyń jáne men ne aıtsań da tyńdaımyn.

— Jaraıdy, onda. Biraq, tek eshteńe jasyrma, — dedi Anselmo.

Lotarıo sózin ármen jalǵady:

— Meniń oıymsha, Anselmo, aqyl-oıyńnyń qazirgi ahýaly mavrlar aqyl-oıynyń qashanǵy aý-jaıynan aýmaı qalǵan; óıtkeni, dinı ilimderiniń nelikten jalǵan ekenin olarǵa uqtyrý múldem múmkin emes qoı: ony Qasıetti jazbaǵa silteme jasaý arqyly da, paıymdaý amalymen túzilgen tujyrymdarǵa negizdelgen dálelder arqyly da, shynaıy senimniń dogmattary arqyly da túsindire almaısyń — olarǵa sezýge bolatyn, sińirýge ońaı, qonymdy, kórneki, kúmán keltirý qıyn, “Eger teń kólemdi eki shamadan kólemi birdeı eki bólikti alyp tastasaq, qalǵandary da teń kólemdi bolady”, degen sekildi joqqa shyǵarýǵa kónbeıtin matematıkalyq dáleldemesi bar mysaldar kerek. Egerde olarǵa sózben aıtyp túsindirý múmkin bolmasa, — olarǵa birdeńe túsindire qoıý qashan da ońaı emes, — onda qolmen nusqap kórsetýge, kóz aldyna ákep tosýǵa týra keledi, biraq qasıetti dinimizdiń shynaıylyǵyna shandyrý úshin olarǵa bunyń da azdyq etip jatatynyn baıqaısyń. Endi mine dál osy ádis pen tásildi seniń ózińe qoldanýyma týra kelip tur, óıtkeni júzege asyrmaqqa nıet qylǵan tilegiń shekten shyqqan esalańdyq bop tabylady, onda záredeı bolsa da mán-maǵyna joq, sondyqtan seniń, jumsartyńqyrap aıtqandaǵy, ańqaýlyǵyńnyń sebebi nede ekenin túsindirip jatý da bir, ýaqytty bosqa rásýa etý de bir; shynymdy aıtsam, osynaý aram pıǵylyńnyń sazaıyn tartýyń úshin seni sol adasqan baǵytyńmen qoıa berýime de bolar edi, biraq ózińe degen dostyq sezimim saǵan mundaı qataldyq jasaýǵa jibermeı tur jáne apatqa ushyraryń aqıqat shaqta ózińdi tastap ketýge ruqsat bermeı tur. Osynyń bári ózińe uǵynyqty bola túsýi úshin sen mynany aıtshy, Anselmo, kúnásyzdy kúnákar etýge, adaldy aınytýǵa, aqpeıildi syılyqpen aldaýǵa, ádeptini azǵyrýǵa mindetti ekenim jaıynda aıttyń ba sen maǵan? Aıttyń, árıne. Al eger zaıybyńnyń kúnásyz, adal, aqpeıil, ádepti ekenin óziń jaqsy biletin bolsań, onda saǵan odan artyq ne kerek? Eger ol talpynysymnyń tamyryna balta shabatynyna senseń, — jáne solaı bolmaı qoımaıtyny da belgili, — oǵan qazirdiń ózinde boıynda bar qasıetterden artyq taǵy bireýin taýyp bere alar ma ediń jáne ol budan ne utar edi? Álde sen ol jaıynda múlde basqa oıdamysyń nemese ne istep, ne qoıyp júrgenińdi óziń de bilmeısiń be? Eger ol jaıynda basqa oıda bolsań, ony synaqtan ótkizýdiń keregi ne? Ol kórgensiz bireý bolsa, onda oǵan oıyńa ne kelse sony isteı ber. Biraq, eger ol óziń esepteıtindeı keremet jaqsy jubaı bolsa, onda aqıqatty synaqqa salý degen baryp turǵan essizdik bop shyǵady, óıtkeni ondaı synaq jubaıyń jaıynda áý basta qalyptasqan pikirdi ózgerte almaıdy. Paıdasynan góri zıany kóbirek kórinetin isti tek esi kemder men esesi ketkender ǵana qolǵa alýy múmkin — ásirese buǵan olardy eshkim ıtermelemese, aıdap salmasa jáne eger munyń esersoqtyq ekeni áý bastan-aq ańǵarylyp tursa. İrgeli ister jaratqannyń qurmeti men beıbit ómirdiń qurmetine arnalady, nemese ekeýiniń birdeı qurmeti úshin atqarylady: jaratqan úshin jer ústindegi perishte tirligin keshetin áýlıeler qyzmet etedi, beıbit ómir úshin telegeı teńiz sýdy júzip ótip, túrli elge saıahat jasaıtyndar, jat jerliktermen júzdesetinder eńbek etedi — bári de jan raqatyn taptyrady deıtin nárselerge qol jetkizýdi murat tutady; al jaratqan men beıbit ómirdiń ekeýine birdeı aıbyndy jaýyngerler qyzmet etedi: bular dushpannyń qataryn zeńbirek doby opyryp ketkenin kórgen bette-aq qorqynysh ataýlyny mansuq etip, óz bastaryna anyq qater tóngenin qaperine de almaı, dindi, otandy, koróldi qorǵap qalý armanymen qanattanyp, qaı-qaısysyn da qalt jibermeı qaraýyldap turǵan myń túrli qazaǵa esh qaımyqpastan qarsy umtylady. Mine, dúnıede osyndaı ister istelip jatady jáne osyǵan oraı týyndaıtyn túrli qıynshylyq pen qaýip-qaterge qaramastan olar ar-namys, ataq-dańq jáne bereke-dáýlet úshin qyzmet etedi. Al biraq, óziń aıtqandaı, nıet qylyp júrgen jáne júzege asyrmaq oıyń bar isińmen sen qudaıdan qaıyr kóre almaısyń, jan raqatyna kenele almaısyń, adamdar arasynan qurmet-qoshemet taba almaısyń, óıtkeni tipti bári óziń tilegendeı bolyp aıaqtalǵan kúnde de, báribir bul saǵan anaý aıtqan qýanysh ta, paıda da, abyroı da ákele qoımaıdy. Al, eger bári basqasha aıaqtalatyn jaǵdaıda seniń kúnińdi ıt basyna bermesin, óıtkeni qandaı baqytsyzdyqqa tap bolǵanyńdy jan balasy bilmeıtini jaıyndaǵy oı saǵan jeńildik ákelmeıdi, — ony sen óziń bilesiń, osynyń ózi-aq janyńdy jegideı jep, jigerińdi qum qylyp, júnjitip jiberýge jetip jatyr. Osy aıtqan sózimniń dáleli retinde saǵan ataqty aqyn Lýıdjı Tansıllonyń Shadıar Petrdiń kóz jasy atty týyndysynyń alǵashqy bólimin támamdaǵan shýmaqtaryn keltireıin, — olar mynadaı:

Molaıtqanda jaryǵyn kókten sharaına,
Molaıady Petrdiń ujdan azaby.
Joq bolsa da jan balasy mańaıda,
Órtenedi eske alyp qıanat pen mazaǵyn:
Ózin-ózi aıyptaıdy týrashyl jan qashan da,
Keregi joq kýániń, kútpeıdi úkim basqadan.
Jan azaby qýyrady ony shoǵynda,
Júrse-daǵy japan túzde jan aıaǵy baspaǵan.

Tap osylaısha seni de jan balasy bilmeıtin qupıań azaptan qutqaryp qala almaıdy, kerisinshe sen kúni-túni jylaıtyn bolasyń, — kózińniń jasy keppeıtin bolady, kózińnen jas shyqpasa, júregiń qan jylaıtyn bolady: bir ańǵal dárigerdiń kýbok synaǵynan ótem dep, aqynymyzdyń aıtýynsha, aqylman Rınald ustamdylyq tanytyp bas tartqan kýbok toly sharapty tartyp jiberip osylaısha ońbaı opyq jegeni bar-dy. Bul ózi poetıkalyq qısyn bolǵanymen, onyń astarynda este saqtaýǵa, mánin uǵynýǵa jáne ómirde qoldanýǵa laıyqty luǵat jasyrynyp jatyr. Bul da az, men saǵan qazir taǵy bir nárse aıtam, qandaı jan shoshyrlyq aǵattyq jasaǵaly turǵanyńa budan soń kóziń birjola jetetin bolady. Mynadaı nárseni kóz aldyńa elestetip kór, Anselmo, aıtalyq, qudiretti kúshtiń kómegimen nemese sáti ońynan kelgen kezdeısoqtyqtyń nátıjesinde sen bir ǵajaıyp almastyń ıesi jáne zańdy qojaıyny boldyń deıik. Onyń tazalyǵy men salmaǵy óziń aparyp kórsetken zergerlerdiń bárin tań-tamasha qaldyryp, bári de bir aýyzdan bunyń salmaǵy, tazalyǵy jáne sapasy osyndaı tastyń jaratylysy týyndata alatyn eń joǵary da aqyrǵy múmkindik ekenin aıtyp, báriniń pikiri osyǵan toqaılasady jáne óziń de osyndaı oıdasyń, olarǵa eshqandaı qarsy daý aıta almaısyń. Endi deımin-aý, oılamaǵan jerden osy almasty tóske aparyp qoıyp, beriktigi men sapasyn synaqtan ótkizý maqsatymen aýyr balǵamen bar kúshpen soqqylaı bastasań — bul aqylǵa qonymdy is bolar ma edi? Aıtalyq, tipti sen solaı ettiń delik, al tas osynaý óreskel synaqtan aman-saý ótti delik, biraq bunyń nátıjesinde onyń qundylyǵyna da, ataq-dańqyna da dáneńe qosylmas edi ǵoı. Al eger ol ýatylyp ketse she, bul ábden múmkin nárse, onda ol qaıta qalpyna kelmesteı bop qurymaı ma? Árıne, sóıtedi, al onyń ıesi zıaly qaýym arasynda naqurys degen ataqqa ıe bolady. Endeshe, bilip qoı, Anselmo dosym, osynaý ǵajaıyp almas — bul Kamılla, ózińniń kóz aldyńda da, basqa jurttyń kóz aldynda da tap solaı. Sondyqtan ony kezdeısoq jaǵdaıǵa kıliktirýde mán de, maǵynada joq, óıtkeni ol búlinbeı aman qalsa, budan qundylyǵy arta túspeıdi, al eger shydas bere almaı ajal tabar bolsa, onda onsyz qalaı tirlik keshetiniń jaıynda, ony da, ózińdi de ajalǵa ushyratqanyń úshin ózińe-óziń qandaı aýyr kiná artatynyń jaıynda aldyn-ala oılan. Bul dúnıede adal da jibi túzý áıelden artyq asyl qazyna joqtyǵyn, áıeldiń ar-namysy degenimiz —jurttyń aýzyndaǵy jaqsy aty ekenin túsin. Al, jubaıyń jaıyndaǵy jurttyń lebizi — jan súısinerlik, ony óziń de bilesiń, endeshe bul aqıqatqa kúmán keltirýdiń qandaı qajettiligi bar? Túsin, dosym, áıel — náýetek pende, onyń jolyna kedergi turǵyzbaý kerek, áıtpese ol súrinip ketedi de qulap qalady, kerisinshe, kedergilerdi arshyp, jolyn tazartyp berý kerek, sonda ol jetilýdiń izgi qasıetterge jeteleıtin jolymen janyn qınamaı jyldam júrip ótedi. Jaratylystanýshylar aıtatyn bir áńgime bar. Aqkistiń terisi qardaı appaq deıdi olar, osy haıýanattyń sońyna túsken ańshylar mynadaı qýlyqqa baratyn kórinedi: onyń qashqanda baryp tyǵylatyn jerlerin aldyn-ala kórip-bilip alǵan olar sol oryndardy las balshyqpen bylǵap qoıady eken de, aqkisti úrkitip, týra álgi qýystarǵa qaraı qýalaıdy eken, al aqkis bolsa, qýystaǵy lasty kórip turyp qalatyn kórinedi, óıtkeni balshyqqa suǵynyp ústin bylǵaǵannan góri ańshynyń qolyna túskendi hosh kóredi eken, ıaǵnı kirshiksiz appaq terisin bostandyǵynan da, tipti ómirinen de qymbat sanaıtyn bolǵan. Adal da jibi túzý áıel — bul aqkis, onyń ar-namysy qardan da aq jáne taza, kimde-kim onyń ar-namystan aırylyp qalmaǵanyn, kerisinshe ony saqtap, qadir tutqanyn maqul kórse, onda ol aqkisti aýlaýshylar qoldanatyn tásildi paıdalanbaýǵa tıis, ony túrli syılyqtar men jabysqaq jalǵan ǵashyqtardyń qyzmeti sekildi las nárselerge qaraı ıtermelemeýi kerek, — kim biledi, bálkim ol jaratylysyna baılanysty izgi qasıetterge onshalyqty baı da bola qoımas, dinine berik te emes shyǵar, sondyqtan, joldaǵy kedergilerden bireýdiń kómeginsiz ótýge dármensiz bolar, ondaı jaǵdaıda munyń bárin onyń jolynan alyp tastaý kerek, sóıtip ony izgi qasıetter men jaqsy ataq uǵymy túzetin ǵajaıyp álemniń káýsarynan sýsyndatý kerek. İzgi nıetti áıeldi, sondaı-aq, jarqyraǵan taza hrýstaldan jasalǵan aınamen de salystyrýǵa bolady, — dem jiberseń bolǵany betin býaldyr búrkep, kúńgirt tartyp sala beredi. Jibi túzý jaqsy áıelge de kıeli zattaı qaraǵan jón: ony qadir tutý kerek, biraq oǵan janaspaǵan durys. Raıhan gúlderi men basqa da gúlge toly kórkem baqty, — qojaıyny eshkimdi ishine kirgizbeıtin jáne gúlderine qol tıgizýge ruqsat etpeıtin, olardyń hosh ıisi men kórkine alystan, qorshaý torynyń syrtynan ǵana tamsanýǵa bolatyn baqty, — qalaı kútip, mápeleý qajet bolsa, adal jardy da tap solaı kútip, mápeleý qajet. Sózimniń sońynda qazirgi zamanǵy bir komedıadan birneshe shýmaq óleń keltireıin, — bular osy qazir ǵana esime oraldy jáne, menińshe, ony keltire ketkenniń oǵashtyǵy joq sekildi. Bir aqylman qarıa boıjetken qyzy bar ekinshi bireýge qyzynan kóz jazbaýǵa, eshqaıda jibermeýge jáne úıde qamap qoıaǵa keńes beredi, oǵan qosa mynadaı nárseni aıtady:

Áıel de — áınek aýmaǵan.
Synbaı ma, dep, syna ma —
Áýre bop bosqa synama:
Jan joq qapy qalmaǵan.
Estiniń bar esebi,
Qozǵamaıdy ol, jalpy,
Op-ońaı qırap qalatyn,
Jóndelmes jáne nárseni.
Eskerip júrsin árdaıym
Qaǵıdany osy, kim-kim de:
Danaıasy bar jerlerde,
Altyn jańbyr da tur daıyn.

Osy kezge sheıin aıtqanymnyń bári bir ózińe ǵana qatysty bolatyn, Anselmo, endi ózim jaıynda da aıta ketkenim artyq etpes jáne eger bul uzaqqa sozylyp ketse, keshir, — óziń tap bolǵan jáne meniń kómegimmen jaryqqa shyǵýdy kózdep otyrǵan tas qarańǵy jolyń osyny talap etedi. Meni dos sanaısyń, sóıtesiń de, meni ar-namystan aıyrǵyń keledi — bul dostyqqa jatpaıtyn nárse. Bul da az: óz tarapymnan meniń de óz ar-namysyńdy aıaqqa taptaǵanymdy qalap otyrsyń. Meni ar-namystan aıyrǵyń keletini — aıdan anyq nárse; óıtkeni, ótinishińe oraı Kamıllaǵa kóz sala bastasam, onyń meni ar-uıattan jurdaı jáne azǵyn dep oılaıtynynda esh kúmán joq, sebebi dos degen atym men paryzymnyń shekteýli sheńberinen shalǵaı shyǵatyn qadamǵa barǵannan keıin meni basqasha qalaı dep ataýǵa bolady. Sondaı-aq, óz kezegimde, ózińniń de ar-namysyńdy qorlaǵanymdy qalaıtynyńa shúbá joq, óıtkeni yntyq ekenimdi sezdire bastaǵanymdy kórgen Kamıllanyń, shamasy, bul boıymnan áldenendeı bir jeńiltektikti baıqap qalǵan eken, sóıtip aram pıǵylyn sezdirýge batyl kirisken eken dep oılaıtyny sózsiz, biraq sen onyń súıgen jarysyń ǵoı, sondyqtan eger Kamılla ar-namysym qorlandy dep tapsa, taıaqtyń ekinshi ushy saǵan da tıedi. Keńinen taraǵan myna bir salt ta osydan tamyr jaıady: áıeliniń kináli iske barǵanynan kúıeýi múldem beıhabar bolsa da jáne jeńil júriske salynýyna syltaý taýyp bermese de, ony az desek, osy baqytsyzdyqtyń aldyn alýǵa múldem sharasyz bolsa da, — sebebi, bul onyń qamsyzdyǵyna nemese aǵattyq jiberýine baılanysty istelgen nárse emes qoı, — qaıtken kúnde de, báribir jurt jeńiltek áıeldiń kúıeýine namysyna tıetin, qorlaıtyn neshe túrli at qoıyp, aıdar taǵady. Tipti zaıybynyń qushaqqumarlyǵyn jaqsy biletin, óz basynyń aıyp-kinásyna baılanysty emes, áıeliniń qyltyń-syltyńyna baılanysty sormańdaı bop júrgenin ishteı jaqsy sezip turǵan jandardyń ózi oǵan aıaýshylyqpen qaramaıdy, jırenishpen qaraıdy. Al, endi men saǵan zaıybynyń opasyzdyq jasaǵanynan múldem habarsyz, onda esh aıyby joq, oǵan esh qatysy joq jáne oǵan syltaý taýyp bermegen kúnniń ózinde de jeńiltek áıeldiń kúıeýin jurttyń bári nelikten ar-namysyn joǵaltqan adam sanaıtynyn túsindireıin. Sóıtip, endi sózime muqıat qulaq qoı, — bunyń da saǵan paıdasy bolmasa zıany joq. Qasıetti jazbada qudaıtaǵala jerdegi jánnatta arǵy atamyzdy jaratqan kezde oǵan qatty uıqy jiberipti delinedi, sóıtip Adam uıqtap jatqanda onyń sol jaq búıirinen qabyrǵasyn sýyryp alyp, odan arǵy anamyz Haýany jaratypty. Adam uıqysynan oıanyp, Haýany kórgen kezde: “Bul meniń tánimnen jaralǵan tán, súıegimnen jaralǵan súıek”, depti. Qudaıtaǵala aıtypty: “Áıeli úshin adam ákesinen de, sheshesinen de jyraqtaıdy, sóıtip bir tánge aınalady”, depti. Mine, tek ólim ǵana ara jigin ajyratýǵa yqtıarly nekeniń qasıetti qupıasy sol kezden bastaý alǵan edi. Nekeniń aıryqsha kúsh-qýatqa ıe bolatyny sonsha, ár túrli eki adam birtutas tánge aınalady; bul da az: súıip qosylǵan jubaılardyń jany — ekeý, biraq arman-maqsaty — bireý ǵana. Budan shyǵar qorytyndy, eger kúıeýi men áıelin bir tán desek, onda áıeliniń tánindegi daqtar men kem-ketikter, álginde aıtyp ótkenimdeı, eshqandaı aıyby bolmaǵan kúnniń ózinde, kúıeýiniń de tánin bylapyttaıdy. Bári birtutas tán bolýy sebepti, adamnyń aıaǵy nemese basqa bir dene múshesi aýyrǵanyn tula boıy túgel sezinetinindeı, sóıtip baltyrdyń aýyrǵany eshqandaı aıyp-kinásy joq bastyń da mazasyn alatynyndaı, kúıeýi de áıeliniń arsyz isiniń qurbany bolady, óıtkeni ekeýi birtutas tánge aınalǵandar. Endeshe, bu dúnıedegi arlylyq pen arsyzdyq ataýlynyń bári, sonyń ishinde jeńiltek jubaıdyń arsyzdyǵy da, tán men qanǵa tikeleı qatysty bolatyn bolsa jáne solardan týyndaıtyn bolsa, onda kúıeýine de odan tıisti úles tıedi, eshteńeden habarsyz júrgenimen, báribir, ar-namysy aıaqqa basylady. Jaıbaraqat tirlik keship jatqan aq nıetti abzal jaryńdy áýrege salý arqyly qandaı qaterge bas tigetinińdi oıla, Anselmo. Pátýasyz da párýaısyz áýestigiń jibi túzý jubaıyńnyń boıynda buǵyp jatqan qupıa qushtarlyq qaqpasyn ashyp jiberýi múmkin ekenin oıla. Utysyń shamaly ǵana bolatynyn uǵyn, al utylysyń shash-etekten kelmek, ol jaıynda úndemeı-aq qoıaıyn, óıtkeni ony sózben aıtyp jetkize almaımyn. Egerde osy aıtqanymdarym aram pıǵylyńnan aınytýǵa májbúr ete almasa, onda abyroısyzdyǵyń men baqytsyzdyǵyńnyń baǵbany bolýǵa basqa bireýdi tańda, men ondaı bola almaımyn, tipti osynyń saldarynan aramyzdaǵy dostyq qatynastyń úziletinine de qaramaımyn, al men úshin budan asqan qurbandyq joq.

Osyny aıtyp aq nıetti, aqylǵa baı Lotarıo únsiz turyp qaldy, al alaburtyp, oıǵa shomǵan Anselmo bolsa, ne derin bilmegendeı kópke deıin ún qatpady; aqyry bylaı dep jaýap berdi:

— Aıtpaq bolǵanyńnyń bárin qalaı muqıat tyńdaǵanymdy óziń de kórdiń ǵoı, Lotarıo dosym, janashyr lebiziń, mysaldaryń men teńeýleriń asqan aqyldy adam ekenińdi, dostyq sezimińniń aıryqsha shynaıylyǵyn pash etedi, al men, óz tarapymnan, pikirińe qulaq aspaı, óz degenimde qalar bolsam, jaqsylyqtan jyraqtap, jamandyqtyń jeteginde ketetinimdi ańǵaryp turmyn. Munyń solaı ekeni ras, biraq sen qazir boıymdy áldenendeı bir dert jaılap alǵanyn túsinýge tıissiń, dál osyndaı dert keıbir áıelde de bolady, sol kezde olardyń topyraqty, ákti, kómirdi, keıde tipti budan da jaman nárselerdi — aýyzǵa salmaq túgil qaraýǵa da júregiń aınıtyn nárselerdi — jeýge ańsary aýady. Meni budan saýyqtyrý úshin qýlyq kerek bop tur jáne bul úlken de qýlyq emes: Kamıllaǵa júrdim-bardym, jorta yqylas bildire bastaǵanyńnyń ózi jetip jatyr, al ol alǵashqy qarqynnan qalmaı jyǵyla ketetin áljýaz bireý emes. Osyndaı bastamanyń ózi-aq meni qanaǵattandyrar edi, al sen bolsań meni ómirge qaıta oraltyp qana qoımaı, ar-namysyma tónip turǵan qaterdiń joqtyǵyna da kózimdi jetkizesiń, sóıtip dostyq paryzyńdy óteısiń. Ótinishimdi oryndaýǵa mindetti bolatynyńnyń sebebi mynada: osyndaı synaq ótkizýge aqı-taqı bel býǵandyǵymnan, bul párýaısyz áýreshiligim jaıynda basqa bireýlerge habarlap qoıýyma, sóıtip óziń sonshalyqty qamqor bop júrgen ar-namysymnyń aqsap qalýyna jol bermeýiń kerek. Eger Kamıllaǵa yntyzarlyq bildirip júrgen kezińde onyń aldynda aryńa azdy-kem aqaý túskenin sezseń buǵan eshqandaı nemese múldem derlik mán berme, óıtkeni, ózimiz kútkendeı, ılikpeıtinine kózimiz jetken soń, sol boıda-aq oǵan ekeý-ara qýlyǵymyz jaıyndaǵy bar shyndyqty aıtyp bere alasyń, odan soń onyń óziń jaıyndaǵy pikiri qaıta qalpyna kelmek. Sóıtip, joǵaltaryń túkke turǵysyz bolatynyn, al meni qandaı zor qýanyshqa keneltetinińdi túsine kelip, nendeı kedergi jolyqqanyna qaramaı sen osyny iske asyr, óıtkeni, qaıtalap aıtam, sen tek bastap ber, al men muny bitken sharýa sanaımyn.

Anselmonyń alǵan betinen qaıtpaıtynyn kórgen, bul sheshimin ózgertý úshin taǵy qandaı mysal keltirip, taǵy qandaı dáleldemeni alǵa tartýdy bilmegen, aram pıǵyly jaıynda basqa bireýlerge aıtyp bermek oıy baryn estigen Lotarıo budan da zor lań-súreńniń aldyn alý úshin degenine kónip, dedegimen júrýge kelisti, alaıda ishteı barlyǵyn Anselmo da yrza bolatyndaı jáne Kamıllanyń da jaımashýaq kóńiline qaıaý túspeıtindeı etip oryndamaqqa uıǵarym jasady; osy maqsatta ol Anselmoǵa eshkimge eshteńe aıtpaýdy tapsyrdy, óıtkeni, ol, Lotarıo, bul isti óz moınyna almaq jáne Anselmo qashan laıyq kórse sol kezden kirisip ketpek. Anselmo ony eljireı qushaqtap, quddy bir anaý eren jaqsylyq jasaǵandaı alǵysyn aıamaı jaýdyrdy; sóıtip, olar iske erteńnen bastap kirispekke kelisti, Anselmo Lotarıonyń Kamıllamen ońasha jolyǵysýyna arnap oryn taýyp, ýaqyt belgileıtin boldy, sondaı-aq syılyqqa beriletin, tartý etiletin aqshamen jáne baǵaly buıymdarmen qamtamasyz etýdi mindetine aldy. Buǵan qosa ol Lotarıoǵa mýzyka oınap Kamıllanyń kóńilin kóterýge, oǵan arnap óleń shyǵarýǵa keńes etti; eger Lotarıo budan bas tartatyn bolsa, onda bul úshin onyń ózi-aq óleń shyǵaryp bere alatynyn aıtty. Lotarıo men bárine daıynmyn, dep aldaı saldy, Anselmo bolsa buǵan senip qaldy. Ózara osyndaı kelisimge kelgen olar Anselmonyń úıine baryp, Kamıllanyń mazasy ketip, ýaıym shegip otyrǵanynyń ústinen tústi, sebebi sol kúni kúıeýi úıine ádettegiden kesh oralǵan-dy.

Lotarıo úıine qaıtty, Anselmo bolsa máz-shat kóńilde qala bardy. Osynaý óreskel áýreshiliktiń oıdaǵydaı aıaqtalýy úshin ne isteý keregin bilmeı basy qatqan Lotarıo, alaıda, sol kúni túnde-aq Anselmony qalaı aldap, Kamıllany qalaı renjitpeýdiń jolyn oılap tapty. Sóıtip, erteńine dosynyń úıine tústenýge bardy, Kamılla ony jaıdary kóńilmen qarsy aldy — jalpy, qashan barsa da ol muny aıryqsha jyly meıirimmen qarsy alyp, jany qalmaı kútetin, óıtkeni oǵan degen kúıeýiniń yqylas-peıili qandaı ekeni ózine jaqsy málim-di. Mine, túski as ta ishildi, ydys-aıaq ta jınaldy, sol arada Anselmo Lotarıoǵa tyǵyz sharýamen bir jerge barýy kerek bop turǵanyn, bir jarym saǵattyń aınalasynda qaıtyp oralatynyn aıtyp, oǵan sheıin Kamıllamen birge bola turýyn surady. Kamılla oǵan barmaı-aq qoısańshy dep jalyna bastady, Lotarıo ony shyǵaryp salýǵa tilek bildirdi, biraq Anselmo tabandap turyp aldy, — Lotarıony qaıtkende de ózin kúte turýǵa kóndirdi: onyń, Anselmonyń, munymen asa mańyzdy bir sharýa jaıynda sóılesýi kerek kórinedi. Al, Kamılladan ózi qaıtyp oralǵansha Anselmony jalǵyz qaldyrmaýyn surady. Qysqasy, jedel sharýamen, shyndyǵynda, júdá ótirik sharýamen, asyǵys ketip bara jatqandaı kóringeni sonsha, munyń jalǵandyǵyna eshkim kúmán keltire almaǵan bolar edi. Anselmo shyǵyp ketti de, ashanada Kamılla men Lotarıo ekeýi ǵana qaldy, óıtkeni malaılar túski asyn iship jatqan. Lotarıo ózin beıne bir maıdan alańynda, — Anselmo ózi tap bolsa eken dep armandaǵan maıdan alańynda, — qalǵandaı, qarsy aldynda aıdaı sulý ajarymen-aq qarýly rysarlardyń qalyń tobyn jer jastandyratyn jaý turǵandaı sezimde boldy, — Lotarıonyń ne sebepti qorqynyshqa boı aldyrǵanyn túsinersiz dep oılaımyn. Sondyqtan, kreslonyń taıanyshyna shyntaǵyn qoıyp, alaqanymen jaǵyn tiregen ol, eń durysy, ádepsizdigi úshin Kamılladan keshirim surap, Anselmo oralǵansha kishkene kóz ilindirip alǵysy keletinin aıtqan ǵoı dep sheshti. Kamılla onyń kresloda uıqtaǵansha, estradoǵa jaıǵasqany jaılyraq bolatynyn baıqap, Lotarıonyń sonda baryp jatýyn surady. Alaıda, Lotarıo odan bas tartyp, Anselmo kelgenshe kresloda jatyp uıqy soqty, al anaý Kamıllany óz bólmesinde otyrǵan jerinen, Lotarıony uıqtap jatqan jerinen taýyp, kishkene kidirińkirep qalǵan ekem, bular, shamasy, sóılesip te, tipti shamaly qalǵyp ta alýǵa úlgergen eken dep oılady, sóıtken soń Lotarıo uıqysynan oıanǵansha degbiri ketip dyzaqtap bitti — oıanǵan boıynda ony úıden alyp shyǵyp, qandaı jańalyq baryn suramaq edi. Bári de tilegenindeı-aq boldy: Lotarıo oıandy, sol boıda ekeýi syrtqa shyqty, ol Lotarıoǵa suraq qoıdy, anaý alǵashqy kezdesýde-aq bárin jaıyp salǵan jaramsyz bolar dep tapqanyn, sondyqtan ázirshe tek onyń sulýlyǵyna suqtanyp, aqyl-parasaty men ajary qala jurtynyń aýzynan túspeı júrgenin aıtyp maqtaýmen bolǵanyn habarlady, sondyqtan ol, Lotarıo, negiz qalandy dep esepteıdi: Kamıllanyń yqylasyn baýraýǵa baǵyttalǵan áreketin bastap ta ketti jáne ony aldaǵy áńgimege daıyndap qoıdy, osy sebepti kelesi joly ol munyń aýzynan shyqqan ár sózge jan-tánimen qulaq qoıatyn bolady, sol úshin bul ár adymyn ańdap basatyn adamdy týra joldan taıdyrý maqsatynda shaıtannyń ózi qoldanatyn qýlyqqa baryp otyr: túnektiń rýhy bop tabylatyn shaıtan jaryqtyń rýhyna aınalyp, meıirimdilik keıpine enedi emes pe, ótirigi áý basta-aq áshkere bop qalmasa, qashan oılaǵan maqsatyna qol jetkizgenshe bet-beınesin ashyp kórsetpeıdi emes pe. Bul aıtylǵannyń bári Anselmonyń kóńilinen shyqty, sóıtip ol endi kún saıyn, tipti úıden ketpeı-aq, áldenendeı úı-ishilik sharýamen shuǵyldanǵan bop júrip-aq, ony Kamıllamen ońasha qaldyratynyn, munyń ánsheıin aıla-sharǵy ekeni Kamıllanyń qaperine kirip te shyqpaıtynyn málim etti.

Sóıtip, biraz kún boıy Lotarıo Kamıllamen jaq ashyp birde bir márte sóılesken joq, al dosyn onymen áńgimelesip júrmin, biraq osynsha ýaqyttyń ishinde ony týra joldan az da bolsa aýytqıtyndaı eshteńege úgittep kóndire almadym, dáme eterlikteı dáneńe sezdirgen joq, dep sendirýmen boldy; ol óz aldyna, eger pasyq pıǵyldan arylmasań, bárin kúıeýime aıtyp berem dep qorqytady, dedi.

— Tamasha, — dep jýası ún qatty Anselmo. — Sóıtip, Kamılla sózge tótep bere aldy, — al endi iske qalaı tótep berer eken, sony kóreıik. Erteń saǵan eki myń altyn teńge tabys etem, muny oǵan syılyq retinde usynatyn bolasyń, sosyn altyn-kúmis pen asyl tastan jasalǵan áshekeı satyp alýy úshin taǵy eki myń berem, bul ony erekshe eliktirýge tıis, — óıtkeni, jer betinde qansha áıel bolsa, sonyń bári, tipti sertine shekten tys berikteri de, sándi kıim kıip, saltanat qurǵandy unatady, sonyń ishinde ásirese ádemi áıelder muny aıryqsha jaqsy kóredi, al eger ol osy arbaýǵa da tótep berse, onda ózimdi qanaǵat taptym dep sanaımyn da, odan ári basyńdy aýyrtpaıtyn bolam.

Lotarıo onyń bir isti bastasa aıaǵyna deıin jetkizbeı qoımaıtynyn, tipti qur bosqa súlderi quryp, taqyrǵa otyratynyn aldyn-ala bilip turǵanyna da qaramaıtynyn baıqady. Erteńine ol tórt myń eskýdo aldy, onymen birge aldynan tórt myń qıynshylyq óre túregeldi, óıtkeni taǵy qandaı ótirik oılap tabaryn bilmep edi: alaıda aqyr sońynda Kamılla maqtaý sózge qalaı nemquraıdy bolsa, syılyqtar men sertterge de sondaı nemquraıdy eken, sondyqtan bosqa áýrelenýdiń qajeti joq, ol ýaqytty bosqa jiberý bop shyǵady, degendi aıtpaq boldy. Biraq taǵdyr bárin basqa arnaǵa saldy: ádettegishe Lotarıo men Kamıllany ońasha qaldyrǵan Anselmo kórshi bólmege kirip kilttenip alǵan soń, olardyń ne istep, ne qoıyp jatqanyn bilmekke kilt salatyn tesikten syǵalap, tyń tyńdaýmen bolǵan-dy, sóıtip jarty saǵat boıy Lotarıonyń Kamıllaǵa qarap lám dep aýyz ashpaǵanyn kórip, tipti ekeýin tutas bir jyl birge qaldyrsa da eshteńe aıtpaıtynyn bilip, dosynyń aýzynan estigen Kamılla jaýaptarynyń bári bastan-aıaq oıdan shyǵarylǵan ótirik degen qorytyndyǵa keldi. Sosyn osyǵan aqı-taqı kóz jetkizý úshin olardyń ústine kirdi de, Lotarıony bylaı shyǵaryp alyp, ne jańalyq baryn, Kamıllanyń kóńil kúıi qalaı ekenin surady. Lotarıo oǵan endigi jerde bárin jyly jaýyp qoıatynyn, óıtkeni Kamılla qaıtarǵan jaýaptardyń qataldyǵy men qaıyrymsyzdyǵy sondaı, onymen áńgimeni ári jalǵaýǵa júregi daýalamaıtynyn aıtty.

— Áı, Lotarıo, Lotarıo! — dep daýystap jiberdi Anselmo. — Dostyq paryzyńdy oryndaýǵa nege qulqyń joq seniń, ózińe degen sheksiz senimimdi aqtaýǵa nege salǵyrtsyń sen! Jańa ǵana qolymdaǵy myna kiltti salatyn tesikten seni qadaǵalap turdym, Kamıllamen bir aýyz tildespegenińe kýá boldym. Soǵan qarap, sen onymen áli eshteńe jaıynda sóılespegen ekensiń dep túıdim. Eger bári naq solaı bolsa, — al, osylaı ekeninde shúbá joq, — onda ne úshin meni aldap júrgenińdi, ártúrli aıla-sharǵyǵa baryp, óz maqsatyma ózgesheleý jolmen jetýime ne úshin bóget jasaǵanyńdy aıtshy?

Anselmo basqa eshteńe degen joq, biraq Lotarıonyń qatty yńǵaısyzdanyp, qybyjyqtap qalýyna osynyń ózi-aq jetkilikti boldy, sóıtken soń, ótirik aıtýmen aınalysqany jaıynda ózine taǵylǵan aıypty jeke basyn qorlaý esepti qabyldaǵan ol sol arada turyp Anselmoǵa endigi jerde bul iske bar ynty-shyntysymen kirisetinin aıtyp ant berdi, oǵan qosa, eger áýesqoılyq tanytyp artynan ańdysa, buǵan Anselmonyń ózi-aq kóz jetkizetinin eskertti, — alaıda, mundaı qadaǵalaýǵa qajettilik týa qoımaıdy, óıtkeni Anselmonyń kóńilin tabý maqsatynda baıqatpaq elgezektigi qandaı kúdikke de jol qaldyrmaıtyn bolady, dedi. Anselmo onyń bul sózine sendi, sóıtip anaý erkinirek te batylyraq qımyldasyn degen oımen qala mańaıyndaǵy derevnáda turatyn tanysyna bir aptaǵa baryp qaıtýdy uıǵardy: onymen aldyn-ala kelisip alǵandyqtan, Kamıllaǵa kóz qylý úshin anaý buǵan qaıta-qaıta shaqyrtý jiberip jatqan-dy. Beý, sory qaınaǵan, kór soqyr Anselmo! Nemen aınalysyp júrsiń? Qandaı qasiretke qol sozyp tursyń? Qaı jaqqa qaraı bastaýǵa ámir ettiń ózińdi? Oılansaıshy: ózińe óziń or qazyp júrsiń ǵoı, óz ar-namysyńdy óziń qorlaǵaly tursyń ǵoı, ózińdi qurdymǵa qaraı bastaýǵa ámir ettiń ǵoı. Jubaıyń Kamılla — izgi qasıetter ıesi; jaıbaraqat, jaımashýaq qalypta qushaǵyńa alasyń ony; tósek raqatyn tatýyńa eshkim kedergi keltirip jatqan joq saǵan; onyń oı-nıeti tórt qabyrǵadan alysqa uzamaıdy; jer betinde júrgen sen onyń aspany sekildisiń, arman-maqsatynyń shyrqaý shegi de sen ǵana, talap-tileginiń ólshemi de sen ǵana, árqashan óz yqtıaryńmen jáne qudiretti kúshtiń yqtıarymen ǵana tirlik keshedi ol. Onyń ar-namysynyń, sulýlyǵynyń, tazalyǵy men qarapaıymdylyǵynyń qoınaýynda jatqan qazyna-baılyqtyń qaı-qaısysyn da qalaýyńsha teginnen-tegin ıelenip otyrǵan bolsań, buryn-sońdy kezikpegen jańa qazyna kózin izdep jer qazýdyń ne qajeti bar edi saǵan? Qasiret topyraǵynyń tóbeńe opyryla qulaýy da múmkin ǵoı, óıtkeni bárin de, shyntýaıtyna kelgende, áıeldiń áljýaz jaratylysynyń shatqaıaq baǵandary tirep tur ǵoı. Esińde bolsyn, qol jetpeske qol sozǵandar qol jeterden de quralaqan qalady, bul jaıynda aqyn budan da táýirirek aıtqan:

İzdeımin erkindik — túrmeden,
Qapas úıden — keńistik,
Qasiretten — jubanysh,
Ólimnen — ómir, dertten — qýanysh,
Urydan kútem — estilik.
Qudiretti kúsh pen qý taǵdyr,
Kestińder meni jazaǵa,
Osynym úshin máńgilik:
Qolym jetpeske — qyzyǵam,
Qolym jeteri — áńgilik.

Erteńine Anselmo derevnáǵa attandy, keterinde Kamıllaǵa ózi joqta Lotarıonyń úıge kóz qyryn salyp turatynyn, úıden tústenetinin aıtyp, kúıeýine qandaı jaǵdaı jasasa, oǵan da sondaı jaǵdaı jasaýǵa tıis ekenin málim etti. Qarapaıym da adal jubaı bolǵandyqtan Kamılla qamyǵyp qaldy da, kúıeýiniń bergen tártibine kóńili tolmaı, ózi joqta áldekimniń onyń ústelinde otyrǵanyn onsha oryndy kórip turmaǵanyn, al eger sharýany jaıǵaý qabiletine kúdiktense, onda osy joly baıqap kórýine bolatynyn —budan da qıyn isterdi atqarý qolynan keletinine soǵan qarap-aq kóz jetkize alatynyn qulaqqaǵys etti. Anselmo osyndaı uıǵarym jasaǵanyn, oǵan qalǵany tek bas ıip, buıryqty buljytpaı oryndaý ǵana ekenin eskertti. Kamılla onyń aıtqanyn oryndaıtynyn, biraq buǵan onsha rıza emestigin málim qyldy. Anselmo júrip ketken kúnniń erteńine Lotarıo keldi, Kamılla ony jaıdary júzben qarsy aldy, biraq ózin meılinshe sypaıy ustady. Jalpy, ol Lotarıomen ońasha qalmaýǵa baryn saldy, aınala-mańynda malaı jigitter men malaı áıelder qaptap júretin boldy; kóbinese Leonella esimdi kútýshi qyz janynan shyqpaıtyn, ony aıryqsha jaqsy kóretin, ekeýi Kamıllanyń ata-anasynyń úıinde birge ósken-di, Anselmoǵa kúıeýge shyqqannan keıin Kamılla ony qasyna alǵan. Alǵashqy úsh kúnde Lotarıo oǵan eshteńe aıta almady, al onyń oraıy kelgen sátter de bolmaı qalmaǵan, dálirek aıtqanda, malaılar ydys-aıaqty jınastyryp, Kamıllanyń ámirimen tez baryp tamaqtanyp qaıtýǵa ketken kezder soǵan qolaıly-aq edi; biraq, bul da az: ol Leonellaǵa tamaǵyn erterek iship alýǵa, odan soń qaıtyp kelip qasynda otyrýǵa buıryq bergen-di; alaıda, esil-derti oıyn-kúlki bolǵan Leonella osy múmkindigi men ýaqytyn óz qyzyǵyna berilýge arnap, hanymynyń ámirine árdaıym qulaq asa bermeıtin, — kerisinshe, beıne bir dál osyndaı buıryq alǵandaı, ony Lotarıomen ońasha qaldyryp ketetin. Alaıda, Kamıllanyń bıazy qalpy, baısaldy bet-álpeti jáne artyq-aýys áńgimege barmaı ózin óte pań ustaýy — osynyń bári Lotarıonyń aýzyna qaqpaq qoıǵan-dy.

Sóıtse de, Lotarıonyń aýzyn ashtyrmaı qoıǵan Kamıllanyń boıyndaǵy izgi qasıetterdiń paıdasy ekeýi úshin de zıanǵa shyqty, óıtkeni, aýyzǵa qaqpaq qoıylǵanymen, oıǵa buǵaý salynbaǵan edi: ol Kamıllanyń tiri adam túgil mármár músindi de ózine ǵashyq qyla alatyn ádemi ajary men jan sulýlyǵyna tán ǵajaıyptaryn tamsana tamashalaı alatyn. Kamıllamen sóılesýge tıis bolǵan ýaqyt aralyqtary kezinde Lotarıo odan kóz aýdara almaı, mahabbatyna qanshalyqty laıyqty ekeni jaıynda oı keshetin; osy oı onyń Anselmoǵa degen adaldyq sezimin birtindep yǵystyryp shyǵara bastady, sony sezgende qalany tastap, Anselmo ózin kórmeıtin, ózi de Kamıllany kóre almaıtyn jaqqa qaraı ketýge san márte oqtaldy da, biraq sulýǵa suqtana kóz tigip otyrǵan kezde tabatyn jan raqaty ony eshqaıda jibermeı, tabandatyp qoıdy. Kamıllanyń sulýlyǵyna súısinip jan raqatyn tabýǵa eliktiretin sezimdi endi qaıta bastan keshpeý úshin, bul sezimdi boıynda tunshyqtyrý úshin óz-ózimen arpalysyp-aq baqty; ózimen-ózi ońasha qalǵan sátterde ol muny sandyraqqa baǵalady; ózin-ózi zalym, eki júzdi dos, tipti azǵyn hrıstıan dep te atady; san-sapalaq oı keship, Anselmo men ózin salystyrýmen boldy, biraq nátıjesinde bárine kináli — bunyń, Lotarıonyń, ustamsyzdyǵy emes, Anselmonyń esýastyǵy men astamshylyǵy degen tujyrymǵa tirele berdi, adamdar aldynda aqtala alatynyndaı, qudaıdyń aldynda da aqtala alsa, onda kúnási úshin esh qam jemeýine bolatynyna sendi.

Kamıllanyń kórýge kóz kerek ajary men jan sulýlyǵy, sondaı-aq aqylsyz kúıeýiniń arqasynda ońtaıy kelgen jaǵdaı Lotarıonyń adaldyǵynan jurnaq ta qaldyrmady; sóıtken soń, Anselmo ketkennen keıin arada úsh kún ótkende, óz tilegin tunshyqtyrý maqsatyndaǵy arpalystan jeńilip, tek qushtarlyǵynyń ǵana jetegine ergen ol, sonshalyqty tolqý ústinde jáne sonshalyqty yntyzarlyqpen Kamıllaǵa súıispenshilik sezimin aǵyl-tegil aqtara bastady: ne qylaryn bilmeı esi shyqqan Kamılla ún-túnsiz ornynan turdy da, bólmesine ketip qaldy. Alaıda, onyń salqyndyǵy Lotarıonyń úmitin úzgen joq, óıtkeni úmit mahabbat sezimimen bir mezgilde paıda bolady, — kerisinshe: onyń yqylas bóletinine degen úmiti burynǵydan da arta tústi. Al, Lotarıodan mundaıdy ómiri kútpegen Kamılla ne isterdi bilmedi; aqyry oılana kelip, oǵan súıispenshilik sezimin qaıta aqtarýǵa syltaý taýyp berý jáne múmkindik jasaý ári qaterli, ári ádepsizdik bolar dep taýyp, Anselmoǵa mynadaı mazmunda hat jazyp, malaı arqyly berip jiberýge táýekel etti — jáne ony sol kúni keshte attandyryp ta úlgerdi:

HHHİÚ taraý

Munda Párýaısyz áýestik jaıyndaǵy hıkaıat odan ári jalǵasady

“Áskerdiń qolbasshysyz, qamaldyń komendantsyz qalǵany jaman desedi, — al men, áldenendeı bir tosyn jaǵdaılar tap kelmese, jas kelinshektiń kúıeýinen ajyrap qalǵany odan da jaman der edim. Qasymda joqtyǵyńyz maǵan óte aýyr tıip tur jáne bir-birimizden qol úzip qalǵanymyzdyń qıynshylyǵy sondaı, tez arada kelmeseńiz, ata-anamnyń úıine baryp turýǵa, úıińizdi kúzetshisiz qaldyrýǵa májbúr bolam, óıtkeni meni kúzetýge qaldyrǵan adamyńyz, — eger bul shynymen kúzetshi bolsa, — Sizge qatysty nárseden góri óziniń raqat-qyzyǵy jaıynda kóbirek oılaıtyn sekildi. Aqyldy adamsyz ǵoı, ne aıtpaq bolǵanymdy onsyz da túsinersiz, onyń ústine buǵan taǵy birdeńe qosýdyń ózi maǵan jaraspaıdy-aq”.

Hatty oqyp shyqqan Anselmo Lotarıo iske kirisken eken, al Kamılla, shamasy, Lotarıomen ara qatynasyn bunyń, Anselmonyń, ózi ishteı qalaǵandaı qalypta ustap tur eken, dep túıdi; bul habarǵa qatty qýanǵan ol qandaı da bir sebeppen bolsyn úıdi tastap ketpeýin, óıtkeni uzamaı baryp qalatynyn Kamıllaǵa aıtyp barýǵa ámir etti. Anselmonyń jaýaby Kamıllany tańǵaldyrdy, burynǵydan da beter abdyrap ketti, óıtkeni úıde qalaryn álde ata-anasyna bararyn bilmegen-di — qalaıyn dese, ar-namysyn qaterge baılaýy yqtımal, keteıin dese, kúıeýiniń sózine qulaq aspaǵan bop shyǵady. Aqyr sońynda ózi úshin eń aýyr joldy tańdady, atap aıtqanda — úıde qalýǵa jáne qyzmetshi-kútýshilerdiń sypsyńyna jol bermeý úshin Lotarıomen júzdesýden qashqaqtamaýǵa bekindi; Kamılla endi jubaıyna álgindeı hat jazyp jibergenine ókine bastady: Lotarıo bunyń tarapynan áldenendeı jeńil minez baıqap, ádepten attaýyna sol túrtki bolǵan-aý dep oılap qala ma dep qoryqty. Biraq, pák-tazalyǵyna nyq senimdi ol, jaratqannyń járdemi men óz aqyl-esine arqa súıemekke bekindi, al aqyl-esi Lotarıo ózine qandaı saýal qoımasyn meıli eshqandaı jaýap bermeýin, bul jaǵdaıat kóńiline alań kirgizbeýi úshin jáne urys-keris shyqpaýy úshin kúıeýine endi eshteńe habarlamaýyn jón kórip turǵan, — ony az desek, Kamılla endi kúıeýi ózinen álgi hatty nelikten jazǵanyn suraǵanda Lotarıony qalaı aqtap alýǵa bolatynyn da oılastyra bastaǵan-dy. Tyǵyryqtan jol tabar ushqyr qıal deýden góri aqjúrektik aınasy deýge kelińkireıtin osyndaı oıdyń jetegindegi Kamılla erteńine Lotarıo sózine qulaq tosty, al anaý múldem órekpip ketti, nátıjesinde Kamıllanyń shydamdylyǵy shatqaıaqtaı bastady; sóıtip, Lotarıonyń jylaýy men jalbarynýy oıatqan jan ashyrlyq pen mahabbat meıirimin ańdatarlyq áldene baıqalyp qalmasy úshin, qarapaıymdylyǵyna baǵyp kózin taıdyrýyna týra keldi. Bunyń bári Lotarıo nazarynan qalys qalmady, qanyn qyzdyra tústi. Aqyr aıaǵynda, Anselmonyń joqtyǵyn paıdalanyp, qorshaý sheńberin odan ári taryltqandy jón kórdi, sóıtken soń sulýlyǵyn áspetteıtin ádemi sózdermen qarýlanǵan ol Kamıllanyń ataqqumarlyǵyna shabýyl jasady, óıtkeni sulýlardyń júreginde oryn tepken dańqqumarlyq munaralaryn maqtaý men madaqqa maıtalman aýyz somdaǵan dáripteýler ǵana jedel túrde kúıretip, jermen-jeksen ete alatyn. Solaı bolyp ta shyqty: oq-dárini aıamaı jumsaǵan Lotarıo onyń ustamdylyq jartasynyń astyn asqan eptilikpen úńgigeni sonsha, tipti Kamılla mármárdan qashap jasalǵan kúnde de, báribir qulamaı tynbaıtyn edi. Lotarıo jylady, jalbaryndy, ýáde berdi, jaǵympazdandy, qasarysty, aldaýsyratty — osynyń bárin bar ynty-shyntysymen jáne shynaıy yqylaspen istegeni sonsha, Kamıllanyń uıalshaqtyǵy umyt boldy, sóıtip Lotarıo ózi onsha úmit ete qoımaǵan, biraq arman etken jeńisine jetti.

Kamılla berildi; berildi Kamılla; biraq Lotarıonyń dostyq sezimi de tótep bere almaǵanda, buǵan tańdana qoıarlyq ne bar? Mahabbat yntyzarlyǵynan qutylý úshin odan tek aýlaqqa qashý ǵana qajet bolatynyn, mundaı áleýetti dushpanmen alysýǵa eshkimniń táýekel etpegeni jón ekenin, óıtkeni onyń adamı kúshine qudirettiń kúshi ǵana toıtarys bere alatynyn anyq tanytatyn bir mysal osyndaı. Hanymnyń joldan taıǵanyn jalǵyz tek Leonella ǵana bildi, sebebi satqyn dostar men jańa naqsúıerler ataýlynyń bári onyń nazarynan tys qalmaıtyn. Kamıllanyń aldynda óz seziminiń baǵasyn tómendetip alýdan jáne kóńil qalaýymen emes, kezdeısoq jáne ǵaıyptan qolyna túsirgen eken dep oılap qalýynan qoryqqan Lotarıo oǵan Anselmonyń áýreshiligi jaıynda da, onymen tabysý úshin ózine, Lotarıoǵa, múmkindik jasaǵany jóninde de jumǵan aýzyn ashqan joq.

Arada birneshe kún ótkende Anselmo úıine oraldy, úıine kelýin kelgenimen saqtaýǵa meılinshe salǵyrt qaraǵan, biraq barynsha joǵary baǵalaıtyn nársesiniń orny úńireıip turǵanyn ańǵarmady. Sol boıda Lotarıoǵa attanyp, ony úıinen tapty; ekeýi qushaqtasyp kóristi, sodan soń Anselmo ne jańalyq baryn, ómir súrýi kerek pe álde óle bergeni jón be, ne isteýi keregin surady.

— Jańalyq sol, Anselmo dosym, — dep jaýap qatty Lotarıo, — jubaıyń úlgi tutýǵa jáne kúlli adal áıeldiń áýlıesi bolýǵa laıyq jan eken. Oǵan arnap aıtqan sózim dalaǵa ketti, ýádelerimdi qulaǵyna da ilmedi, syılyqtarymdy qaıtaryp tastady, aldamshy kóz jasymdy kórip ishek-silesi qatqansha kúlip aldy. Qysqasyn aıtqanda, Kamılla degen — sulýlyqtyń shyrqaý shyńy, adaldyqtyń qaınar bulaǵy, ádeptiliktiń, qarapaıymdylyqtyń jáne jibi túzý áıelderge abyroı men baqyt ákeletin basqa da barlyq izgi qasıettiń qoımasy. Aqshańdy qaıtyp al, dosym, mine mynaý, onyń qajeti bolmady, óıtkeni Kamıllanyń beriktigi sondaı, syılyq pen ýádege ılikpeıdi, — ol úshin bul shekten tys jıirkenishti nárse. Osyny qanaǵat tut, Anselmo, jańadan synaq jasaımyn dep áýrelenbe. Kúıeýiniń jubaıyna qatysty týyndaıtyn jáne týyndaýy múmkin senimsizdik pen kúmán teńizin sen tizeńnen keltirmeı-aq keship óttiń, endeshe jańa qaýip-qaterdiń shalqar teńizine qaıta shyǵyp basyńa bále izdeme, tirshilik teńizinen júzip ótýiń úshin jaratqan ıemiz bergen kemeniń beriktigi men bekemdigin tekserýdi basqa jetekshige júkteýshi bolma, — ıá, sen ózińdi tynysh aılaqqa kelip jettim dep esepte, jan tynyshtyǵynyń zákirin tasta da, tańdaýlylardyń da tańdaýlysy tóleýge tıis, tólemeske lajy joq qaryzdy suraı kelgenshe sol jerde tura ber.

Lotarıonyń sózi Anselmony aıryqsha qanaǵat sezimine bóledi, buǵan abyzdyń dýaly aýzynan shyqqan sózdeı sendi; áıtkenmen, ol dosynan áýesqoılyq úshin bolsa da jáne ýaqytty qyzyqty ótkizý úshin bolsa da bul isten birjola qol úzbeýin surady; bolashaqta, árıne, osynshalyqty aq ter, kók ter áreket jasamaı-aq qoıýyńa bolady, dedi ol, biraq, endi onyń, Anselmonyń, jalǵyz ǵana tilegi — Hlora degen búrkenshik esimmen Kamıllaǵa arnap madaq óleń jazylǵany, al ózi Kamıllaǵa Lotarıo bir hanymǵa ǵashyq bop qalyp, onyń qarapaıymdylyǵyn eskerip, ádeptilik saqtaý úshin ony osy esimmen jyrǵa qosyp júr demek; egerde Lotarıonyń óleń shyǵarýǵa qulqy bolmasa, ózi-aq shyǵaryp bere alady.

— Óıtip áýrege túspeı-aq qoı, — dep qarsylyq bildirdi Lotarıo, — óıtkeni, mýzalar meni onsha jatyrqamaıdy, sırek te bolsa júz kórsetip turady. Endeshe, ǵashyqtyq dertine shaldyqqanym jaıynda álginde aıtqandaryńnyń bárin Kamıllaǵa jetkize ber, al óleńdi jazýyn men jazyp shyǵam, arnaý ıesiniń ózindeı kelisti bolmasa da, áıteýir shama-sharqym jetkenshe táýir ǵyp jazarym anyq.

Esalań dos pen satqyn dos ekeýi osyǵan bátýalasty; úıine qaıtyp oralǵan Anselmo bolsa, osy ýaqytqa sheıin suraý salmaı Kamıllany qatty tańyrqatyp júrgen nárseni, atap aıtqanda, anandaı hatty jazýǵa ne túrtki bolǵanyn surady. Kamılla oǵan Anselmo úıde joqta Lotarıo ózin erkindeý ustaı ma dep qalǵanyn, biraq artynan ol oıynan aınyǵanyn, solaı kóringen shyǵar dep shamalaıtynyn, óıtkeni Lotarıo qazir ózinen qashqaqtap, ońasha qalýǵa qulshynbaıtynyn habar etti. Anselmo buǵan jaýap retinde, mundaı kúdikpen birjola qosh aıtysýy keregin, sebebi Lotarıonyń bir aqsúıek áýletten shyqqan qyzǵa ǵashyq bop, ony Hlora dep atap óleń shyǵaryp júrgenin qulaǵy shalǵanyn, tipti ol bireýge ǵashyq bolmaǵan kúnde de Lotarıonyń adaldyǵyna jáne ekeýiniń arasyndaǵy qyl ótpes dostyqqa kúmán keltirýine negiz joqtyǵyn aıtty. Eger Lotarıo Hloraǵa ǵashyqtyǵy jalǵan ekenin, bul jaıynda Anselmoǵa aıtqanda Kamıllany dáripteýden qýanysh tabýǵa múmkindik almaq bolǵanyn Kamıllaǵa qulaqqaǵys etip qoımaǵanda, onyń qyzǵanysh toryna tutylatynynda kúmán joq-ty, alaıda budan aldyn-ala maǵlumdar bolǵan kelinshek bul habarǵa jaıbaraqat qana qulaq saldy.

Erteńine, túski astan keıin, úsheýi ońasha qalǵanda Anselmo Lotarıodan súıikti Hlorasyna arnap shyǵarǵan óleńin oqyp berýin ótindi, — Kamılla onyń kim ekenin báribir bilmeıdi, sondyqtan aıashyń jaıynda oıyńdaǵyńnyń bárin irkilmeı aıta berýińe bolady, dedi.

— Kamılla bilgen kúnde de eshteńe jasyryp qalmas edim, — dedi Lotarıo kelispeı. — Ǵashyq jigittiń aıashynyń sulýlyǵyn dáriptep, qatygezdigine ókpe aıtqany — onyń jaqsy atyna kir keltirgendik emes. Qalaı bolǵanda da, áıteýir, mynaý raqymsyz Hlora jóninde keshe shyǵarǵan sonetim:

Mylqaý túnek túskende jerge bıikten,
Baýraǵanda pendeni uıqy samaly,
Azabymnyń júrgizem muńly sanaǵyn,
Qudiret pen Hloraǵa arnap súıikti.
Tań shapaǵy ashqan kezde bir demde
Shyǵys bettiń qyzyl araı qaqpasyn,
Kúrsinis pen ókpe-renish astasyp,
Aǵytylar tolas tappaı keýdemnen.
Kók aspannan jerge qaraı úderip,
Shańqaı túste ot jebeler jaýǵanda,
Zar ıleımin, yshqynamyn eńirep.
Mine, taǵy tún de keldi túnerip,
Qudiret pen Hloranyń sańyraýǵa
Uqsasyn bilip, ah uramyn debdirep.

Kamıllaǵa sonet unady, ásirese ony Anselmo qatty unatty; jaqsy ekenin aıtyp, osyndaı keremet shynaıy sezimge qaırylmaıtynyna qaraǵanda bul hanym, shamasy, asqan qatygez bolǵany ǵoı, dedi. Biraq, sol arada Kamılla:

— Ǵashyq aqyndardyń aýzynan shyqqan sózdiń bári shyndyq pa? — dep surady.

— Aqyn retinde olar jalǵan sóıleıdi, biraq ǵashyq retinde olardyń aıtary az bolady ári adalyn aıtady, — dep jaýap qatty Lotarıo.

— Buǵan esh kúmán joq, — dep kelise ketti Anselmo onymen. Bulaı degende, osy qoshtaýy arqyly Lotarıonyń Kamılla aldyndaǵy bedelin ósirý maqsatyn ǵana kózdegen, biraq Lotarıoǵa yqylasy aýyp ketken Kamılla Anselmonyń bul qıturqysyn ańǵarmady.

Lotarıoǵa qatystynyń bárine búıregi buryp turatyndyqtan, oǵan qosa onyń bútkil arman-oıy men jazbalary ózine ǵana baǵyshtalǵanyn jáne shyn mánindegi Hloranyń ózi ekenin jaqsy biletindikten, ol Lotarıodan taǵy qandaı soneti nemese basqadaı óleńderi baryn surady.

— Bir sonet bar, — dep jaýap qatty Lotarıo, — biraq bul alǵashqysy sekildi jaqsy ǵoı nemese, durysy, sol sekildi shamaly ǵoı dep oılamaımyn. Ony ózderińiz aıta jatarsyzdar:

Jek kórýmen-aq túbime jetersiń sen,
Bilem ony, qularym haq qurdymǵa.
Bilem taǵy, juldyz janar, nur tulǵa
Ajaryńnyń quly bop ótermin men.
Ataqtan, qushtarlyqtan, ómirden jerip,
Attaǵan shaqta aqyrǵy shekten,
Únsizdik eline, janymdy júdetken
Asyl beıneń birge ketedi erip.
Qasterlimnen osy, ardaqty altynnan,
Aıyra almas meni aqyrǵy sátte
Selqostyq ta, unatpaý da qabaryp.
Sorly basym! Aǵysta qaldym alqynǵan,
Qarasam da qansha, qýat izdep dátke,
Jol kózer juldyz kórsetpeıdi janaryn!

Anselmo ekinshi sonetti de birinshisinen artyq bolmasa kem baǵalamady, osylaısha ózin shyr aınaldyra shyrmap, abyroısyzdyqqa berik etip baılaǵan shynjyrdyń býynyna býyn jalǵaı berdi; óıtkeni, Lotarıo abyroıyn ásirese qatty bylapyttaǵan kezde ol oǵan: mine, ar-namysym úshin endi ǵana alańsyz bolatyn boldym, degendi aıtatyn; dál osylaı Kamılla da masqarashylyq tuńǵıyǵyna qaraı baıaý syrǵanap bara jatqan-dy, al kúıeýine ol tazalyq pen jaqsy ataqtyń asqar shyńyna qaraı órlep bara jatqandaı kórinetin. Áıtse de, bir joly Kamıllaǵa kútýshi qyzymen ońasha qalýdyń oraıy keldi de, Kamılla oǵan bylaı dep til qatty:

— Qymbatty Leonella, ózimdi tym arzan baǵalap, jyldam yńǵaı bergenimniń saldarynan Lotarıonyń bir tabandap qol jetkizýdiń ornyna júregimdi birden jaýlap alǵanyna uıalyp júrmin. Qushtarlyǵynyń bet qaratpas bolǵanyn, qarsylyǵymdy japyryp jibergenin qaperinen shyǵaryp, meni ıkemge kóngish nemese jeńiltek dep jazǵyra ma dep qorqam.

— Buǵan bola qapa bolmaı-aq qoıyńyz, meıirban hanym, — dedi Leonella, — onda turǵan dáneńe joq: eger syılyqtyń ózi shynymen táýir de baǵaly bolsa, onyń qundylyǵy shapshań qolymyzǵa tıgenine baılanysty tómendemeıdi. “Igiliktiń erte-keshi joq” deıtin maqal bar emes pe.

— Mynadaı da maqal bar: “Arzanǵa túskenniń qadiri de arzan”, delinedi, — dep sóz qystyrdy Kamılla.

— Bul máteldiń sizge qatysy joq, — dep qarsylyq bildirdi Leonella, — sebebi, mahabbat, estýimshe, birde qus bop ushsa, birde jaıaý júredi, bireýmen quıǵytsa, ekinshi bireýmen mıtyńdaıdy, bireýlerdi muzdatsa, óńgelerdi órtep jiberedi, bireýdi jaraqattasa, ekinshi bireýdi sheıit qylady, onyń tilegi qas qaǵymda tutanyp, qas qaǵymda óshýi múmkin, tańerteń ol qamaldy qorshaýǵa alady, al keshkisin qamal qırap jatady, óıtkeni, oǵan qarsy turarlyq kúsh joq. Olaı bolsa, neden qaýiptenip, neden úreılenip otyrsyz? Sebebi, Lotarıo da tap sondaı kepti bastan keshti emes pe, óıtkeni mahabbat ekeýińizdi birdeı tize búktirýdiń quraly etip qojaıynymnyń saparǵa ketýin qalap aldy ǵoı. Mahabbat oılastyrǵan nárse tap sol Anselmonyń úıde joq kezinde, ol qaıtyp kelgenge sheıin iske asýǵa tıis edi, óıtkeni onyń sapardan qaıtyp oralýy báriniń shyrqyn buzatyn: sebebi, tilegin oryndaýǵa kelgende mahabbat úshin ońtaıly jaǵdaıdan artyq jaqsy kómekshi joq qoı, sondyqtan ol muny, ásirese alǵashqy kezderde, oıǵa alǵandaryn oryndaýǵa barynsha paıdalanyp qalýǵa tyrysady. Munyń bárin negizinen óz tájirıbemnen bilem, áldekimnen estigen áńgimem emes, keıin bir reti kelgende ózim jaıynda aıtyp berermin sizge, sınora, — sebebi men de et pen súıekten jaralǵan janmyn ǵoı, oǵan qosa áli jaspyn. Aıtaıyn degenim, sınora Kamılla, siz oǵan salǵan jerden senip, birden kóne ketken joqsyz, kóz janary, kúrsinisi, aıtqan sózi, bergen ýádesi men tartýlaryna qarap aldymen onyń jan dúnıesine tereń boıladyńyz, sóıtip onyń adamgershilik qasıetterin tanyp, mahabbatqa ábden laıyq ekenine kózińiz jetti. Olaı bolsa, eki júzdilik pen menmendik sybyryna qulaq túrmeńiz, Lotarıony qalaı syılasańyz, onyń da sizdi solaı syılaıtynyna ózińizdi sendirińiz: mahabbat toryna tutylǵanyńyzǵa ol sonshalyqty qýanyshty ári baqytty, osynaý mahabbat tory onyń aldyndaǵy qadir-qurmetińizdi burynǵydan da arttyra túsedi, oǵan qosa ol árbir tútini túzý ǵashyqqa tán bolýǵa tıis delinetin tórt B-men ǵana emes, ıaǵnı basy bostyǵy, baıqampazdyǵy, bolattaı beriktigi, búkpeleı biletindigimen ǵana emes, kúlli álippemen de maqtana alady — muqıat tyńdańyz, qazir ony sizge jatqa aıtyp berem. Óz túsinigimshe, ol aqyldy, odan soń álgi tórt B keledi, dáripti, esti, jigerli, zeıindi, ınabatty, kelbetti, laýazymdy, meıirimdi, namysqoı, ornyqty, parasatty, raqymdy, sabyrly, táýekelshil, ýázıpaly, shalymdy.

Bul álippe Kamıllanyń kóńilin sergitip jiberdi, sóıtip ol Leonellanyń mahabbat máselesindegi tájirıbesi sózine qarap baǵalaýǵa bolatynnan, shyn máninde, áldeqaıda moldaý eken dep sheshti. Sol arada Leonella munysyn moıyndap, ónegeli shańyraqtan shyqqan, sol qalanyń turǵyny bop tabylatyn bir jas jigitpen oınap-kúlip júrgenin Kamıllaǵa jaıyp saldy; bul habar Kamıllany shoshytyp jiberdi, ar-uıatyna qater týsa osy bir tustan týýy múmkin-aý dep, úreılenip qaldy. Qadaǵalaı surap, qatynastary qanshalyqty tereńdegenin bilmek boldy. Anaý esh qysylyp-qymtyrylmastan qatynastary tipten tereńdep ketkenin aıtty. Álbette, árdaıym osylaı bolady: hanym múlt ketse boldy, kútýshi áıel de qolma-qol uıatyn joǵaltady, sóıtip, hanymnyń súringenin kórip ózi de syltı bastaıdy, ony jurttyń bilip otyrǵanynan qymsynbaıdy. Amaly taýsylǵan Kamıllaǵa Leonelladan súıgen jigitine óziniń ashynalyǵy jaıynda aıtpaýyn surap jalynýdan basqa eshteńe qalmady, sondaı-aq Anselmo men Lotarıo bilip qoımasy úshin jeke basynyń jeńil júrisin de qupıada ustaýyn ótindi. Leonella ýádeni berýdeı-aq berdi, biraq ony oryndaý jaǵyn ońdyrmaǵany sonsha, Kamıllanyń osy qyzdyń qyrsyǵynan abyroıdan aırylyp qalýym múmkin-aý degen sezigi aqyry rasqa shyqty, óıtkeni qojaıyn áıeldiń burynǵy óktemdikten qol úze bastaǵanyn baıqaǵan jáne kóńildesimen jatqan jeriniń ústinen túsken kúnde de báribir ustap bermeıtinine kámil senimdi, uıat degendi umytqan, ádepsiz Leonella jigitin úıge alyp kelýden taıynbaǵan-dy, — qojaıyn áıelder jasaıtyn kúnániń zardapty saldarynyń biri osyndaı: olar kútýshileriniń kúńine aınalyp, jaǵymsyz da jıirkenishti isterin búrkemelep otyrýǵa májbúr bolady. Kamılla da tap osyndaı kepti bastan keshti: úıindegi bólmelerdiń birinde súıiktisimen qushaq qaýyshtyryp jatqan Leonellanyń bir emes, birneshe ret ústinen tústi, alaıda oǵan tipti renish bildirýge de batyly jetpedi, kerisinshe jigitin jasyryp tastaýǵa járdemdesip, Anselmonyń kórip qalmaýy úshin qolynan kelgenniń bárin jasap baqty. Alaıda, olardyń osyndaı aıla-amaldaryna qaramastan, bir joly Lotarıo álgi jigittiń ala tańda Anselmo úıinen shyǵyp bara jatqanyn baıqap qaldy; bunyń kim ekenin bilmegen ol áý basta kózime qos kóringen eken dep oılady; biraq, plashyn qaýsyrynyp alǵan álginiń asqan saqtyqpen, adymyn abaılaı basyp jylystap bara jatqanyn kórgende ańǵal boljamynan aınyp, basqa bir tujyrymǵa keldi: aqyr aıaǵynda Kamılla jol taýyp shyqpaǵanda bul tujyrymynyń saldarynan bári de ońalmastaı opyq jegen bolar edi. Leonellanyń bul dúnıede bar-joǵyn Lotarıo múldem umytyp ketken-di, sondyqtan Anselmonyń úıinen osyndaı mezgilsiz ýaqytta shyǵyp kele jatqan adamnyń Leonellaǵa kelýi múmkin-aý degen oı qaperine kirip te shyqpaǵan; sol arada ol ózine op-ońaı yńǵaı bergeni sekildi, bul joly da Kamılla kóńilshektik jasap, jyldam kóne qoıǵan eken dep túıdi, — jeńil júriske salynǵan jubaıdyń jaman qulyǵynan týyndaıtyn saldar osyndaı bolady: tipten sol jalynyp-jalpaıý, ýáde berý arqyly tar tósekte tabysýǵa qol jetkizgen ashynasynyń aldynda da qadiri qalmaıdy, óıtkeni ashynasy onyń basqa bireýmen tabysýy endigi jerde budan áldeqaıda jeńilge túsedi dep oılaıdy, sol sebepti bolmashy kúdiktiń ózi oǵan endi aqıqat shyndyq sekildi eles beredi. Osyny kórgen Lotarıo, shamasy, aqylyn joǵaltyp alsa kerek, ustamdy minezinen aırylyp, debdirep qaldy, óıtkeni janyn jegideı jegen joıqyn qyzǵanysh apshysyn qýyrǵan, Kamılladan qalaıda ósh alýǵa yntyqqan ol, — shyn máninde óziniń aldynda esh aıyp-kinásy bolmasa da, — bas qatyryp jatpaı, áli tóseginen de turyp úlgermegen Anselmoǵa júgirip barýdan basqa táýir de jóndem eshteńe oılap taba almady, sóıtip oǵan bylaı dep til qatty:

— Bilip qoı, Anselmo, ózińe aıtýǵa oqtalǵan bir sózimdi aıta almaı, ózimmen ózim arpalysyp, azapqa túsip júrgenime kóp kún boldy, endi ony senen jasyrar shamam joq jáne qaqym da joq. Bilip qoı, Kamılla esimdi qamal berilýge kóndi, qandaı shart qoısam da qabyldaýǵa daıyn. Bar shyndyqty ózińe osy kúnge sheıin aıtpaı kelgenimniń jalǵyz ǵana sebebi — bul onyń áıelderge tán ánsheıin qyltyń-syltyńy emes pe eken, óz ruqsatyń boıynsha bildire bastaǵan súıispenshilik sezimim shynaıy nárse me, sony synaqtan ótkizip, tekserý jaıyn oılastyryp júrgen joq pa eken, soǵan anyq kóz jetkizgim kelgen. Buǵan qosa, eger Kamılla adal jubaı bolsa jáne ekeýimiz oılaǵandaı izgi qasıetterdiń ıesi bolsa, onda ózine yntyzarlyq bildirgenimdi saǵan habarlaıtyn shyǵar dep oılaǵam, biraq onyń buǵan asyqpaı júrgenin kórip, bergen ýádesiniń jalǵan emestigin túsindim, — al maǵan ol kıim-keshegińdi saqtaıtyn bólmede (ras-aq: ózderi ádette dál osy bólmede tabysatyn), óziń taǵy bir jaqqa ketken kezde jolyǵysýǵa ýáde etti. Alaıda, ashýǵa erik berip, jedel túrde kek qaıtarýǵa kirispeı tura turýyńdy surar edim, óıtkeni ol ázirshe tek qıalmen ǵana kúná jasady, al ony is júzinde jasaǵansha oıy ózgerip, basqa arnaǵa aýytqýy, sóıtip álgi kúnáni opasyz pıǵylyna degen ókinish almastyrýy ábden múmkin ǵoı. Endeshe, osy kúnge sheıin árdaıym nemese árdaıym derlik aqyl-keńesimdi tyńdap kelseń, qazir ózińe aıtqaly otyrǵan taǵy bir keńesime qulaq sal: keıin bárin kózińmen kórip, kóńilge túıgennen keıin qandaı shara qoldanýyńa bolatyny jaıynda baısaldy baılam jasaýyń úshin muny jaqsylap esińde saqta. Ótken jolǵydaı, eki-úsh kúnge bir jaqqa baratynyńdy aıt ta, óziń kıim-keshek saqtaıtyn bólmege tyǵylyp qal, onda kilemder men basqa da múlikter turǵandyqtan osyǵan óte qolaıly oryn bop tabylady. Sol jerde ekeýimiz Kamıllanyń qandaı pıǵyl-nıette júrgenin óz kózimizben kóretin bolamyz, eger oıǵa alǵan isi opasyzdyq bolsa, solaı ekeninde shúbá joq, onda altyn basyńdy qorlaǵany úshin aıaýsyz jaza beretin, artyq sózge barmaıtyn, bárin aldyn-ala eskergen, aqylmen áreket etetin jendetke aınalýyńa bolady.

Lotarıonyń aıtqandary Anselmony ári tańǵaldyryp, ári tańdandyryp, tyǵyryqqa tirep qoıdy, óıtkeni mundaı áńgimeni endi estımin dep múldem kútpegen, — Lotarıonyń jalǵan úzdigýin jubaıy úzildi-kesildi tyıyp tastady dep oılap, tóbesi kókke eli jetpeı júrgen. Edenge kóz aýdarmaı qaraǵan qalpy uzaq otyrdy, sosyn aqyry:

— Sen naǵyz dos ekenińdi dáleldep berdiń, Lotarıo. Aqyl-keńesińdi buljytpaı oryndaıtyn bolam. Ne isteseń sony iste, biraq myna kútpegen jaǵdaıǵa oraı muny qupıada saqta, — dedi.

Lotarıo soǵan ýáde etti, biraq Anselmonyń úıinen shyqqan boıda-aq álgi aıtqandaryna ońbaı ókindi, munyń úlken aqymaqtyq bolǵanyn túsindi, óıtkeni osynsha qatygezdik pen jeksuryndyqqa barmaı-aq Kamılladan onyń ózi-aq kek ala alatyn edi. Ushqalaqtyǵy úshin ózin-ózi qarǵap-silep, ustamsyzdyǵy úshin tildedi, bul aǵattyqty qalaı jóndep, tyǵyryqtan jol tabý úshin qandaı amal jasaý keregin bilmeı daǵdardy. Aqyr sońynda Kamıllaǵa baryp bolǵan jaıdyń bárin aıtyp aıyptanǵandy jón kórdi; bunyń retin keltirý oǵan qıynǵa túsken joq — sol kúni-aq onymen ońasha júzdesti, ózderin eshkim tyńdap turmaǵanyna kóz jetkizip alǵan soń Kamılla bylaı dedi:

— Bilesiń be, janym Lotarıo, júregimniń qatty aýyryp, syzdap turǵany sonsha, osy qazir jarylyp ketetin sekildi, eger de aqı-taqı jarylmasa onda bir ǵajaptyń kómegimen ǵana aman qalýy múmkin. Beri qara: Leonellanyń arsyzdyqqa salynǵany sonsha, kóńildesin úıime alyp kelip túni boıy oınap-kúletindi shyǵardy, munysy meniń jaqsy atyma nuqsan keltirip júr, óıtkeni álgi jigittiń beımezgil ýaqytta úıimnen shyǵyp bara jatqanyn kórgenderdiń oıyna ne túrli kúmán kirýi múmkin ǵoı. Maǵan ásirese aýyr tıetini — ony ne jazalaı almaıtynym, ne ursyp-sóge almaıtynym, óıtkeni óz is-qylyqtarymyzdyń basy-qasynda júrgendikten onyń is-qylyǵy jaıynda jumǵan aýzymdy ashpaýǵa májbúr bolam, osynyń bári bir bálege bastaı ma dep qorqam.

Ony únsiz tyńdap otyrǵan Lotarıo áý basta munyń bárin Kamılla álginiń ózine emes, Leonellaǵa kelgenin dáleldemek bop kóz aldaý úshin qıystyryp otyr dep oılaǵan; alaıda Kamıllanyń qatty kúızelip, jylap, ózinen aqyl-keńes suraǵanyn kórgennen keıin oǵan qaltqysyz sendi, sengen soń burynǵydan da beter uıalyp, istegen isine qatty ókinish bildirdi. Sóıtse de, Kamılladan bekerden-beker kúıine bermeýin ótinip, Leonellanyń eserligin aýyzdyqtaýdyń bir jolyn oılap tabatynyn aıtty. Aqyr aıaǵynda Lotarıo degbirin qurtqan dúleı qyzǵanyshtan Anselmoǵa baryp bárin baıandap bergenin, sóıtip Kamıllanyń opasyzdyǵyna kóz jetkizý úshin, ekeýara kelisim boıynsha, onyń kıim saqtaıtyn bólmede jasyrynyp jatatynyn aıtty. Osynaý esalańdyǵyna keshirim etýin surap jalbarynyp, jaǵdaıdy qalaı qalpyna keltirýge bolatyny jaıynda, nágúmandyǵy saldarynan kirip ketken myna qıyr-shıyr shytyrmannan qalaı jol taýyp shyǵa alatyny jóninde keńes berýin ótindi.

Lotarıonyń aıtqandaryn estigen Kamılla ne derdi bilmedi, yzadan kúıip kete jazdap, ózi týraly osyndaı óreskel oıdyń jeteginde júrgeni úshin jáne oǵash ta ospadarsyz iske barǵany úshin Lotarıony jerden alyp, jerge salyp tildep, ádil de oryndy ókpe-renish bildirdi; alaıda áıeldiń aqyl-oıy tatymdy tujyrym jasaýǵa kelgende erkektiń aqyl-oıynan olqy túsip jatatynymen, jaqsylyqqa da, jamandyqqa da ún qatýǵa kelgende jaratylysyna tán qasıetine baılanysty odan alǵyrlaý bolǵandyqtan, Kamılla osynaý bir qaraǵanda syna qaǵylar sańylaý joqtaı kórinetin tyǵyryqtan shyǵar joldy qas pen kózdiń arasynda-aq tapty. Sóıtip, Lotarıoǵa Anselmo erteńine tap sol ózderi ýaǵdalasqan jerde tyǵylyp jatatyn bolsyn, sony qatań qadaǵala, dedi; sosyn osynaý jasyrynbaqtan ájetterine asatyn paıda tappaq oıy baryn, nátıjesinde bir-birimen alańsyz aımalasyp, qumar qandyrýǵa jol ashylatynyn qulaqqaǵys etti; arǵy oıyn aqyr aıaǵyna deıin ashpaǵan ol, Lotarıoǵa Anselmo tyǵylyp qalǵan kezde Leonellanyń shaqyrýymen ishke kirip, qoıylǵan suraqtarǵa Anselmonyń estip jatqanyn bilmeıtindeı keıipte jaýap berýi keregin ǵana eskertti. Lotarıo óziniń ári batylyraq, ári meılinshe saq áreket etýi úshin Kamılladan oıǵa alǵan isi jaıynda tolyǵyraq aıtyp berýin surap jalyna bastady.

— Saǵan áreket etýdiń keregi joq; qaıtalap aıtam, saǵan tek suraqtaryma jaýap berý ǵana qajet. — Mine, Kamıllanyń oǵan aıtqanynyń bar-joǵy osy ǵana boldy, óıtkeni ózine óte oraıly kóringen nıetin Lotarıonyń jaqtyrmaı tastaýynan, sóıtip tıimsizdeý basqa birdeńeni oılap taýyp, kirisip ketýinen qorqyp, oǵan óz jospary jaıynda aıtpaı tura turǵandy jón kórgen-di.

Budan soń Lotarıo ketip qaldy, al erteńine Anselmo derevnádaǵy tanysyna bara jatqan bop shyǵyp ketti de, qaıtyp kelip jasyrynyp qaldy — Kamılla men Leonella qolaıly jaǵdaıdy qarastyryp qoıǵandyqtan, bul oǵan qıyndyqqa túspedi.

Sóıtip, Anselmo tyǵylyp qaldy, tula boıyn aıryqsha tolqý bıledi: osy qazir kóz aldynda áldekimder ar-namysyn lastaı bastaıtynyn, qas qaǵym sát ótpeı-aq baǵa jetpes baılyǵyn — súıgen jary Kamıllany ol osylaı baǵalaıtyn — áldekimder alyp ketetinin kútip jatqan adam ǵana, shamasy, osyndaı tolǵanysty bastan keshse kerek. Anselmonyń tyǵylyp jatqanyna kámil senimdi Kamılla men Leonella kıim saqtaıtyn bólmege kelip kirdi; tabaldyryqtan attaı bere-aq Kamılla aýyr kúrsinip alyp bylaı dedi:

— Ah, meıirimdi Leonella! Raıymnan qaıtarýǵa tyrysyp áýre bola ma dep oıǵa alǵan isim jaıynda ózińe eshteńe aıtpaǵanmyn, sony qazir oryndaýǵa dátim jetpeı tur, qane, Anselmonyń qanjaryn alshy, qasıetsiz keýdeme qadashy ony! Jo-joq, tura tur, nege men bireýdiń kinásine bola qasiret shegýge tıispin? Eń aldymen, Lotarıonyń ardan jurdaı ádepsiz kózi boıymnan sonshalyqty ne tapqanyn, nege bulaısha aıaq asty batyrlyq kórsetip, qara nıet qushtarlyǵyn maǵan baıan etkenin, sóıtip óziniń dosyn masqarashylyqqa ushyratyp, meniń ar-namysymdy aıaqqa basqanyn bilgim keledi. Barshy terezege, Leonella, shaqyrshy ony, — qazir onyń kóshede turǵany anyq: arsyz tilegim qashan oryndalar eken dep tosyp turǵan shyǵar. Biraq, odan buryn meniń tilegim — qatygez bolǵanymen qasıetti tilegim oryndalar.

— Ah, qadirli hanym! — dep sarnap qoıa berdi ári ańǵarympaz, ári bárinen habardar Leonella. — Qanjar sizge ne kerek? Shynymen-aq ózińizdi ózińiz óltirgińiz kele me álde Lotarıony óltirmeksiz be? Biraq, qandaı jaǵdaıda da báribir ar-namysyńyz ben jaqsy atyńyzdy harap qylasyz. Odan da ishten tynyńyz da, osynaý azǵyndy ózimiz ońasha otyrǵanda tabaldyryqtan attatpańyz. Oılap kórińizshi, sınora, biz náýetek áıelmiz, al anaý er adam jáne onyń ústine áı-shaıǵa qaramaıtyn dókir bireý. Eger ol munda qushtarlyqtan kózi qaraýytyp, aram pıǵyl jetegimen kelgen bolsa, onda oıǵa alǵanyńyzdy oryndaımyn degenshe ózińiz úshin ólimnen de jaman bop shyǵatyn nıetin iske asyryp ta úlgerýi múmkin ǵoı. Áı, osy Anselmo myrzamdy-aı, anadaı aldamshyny úıinde erkinsitip qoıǵany nesi eken? Aıtalyq, sınora, ony óltirdińiz deıik, — menińshe, kózdep júrgenińiz de osy sıaqty, — sonda máıitti qaıtpekpiz?

— Ne isteımiz deısiń be? — dedi Kamılla. — Ony Anselmo jerlesin, — bul is oǵan kóńildi demalys sekildi kórinetin shyǵar, óıtkeni ol jerge óziniń masqarashylyǵyn kómedi ǵoı. Al, shaqyr endi ony munda, — qara nıeti úshin qaıtarylatyn kekti kesheýildete berýim — jubaıylyq adaldyqqa bergen sertime satqyndyq jasaýmen birdeı sekildi bop tur ózime.

Anselmo bárin estip turdy jáne Kamıllanyń ár sózinen ol jaıynda qanshalyqty teris oıda bolǵanyn túsinip turdy; al Lotarıony óltirýge anyq bekingenin ańǵarǵan kezde, mundaı isti boldyrmas úshin tyǵylǵan jerinen shyǵa kelip, boı kórsetýge oqtaldy, biraq eshteńeden shimirikpeıtin osynaý ójettik pen osynaý izgi nıetti sheshim nemen aıaqtalaryn bilýge degen qumarlyq ony kidirtip qoıdy, jeme-jemge kelgende ǵana shyǵyp, Kamıllaǵa toqtaý salarmyn dep uıǵardy.

Al, bul eki arada Kamılla ótirikten es-tústen aırylyp, talyp ketken boldy, sóıtip kereýetke gúrs etip qulaǵan kezinde Leonella shar ete qaldy da:

— Oıbaı, bul ne degen sumdyq! Qandaı baqytsyz sorly edim — jer betindegi tazalyqtyń jaýhary, izgi qasıetti jubaılardyń áýlıesi, ustamdylyqtyń qaıtalanbas úlgisi kóz aldymda dúnıeden ozǵaly jatyr ǵoı... — dep zar ılep jylaı bastady.

Buǵan qosymsha ol taǵy talaı nárseni aıtty, muny estigen jannyń bári de ony álemdegi eń janashyr jáne adal kútýshi, al hanymyn qýǵyn kórip júrgen jańa Penelopa dep oılap qalar edi. Kamılla kóp kúttirmeı-aq esin jıdy, basyn kóterip, jan-jaǵyna qaranǵan soń:

— Saǵan ne bolǵan, Leonella, kún astyndaǵy jáne aı astyndaǵy álemge bitken eń adal dosty nege shaqyrmaısyń munda? Asyqsańshy, barsańshy, júgirseńshi, ushsańshy, jaıbasarlyǵyń ashýymnyń kúshin azaıtyp jibermese neǵylsyn, arman etken ádil kegim qahar tógip, qarǵys aıtýmen seıilip ketpese neǵylsyn, — dedi.

— Baram, bara jatyrmyn, hanym, — dedi Leonella, — tek áýeli qanjaryńyzdy maǵan berińizshi, áıtpese men joq kezde birdeńe jasap qoıarsyz da, jaqyn-jýyqtaryńyz keıin ómir boıy jylaýmen óter.

— Oǵan qam jemeı-aq qoı, súıkimdi Leonella, men ondaı artyq iske barmaımyn, — dep qarsylyq bildirdi Kamılla. — Óz ar-namysymdy qorǵaýym, senińshe, essizdik ári aqylsyzdyq sıaqty kórinetin shyǵar, alaıda men, áýeli baqytsyzdyǵyna aıypty adamdy óltirýdiń ornyna, kirshiksiz taza bolsa da ózin-ózi ólimge qıǵan Lýkresıa emespin ǵoı. Iá, men ólemin, eger ózime laıyqty jaza sol bolsa, biraq áýeli qandaı da bir jeleý bermegenime qaramastan ospadarsyzdyq kórsetken, sóıtip kózimniń jasyn keptirmeı qoıǵan adamnyń sazaıyn tartqyzyp, odan kegimdi alyp ketýim kerek.

Leonella Lotarıony shaqyryp kelýge bara qoımaı uzaq jalyndyrdy, sóıtip aqyry ketti, ol joq kezde hanymy ózimen-ózi sóılesti:

— Jasaǵan-aı, jasaǵan-aı! Buryn da talaı qýyp salǵanymdaı, Lotarıony sol joly da qýyp jibergenim jón bolatyn edi ǵoı, ózimdi ardan bezgen, azǵyn áıel sanatyna qosýyna jol berip qoıǵanymdy qarashy, — ókinishke qaraı, qazir onda sondaı jeleý bar, — biraq bul oıynan qulantaza arylady áli-aq! Sóıtkenimde, sóz joq, jaqsy bolatyn edi. Biraq, qylmysty pıǵyl-nıetiniń aýany alyp barǵan jerden Lotarıo túk eshteńe bolmaǵandaı aman-saý shyqsa, ózimniń de kegim qaıtpas edi, jubaıymnyń da ar-namysy lasqa bylǵanǵan kúıi qalar edi. Haramı tilegi úshin ol satqyn ómirmen qosh aıtysýǵa tıis! Kamıllanyń kúıeýine degen adaldyǵyn saqtap qalǵanymen qoımaı, onyń namysyn qorlaýǵa talpynǵan adamnan ósh alǵanynan zıaly qaýym habardar bolsyn (eger zıaly qaýym bul jaıynda qashan da bolsa bir bilse). Sóıte turǵanymen, Anselmony qulaǵdar etip qoıǵanym da artyq etpeıtin edi dep oılaımyn. Biraq, bul jaıynda derevnáǵa joldaǵan hatymda emeýrin jasadym emes pe, al onyń qulaqqaǵys etken qaýpimniń aldyn alýǵa asyqpaǵan sebebi, sirá, meıirban da aqjúrek adam bolýy sebepti synnan ótken dosynyń óz ar-namysyna zardap keltiretindeı isti oılastyryp júrgenine sene almaǵanynan jáne sengisi de kelmegeninen ǵoı deımin. Tipti ózim de buǵan kópke deıin mán bermeı keldim ǵoı, syılap-qurmetteıtinine sendirip baǵýdyń, baǵaly syılyqtar berýdiń, egil-tegil kóz jasynyń astarynda aram pıǵyly jatqanyn baıqamasam, bálkim, mán bermes te edim. Biraq, bundaı áńgimeniń qazir qajeti ne? Batyl sheshim bireýdiń keńesine muqtaj bola ma? Árıne, muqtaj emes. Endeshe, saqtan, satqyndyq, daıyn bol, yza-kek! Kir ishke, opasyz, jaqynda bermen, ól, aram qat, odan soń ne bolsa o bolsyn! Kóktegi qudiret ózimdi jubaı etip qosqan jannyń qushaǵyna pák qalpymda kirdim, endi odan pák qalpymda shyǵýǵa tıispin, — ol da az: onyń qushaǵynan ózimniń beıkúná qanym men jer-álemde buryn kóz kórip, qulaq estimegen zulym dostyń aram qanyna malshynyp shyǵatyn bolam.

Munyń bárin ol jalań qanjardy qolyna ustaǵan kúıi bólme ishin árli-berli kezip júrip, sóz arasynda oıǵa kelmeıtin oqys qımyldar jasaı júrip jáne sezimge shekten tys berile júrip aıtty — muny kórip turǵan adam ony aqyl-esinen aırylǵan bireýge balar edi, názik jandy áıel emes, oılaǵan isin oryndamaı tynbaıtyn naǵyz qansúrek dep qalar edi.

Kilemniń tasasynda turǵan Anselmo bárin kórip, bárine tańyrqanýmen boldy, sol arada oǵan osy kórgenderi men estigenderi budan da góri aýqymdyraq kúmándi seıiltýge jarap qalatyndaı sezildi, sóıtip, áldenendeı bir shetin oqıǵanyń oryn alýynan qoryqqan ol Lotarıonyń kelýine baılanysty jasalatyn tájirıbeni tyıyp tastaýǵa beıil berdi. Osyǵan bekingen Anselmo tyǵylǵan jerinen atyp shyǵyp, jubaıyn qushaǵyna alyp, jubatýǵa oqtalǵan da edi, biraq Leonellanyń Lotarıony qolynan jetektep kirip kele jatqanyn kózi shalyp eriksiz irkilip qaldy. Al, Kamılla bolsa, Lotarıony kórgen boıda-aq qanjarmen edenge shekti belgileıtin syzyq syzyp, bylaı dedi:

— Lotarıo! Saǵan aıtarym mynaý: eger myna shekten attaıtyn bolsań nemese oǵan sál de bolsa jaqyndaıtyn bolsań, onda sol nıetińdi baıqap qalǵan sátimde-aq myna qanjardy keýdeme qadaımyn! Endi sen jaýap retinde áldene aıtyp úlgergenińshe, saǵan ózim birer aýyz sóz aıtqym kelip tur, odan soń qalaı hosh kórseń, solaı jaýap bere jatarsyń. Birinshiden, Lotarıo, sen óziń kúıeýim Anselmony bilesiń be jáne ony qalaı baǵalaısyń, sony aıtsań, al ekinshiden, sen óziń meni bilesiń be, sony aıtyp berseń. Qane, jaýap ber, uıalma jáne qandaı jaýap qaıtaram dep oılanyp turyp alma, óıtkeni suraqtarym qıyn emes.

Kamıllanyń ne istemek oıy baryn áý bastan, Anselmony jasyryp tastaýǵa tapsyrma bergen kezinde-aq, sezip-bilýine Lotarıonyń suńǵylalyǵy jetetin; sondyqtan birden Kamıllanyń yńǵaıyna kóship, tapqyr da utqyr jaýap qaıtara bastady, sóıtip ekeýiniń asqan sheber oıynyna baılanysty osynaý ótirikti aqıqat shyndyq retinde qabyldamaý esh múmkin emes-ti; al, onyń Kamıllaǵa qaıtarǵan jaýaby mynandaı boldy:

— Aıaýly Kamılla, meni munda shaqyrǵanyńda kózdegen maqsatyma múldem mańaılaspaıtyn nárseler jaıynda jaýap alady eken dep áste oılamaǵam. Eger bermek bolǵan syılyǵyńdy keıinge qaldyrýǵa nıet qylsań, onda áý bastan dámelendirmeı-aq qoıǵanyń jón edi, óıtkeni úmitiń neǵurlym kóbirek bolsa, arman etkeniń de soǵurlym úzdiktire túspek. Biraq, saýaldaryma jaýap qaıtarýdan qashqaqtaıdy dep oılap qalmaýyń úshin, onyń bárine de jaýap beremin: ıá, jubaıyń Anselmony bilemin, bir-birimizdi bala kezden bilemiz, biraq qandaı ǵalamat jańsaq basý bolsyn qashan da aqtap alýǵa ázir mahabbattyń sybyr-kúbiri boıynsha jasaǵan jamandyǵyma ózim kýágerlik etpesim úshin ózińe jaqsy málim dostyǵymyz jaıynda saǵan birdeńe aıtyp jatpaımyn. Men seni de bilemin, oǵan qandaı qymbat bolsań maǵan da sondaısyń: sebebi, izgi qasıetter ıesi bolmasań dvorándyq paryzyma eshqashan qıanat jasamas em jáne qazir ózim mahabbattyń, osynaý áleýetti qaskóıdiń, sybyr-kúbiri boıynsha mansuq etip otyrǵan shynaıy dostyqtyń qasterli qaǵıdalaryna qarsy áreketke barmas em.

— Eger muny moıyndasań, shynaıy mahabbattan sadaǵa ketkir súmelek, — dedi Kamılla, — meniń aldyma qaı betińmen kelip tursyń? Men, óziń de jaqsy biletindeı, dosyńnyń qarap otyratyn aınasy emes pe edim? Ony qanshalyqty jazyqsyz jábirlep júrgenińdi kórýiń úshin júzine demil-demil kóz salyp qoısań netti? Biraq, men qandaı baqytsyz edim! Óıtkeni, dostyq paryz aldyndaǵy jaýapkershiligińdi jyly jaýyp qoıýyńa ne túrtki bolǵanyn shamalaý da onsha qıyn emes: sirá, meni áldenendeı bir ádepsizdikke bardy dep oılaý kerek shyǵar, — men muny uıatsyzdyq dep ataı almas edim, sebebi munda aldyn-ala oılanyp istelgen eshteńe bolǵan emes, áldenendeı bir aǵattyq qana jiberilýi múmkin, ádette áıelder qaýip eter dáneńe joqtyǵyn bilgen kezde ańǵyrttyǵy saldarynan osyndaı aǵattyqqa urynyp jatady. Shynynda da, aıtshy óziń, opasyz: jalbarynyshty lepesińe jaýap retinde pasyq pıǵylyńnyń júzege asýyna záredeı bolsa da úmit ushqyndatatyn bir aýyz sóz aıttym ba nemese belgi berdim be saǵan? Súıispenshilik sózderińdi túkke alǵysyz etip ájýalap, barynsha qatygezdikpen jáne qataldyqpen minep-sókpegen kezim boldy ma? Aýzyńnan aǵyl-tegil aqtarylǵan kóp sózdiń eń quryǵanda bireýine senip pe edim, sol aıtqan sózderińnen de kóp syılyqtaryńnyń eń bolmaǵanda bireýine qol sozyp pa edim? Degenmen de, eger úmit úkisi jelbiremese mahabbat jaıyndaǵy tátti qıaldyń jeteginde uzaq ýaqyt júrýge bolmaıdy ǵoı dep oılaımyn, sol sebepti seniń esersoqtyǵyń úshin ózim jaýap bermekpin, óıtkeni, óz tarapymnan jiberilgen áldenendeı bir ańdaýsyzdyq maǵan degen tótenshe yqylasyńa osy ýaqytqa sheıin súıeý bop kelgeni anyq, — mine sol úshin ózimdi jazalap, seniń aıybyń úshin ózim qurban bolǵym keledi. Eger ózime ózim osynsha raqymsyz bolsam, saǵan da basqasha bola almaıtynymdy túsinýiń úshin, óziń qolyńnan kelgeninshe qorlap bitken, sondaı-aq aram nıetińe des berip, dámelendiretin jaılardan boı tartýǵa, — shamasy, aqyry boı tarta almaǵanym ǵoı, — bar ynty-shyntymdy salmaýym saldarynan ózim de qorlaýǵa úles qosqan, aqpeıil de aqjúrek jubaıymnyń jábirlengen ar-namysy jolyna shalmaq qurbandyǵymnyń kýási bolǵanyńdy qalaımyn. Qaıtalap aıtam: seniń oıyńda osyndaı oǵash armannyń ornyǵýyna ańǵaldyǵym sebep boldy ma degen kúdik meni ásirese qatty kúıindiredi, mine tap osy úshin ǵana ózimdi óz qolymmen jazaǵa tartqym keledi, óıtkeni maǵan basqa bireý jendettik jasasa, onda aıybymnyń aýyzdan aýyzǵa tarap keteri haq. Biraq, men tek ózim ǵana o dúnıelik bolyp qoımaı, ólse ǵana kek alý armanym oryndalatyn adamdy da ózimmen birge ala ketkim keledi; bul — meni kúndiz kúlki, túnde uıqydan aıyrǵan kek, óıtkeni, men qandaı jolmen bolsyn qaıtarylǵan kekti týralyǵyn aıtatyn tórelik taǵaıyndaǵan jaza dep bilem jáne ony oryndaýǵa ózimdi osyndaı toryǵýǵa tap qylǵan adam túk te qarsy tura almaıdy!

Aıaq asty qubylyp, qabaǵyn qars túıip, qolyndaǵy qanjaryn tik kóterip alǵan ol keýdesine kirsh etkize qadamaq nıetpen Lotarıoǵa tura umtyldy, muny kórgen anaý bul Kamıllanyń oıyny álde shyny ekenin bilmeı ańtarylyp qaldy, óıtkeni onyń soqqysyn darytpaý úshin bar eptiligi men kúsh-qaıratyn jumsaýyna týra kelgen-di. Kamılla bolsa, osynaý alabóten oıyndy esh qysylyp-qymtyrylmaı erkin oınady jáne jeligip alǵany sonsha, osy ótiriktiń bárin shyndyq boıaýyna shylaý maqsatynda ony óz qanymen qyzartýdan da taıynbaıtynyn baıqatty, óıtkeni Lotarıoǵa qanjar sala almaıtynyna kózi jetkennen keıin nemese kózi jetkendeı túr jasaǵannan keıin:

— Zańdy tilegimniń aqyr aıaǵyna deıin júzege asýyna taǵdyr-talaıym oń qabaq tanytpaı tur, biraq ol qanshalyqty qudiretti bolǵanymen bul oıymdy jartylaı bolsa da iske asyrýǵa kedergi keltire almaıdy! — dedi.

Sony aıtyp, julqynyp, Lotarıodan qolyn bosatyp aldy da, qanjardyń ushyn óz denesine qaraı baǵyttap, biraq jaraqat asa tereń bolmaýyn qadaǵalap, ony sol jaq búıirine, ıyqtan sál tómendeý jerge qadady, sóıtti de esten tanyp qalǵandaı keıipte edenge qulap tústi.

Qanǵa bylǵanyp edende sulap jatqan Kamıllaǵa qarap qalǵan Leonella men Lotarıo tańǵalyp-tańyrqanýmen boldy: shyny osy ekenin álde qur aldaýsyratyp jatqanyn olar áli túsine almaǵan-dy. Úreıi ushqan Lotarıo Kamıllanyń qasyna júgirip bardy, biraq jaraqattan keler qaýip joǵyn kórip sabasyna tústi de, súıkimdi Kamıllanyń zerektigine, tapqyrlyǵy men aqyldylyǵyna taǵy da taǵy qaıran boldy; sóıtip, bul arada ózin qalaı ustaýy keregin esine alyp, quddy bir Kamılla marqum bop ketkendeı ókire jylap, ózine de, ony osyndaı taqsiret tartýǵa jetkizgen janǵa da qarǵys sózdi qardaı boratty. Anselmo dosy bárin estip turǵanyn biletindikten, onyń ne túrli sumdyqty aıtqany sonsha, bul sózge qulaq salǵandar, tipti Kamıllanyń dúnıeden qaıtqanynan habardar bolǵan kúnniń ózinde de, odan góri buǵan kóbirek janashyrlyq bildirer edi. Leonella Kamıllany kóterip alyp, kereýetke aparyp jatqyzdy; sosyn Lotarıodan súıikti hanymyn jan balasyna bildirmeı jasyryn emdep jazatyn dáriger tabýyn surap jalyndy, odan soń hanymy saýyǵyp shyqqansha qaıtyp orala qalsa, Anselmoǵa Kamıllanyń jaraqaty jaıynda ne aıtsa bolatyny jóninde keńes berýin ótindi. Lotarıo oǵan qalaı uıǵarsań, solaı jaýap ber degendi aıtty, — qazir jóndem keńes bere alatyn halde emestigin, odan jalǵyz ǵana ótinishi — qandy tezirek toqtatýyn suraıtynyn, óıtkeni ózi jurttyń kózinen joǵalmaq oıy baryn málim etti, — sóıtti de, qatty qaıǵyryp, ýaıymǵa batqan adamnyń keıpinde bólmeden shyǵyp ketti. Eshkim kórmeıtin ońashaǵa shyqqannan keıin ol Kamıllanyń aıla-sharǵysyna jáne Leonella isteriniń qalaısha boıamasyz, barynsha tabıǵı bop kóringenine tańyrqaýy taýsylmaı, ústi-ústine shoqyna bastady. Anselmonyń endi jubaıyn Porsıanyń ózimen teńestiretinine ol kámil senimdi edi, sondyqtan shyndyqtyń qos jaýyrynyn birdeı jerge tıgizgen ótiriktiń buryn-sońdy bolyp kórmegen jeńisin birge atap ótý úshin onymen kezdespekke asyqty.

Sol eki arada Leonella hanymynyń qanyn toqtatty, — onyń qany oılastyrylǵan istiń shyndyqqa uqsas bop shyǵýyna dálme-dál jetetindeı mólsherde ǵana aqqan bolatyn, — sosyn jaraqatty sharappen shaıdy da, muqıat túrde baılap tastady; osy sharýany atqara júrip aıtqan sózderiniń ózi-aq, eger bul jerde budan buryn basqa bir aýyz sóz aıtylmaǵan kúnde de, jubaıy — izgi qasıetterdiń qaınar bulaǵy ekenine Anselmony ábden ılandyrýǵa jetip jatatyn. Leonellanyń lepesine Kamıllanyń óz lepesi de qosaqtaldy, — ol ózin qorqaq, qoıanjúrek dep atady, óıtkeni, ábden yǵyr qylǵan tirshilikpen qosh aıtyspaqqa nıet qylǵanymmen, jeme-jemge kelgende rýhymnyń beriktiginen aırylyp qaldym, dedi. Sosyn kútýshisinen bolǵan oqıǵa jaıynda ardaqty jubaıyna habarlaýdyń qajeti bar-joǵyn surady; anaý aıtpaı-aq qoıǵany jón dep tapty, óıtkeni onyń Lotarıodan kek alýdy maqsat tutýy múmkin, al bul onyń óz basy úshin óte qaterli is bop tabylady, — qamqor áıel kúıeýin shataqqa aıdap salmaıdy, kerisinshe, ony qolynan kelgeninshe ustap qalýǵa tyrysady, dedi. Kamılla oǵan keńesi kóńiline qonatynyn, dál solaı isteıtinin, biraq baıqalmaı qalmaıtyny kámil myna jaraqattyń jaıyn Anselmoǵa qalaı túsindirýge bolatynyn oılastyrý kerektigin aıtty; Leonella bolsa, buǵan jaýap retinde óziniń qaljyńdap bolsa da ótirik aıta almaıtynyn málim etti.

— Al meni aıta alady deımisiń, bıkesh-aý? — dep daýystap jiberdi Kamılla. — Tipti ómir súrer-súrmesim soǵan tirelip turǵan kúnde de, báribir, ne oıdan shyǵarýǵa, ne jalǵan kýálik etýge dátim jetpes edi. Sondyqtan, aldap-sýlap qutylý qolymyzdan kelmeıtindikten, ótirik soǵyp aıypty bolǵansha, bárin jasyrmaı baıandap bergenimiz durys.

— Qapa bolmańyz, sınora, — dep jubatty ony Leonella, — erteń tańerteńge deıin ne aıtý keregin oılap tabarmyn, onyń ústine jaraqatyńyz da ol ańǵara qoıatyndaı jerde emes, jaratqan ıemiz janashyrlyq bildirip, aq tileý, adal nıetimizge qoldaý kórsetpes deımisiń. Sabyr etińiz, hanym, qutyńyz qashyp otyrǵanyn myrzam baıqap qoımasy úshin sabańyzǵa túsińiz, al qalǵanyn ózime jáne izgi tilekterge qashan da oń kózben qaraıtyn jaratqanǵa tapsyryńyz.

Ar-namysyn múrdem ketirý tragedıasyn oınap jatqandardy Anselmo bar yqylas-zeıinin sala tyńdap, tamashalap turdy, oıynǵa qatysýshylardyń óz rólderin erekshe qulshynys, shynaıy yqylaspen oryndaǵandary sonsha, beınelep jatqan keıipkerleri bulardyń tap sol ózderi sekildenip ketti. Anselmo úıden shyǵyp, meıirban dosy Lotarıomen júzdesip, jubaıynyń beriktigin synaqqa salý arqyly tapqan baǵa jetpes injý-marjanyna birge qýaný úshin kesh túsýin taǵatsyzdana kútti. Kamılla men Leonella onyń úıden shyǵyp ketýine qolaıly jaǵdaı týdyryp, ol muny tıimdi paıdalana qoıdy, sóıtip úıden shyqqan boıda Lotarıoǵa tartty; ekeýi aqyry jolyqty, jolyqqan kezdegi onyń dosyn qalaı qushaqtaǵanyn, qýanyshyn qalaı jetkizgenin jáne Kamıllany qalaı jer-kókke syıǵyzbaı dáriptegenin aıtyp berýge adamzat tili dármensiz. Lotarıo ony selqos tyńdady, óıtkeni dosynyń qanshalyqty turpaıy túrde aldanyp júrgeni jáne óziniń oǵan qanshalyqty qıanat jasaǵany jaıynda oı keship ketken-di; Anselmo Lotarıonyń qýanbaǵanyn kórip turǵanymen, bunysyn Kamıllany jaralanǵan halde qaldyryp ketkenine jáne osynaý baqytsyzdyqqa ózin kináli sanaıtynyna jorydy; sondyqtan Anselmo, aıta ketken jón, Lotarıonyń Kamılla jaıynda alańdamaýyna bolatynyn, óıtkeni ózinen jasyryp qalǵysy keletinderine qaraǵanda, jaraqatynyń qaýipsiz ekenine kámil senetinin málim etti, — olaı bolsa, qorqatyn dáneńe joq, birge qýanyp, kóńildenýi kerek, sebebi onyń aılakerligi men deldaldyǵy ony, Anselmony, jan raqatynyń eń joǵarǵy shyńyna shyǵardy, dedi; endi óziniń, Anselmonyń, jubaıyna arnap óleń jazýdan basqa eshteńemen shuǵyldanǵysy kelmeıtinin, Kamıllanyń keıindeý órbıtin urpaqtar qaperinen oryn alýyn qalaıtynyn habarlady. Lotarıo onyń bul izgi nıetin maquldap, osynaý ǵajaıyp eskertkishti turǵyzýǵa ózi de úles qosatynyn aıtty.

Anselmo osyndaı tańyrqaýǵa turarlyq túrde aldaýǵa ushyrady; shańyraǵyna ataq-abyroıyn asyratyn baǵbandy engizdim dep oılaǵan ol, ar-namysyn kúlge aınaldyrǵan tajaldy engizdi. Kamılla Lotarıony qarsy alǵan kezde júzi qońyraıǵanymen, júregi qońyraýlatyp turatyn boldy. Bul aldaý áldeneshe aıǵa sozyldy, sonan soń Fortýna aqyry syrtyn berdi, nátıjesinde soǵan sheıin asqan sheberlikpen búrkemelenip kelgen azǵyndyq áshkerelenip, Anselmo párýaısyz áýestigi úshin jan tapsyrdy.

HHHÚ taraý

Bul taraýda Don Kıhottyń qyzyl sharap quıylǵan mestermen ólispeı-berispeıtin qyrǵyn shaıqasy jóninde aıtylady jáne Párýaısyz áýestik jaıyndaǵy hıkaıat támamdalady

Hıkaıanyń aıaqtalýyna az ǵana qalǵanda Don Kıhot demalyp jatqan sholannan úreıi ushyp úrgelektengen Sancho Pansa aıqaıyn sala atyp shyqty:

— Munda kelińizder jyldam, senorlar, kómektesińizder qojaıynyma, — qojaıynym ólispeı-berispeıtin aıaýsyz aıqasqa túsip jatyr: ózim óz bolǵaly mundaıdy eshqashan kórgen de, bilgen de emen. Álgi dáýdi, senora prınsessa Mıkomıkonanyń dushpanyn, shaýyp kep qalǵanda basy qarbyzdaı domalap ketti, ollahı shynym!

— Óı, ne dep tursyń, baýyrym? — dep daýystap jiberdi, oqýyn úzgen sváshennık. — Esiń durys pa ózińniń, Sancho? Dáý osy aradan eki myń mıl alysta emes pe, ol qaıdan shyqqan báleket?

Osy mezgilde sholan jaqtan satyr-gútir dybystar men Don Kıhottyń:

— Turǵan ornyńnan tyrp etpe, ury-qary, qaraqshy, qorqaq! Endi menen qutyla almaısyń, narkeskenińnen de endi saǵan qaıyr joq! — degen daýysy estildi.

Osy sózderdi aıtqan kezde ol, shamasy, semserimen qabyrǵany bar kúshpen salyp jibergen bolsa kerek. Sancho bylaı dedi:

— Aý, neǵyp tursyzdar ańqıyp, — ne tóbelesip jatqandardy ajyratyńyzdar, ne qojaıynyma kómektesińizder. Biraq buǵan qajettilik te joq qoı deımin, óıtkeni dáýdiń tyrapaı asqany sózsiz, endigi ol jaratqannyń aldynda aramza isterge toly ómiri jaıynda esep berip te jatqan shyǵar. Olaı dep turǵanym, qany sýdaı aqqanyn, sharap quıylǵan torsyq sekildi dyǵal basynyń qalaı ushyp túskenin óz kózimmen kórgem.

— Alda ǵana sorym-aı! — dep sol arada beket ustaýshy aıqaılap jiberdi. — Ana anturǵan Don Kıhot bas jaǵyndaǵy qyzyl sharap quıylǵan mestiń birin tesip jibergen ǵoı, al myna keshshe tógilgen sharapty qan dep oılaǵan!

Osy sózdi aıtqan ol sholanǵa baryp kirdi, qalǵandary sońynan ilesti, sol sát olardyń aldynan adam aıtsa nanǵysyz álem-jálem qıapattaǵy Don Kıhot shyǵa keldi. Ústinde jalǵyz kóılek qana eken, sholaqtyǵy sonsha, qara sanyna ázer jetedi, al art jaǵy tipti bes-alty elideı qysqa kórindi; sıdıǵan uzyn, júndes sıraqtary jýylmaǵanyna kóp bolǵanyn jarıa qyp tur; basyna beketshiniń maı sińdi qyzǵyltym túngi telpegin kıipti, sol qolyna Sanchonyń esine qaıdaǵy-jaıdaǵyny salatyn kórpeni orap alypty, al oń qolyna semserin ustaǵan, onysyn ońdy-soldy suqqylaıdy ári ózi quddy dáýmen aıqasyp júrgendeı qoqılana sóılep qoıady. Eń jaqsysy, kóziniń jumyq bolǵany boldy, óıtkeni ol uıqy qushaǵynda edi, dáýmen túsinde saıysyp jatqan: bastan keshpek shytyrman oqıǵalaryn kóz aldyna aıqyn elestetkeni sonsha, ózin Mıkomıkona koróldigine kelip jetkendeı, sóıtip dushpanymen aıqasqa kiriskendeı sezingen edi; sóıtip, dáýge semser siltep júrmin dep oılap, mesterdiń bárin teskilep tastaǵan-dy, nátıjesinde sholannyń ishi kól-kósir sharaptan kólkip jatqan. Sony kórgen beketshiniń qutyrynyp ketkeni sonshalyq, Don Kıhotqa tura umtylyp, ony tómpeshtiń astyna ala bastady, eger Kardeno men sváshennık ara túspegende Don Kıhottyń dáýmen shaıqasy máńgilikke aıaqtalǵan bolar edi, al beıshara rysar tipti sonyń ózinde de uıqysynan oıanǵan joq; aqyry shashtaraz baryp qudyqtan úlken qazanǵa toltyryp salqyn sý quıyp ákeldi de, ony basynan aıaǵyna deıin malshyndyrdy, Don Kıhot sodan keıin ǵana oıandy, biraq uıqyly-oıaý kúıde óziniń qandaı keıipte ekenin baıqamady. Doroteıa bolsa, onyń sholaq ta jeńil-jelpi kıimin baıqap qalyp, dosy men dushpanynyń arasyndaǵy shaıqasty qyzyqtamaı-aq qoıýdy uıǵarǵan.

Sancho edennen dáýdiń basyn izdep, qaramaǵan jeri qalmaı, aqyry tappaǵan soń bylaı dedi:

— Bul úısymaqty bilem — úı emes, baryp turǵan jyn-shaıtannyń ordasy. Ótken joly tap osy arada beımálim bireý al kep uryp, al kep uryp áńki-táńkimdi shyǵardy, — al, sonyń kim ekenin ózim osy kúnge sheıin kórgen emen, — qazir endi bas joǵalyp otyr, aý ony qalaı shaýyp túsirgenin óz kózimmen kórdim emes pe: qan degen shelektep aqty ǵoı.

— Aý, sen qaıdaǵy qandy, qaıdaǵy shelekti aıtyp tursyń, jaratqan ıemiz ben qasıetti áýlıelerdiń jekkórinishti jetimegi-aý? — dep aıqaılap jiberdi beketshi. — Eı, sen óziń kórip tur emespisiń, alaıaq-aý, qannyń mesteri tesilgen shelekterden aǵyp jatqanyn, — joǵa, durysynda, kerisinshe bolyp jatyr degim kelip edi, — myna aradaǵy dúnıeniń bári qyzyl sharapta qalqyp júr, mesterdi teskenniń jany da tozaqta tap osylaı qalqyp júrgeı!

— Túk túsinsem buıyrmasyn, — dep jaýap qatty Sancho, — biletinim tek, sol basty izdep tappasam, eń baqytsyz adam ózim bolmaqpyn, óıtkeni graftyqqa jetem degen armanym sýǵa batqan tuzdaı iz-túzsiz joǵalmaq.

Oıaý júrgen Sancho uıqtap júrgen Don Kıhottan da jaman boldy — myrzasy bergen ýádege bar yqylas-peıilimen uıyp qalǵany baıqalady. Qojaıynynyń eserligi men atqosshysynyń jaıbaraqattyǵy beketshiniń jynyn keltirdi, sóıtken soń, endi bular menen ońaılyqpen qutylmaıdy, ótken jolǵydaı túk tólemeı ketip qala almaıdy, dep qarǵanyp-silendi, — bul joly rysarlyqtyń aıryqsha quqy degenniń olarǵa kómegi bolmaıdy, ótken jolǵyǵa da, osy jolǵyǵa da tóleıdi, oǵan qosa, jyrtylǵan mesterge jasalatyn jamaýdyń da ótemin qaıtarady, dedi.

Sváshennık Don Kıhotty qolynan ustap turǵan, sondyqtan anaý shytyrman oqıǵa aıaqtalǵan eken, qarsy aldymda prınsessa Mıkomıkona tur eken dep oılap qalyp, sváshennıktiń aldyna tizerleı ketti de, bylaı dep ún qatty:

— Qudiretińizge quldyq, izgi júrekti jáne dańqty senora, osynaý jıirkenishti jannyń ózińizge endi eshqandaı jábir kórsete almaıtynyna sene berińiz. Al, ózim bolsam, bergen sertimnen endi azatpyn dep sanaýyma bolady, óıtkeni jasaǵan ıemizdiń jarylqaýy men bir sol úshin ǵana tirshilik etip, tynys alyp júrgen súıiktimniń qamqorlyǵy arqasynda, ol sertimdi kádimgideı ǵyp oryndap shyqtym.

— Ne dep edim sizderge? — dep aıqaılap jiberdi bul sózderdi estigen Sancho. — Mas emes edim ǵoı, eshqandaı. Sybaǵasyn bergen ǵoı dáýge qojaıynym, olla-billá! Qysqasy, istiń beti beri qarady, graftyǵym da uzamaı qolyma tıip qalar!

Myrzasy men malaıynyń — ekeýiniń birdeı sandyraqtap turǵanyna kim kúlmeıdi deısiń? Bári de kúldi, tek beketshi ǵana kúlmeı, bulardy qarǵap-sileýmen boldy. Aqyr sońynda sváshennık, Kardeno men shashtaraz úsheýi qatty sharshap-qaljyraǵan Don Kıhotty áke-kókelep júrip tósegine qaıta jatqyzdy, anaý jatqan boıda uıqtap ketti. Ony uıqysyn qandyrsyn dep sol jerde qaldyrǵan olar dáýdiń basyn aqyry taba almaǵan Sanchonyń kóńilin jubatý úshin esik aldyna shyqty. Alaıda, odan góri mesteriniń mezgilinen buryn opat bolǵanyna opynyp, ólsheýsiz qaıǵyǵa batqan beketshini jubatý qıynǵa tústi. Al, beketshiniń áıeli bolsa, ol da baqyryp-shaqyryp, zaryn tógip jatyr edi:

— Osy bir kezbe rysar úıime jamandyqtan basqa eshteńe ákelgen joq, jelkemniń shuqyry ǵana kóretin kisi eken ózi — sonshalyqty shyǵynǵa batyrdy meni! Ótken joly túnemege aqyry túk eshteńe tólemesten taıyp turdy: ózine berilgen, atqosshysyna berilgen, atyna berilgen jáne esegine berilgen nárselerge — keshki asqa da, tósek-orynǵa da, sabanǵa da, sulyǵa da ótem jasamaı ketti: men rysarmyn, shytyrman oqıǵa izdeımin, deıdi (sondaı oqıǵalarǵa shyrmatylyp, shyǵa almaı qalǵyr — ózi de, dúnıedegi shytyrman oqıǵa izdeýshi ataýlynyń bári de!), sondyqtan tóleýge mindetti emespin, kezbe rysarlar qaýymynyń erejesinde solaı jazylǵan, dep shaınaıdy. Odan soń maǵan myna senor keldi, — taǵy da bári álginiń qyrsyǵynan, — quıryǵymdy surap áketti de, julym-julym qyp búldirip qaıtyp ákeldi, endi ony kúıeýim óz qajetine jóndep paıdalana da almaıdy. Osynyń bári azdaı, mesterimdi teskilep, ishindegi sharabyn aǵyzyp jiberý degen ne sumdyq, qanyn solaı aǵyzyp jibergeı-daǵy bireý! Meıli ne qylsa da erki bilsin, biraq, áke-sheshemniń asyl beınelerimen ant eteıin, ol maǵan soqyr tıynyma sheıin sanap beretin bolady, áıtpese atymdy basqa qoıyńdar, óz ata-anamnyń qyzy bolmaı-aq keteıin!

Beket ustaýshynyń ashý men yzaǵa erik bergen áıeli mine osylaı degen edi, al meıirban kútýshisi Marıtornes ony qoshtap-qýattaýmen boldy. Qyzy áredik-áredik myrs etip kúlgeni bolmasa, túk ún qatqan joq. Mester men sharapqa qatysty zıannyń, ásirese bul jerde aıryqsha baǵalanatyn quıryqtyń búlinýine baılanysty shyǵynnyń bárin tolyq óteýge ýáde bergen sváshennık daý-damaıdy tyıdy. Doroteıa Sancho Pansany jubatyp, myrzasynyń dáýdiń basyn alǵany dáleldense, onda koróldiginde tynyshtyq ornaǵan boıda oǵan eń táýir graftyqty beretinin málim etti. Sancho buǵan qatty qýanyp, dáýdiń basyn kórgeni ras ekenin, tipti mynadaı bir ereksheligin: bastyń saqaly belýardan keletinin de esinde saqtap qalǵanyn aıtyp, prınsessany sendire bastady, al onyń joǵalyp ketýiniń jalǵyz ǵana sebebi, bul úıdegi oqıǵalardyń bárine sıqyrlaý men kóz baılaý aralasady, dedi; oǵan bul, Sancho, ótken joly kóz jetkizipti. Doroteıa ózi de solaı oılaıtynyn, beker-bos kúızele bermeýi keregin, bári de oıdaǵydaı bolatynyn aıtty.

Sóıtip, báriniń kóńili birlegen kezde sváshennık hıkaıatty aıaǵyna deıin oqyp shyǵýǵa usynys bildirdi, óıtkeni az-aq qalypty. Kardeno, Doroteıa jáne basqalary odan oqyp shyǵýyn ótindi. Sóıtken soń, jınalǵandardy raqatqa batyrý úshin jáne ózi de lázzat alý úshin ol hıkaıatty oqýǵa qaıta kiristi, al hıkaıat myna jerden úzilgen bolatyn:

Sóıtip, Kamıllanyń kórgendiligi men ádeptiligine kóz jetkizgen Anselmo qamsyz-muńsyz kún keshti, al Kamılla anaý kúdik alyp qalmaýy úshin Lotarıony kórgende qabaǵyn jorta qars jaýyp alatyndy shyǵardy; Lotarıo da, óz tarapynan, Anselmonyń kóńilin ornyqtyra túskisi kelip, endi onyń úıine barǵysy kelmeıtinin aıtyp, bul úshin oǵan renjimeýin ótindi, óıtkeni, Kamıllanyń ózimdi jaqtyrmaıtynyn sezip júrmin, dedi; alaıda, aldaýǵa ushyraǵan Anselmo buǵan úzildi-kesildi qarsy shyqty, — mine, osyndaı san qyrly órnek arqyly ol ar-namysyn aıaqqa basýdyń órmegin toqı berdi, al ózi bolsa muny baqyt órmegi dep oılap júrgen-di. Al, mahabbat oınaǵyna qatań baqylaý joqtyǵyna máz, hanymynyń uıatqa qaldyrmaıtynyna, qajet bolǵan jaǵdaıda tipti belgi beretinine, sondyqtan qushtar isimen endi eshteńege alańdamaı, eshteńeden qoryqpaı aınalysatynyna kámil senimdi Leonella bolsa, kúnákarlyq qushaǵyna kózdi tars jumyp qoıyp ta ketken-di. Sóıtip júrgende, bir kúni túnde Anselmo Leonella bólmesinen aıaq dybysyn estidi, munyń kim ekenin bilmekke táýekel etip ishke bas suqpaq bolǵanynda, esikti ishten ıterip turǵandaryn sezdi, bul jaǵdaı onyń esikti qaıtken kúnde de ashýǵa degen yntyzarlyǵyn oıatty; bar kúshin salyp ıtergen soń, esik aqyry ashylyp, ishke kirdi, biraq sol arada áldebireýdiń terezeden syrtqa sekirip ketkenin kózi shalyp qaldy; Anselmo ony ustap almaqqa, nemese, tym quryǵanda, kim ekenin kórip qalmaqqa, sońynan tura umtyldy, alaıda bul oıynyń eshqaısysyn da oryndaı almady, óıtkeni Leonella ony qos qoldap qushaqtaı alǵan-dy.

— Sabyr etińiz, qaıyrymdy myrzam, — dedi ol, — abyrjymańyz jáne sekirip ketkenniń sońynan da júgirmeńiz, — bárine kináli — men, qysqasy, ol meniń kúıeýim.

Anselmo oǵan sengen joq, — ashýǵa býlyqqan ol qanjaryn sýyryp aldy da, Leonellaǵa eshteńe jasyrmaı bárin túgel jaıyp salýǵa ámir etip, áıtpese óltiretinin aıtyp, qanjardy salyp alýǵa oqtaldy. Záresi zár túbine ketken kútýshi, ne aıtyp, ne qoıyp turǵanyn ózi de bilmeı:

— Óltire kórmeńiz meni, senor, ózińiz úshin odan góri áldeqaıda mańyzdyraq nárse jaıynda baıandap bereıin, — dedi.

— Aıt, áıtpese ólesiń, — dedi Anselmo.

— Qazir aıta almaımyn, — dedi Leonella, — qazir qutym qashyp, berekem ketip tur. Tańerteńge sheıin shydańyz, tańǵalǵannan talyp túsetin ne qıly jaılardy estısiz. Tek siz bekerge abyrjymańyz: jańa myna jerden sekirip ketken jas jigit óz qalamyzdyń turǵyny, ol maǵan úılenýge ýáde etti.

Anselmo muny qanaǵat tutyp, tań atqansha kúte turýdy uıǵardy, óıtkeni Kamılla jaıynda áldenendeı bir jaman sóz estımin degen oı úsh uıqtasa túsine kirmeıtin nárse edi, — jubaıynyń kórgendiligi men ádeptiligine degen senimi sonshalyq bolatyn; osy sebepti bólmeden shyqty da, Leonellany syrtynan kilttep, ózine aıtpaq bolǵan sózin aıtpaıynsha bul jerden eshqaıda attap baspaıtynyn eskertti.

Odan soń kútýshi qyz ben arada bolǵan jaıdy málim qylmaqqa, sondaı-aq Leonellanyń erteń ózi úshin erekshe mańyzy bar álde bir jaıdy aıtyp berýge ýáde etkenin Kamıllaǵa habarlamaqqa jatyn bólmesine qaraı tartty. Bul habardan Kamılla shoshyndy ma álde joq pa, ol jaǵyn sóz ǵyp jatýdyń qajeti bola qoımas, — Leonella Anselmoǵa óziniń oınas jasap júrgenin aıtpaqshy-aý degen joramaldan (bul arada basqa birdeńe jaıynda joramaldaýdyń esh qısyny joq-ty) ımany tas tóbesine shyǵyp, degbirden aırylyp qalǵan ol, kúmán-kúdigi aqtalar-aqtalmasyn kútýge de muǵdary bolmaı, Anselmonyń uıqtap qalǵanyna kóz jetkizgen boıda, sol kúni túnde, eń baǵaly zattary men azyn-aýlaq aqsha alyp, eshkimniń kózine túspeı úıden shyqty da, jan ushyra júgirip Lotarıoǵa baryp, bolǵan jaıdy baıandap bergennen keıin odan ózin bir jerge jasyryp tastaýyn nemese Anselmo izdep taba almaıtyndaı bir jaqqa baryp ózimen birge boı tasalaýyn ótinip, jalynyp-jalbaryna bastady. Bunyń bári Lotarıony tóbeden urǵandaı eseńgiretip jiberdi, ne aıtardy da, ne isterdi de bilmeı daǵdardy. Aqyry Kamıllany apaıy basqarýshy bolyp isteıtin monastyrǵa aparmaqshy boldy. Kamılla kelisti, sóıtip osyndaı jaǵdaılarǵa laıyq asyǵystyqpen Lotarıo ony monastyrǵa aparyp saldy, sosyn ózi, eshkimge lám dep eshteńe aıtpastan, qaladan shyǵyp ketti.

Erteńine tańerteń, Kamıllanyń qasynda joqtyǵyna da kóńil aýdarmaǵan, Leonellanyń ózine ne aıtpaq bolǵanyn bilýge ańsary aýǵan Anselmo ornynan turǵan boıda kútýshi qyzdy kilttep ketken jerine qaraı asyqty. Esikti ashyp ishke kirdi, biraq Leonellany tappaı qaldy: tapqany tek tereze jaqtaýyna baılanǵan aq jaımalar ǵana boldy — bul onyń osy jaımalar arqyly tómen túsip, qashyp ketkendiginiń aıqyn belgisi ári dáleldemesi edi. Buǵan qatty kúıingen ol bárin Kamıllaǵa aıtyp bermek boldy, biraq ony tóseginen de, úıdiń ishinen de, esh jerden taba almaǵan soń, boıyn úreı bıledi. Malaılardan surastyryp kórip edi, eshqaısysy eshteńe bilmeıtin bop shyqty. Alaıda, Kamıllany izdestirip júrgen ol sandyqtarynyń ashyq qalǵanyn kezdeısoq kózi shaldy, sondaı-aq kóptegen baǵaly zergerlik buıymnyń joq ekenin baıqady, mine osy arada ǵana ol qandaı qasiretke tap bolǵanyn uǵyndy jáne oǵan kináli Leonella emestigin de túsindi; sóıtip, sol turǵan qalpynda, ústine jóndem kıim de kımesten, aýyr oıǵa berilgen kúıde, qandaı baqytsyzdyqqa ushyraǵanyn aıtpaqqa dosy Lotarıoǵa attandy. Biraq, Lotarıo da úıinde bolmaı shyqty, malaılary túnde onyń bar aqshasyn qaltasyna salyp, atqa minip bir jaqqa ketip qalǵanyn habarlady, muny estigen Anselmo oıy on saqqa júgirip, eshteńeniń ushtyǵyn ustaı almaı máńgirip turyp qaldy. Al, úıine qaıtyp oralǵan kezinde, jyǵylǵanǵa judyryq degendeı, malaılarynyń bári, erkek-áıeli bar, biri qalmaı túgel qashyp ketkenin, úıiniń qańyrap bos qalǵanyn kórdi.

Ol ne jaıynda oılaýdy da, ne isteýdi de, ne aıtýdy da bilmedi — jyndanyp kete jazdap shaq turǵanyn ǵana sezdi. Bir degennen birjola áıelinen, dosynan, malaılarynan aırylǵanyn kórip te, túsinip te turǵan-dy, qudiretti kúsh ózinen teris aınalǵanyn, al, eń bastysy, ar-uıattan jurdaı bolǵanyn sezingen, óıtkeni Kamıllanyń úshti-kúıli joǵalýy ar-uıatyn joǵaltýmen birdeı edi. Uzaq oılanǵannan keıin ol aqyry derevnádaǵy joldasyna barýdy uıǵardy, onyń úıinde ol buryn da talaı qonaq bolǵan, al ózi sonda júrgende munda qaıǵy-qasiretiniń órmegi toqylyp jatatyn. Úıin qulyptap, atyna qarǵyp mindi de, basymen qaıǵy bolǵan kúıi ári-sári halde jolǵa shyqty; biraq jarty joldan asqanda janyn jegideı jegen oılardan dármeni quryp, toqtap, atyn aǵashqa baılap qoıdy da, eńireı jylap, ah uryp jerge qulaı ketti; sol jerde qarańǵy túskenshe jatyp, kóz baılanar shaqta qala jaqtan kele jatqan salt attyny kórip, sálemdeskennen keıin, Florensıada ne jańalyq baryn surady. Qaladan kele jatqan jolaýshy bylaı dep jaýap berdi:

— Jańalyq jetedi, mundaıdy kópten qulaǵymyz shalmaǵan. Anselmo esimdi baıdyń dosy, San-Djovannı mańaıynda turatyn Lotarıo ótken túnde dosynyń áıeli Kamıllany alyp qashyp ketipti desip jurt ashyqtan-ashyq aıtyp jatyr, Anselmonyń ózi de iz-túzsiz ǵaıyp bopty. Munyń bárin Kamıllanyń kútýshisi aıtyp beripti, al onyń ózin túnde Anselmo úıiniń terezesinen jaıma baılap túsip jatqan jerinen qala bastyǵy ustap alypty. Óz basym nendeı jaǵdaı bolǵanyn anyq bilmeımin. Biletinim, osy oqıǵaǵa baılanysty búkil qalanyń shýlap jatqany ǵana, óıtkeni álgi ekeýi aralarynan qyl ótpes dos bolǵandyqtan, olardan mundaı soraqylyqty eshkim kútpepti, — sebebi, aıtýlarynsha, jurttyń bári olardy eki dos dep qana ataıdy eken.

— Lotarıo men Kamıllanyń qaı jolmen ketkenin qulaǵyńyz shalǵan joq pa? — dep surady Anselmo.

— Ol jaǵynan múldem habarym joq, qala bastyǵy olardy indete izdestirip jatqan kórinedi, — dedi qalalyq.

— Jolyńyz bolsyn, senor, — dedi Anselmo.

— Amanshylyqta bolyńyz, — dep jaýap qatqan qalalyq saparyn jalǵady.

Osynaý jamanat habardyń Anselmony jabyqtyryp jibergeni sonsha, ol jyndanyp ketýdiń ǵana emes, jan tapsyrýdyń da az-aq aldynda turǵan-dy. Zordyń kúshimen ornynan kóterilgen ol joldasynyń úıine qaraı baǵyt aldy, — anaý munyń qandaı qasiretke ushyraǵanynan beıhabar edi, biraq bet-álpeti appaq qýdaı bop, júdep-jadap, tıtyǵyna jetip shaq turǵanyn kórip, aıtyp jetkizgisiz aýyr qaıǵysy baryn uqty. Anselmo jatqysy keletinin aıtty jáne qaǵaz-qalam surady. Joldasy onyń tilegin oryndap tósekke ákep jatqyzdy, ońasha qaldyryp, tipti, ótinishi boıynsha, esikti syrtynan kilttep te tastady. Al, ońasha qalǵan kezinde qandaı taqsiretke tap bolǵany jaıyndaǵy oıdyń apshysyn qýyryp, kóńilin astan-kesteń etip jibergeni sonsha, aqyrǵy demi jaqyndap qalǵanyn anyq sezdi; osyǵan baılanysty hat qaldyryp, óziniń oılamaǵan jerden ólim tabý sebebin túsindirip ketkendi jón kórdi; osylaı uıǵarǵan ol hatyn jaza bastady, biraq aıtaıyn degenin túgel aıtyp úlgermeı jatyp, demi úzilip ketti, sóıtip párýaısyz áýestigi saldarynan tapqan qaıǵysy kórer kúnin birjola shektep tyndy. Arada ájeptáýir ýaqyt ótkenimen Anselmonyń eshkimdi shaqyrmaı jatqanyn baıqaǵan úı ıesi hali qalaı ekenin suramaqqa ishke kirip, basyn jazý ústeline sylq túsirgen Anselmonyń kereýetke jambas súıep otyrǵanyn, aldynda jazylyp bitpegen beti ashyq paraq jatqanyn, al qalamyn qolynan áli shyǵarmaǵanyn kórdi. Qojaıyn bermen jaqyndap, atyn atap dybys bergen, jaýap bolmaǵan soń bilegin ustap kórip, sýyq ekenin sezip, júrip ketkenin túsindi. Bul jaıdan qatty shoshynyp, qapalanǵan úı ıesi Anselmonyń ajalyna kýálik etý úshin malaılaryn shaqyryp aldy, sosyn marqumnyń óz qolymen jazylǵanyn jarıa etip, qaldyrǵan hatyn oqyp shyqty, al onda mynadaı joldar bar-tyn:

“Pátýasyz da párýaısyz tilegim túbime jetti. Eger ómirden ótkenim jaıyndaǵy habar Kamıllaǵa jeter bolsa, ony keshirgenimdi bilsin, óıtkeni ǵajaıyp birdeńe jasaý onyń qolynan kelmes edi, al men odan ondaıdy talap etpeýge tıis edim, osy sebepti, ar-uıatymnyń aıaqqa basylýyna ózim basshy bolǵandyqtan, meni aıaýdyń...”

Anselmonyń haty osy jerden úziletin; buǵan qarap onyń dál osy qas qaǵymda, oıyn aıaqtaı almaǵan kúıi ómirmen qosh aıtysqanyn ańǵarýǵa bolatyn. Erteńine úı ıesi Anselmonyń ólimi jaıynda týystaryna habar berdi, — onyń basyndaǵy taqsiretten olar da qulaqtanyp úlgergen eken, sondaı-aq Kamıllanyń monastyrda jatqanyn, onyń da jubaıynyń osynaý amalsyzdan jasalǵan saparyna serik bola jazdap shaq qalǵanyn biledi eken, biraq buǵan sebep bolǵan kúıeýiniń dúnıe salǵany jaıyndaǵy habar emes, ashynasynyń iz-túzsiz joǵalǵany jaıyndaǵy habar kórinedi. Jurttyń aıtýynsha, jesir qalǵannan keıin de ol monastyrdan kete qoımapty, shashyn qyrqyp dindarlar qaýymyna kirýge de asyqpapty. Alaıda, arada kóp ýaqyt ótpeı jatyp, Lotarıonyń de Lotrek pen uly qolbasshy Gonsalo Fernandes Kordovskıı arasyndaǵy shaıqasta qaza tapqany jaıynda habar keldi; bul shaıqas Neapolıtan koróldiginde bolǵan edi, al osynaý tym keshteý táýbasyna kelgen dos sonda jan tapsyrǵan-dy; osyny estigennen keıin Kamılla shashyn qyryqty, sosyn, arada onsha kóp ýaqyt ótpeı, toryǵý men ýaıym-qaıǵy zardabynan dúnıeden qaıtty. Sóıtip, bireýiniń aqylǵa qonymsyz bastamasy úsheýiniń de kórer kúnin shektep ketti.

— Hıkaıat maǵan unaıdy, — dedi sváshennık, — biraq tek munyń ómirde shynymen-aq osylaı bolǵanyna senbeımin, al eger oıdan shyǵarylsa, onda onsha sátti oılap tabylmaǵan, — óıtkeni, aqıqatyn aıtqanda, myna sıaqty kesepatty synaq ótkizýge qushtar Anselmodaı aqymaq kúıeýdiń dúnıede bolatynyna sený qıyn. Ashynalar sóıtip jatyr eken dese ılanýǵa bolar, biraq kúıeýi men áıeli arasynda mundaı áýreshilikke jol beriledi deý — joǵa, bul onsha qısyny kelińkiremeıtin nárse. Al, endi baıandaý tásiline kelsek, onysy táp-táýir.

HHHÚİ taraý

Munda bekette oryn alǵan basqa da óte sırek kezdesetin oqıǵalar jaıynda baıandalady

Osy kezde qaqpa janynda turǵan beketshi:

— Áne, sáni men saltanaty jarasqan bir top salt atty kele jatyr. Olar osynda tússe, bizde búgin keremet toı-topyr bolmaq, — dedi.

— Ol neǵylǵan adamdar? — dep surady Kardeno.

— Atqa salt mingen tórt erkek, úzeńgileri qysqa, naızalary men dóńgelek qalqandary bar, bári de qara betperde taǵynǵan, — dep jaýap qatty qojaıyn, — olarmen birge hanymdarǵa arnalǵan erge qonǵan bir áıel keledi, ústine túgel aq kıgen, ol da betperde taqqan, olarǵa eki malaı jaıaý erip keledi.

— Jaqyndap qaldy ma? — dep surady sváshennık.

— Taqap qaldy, qazir keledi, — dedi qojaıyn.

Muny estigen boıda Doroteıa betin búrkemeledi, al Kardeno Don Kıhottyń janyna ketti; olardyń osyndaı qam jasap úlgergeni sol-aq, beketshi aıtqan júrginshiler saý etip aýlaǵa kirip keldi, sosyn tórt salt atty, shetinen sen tur, men ataıyn alpamsadaı jigitter, ózderi de attan túsip, áıeldiń de attan túsýine kómektesti, aralaryndaǵy bireýi ony kóterip alyp, Kardeno baryp tyǵylǵan bólme esiginiń janyndaǵy kresloǵa otyrǵyzdy. Osy ýaqyttyń ishinde erkekter de, olarǵa ergen áıel de lám dep aýyz ashqan joq, betperdelerin de sypyrǵan eshqaısysy bolmady; tek áıel ǵana kresloǵa otyra bere ýh dep aýyr kúrsinip aldy da, syrqat jandaı qolyn sylq túsirdi. Malaılar attardy atqoraǵa áketti.

Sváshennık degbirsizdenip, bulardyń neǵylǵan adam ekenin, nelikten bulaısha kıingenin jáne nege til qatpaıtynyn bilgisi kelip, malaılardyń birinen osyny túsindirip berýin surady; anaý oǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Ótirik aıtyp qaıtem, senor, bulardyń kim ekenin ózim de bilmeımin. Biletinim, bular, siráǵysynda, laýazymdy adamdar bolar, ásirese ana senorany kóterip alǵan myrzany aıtam, ony ózińiz de kórdińiz ǵoı. Mundaı tujyrymǵa toqtap turǵanym, óńgeleri soǵan qurmet kórsetedi jáne ne nárseniń bári de sonyń buıryǵy men aıtqany boıynsha isteledi.

— Al, ana senora kim? — dep áýestik bildirdi sváshennık.

— Bul jaıynda da sizge jóndi eshteńe aıta almaımyn, — dep jaýap qatty malaı, — qanshama ýaqyt birge kele jatsaq ta, bet-álpetin áli kórgen emespin. Ras, kúrsinýin ol óte jıi kúrsinedi, al ah urǵanda qaıǵy-sherdiń zapyranymen birge jany da aýzynan qosa shyǵyp ketetindeı kórinedi. Budan basqa eshteńe bilmeıtinimizge tańǵalatyn túk te joq, óıtkeni joldasymyz ekeýimizdiń bulardyń qasyna ergenimizge eki-aq kún boldy: olardy joldan ushyrattyq ta, olar bizdi ózderin Andalýsıaǵa sheıin shyǵaryp salýǵa úgittep kóndirdi jáne jaqsylap aqy tóleýge ýáde etti.

— Al, bular kózderińshe bir-birin atymen ataǵan joq pa? — dep surady sváshennık.

— Atamaq túgil jol boıy jaq ashqan joq — soǵan ózimiz de tańǵaldyq, — dep jaýap qatty malaı. — Tek beıshara senoranyń kúızele kúrsingeni men egilip jylaǵany ǵana estilip turdy, sondaı qatty aıanysh týǵyzdy. Ony bir jaqqa kúshtep alyp bara jatqandaryna kúmánimiz joq, al kıimine qaraǵanda ol monahıná sekildi nemese monastyrǵa bara jatqan sıaqty, sirá, shynynda da solaı shyǵar jáne, shamasy, erkinen tys túrde shashyn qyryqpaqshy tárizdi, qaıǵyǵa berilý sebebi de sodan bolar.

— Ábden múmkin, — dedi sváshennık.

Malaılardy jaıyna qaldyrǵan ol Doroteıanyń qasyna qaıtyp oraldy. Al, betperde kıgen hanymnyń kúrsinisine jan ashyrlyq bildirgen Doroteıa bolsa, onyń janyna jaqyndap:

— Nendeı jaǵdaı sizdi qaıǵyǵa batyryp otyrǵan, meıirbandy hanym? — dep surady. — Oılanyp kórińizshi, áıelder qaýymynyń qolynan keletin jáne ózderi-aq seıiltip jibere alatyn qaıǵy emes pe eken bul? Óz tarapymnan sizge qandaı kómek kórsetýge de daıynmyn.

Qamyǵyp otyrǵan senora oǵan jaýap qatqan joq; Doroteıa qoıar bolmaı, qylqyldap álgi ótinishin taǵy qaıtalady, al anaý sol burynǵysha selt etpeı otyra berdi; aqyry betperde kıgen kavalero (malaıdyń aıtýynsha, bári aldynda bas uratyn myrza) kelip, Doroteıaǵa:

— Bul áıeldi álde birdeńemen aldandyram dep áýre bolmańyz, senora, — ol qandaı da bolsyn jaqsylyǵyńyzǵa jaqsylyqpen jaýap qaıtarmaýdy óz qaǵıdasyna aınaldyrǵan, sondaı-aq odan saýalyńyzǵa jaýap alamyn dep te sharshamańyz, eger tek ótirik birdeńe estigińiz kelmese, — dedi.

— Men ómiri ótirik aıtyp kórgen emespin, — dep osy kezge sheıin jumǵan aýzyn ashpaǵan hanym aıaq asty sóılep qoıa berdi, — kerisinshe, tap osy shekten tys shynshyldyǵym men eshqashan eki sóılemegenimniń saldarynan ǵana osyndaı baqytsyzdyqqa tap bolyp otyrmyn, onyń kýási myna ózińiz, óıtkeni meniń aqıqattan qyl eli attamaıtyn adaldyǵym sizdi naǵyz ótirikshige ári sýaıtqa aınaldyrdy.

Bul sózderdi Kardeno ap-anyq estidi, — ol óte jaqyn jerde, Don Kıhottyń bólmesinde bolatyn, álgi sózdi aıtqan senoradan ony tek esik qana bólip turǵan, — sóıtip, sony estigen boıda ol:

— Oý, jaratqan! Óńim be, túsim be? Kimniń daýysyn estip turmyn men? — dep aıqaılap jiberdi.

Tula boıyn tolqý bılegen senora basyn jalt burdy, biraq aıqaılaǵan adamnyń kim ekenin kóre almaǵan soń, ornynan turyp álgi bólmege qaraı ótkisi keldi, alaıda kavalero ony toqtatyp, adym attatpaı qoıdy. Kóńiline alań kirip, qatty abyrjyǵan senora betin jaýyp turǵan búrkeýish matanyń qalaı tómen túsip ketkenin ańdamaı qaldy, jınalyp turǵandar bolsa, onyń sál qýqyl tartqan, biraq kórýge kóz kerek ádemi álpetin kórip ańyryp qaldy, — sondaı-aq, qyzdyń óńinen úreıge boı aldyrǵany da ańǵarylyp tur edi, óıtkeni janaryna ilikken nárseniń bárin shapshańdata sholyp shyqqany sonsha, quddy esin joǵaltyp alǵandaı kórindi; osynaý túsiniksiz qubylys Doroteıanyń da, oǵan kóz tigip turǵandardyń da boıynda úlken aıanysh týǵyzdy. Kavalero qyzdy ıyǵynan qatty qysyp qushaqtap alǵan bolatyn, osyǵan zeıini aýǵan ol betindegi perdeniń syrǵyp bara jatqanyn ańǵarmady, sóıtip, betperdesi aqyry jerge qulap tyndy; senorany súıemeldep turǵan Doroteıanyń osy sát oǵan kózi túsip ketti de, senorany ıyǵynan qushaqtap alǵan jannyń basqa eshkim emes, óziniń kúıeýi don Fernando ekenin kórdi; ony tanyǵan boıda-aq keýdesinen ah urǵan zarly ún shyǵyp, talyqsyp ketti; eger janynda turǵan shashtaraz shap berip ustaı almaǵanda jerge qulap túserinde kúmán joq-ty. Sol arada oǵan sváshennık kómekke kelip, betin búrkegen jamylǵyny qaıyryp tastap, sý shashty, anaý qyzdyń betin ashqan kezde don Fernando, — ekinshi qyzdy ıyǵynan qushaqtap turǵan sol edi, — Doroteıany qolma-qol tanyp, abyrjyp turyp qaldy, biraq Lýsındany bosatýdy qaperine de almady — ıá, onyń qolynan bosanyp shyqpaqqa tyrysyp jatqan Lýsındanyń tap ózi edi: kúrsingen daýysyna qarap ol Kardenony tanyǵan bolatyn, al Kardeno ony tanyp edi. Doroteıanyń es-tússiz qulaǵan kezindegi ah urǵan daýysyn Kardeno da estigen, sony qulaǵy shalǵan boıda bul óziniń Lýsındasy eken dep oılap shoshyp ketken ol basqa bólmeden syrtqa atyp shyqty, shyqqan boıda kózine alǵash shalynǵany — Lýsındany qushaqtap turǵan don Fernando boldy. Don Fernando Kardenony da birden tanydy, sóıtip Lýsında, Kardeno jáne Doroteıa úsheýiniń tańǵalǵannan tilderi baılanyp qaldy, — olar qandaı kepke tap bolǵandaryn ózderi de bilmeı ańtarylyp turǵan-dy.

Olar ún qatpaı bir-birine tesile qarap turdy: Doroteıa don Fernandoǵa, don Fernando Kardenoǵa, Kardeno Lýsındaǵa, Lýsında Kardenoǵa qarap qalǵan bolatyn. Aqyry alǵash bop Lýsında til qatyp, don Fernandoǵa bylaı dedi:

— Bosatyńyzshy meni, senor don Fernando, — basqa eshteńeni uıat sanamasańyz da, dvorándyq ar-namysyńyzdyń aıaq-asty bolatynyna uıalsańyzshy, — ózim shyrmaýyǵy bop tabylatyn qabyrǵaǵa, úzdigýińiz, qorqytyp-úrkitýińiz, ýádelerińiz ben syılyqtaryńyz julyp ala almaǵan tiregime jiberińizshi meni. Qarańyzshy, qandaı ǵajaıyp ári adam sengisiz joldarmen jaratqan ıemniń meni jan jaryma jolyqtyryp turǵanyn, al ony qaperimnen tek ajal ǵana birjola yǵystyryp shyǵara alatynyn ózińizge osynshalyqty qymbatqa túsken tájirıbeńiz arqyly jaqsy bilýge tıissiz ǵoı. Janyńyzǵa batyra aıtylǵan osynaý ashyq moıyndaý maǵan degen mahabbatyńyzdy — ashý-yzaǵa, meıirimińizdi — óshpendilikke aınaldyrsa netti (qolyńyzdan keletin budan basqa eshteńe joq qoı), sóıtip, meni múrdem ketirýge ıtermelese eken, — súıikti jubaıymnyń kóz aldynda jan tapsyrsam, bul dúnıede bosqa ǵumyr keshtim demes em: bálkim, osylaısha ólim tabýym ómirimniń aqyrǵy sátine sheıin adal bolǵandyǵyma onyń kózin jetkizetin shyǵar.

Sol eki arada Doroteıa ózine-ózi kelip, Lýsındanyń sózine qarap onyń kim ekenin túsine qoıdy, sosyn don Fernandonyń Lýsındany bosatý oıynda joǵyn ári oǵan eshqandaı jaýap qatpaı turǵanyn kórip, bar kúshin jumsap túregeldi de, aıaǵyn qushaqtaı qulap, egil-tegil eńireı jylap jatyp mynadaı áńgime aıtty:

— Qazir qushaǵyńda ustap turǵan kún sáýlesi kózińdi qaryqtyrmaǵanda, aıaǵyńnyń astynda sulap jatqan, qashan óziń qutqaryp alǵansha qasiret quldyǵynda qala beretin beıshara Doroteıany áldeqashan baıqaǵan da bolar ediń-aý. Men — sol óziń biletin, qaıyrymdylyǵyń arqasynda álde kóńil aýanymen óziń zor qurmet kórsetken, sóıtip súıgenim dep ataǵan sharýa qyzymyn. Men — sol óziń biletin, qarapaıymdylyq aıasynan ári aspaıtyn qýanyshty ǵumyr keship jatqan, biraq aqyrynda úzdigýińe, shynaıy sekildi bop kóringen sezimińe ún qatyp, ońasha tirliginiń qaqpasyn ashyp tastaǵan, sóıtip bostandyǵynyń kiltin qolyńa tabys etken qyzbyn, alaıda osynaý aq-adal peıilime sen qara nıettilik tanyttyń, buǵan ózimmen ońasha kezdesken keziń jáne qandaı keıipte júz kórsetkeniń aıqyn dálel bola alady. Sonymen birge, meni bul jerge ar-namysymnyń aıaqqa taptalýy aıdap keldi dep oılap qalmaǵanyńdy qalar edim, — joq, bul jerge meni ózimdi umyt qaldyrǵanyńnan týǵan ókinish pen kúıik aıdap keldi. Sen meniń ózińdiki bolǵanymdy qaladyń jáne sondaı keremet qushtarlyq kórsettiń, sondyqtan, qazir tipti basqaǵa ańsaryń aýyp turǵan kúnde de, báribir mendik bolmaı qoıa almaısyń. Oılanyp kórshi, ámirshim, sen ǵoı sol arýdyń ádemiligi men tekti jerden shyqqanyna bola menen teris aınaldyń, al meniń shetsiz de sheksiz mahabbatym onyń ádemiligi men tektiliginiń ótemine jaramaı ma eken? Sen aıaýly Lýsındaǵa jar bola almaısyń, sebebi sen — mendiksiń, ol da saǵan jar bola almaıdy, sebebi ol — Kardenoniki. Osy jóninde oılanyp kórshi, sonda ózińnen jırenetin janǵa unaýǵa umtylǵannan góri, ózińdi ardaq tutatyn janǵa beıil berýge ózińdi-óziń kóndirý áldeqaıda jeńilge túsetinine kóziń anyq jetetin bolady. Sen qamsyz-muńsyz júrgenimdi paıdalanyp kettiń, páktigimdi arbaýǵa túsirdiń, qandaı shańyraqtan shyqqanym da saǵan qupıa bolǵan joq, óz yrqyńa qalaı kóngenimdi de jaqsy bilesiń, — endeshe, aldanyp qaldym dep ókinetindeı sebebiń de, negiziń de joq. Eger osynyń bári ras bolsa, eger shynaıy kavalero ekeniń sekildi, shynaıy hrıstıan bolsań, onda áý basta qol sozym jerde ǵana turǵandaı kóringen baqytymdy ártúrli aıla-sharǵylar arqyly nege alystata beresiń? Eger meni dál osy qalpymda súımeıtin bolsań, al men shyn mánindegi ári zańdy túrdegi zaıybyńmyn, ondashy meni, tym bolmaǵanda, kúńiń retinde jaqsy kórip, janyńa jaqyndatsańshy, óıtkeni qaramaǵyńda qyzmet etip júrgenimdi ózim úshin zor baqyt, taǵdyrdyń oń qabaq tanytqany dep baǵalar edim. Tastama meni, bas tartpa menen, óıtseń meniń masqara bolǵanym jaıynda jurt ne túrli ósek pen qaýeset taratady, ata-anamdy qartaıǵanda qaıǵy jutýdan qutqar: sebebi olar seniń ata-anańa aq peıil, adal nıetpen qyzmet etti ǵoı, sondyqtan ózińnen oń sheshim kútýge yqtıarly. Eger de meniń qanymmen aralastyrý arqyly óz qanymdy qorlaımyn deıtin bolsań, onda myna nársege oı júgirtip kór: tekti rýlardyń bári nemese bári derlik osyndaı joldan ótken, sondaı-aq tekti jerden shyqqandyqty anyqtar kezde shesheniń qany esepke alynbaıdy. Onyń ústine, shynaıy tektilik adamnyń izgi qasıetteri boıynsha tanylady, eger sen tolyq qaqym bar nárseniń ózin buıyrtpaı óńmenimnen ıterip, meıirimsizdik kórseter bolsań, ondashy meniń senen góri tektileý bolǵandyǵym. Sonymen, senor, sózimniń sońynda ózińe aıtarym mynaý: hosh kóresiń be, joq pa, ol óz erkiń, biraq men seniń jubaıyńmyn, buǵan kýá — óziń aıtqan sózder, onyń jalǵan bolýy múmkin emes jáne tıis te emes, eger tek meni qadir tutpaýǵa sebepker bolyp turǵan nárseńdi shynyńmen-aq qadir tutatyn bolsań; buǵan kýá — bergen sertiń, buǵan kýá — ótirik aıtpaǵanyńa kýálik etýge shaqyrǵan kóktegi qudiret. Eger munyń bári az bolsa, onda saýyq-saıran keship otyrǵan shaǵyńda ar-uıatyńnyń únsiz aıqaıyn estıtin bolasyń, ol ózim aıtqan shyndyqty esińe salyp, máz-shat kóńilińdi jer etetin bolady.

Ashynǵan Doroteıa áli de talaı sóz aıtty jáne sezimge berilip, kóziniń jasyn tógip otyryp aıtqany sonsha, tipti don Fernandonyń serikteri de, sol jerde jınalyp turǵandar da kózine jas aldy. Don Fernando onyń bir sózin bólmeı muqıat tyńdady, al Doroteıa bolsa, aıtaryn túgel aıtyp bolǵan soń, ah uryp, solqyldap jylaı bastady, onyń qanshalyqty qaıǵy shegip jatqanyn kórgen jáne jan ashyrlyq bildirmegen adamnyń júregi tastan jaratylýǵa tıis-ti. Qaıǵysyna ortaqtastyq bildirip, suńǵylalyǵy men ajaryna suqtanǵan Lýsında odan kóz aýdara apmaı qaldy; jaqyn baryp, jubatý aıtqysy da kelgen, biraq don Fernando ony áli qushaǵynda ustap turǵan bolatyn. Don Fernando Doroteıaǵa uzaq ýaqyt qadala qarap turdy, aqyry óte yńǵaısyz jaǵdaıda qalǵan ári mundaıdy kútpegen ol qushaǵyn jazyp, Lýsındany bosatyp jiberdi de:

— Sen jeńdiń, aıaýly Doroteıa, sen jeńdiń. Aıtqan sózińniń bári aqıqat shyndyq ekenin moıyndamasqa dáti jeter jan tabylmas, — dedi.

Lýsında es-tústen aırylýdyń az-aq aldynda edi, don Fernando ony bosatqan kezde teńselip ketti, biraq don Fernando tanyp qoımasy úshin onyń arqa tusynda tasalanyp turǵan Kardeno qorqynyshyn bylaı serpip tastap sol sátte-aq ony súıemeldeýge umtylyp, qushaqtaı aldy da, bylaı dep til qatty:

— Eger shapaǵaty mol qudiret saǵan tynyshtyq taptyrýǵa nıet etip, solaı uıǵarǵan bolsa, beý, júregimniń adal da tabandy hám súıikti ámirshisi, ondashy bul tynyshtyǵyń meniń qushaǵymnan basqa esh jerde jaıbaraqat bola almaıdy, mine endi seni qushaǵyma alamyn jáne taǵdyr mendiksiń dep ataýǵa buıyrǵan shaqtarda bul qushaqqa ózińdi buryn da talaı alǵanmyn.

Osy sózderdi qulaǵy shalǵan, Kardenony áýeli daýysy boıynsha tanyp qoıǵan Lýsında oǵan janaryn tiktedi, sosyn kóz sharasynda onyń tap sol ekeni aıqyn keıiptelgen kezde, tula boıyn kernegen qýanyshtan ádep ataýlyny bylaı jıyp qoıyp ony moınynan qushaqtaı aldy da, betine betin basyp turǵan kúıi bylaı dep ún qatty:

— Beıshara tutqyn qyzdyń zańdy qojaıyny jalǵyz sen ǵana, beý, marhabatty myrzam, dushpan-nıet taǵdyr buǵan qansha qarsylyq jasamasyn meıli, seniń ómirińmen ómir súretin meniń ómirime qandaı qaýip-qater tónbesin meıli, báribir oǵan óziń ǵana qojasyń, basqa eshkim de emes!..

Don Fernando men sol jerde jınalyp turǵandar úshin bul bir ǵajaıyp kórinis boldy, bári de osynaý óte sırek kezdesetin oqıǵaǵa tańyrqana qarap turysty. Doroteıaǵa don Fernandonyń óńi bozaryp ketkendeı jáne Kardenodan kek alýdy maqsat tutqandaı keıipte qolyn shpagasynyń tutqasyna qoıǵandaı kórindi; osy oı jylt etken sátte-aq ol asqan ábjildikpen onyń aıaǵyn qos qoldap qushaqtaı jyǵyldy da, aıaǵyn ústi-ústine súıip, qozǵala almaıtyndaı etip qatty qysyp alǵan kúıi ári botadaı bozdap jylaǵan kúıi bylaı dep sóılep ketti:

— Beý, meniń jalǵyz ǵana jan saıam, osynaý jeme-jemde ne istegeli tursyń sen? Óz jubaıyń aıaǵyńdy qushyp jatyr, al óziń jubaı qylmaqqa nıet etken arý kúıeýiniń qushaǵynda tur. Oılanyp kórshi, qudiretti kúshtiń ózi oraıyn keltirgen nárseniń shyrqyn buzǵan durys pa álde barlyq qıyndyqty bastan keship, shyn berilgendigi men pıǵyl-nıetiniń páktigin ózińe dáleldep bergen, eki kózin ózińnen ala almaı, zańdy qosaǵynyń beti men omyraýyn mahabbattyń kóz jasyna sýaryp turǵan jandy baýyryńa tartqanyń durys pa? Jaratqan ıeme jalynamyn jáne ar-uıatyńa tapsyramyn, belgili bolǵan bul jaǵdaı ashý-yzańdy qozdyrmasa eken, kerisinshe, ony báseńdetse eken, sonda osynaý ǵashyqtardyń óz tarapyńnan eshqandaı kedergi kórmeı, jaratqan ıemiz tartý etken merzimniń uzyna boıynda tatý-tátti ǵumyr keshýine renjip-nalymaı yqylasty túrde pursat berer ediń, osylaısha sen abzal da pák janyńnyń tektiligin tanytar ediń, sóıtip jurttyń bári seniń yndynqumarlyqtan góri aqyl-parasatqa kóbirek bas ıetindigińe kóz jetkizer edi.

Al, Kardeno bolsa, Lýsındany tas qylyp qushaqtap alǵan kúıi don Fernandodan kóz jazbaı qarap turǵan: dushpandyq áreketin baıqap qalǵan boıda-aq oǵan toıtarys bermekshi edi, reti solaı kelip jatsa tipti teris nıettegilerge ózi tap bermek oıy bar-dy, bul úshin basyn qaterge tigýden de taıynbaǵan; alaıda, bul kezde don Fernandony dostary, sondaı-aq sol jerde turǵan sváshennık pen shashtaraz aınala qaýmalap, bári bir aýyzdan, ishterinde aqkóńil Sancho Pansa da bar, odan Doroteıannyń kóz jasyna aıaýshylyq bildirýin surap jalynyp-jalbaryna bastaǵan. Eger Doroteıa aıtqannyń bári aqıqat bolsa, al olardyń buǵan senimi kámil, onda onyń meılinshe zańdy bop tabylatyn úmitinen aldanyp qalmaýyna qam jasaý kerek, desti olar; sondaı-aq, barlyǵynyń osy arada, kezdesemiz dep ómiri oılamaǵan jerde, bir qaraǵanda solaı kóringenimen, áste kezdeısoq bas qosyp turmaǵanyn, bári de qudiretti kúshtiń ámirimen bolyp jatqanyn túsinýi keregin aıtty. Sváshennık óz tarapynan Lýsındany Kardenodan ajyratýǵa endi tek ajal ǵana yqtıarly ekenin, tipti olardy shpaganyń ushtyǵy ajyratqan kúnde de, olar mundaı ólimdi ózine zor baqyt sanaıtynyn qulaqqaǵys etti; sondaı-aq, ómirdiń qıyn-qystaý tustarynda óz nápsińdi óziń tyıa bilý arqyly tektiligińdi tanytyp, basqa eki pendeniń qudiretti kúsh tartý etken baqyttyń qyzyǵyn kórýine keńshilik jasaýdyń ózi asa úlken danalyq bop tabylatynyn eske saldy; sosyn onyń Doroteıanyń kórkine jóndep kóz tikkeni jón ekenin, jóndep kóz tikse, odan asyp túsetin áıeldi aıtpaǵanda, onymen teńese alatyn áıeldiń de sırek ekenin ózi-aq baıqaıtynyn tilge tıek etti; osyndaı sulýlyǵyna qosa onyń kónpistigi men ózine degen sheksiz súıispenshiligin de umytpaýy keregin, al, eń bastysy, eger ol ózin kavaleromyn jáne hrıstıanmyn dep sanaıtyn bolsa, onda óz paryzyn oryndaýǵa tıisti ekenin, — sol paryzyn oryndaýy arqyly onyń qudaı aldyndaǵy paryzyn da oryndap, sanaly adamdardyń bárin qýanyshqa bóleıtinin, al sanaly adamdar bolsa, sulýlyqtyń bir artyqshylyǵy, tipti ol tekti jerden shyqpaǵan pendeniń basyna buıyrǵan kúnde de, jan dúnıesiniń kirshiksiz tazalyǵyna ulasqan shaqta, jańa bıikke kóterilip, kez-kelgen ulylyqpen boı salystyra alatynyn, ony óz deńgeıine deıin kóterip, ózimen teńestirgen jannyń ar-namysyna záredeı nuqsan keltirmeıtinin jaqsy biletinin hám túsinetinin aıtty; oǵan qosa, eger kúnáǵa batyratyn áreketke bastamasa, yntyzarlyq yrqynyń yńǵaıyna jyǵylǵan jandy kústanalaýǵa bolmaıtynyn da eskertti.

Óńgeleri de qarap qalmaı, ne túrli sózdi aıtqany sonsha, don Fernandonyń meıirban júregi jumsaryp (tekti áýletten shyqqany tegin deımisiń), qansha tyrmyssa da joqqa shyǵara almaıtyn shyndyqtyń aldynda táýbaǵa keldi; sóıtip, raıdan qaıtqanynyń jáne osy arada ózine arnap aıtylǵan aqylǵa qonymdy dáleldemeler kóńilinen shyqqanynyń belgisi retinde Doroteıaǵa qarap eńkeıip, ony qushaǵyna aldy da, bylaı dep jýası ún qatty:

— Tura ǵoı, ornyńnan, aıaýlym, — qashan da júregimniń tórinen oryn alyp júrgen jannyń aldymda tizerlep otyrǵany jaraspaıtyn nárse. Eger osy kúnge sheıin muny ózińe aıtpaı kelsem, bálkim, bul qudiretti kúshtiń solaı uıǵarǵanynan shyǵar: qadirińe shyndap jetý úshin, aldymen turaqtylyǵyńa kóz jetkizýim qajet boldy. Saǵan aıtar jalǵyz tilegim: ózińe degen shekten tys ozbyrlyǵym men mensinbeýshiligim úshin meni jazǵyrmashy, óıtkeni tap sol ózińdi súıiktim dep aıtýǵa ıtermelegen sebep pen sıqyr meni súıiktiń bolmaýym úshin qolymnan kelgenniń bárin jasaýǵa qushtar qyldy. Al endi meniń ótirik aıtyp turmaǵanymdy artyńa burylyp qarap, baqyt qushaǵyna enip te ketken Lýsındanyń kózine kózińdi qadaǵan boıda-aq bilersiń dep oılaımyn, onyń kózinen meniń barlyq qylmysymdy aqtaıtyn úkimdi oqýyńa bolady. Eger ol arman etkenin aqyry tapqan bolsa, men de saǵan ushyrasý arqyly óz armanymnyń asqar bıigine jettim, endeshe ol óz Kardenosymen birge baqyt pen qýanysh toly uzaq ǵumyr keshsin, men de ekeýimiz úshin jaratqannan sony surap jalbarynatyn bolam.

Osyny aıtyp ol erekshe bir názik sezimmen Doroteıany qushaǵyna alyp, qushyrlana súıdi, sóıtip oǵan shynaıy súıispenshiligi men ókinishiniń bultartpas sońǵy dálelindeı bop kózinen jas domalap ketpeýi úshin bar ustamdylyǵyn jumsaýǵa týra keldi. Lýsında men Kardeno da, sondaı-aq, sol arada turǵandar da bul sekildi myqtylyq kórsete almady, óıtkeni bári de egil-tegil bop jylap turdy: biri óz tileginiń oryndalǵanyna yrza bop jylasa, ekinshisi óńge bireýdi aıap jylaǵan-dy, olarǵa syrttaı kóz salǵandardyń bular áldenendeı bir aýyr qaıǵyǵa dýshar bolǵan eken dep oılap qalary kámil-di. Tipti Sancho Pansa da jylady, biraq keıin ózi aǵynan jarylyp aıtqanyndaı, ol Doroteıanyń múldem Mıkomıkona korolevasy bolmaı shyqqanyna degen ókinishten jylaǵan kórinedi, sebebi odan kóp jaqsylyq kórem be dep sonshalyqty dámelenip júrgen-di. Jylap-syqtaý birazǵa deıin sozyldy, sonan soń Kardeno men Lýsında don Fernandonyń aldyna tizerleı ketip, oǵan sheksiz yrzashylyq bildirdi jáne ony erekshe qoshemetpen bildirgenderi sonsha, anaý ne jaýap qaıtararyn bilmeı abyrjyp qaldy da, bar bolǵany olardy ornynan turǵyzyp aıryqsha qurmetpen jáne asa bir izzettilikpen qushaǵyna qysty.

Odan soń ol Doroteıadan týǵan jerden tym shalǵaı myna óńirge qalaı tap bolǵanyn surady. Doroteıa bolsa, ana joly Kardenoǵa aıtqanynyń bárin qysqa da nusqa túrde baıandap berdi, áńgimesiniń don Fernando men serikterine unaǵany sonsha, olardyń taǵy da taǵy tyńdaı túskisi keldi — kúıinish-nalasy jaıynda Doroteıa sondaı jaǵymdy túrde syr shertken edi. Ol áńgimesin aıaqtaǵasyn don Fernando Lýsındanyń qoınynan óziniń Kardenonyń jubaıy ekenin, sondyqtan oǵan jar bola almaıtynyn jarıa etken hatty taýyp alǵannan keıin qandaı kepti bastan keshkenin aıtty. Lýsındany óltirgisi kelipti, ata-anasy arasha túspegende, bálkim, tipti óltirip te tastaýy múmkin eken; sóıtken soń bul ońtaıy kelgen boıda kek qaıtarýǵa nıettenip ketip qalypty, al erteńine Lýsındanyń úıinen qashyp ketkenin, qazir onyń qaıda ekenin eshkim bilmeıtinin estipti; arada birneshe aı ótkende aqyry ol Lýsındanyń monastyrda jatqanyn, eger Kardenoǵa aqı-taqı qosyla almaıtyn bolsa, onda qalǵan ǵumyryn sonda ótkizýge uıǵarǵanyn bilipti; osy habardy alǵan boıda janyna úsh kavalerony ertip monastyrǵa qaraı baǵyt ustapty, alaıda onyń osynda júrgenin bilse, monastyrdaǵylar kúzetti kúsheıtip jibere me dep qorqyp, Lýsındanyń kózine túspegendi hosh kóripti; sóıtip, qaqpanyń ashyq qalǵan kezin taýyp, eki kavalerony kire beriske qaraýylǵa qoıyp, ózi úshinshisimen birge Lýsındany alyp shyqpaqqa ishke kiripti. Lýsında bul kezde monastyr aýlasynda monahınámen áńgimelesip otyr eken; olar bunyń esin jıyp úlgerýge murshasyn keltirmeı kóterip ala jónelipti de, jolǵa shyǵýǵa daıarlyq jasaý úshin eshkim taba almaıtyn jerge jasyryp qoıypty; bunyń bárin olar esh qıyndyqsyz atqarypty, óıtkeni monastyr eldi mekennen jyraqta, jazyq dalada ornalasqan eken. Lýsında bolsa, don Fernandonyń qolyna túskennen keıin talyp qalypty, al esin jıǵannan keıin tek únsiz kúrsinip, egilýmen bolypty; osylaısha únsizdik pen jylap-syqtaýdy serik etken olar júrip otyryp osy beketke jetipti, qazir bul beket olarǵa ótken-ketkenniń bári umyt bolatyn, bu dúnıedegi azap pen mazaqtan arylatyn beıish sekildi kórinedi eken.

HHHÚİİ taraý

Munda súıkimdi ınfanta Mıkomıkona bastan ótkergen jaıdyń jalǵasy baıandalady jáne basqa da qyzyqty oqıǵalar jóninde áńgimelenedi

Sancho bul áńgimelerge jany kúızele otyryp qulaq saldy, endi qaıtsin, dárejeli ataqqa ıe bolam ba degen dámesinen byqsyǵan shala ǵana qaldy: súıkimdi prınsessa Mıkomıkona — Doroteıaǵa, dáý — don Fernandoǵa aınalyp ketti, al qojaıyny bolsa qoryldap uıqy soǵyp jatyr. Doroteıa óz baqytynyń túsi emes, óńi ekenine áli sene almaı turdy; Kardenoǵa da óz baqyty — qıal tárizdi kórindi, Lýsında da óz baqyty jaıynda tap osyndaı oıǵa beıim boldy. Don Fernando ar-namysy men abyroıyn joǵaltyp ala jazdaǵan qıyr-shıyr shytyrmannan jol taýyp shyǵýyna járdem berip, aıaýshylyq jasaǵan jaratqanǵa alǵys jaýdyrdy; qysqasy, bekette tabysqandardyń bári de shat-shadyman kóńil-kúıde boldy, sóıtip, ábden shatysyp-bytysqan shyrǵalań aqyry osylaısha oń sheshimin tapqandaı edi. Sváshennık bunyń bárine aqylǵa qonymdy túsinikteme berip, árqaısysyn qýanyshtarymen quttyqtady; biraq, beketshi áıelinen artyq shattanyp, shalqyp-tasyǵan eshkim bolǵan joq, óıtkeni Don Kıhottyń qyrsyǵynan shekken shyǵyndaryn Kardeno men sváshennık artyǵymen qaıtaryp berýge ýáde etken edi. Tek Sancho ǵana, álginde aıtylǵandaı, japa shegip, qaıǵyryp, qamyǵýmen boldy; dál osy shamada uıqysynan oıanǵan myrzasyna ol asa jabyǵyńqy keıipte kelip, bylaı dedi:

— Taqsyr, Qaıǵyly Beıne, qansha uıqtaımyn deseńiz de eriktisiz: endi eshqandaı dáýdi óltirýdiń keregi joq, prınsessaǵa koróldigin qaıtarýdyń da qajeti bolmaı qaldy, — bári tyndy, bári támam.

— Ózim de solaı oılaımyn, — dedi Don Kıhot, — dáý men aramyzda sondaı bir ólispeı-berispeıtin qandy shaıqas bolyp ótti, mundaı shaıqasqa túsý, shamasy, endi maǵan eshqashan buıyrmaıtyn da shyǵar. Men aldym da semserimdi siltep kep qaldym, qarasam — basy joq, ushyp ketipti, al endi qanynyń kóp ketkeni sonsha, edende sý sıaqty saryldap aǵyp jatty.

— Odan da — sharap sıaqty, deseńizshi, taqsyr, — dedi narazy Sancho. — Eger bilmeseńiz bilip qoıǵanyńyz durys bolar, óltirilgen dáý degenińiz — tesilip qalǵan mes, qan degenińiz — onyń qursaǵyndaǵy alty arrob qyzyl sharap, shaýyp tastalǵan bas degenińiz... já, atasyna nálet, quryp ketsinshi bári!

— Áı, sen ne shatyp tursyń, naısap! — dep aıqaılap jiberdi Don Kıhot. — Esiń durys pa ózińniń?

— Ornyńyzdan turyńyz, taqsyr, — dedi Sancho, — ne istep, ne qoıǵanyńyzǵa qarańyz, bul úshin bizge qansha aqsha tóleý keregin bajaılańyz, odan soń Doroteıa esimdi kádimgi qarapaıym hanymǵa aınalyp shyǵa kelgen korolevany kórińiz, oǵan qosa bul arada ne bolyp, ne qoımady deısiz, onyń bárine zeıin salsańyz shynymen-aq tań-tamasha qalaryńyz haq.

— Meni eshnárse tańǵaldyrmaıdy, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot. — Esińde bolsa, ótken joly ekeýimiz osynda toqtaǵanda-aq saǵan bul úıdegi oqıǵalardyń qandaıyna da kóz baılaý men sıqyrshylyqtyń qatysy bolady degenmin, sondyqtan osy joly da solaı bop jatsa, oǵan tańdanatyn ne bar.

— Eger kórpede ushqanym soǵan qatysty is bolsa, sonyń bárine sener-aq edim, — dep málim etti Sancho, — biraq, áńgime onyń naǵyz shyn mánindegi ushý ekeninde bop tur ǵoı. Tap osy beketshiniń ózi kórpeniń bir shetinen ustap, máz bola kúlip, meni asqan eptilikpen aspanǵa jetkize áýeletip turǵanyn óz kózimmen kórgem, denesiniń qımyl-qozǵalysy qandaı ekpindi bolsa, kúlkisi de qulaqty jaryp jibere jazdaıtyndaı qatty edi. Men ózim qarapaıym da kúnákar pende bolǵanymmen, meniń de oı-boljamym bar: eger bul adamdar ózińe tanys bolsa, ondashy eshqandaı kóz baılaý degenniń bolmaǵany, jaqsylap shekeleý men eshteńeniń mánin túsinbeı máńgirýdiń ǵana bolǵany.

— Já, jaratqan ıemiz hosh kórse, bir jóni tabylar, — dep qulaqqaǵys etti Don Kıhot. — Kıimderimdi alyp bershi, kıineıin de, óziń aıtqan oqıǵalar men ózgeristerdiń neǵylǵan nárse ekenin bileıin.

Sancho oǵan kıimderin alyp berdi, anaý kıinip jatqan kezde don Fernando men sol jerde turǵandarǵa sváshennık Don Kıhottyń aqylǵa syıymsyz is-áreketterin jáne ony Jupyny Jartastan alyp shyǵý úshin ózderiniń qandaı qýlyq jasaǵandaryn, ol jerge baryp jatyp alýyna senorasy ózin mensinbegendeı kórgeni sebep bolǵanyn aıtyp berdi. Odan ári sváshennık onyń bastan keshken hıkaıalaryn túgel derlik baıan etti: munyń bárin ol Sanchodan estigen-di. Tyńdaýshylar ári tańyrqanysyp, ári máz bola kúlisti, sóıtip, aqyr sońynda, olar da Don Kıhotpen dıdarlasqandardyń bári toqtaıtyn baılamǵa, atap aıtqanda — shyrqy ketken sana-sezimniń eshqaısysy aqyl-esti joǵaltýdyń mundaı erekshe túrine shaldyqpaǵan deıtin tujyrymǵa toqtady. Odan soń sváshennık taǵy: qıyn túıinniń qýanyshty sheshim tabýy senora Doroteıaǵa oıyndy ármen jalǵaýǵa múmkindik bermese, onda basqa bireýdi izdep taýyp, oǵan Don Kıhotty týǵan jerine jetkizip salý jóninde ótinish bildirý kerek bolatynyn aıtty. Kardeno turyp, bastaǵan isti aıaǵyna jetkizgen jón ekenin, Doroteıany Lýsında aıyrbastap, onyń ornyna oınaı alatynyn málim etti.

— Joǵa, ol durys bolmaıdy, — dep qarsylyq bildirdi don Fernando, — odan da Doroteıa sol baıaǵysynsha jalǵastyra bersin. Meıirban kavaleronyń ıeligi bul aradan onsha qashyq bolmasa, syrqatynan aıyǵyp shyǵýyna qýana-qýana qol ushyn berer edim.

— Osy aradan eki kúndik jol.

— Tipti odan kóp bolsa da meıli — osynaý izgilikti is úshin onda baryp qaıtýǵa yqylasym aýyp-aq tur.

Osy mezgilde ústine áskerı jaraǵyn tolyq asynǵan, basyna maıysyp qalǵan Mambrın dýlyǵasyn kıgen, qolyna qalqan ustaǵan jáne syryqqa uqsas naızasyna súıengen Don Kıhot boı kórsetti. Ol don Fernandony da, basqalardy da óziniń erepeısiz túr-syqpytymen: qabaryp-isingen, qýqyl tartqan jarty shaqyrymdyq sopaqsha betimen, saýyt-saımanynyń ala-qulalyǵymen jáne pań da tákappar keıpimen qaıran qaldyrdy, onyń ne aıtaryn kútip bári tym-tyrys tyna qaldy, al Don Kıhot bolsa súıkimdi Doroteıaǵa janaryn qadaǵan kúıi meılinshe mańǵaz ári baısaldy keıipte sóılep ketti:

— Súıkimdi senora, atqosshym maǵan ulylyǵyńyzdan ushqyn da qalmaǵanyn, osyǵan deıingi málim beıneńiz birjola ǵaıyp bolǵanyn, óıtkeni ári koroleva, ári aqsúıek senoradan qarapaıym qyzǵa aınalyp shyǵa kelgenińizdi habarlady. Eger bul meniń tarapymnan ózińizge tıisti kómek kórsetilmeıdi-aý dep qaýiptengen ákeńizdiń, amalshy-koroldiń, yqtıary boıynsha jasalsa, onda, osy sózime senińiz, onyń qas nadan bolǵany, sondaı-aq bul onyń rysarlar jaıyndaǵy hıkaıalardan múldem maqurym ekenin de kórsetedi. Sebebi, eger ol atalmysh hıkaıalardy myna men sekildi uzaq ýaqyt boıy ári asa muqıat túrde oqyp, zerdelese, onda ataq-dańqy óz ataq-dańqymnan áldeqaıda pás rysarlardyń ózi budan da kúrdeli mindetterdi myńǵyryna dyńǵyr kirmeı-aq atqaryp jatatyndyǵynyń mysalyn adym attaǵan saıyn keziktirgen bolar edi, al endi áldenendeı bir dáýsymaqty, tipti ol dókirdiń dókiri bolsa da, óltire salý degenińiz túkke arzymaıtyn nárse ǵoı. Sebebi, men onymen osydan bar-joǵy birneshe saǵat buryn ǵana kezdeskenmin, odan soń... já, bul jaıynda áńgime etpeı-aq qoıaıyn, áıtpese meni ótirik aıtady dep aıyptaýlary múmkin. Alaıda, qupıa ataýlynyń artyn ashatyn ýaqyt shirkin bir kúni meniń de qupıamnyń qulpyn ashyp bereri aqıqat.

— Siz dáýmen emes, alpamsadaı eki mespen kezdestińiz, — dep beketshi sóz qystyrdy.

Biraq, don Fernando oǵan sóılemeı tynysh turýǵa jáne Don Kıhottyń sózin eshqandaı syltaýmen eshqashan bólmeýge ámir etti, al Don Kıhot áńgimesin ármen jalǵady:

— Sózimniń sońynda ózińizge aıtarym, qadirmendi de qarapaıym ǵana senora, eger basyńyzdan keshken atalmysh qubylysty ákeńiz joǵaryda ózim eskertip ótken sebeppen iske asyrǵan bolsa, oǵan qulaı senip qalmańyz, óıtkeni bul dúnıede semserim ózine jol salyp óte almaıtyn qaýip-qater deıtin atymen joq jáne ortaq jaýymyzdyń basyn shaýyp, denesin jerge sulatyp túsirgen osy semserdiń kómegimen kóp uzamaı-aq týǵan jerińizdiń tájin basyńyzǵa kıgizetin bolam.

Don Kıhot únsiz qaldy da, prınsessa ne aıtar eken dep kútti, al anaý don Fernandonyń qashan úıine jetkizip salǵansha Don Kıhotty aldap-sýlaýdy jalǵastyra berýge uıǵarǵanyn biletindikten, keremetteı kerbezdikpen ári sondaı súıkimdi daýyspen sóılep ketti:

— Beý, jaýjúrek Qaıǵyly Beıne Rysary, meni bolmysy ózgerdi, óńge bireýge aınalyp ketti dep ózińizge kim aıtsyn meıli, bári de ótirik áńgime, óıtkeni keshe qandaı bolsam, búgin de sondaımyn. Árıne, taǵdyr-talaıyma buıyrǵan azyn-aýlaq baqtyń arqasynda boıymda belgili bir dárejede ózgeris bolǵany ras, sóıtip qazirgi ahýalym ózim oılaǵannan áldeqaıda táýirleý, biraq bul áste de meni burynǵydan basqa bolyp ketti, ózińizdiń ári áleýetti, ári jeńilis degennen beıhabar bilegińizge arqa súıesem deıtin kúndiz-túni birdeı oıdan shyqpaıtyn asyl armanymnan bas tartty degendi bildirmeıdi. Sondyqtan, marhabatty myrzam, týǵan ákeme baılanysty kúdigińizden arylyńyz, onyń kemeńger de kóregen adam bolǵanyn moıyndańyz, óıtkeni óz ilim-biliminiń arqasynda ǵana ol meni qasiretten qutqarýdyń osynsha ońaı da senimdi jolyn taýyp berdi ǵoı: sebebi, eger siz bolmasańyz, senor, osynda ózime buıyrǵan baqtyń maǵan jaqyn da jýymaıtynyna esh kúmánim joq. Muny baqytymnyń bultartpas kýálary, ıaǵnı osy arada turǵan senorlardyń basym kópshiligi rastap bere alady. Biz tek erteń ǵana jolǵa shyǵa alamyz, óıtkeni búgin báribir alys uzap kete almaımyz, al endi bastaǵan isimizdi aıaǵyna deıin abyroıly jetkizý jaǵyn bir qudaıǵa tapsyram jáne ózińizdiń júrek jutqan batyrlyǵyńyzǵa senem.

Aqylǵa baı Doroteıa osyndaı ýáj aıtty, ony tyńdap alǵan Don Kıhot Sanchoǵa ashýlana qarap, bylaı dedi:

— Saǵan aıtarym, anturǵan Sancho: tap sendeı mundardy búkil Ispanıadan shyraq alyp izdeseń de tappaısyń. Al, aıtshy qane, qara nıet qańǵybas, prınsessany — Doroteıa esimdi bıkeshke aınalyp ketti, al dáýdiń ózim shaýyp túsirgen basy — taǵy birdeńe boldy degendi osy qazir ǵana maǵan óziń aıtqan joq pa eń, sóıtip osy kúnge sheıin eshkim abyrjyta almaǵan meni osyndaı byljyraqtaryńmen qatty abyrjytyp tastaǵan sen emes pe eń? Ant etem... — osy arada ol kókke kózin tigip, tistenip aldy, — kezbe rysarlarda erte me, kesh pe paıda bolatyn kúlli aldamshy atqosshynyń bárine sabaq bolýy úshin seni qazir taban astynda keskilep tastaýdan taıynbaımyn!

— Sabyr etińiz, marhabatty myrzam, — dedi Sancho. — Bálkim, senora prınsessa Mıkomıkonanyń qubylysy jóninde qatelessem qatelesken de shyǵarmyn, al biraq dáýdiń basyna, dálirek aıtqanda, shuryq-tesik bolǵan mesterge jáne qan degenińizdiń — qyzyl sharap ekenine kelsek, bul arada, qudaı aqy, qatelesken joqpyn, óıtkeni semip qalǵan mester, áne, bas jaǵyńyzda ilýli tur, al edende sharap kól bop aǵyp jatyr. Asyqpańyz, bunyń salmaǵy qaltańyzǵa túskende áli-aq kózińiz jetetin bolady, ıaǵnı, aıtaıyn degenim, senor beketshi ózińizge tólem qaǵazyn bergende buǵan anyq kóz jetkize alasyz. Al, senora korolevanyń buryn qandaı bolsa, qazir de sondaı ekenine shyn júrekten qýanyshtymyn, — demek, buıyrǵan ketpeıdi degen sózdiń ras bolǵany ǵoı.

— Saǵan aıtar sózim bireý ǵana, Sancho, — dep málim etti Don Kıhot, — sen meni keshir, biraq sen aqymaqsyń, osymen áńgime támam.

— Áńgime támam, — dep don Fernando onyń sózin ilip áketti, — bul jaıynda endi sóz etýdiń qajeti joq. Al, endi senora prınsessa erteń júrgenimizdi qalasa, óıtkeni búgin kesh bop ketti, onda tap solaı istegenimiz jón, búgin túnde tań atqansha asyqpaı áńgime soǵamyz, tań atqan soń jolǵa shyǵyp, senor Don Kıhotqa serik bolamyz, óıtkeni onyń qasterli sertin oryndaý jolyndaǵy buryn-sońdy estilmegen eren erlikterin óz kózimizben kórgimiz keledi.

— Kerisinshe, men sizderge qyzmet etip, serik bolýǵa tıispin, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot. — Ózime degen yqylas-peıilińiz úshin jáne ózimdi osynsha joǵary baǵalaǵanyńyz úshin sizge sheksiz rızamyn, bul joǵary baǵańyzdy qaıtsem de aqtap shyǵýǵa tyrysamyn, bul úshin tipti ómirimdi qıýdan da, eger odan góri qymbatyraq bir nárse tabyla qalsa, sonyń ózin qurban etýden de taıynbaımyn.

Don Kıhot pen Fernando osylaısha birazǵa deıin bir-birin kótermelep, bir-birin shyn berilgendigine sendirip baqty; beketke áldebir saıahatshy kelip kirgen kezde ǵana olardyń aýyzdaryna amalsyz tıym boldy; kıim-keshegine qarap bunyń jaqynda ǵana mavrlar elinen kelgen hrıstıan ekenin ańǵarýǵa bolatyn, óıtkeni ústine kıgeni kók shuǵadan tigilgen, jeńi shyntaqqa ǵana jetetin, jaǵasyz sholaq kaftan, kók tústi kenep shalbar, osyndaı tústegi beret edi, aıaǵyna kıgeni qysqa qonyshty sary etik bolatyn; ıyǵyna qaıys belbeý asynypty, belbeýge mavr qylyshy baılanypty. Esekke mingen mavr áıel sońynan erip kele jatty: betin jamylǵymen búrkep alypty, basyna qamqa telpek kıipti, ústindegi almalafasy tobyǵyna deıin kelip tur. Er adam dene músini symbatty, jaýyryndy edi, jasy qyryqqa jeter-jetpes, óńi qara torylaý, uzyn murty men sándi saqaly bar-dy; bir sózben aıtqanda, eger kıimi keliskende ony aqsúıekter áýletinen shyqqan dep qalýǵa ábden bolatyn. Kelgen boıda ol bólme surady; oǵan bos bólme joq ekeni aıtyldy, bul ony renjitip tastaǵandaı kórindi; sosyn kıimine qarap mavr dep oılaýǵa bolatyn áıelge baryp, ony esekten kóterip túsirdi. Lýsında, Doroteıa, beketshiniń jubaıy, onyń qyzy jáne Marıtornes mavr áıeliniń ózderi buryn eshqashan kórmegen, elden erek kıimine áýestik bildirip, ony qaýmalap tura qaldy, mavr áıel men seriginiń túsetin jer tabylmaǵanyna qamyǵyp qalǵanyn baıqaǵan Doroteıa ózine tán aq kóńildilik, sypaıylyq jáne suńǵylalyqpen oǵan bylaı dedi:

— Jaıly orynnyń joqtyǵyna bola jabyrqamańyz, meıirban hanym, beketterdiń barlyǵyndaǵy jaǵdaı osyndaı, alaıda eger qasymyzǵa qonýdy qolaı kórseńiz, — dep ol Lýsındaǵa qarap ısharat jasap qoıdy, — onda búkil saparyńyzdyń barysynda budan asqan qonaqjaılylyq kezdestirmeıtin bolasyz.

Betin jamylǵymen búrkegen áıel oǵan eshqandaı jaýap qatqan joq, tek boıyn túzep, qolyn keýdesine aıqastyra ustady da, alǵys bildirgeniniń belgisi retinde ıilip taǵzym etti. Osynaý kishipeıildilik ısharasyn jasap jatqan kezinde bir aýyz birdeńe aıtpaǵandyqtan bunyń mavr áıel ekenine, hrıstıan tilinde sóıleı almaıtynyna bulardyń esh kúmán-kúdigi qalmaǵan-dy. Buǵan deıin áldenemen áýre bop júrgen tutqyn osy arada bulardyń janyna jaqyndap, áıelderdiń serigin qaýmalap alǵanyn, ózine arnalǵan lebizderge lám dep jaýap qatpaı turǵanyn kórip:

— Qadirmendi senoralar! Bul qyz bizdiń tilimizdi jóndi túsinbeıdi, týǵan jeriniń tilinde ǵana sóıleıdi, suraqtaryńyzǵa jaýap bermegeniniń jáne jaýap bermeıtininiń sebebi de sonda, — dedi.

— Oǵan eshqandaı suraq qoıǵan joqpyz, — dedi Lýsında kelisińkiremeı, —ózimiz túsken bólmede bizben birge qonyp shyǵa alatynyn, beketterdegi túneme kezinde tabýǵa bolatyn barlyq jaǵdaıdy jasaıtynymyzdy ǵana aıttyq, óıtkeni muqtajdyq kórip turǵan jat jerlikterge, sonyń ishinde áıelderge qonaqjaılyq jasaýdy boryshymyz dep bilemiz.

— Óz atymnan jáne myna qyzdyń atynan qolyńyzdan súıdim, meıirban hanym, — dedi tutqyn, — sondaı-aq, osynaý iltıpatyńyzdy laıyqty dárejesinde asa joǵary baǵalaımyn, óıtkeni qandaı jaǵdaıat kezinde jáne, túr-symbattaryńyzǵa qarap baǵalaǵanda, qandaı hanymdar tarapynan kórsetilip turǵanyn esepke alǵanda, muny jarylqaýshylyq dep atamaýdyń jóni joq.

— Aıtyńyzshy, senor, myna senora hrıstıan ba álde mavr ma? — dep surady Doroteıa. — Kıgen kıimi men jumǵan aýzyn ashpaıtyny bizdi múldem basqa oıǵa jetelep tur.

— Onyń kıim-keshegi de, táni de — mavr, al biraq jany — naǵyz hrıstıan, óıtkeni sondaı bolmaqqa qulshynyp júr.

— Endeshe, ol áli shoqynbaǵan boldy ǵoı? — dep surady Lýsında.

— Biz oǵan úlgermedik, — dep jaýap qatty tutqyn. — Aljırdi, óziniń týyp-ósken jeri men elin, tastap shyqqan kezden kúni búginge deıingi merzim aralyǵynda oǵan múltiksiz oryndalýyn qasıetti shirkeý ózimizge mindet etken salttarmen aldyn-ala tanyspaı-aq shoqynýǵa májbúr bolatyndaı ólim qaýpi tóngen birde-bir jaǵdaı jolyqqan emes. Biraq, qudaı qossa, uzamaı-aq ol óz dáreje-ataǵyna laıyq shoqynady, óıtkeni onyń dáreje-ataǵy ústindegi kıimi men meniń kıim-keshegime qarap baǵalaýǵa bolatynnan áldeqaıda joǵary.

Onyń bul sózi tyńdaýshylardyń mavr qyz ben tutqynnyń kim ekenin bilýge degen yntyzarlyǵyn týǵyzdy, biraq suraýǵa eshqaısysy batpady, — bulardyń áýeli demalyp, kóńil birleýi keregin, sosyn baryp qana surastyrýǵa bolatynyn bári de jaqsy túsinip turǵan. Doroteıa mavr qyzdy bileginen alyp, qasyna otyrǵyzdy da, búrkenishin alyp tastaýyn ótindi. Mavr qyzy ózine ne aıtylǵanyn, ne isteýi keregin bilgisi kelgendeı tutqynǵa suraýly kózben qarady. Anaý oǵan arab tilinde búrkenishin alyp tastaýdy surap turǵandaryn jáne solaı istegeni jón ekenin aıtty; mavr qyzy búrkenishin qaıyryp qoıdy, sol arada jınalǵandar onyń keremet ádemi kelbetine suqtana qarap qaldy: Doroteıaǵa ol Lýsındadan da ajarly kórindi, Lýsındaǵa ol Doroteıadan da shyraıly sıaqtandy, óńgeleri bul ekeýimen sulýlyq jarystyrýǵa jaraıtyn bireý tabylsa, ol tek osy mavr qyzy ǵana bolar dep túıdi, taǵy bireýleri mavr qyzynyń azdy-kem artyqshylyǵy da baryn ańǵarǵandaı boldy. Al sulýlyqtyń jandy jaı tapqyzyp, júrekti baýraıtyn aıryqsha qabileti men erekshe qudireti bolatyndyqtan, bári de súıkimdi mavr qyzyn aıalap, onyń kóńilin tabýǵa yntyq boldy.

Don Fernando tutqynnan qyzdyń esimi kim ekenin surady, — anaý onyń esimi Lela Zoraıda ekenin aıtty, al muny estip qalǵan mavr qyzy tutqynnan hrıstıan tilinde ne jaıynda surap jatqandaryn túsine qoıyp, beımaza kúıge túsip, asyp-sasyp, aptyǵyp:

— Joq, Zoraıda emes, — Marıa, Marıa! — dedi. Iaǵnı, esiminiń Zoraıda emes, Marıa ekenin aıtqysy kelgen-di.

Osy sóziniń ózi jáne mavr qyzynyń muny aıtqanda qalaısha qatty tolqyp, abyrjyǵany sol arada turǵandardyń kózine jas parlatty, ásirese jaratylysy názik ári júregi jumsaq áıelder jaǵy kóbirek bosady. Lýsında ony erekshe eljireı qushaqtap:

— Iá, seniń atyń Marıa, Marıa, — dedi.

Mavr qyzy ony qoshtady:

— Iá, ıá, Marıa, — Zoraıda makansh! (“Joq” degendi bildiredi.)

Osy eki ortada kesh te túsip, don Fernando serikteriniń tapsyrmasymen beketshi keshki astyń kóńildegideı bop shyǵýyna bar ynty-shyntysyn saldy. Sóıtip, as ta ázir bolyp, olar toı-dýman ótkiziletin jáne jurtshylyq tamaqtanatyn oryndardaǵydaı uzyn ústeldiń basyna, — óıtkeni bekette dóńgelek ústel de, tórt buryshty ústel de joq bop shyqty, — jınalǵan kezde, bári tóraǵalyq qurmetti orynǵa, qarsylyq bildirgenine qaramaı Don Kıhotty ákep otyrǵyzdy, al Don Kıhot bolsa, qasyna senora Mıkomıkonanyń jaıǵasqanyn qalady, sebebi ózin onyń oqqaǵarymyn dep sanaıtyn. Olardyń janynan Lýsında men Zoraıda, bulardyń qarsy betinen don Fernando men Kardeno, odan soń tutqyn jáne basqa da kavalerolar oryn aldy, al hanymdardyń janyna sváshennık pen shashtaraz jaıǵasty, sóıtip bári aıryqsha zor tábetpen tamaqtanýǵa kiristi, alaıda olardy Don Kıhot budan da zor raqatqa keneltti, — eshki baǵýshylarmen birge keshki as iship otyrǵanda shabytqa minip uzaq-sonar áńgime aǵytqan shaǵyndaǵydaı shabyttanyp ketken ol aldyndaǵy asyn bylaı ysyryp qoıyp, sóılep ala jóneldi:

— Asyqpaı aqylǵa salyp kórseń, marhabatty myrzalar, kezbe rysarlar ordenine jatatyndardyń adam aıtsa nanǵysyz ǵalamat oqıǵalarǵa jıi kýá bolatyny jaıynda tujyrym jasamas áddiń qalmaıdy. Shyn máninde de, jer betinde tirlik keship júrgen pendelerdiń biri qazir myna qamal-saraıdyń qaqpasynan kirip kelse, sóıtip biz onyń kózine tap osy qalpymyzda kórinis bersek, ol bizdiń shyn máninde kim ekenimizdi bile alar ma edi? Janymda otyrǵan myna senoranyń — bárimizge jaqsy málim uly koroleva bop tabylatyny, al ózimniń — Dańq tuǵyrynyń eń bıigine shyqqan tap sol Qaıǵyly Beıne Rysary ekenim onyń qaperine kirer me edi?.. Rysarlyq ónerdiń adamzat balasy oılap tapqan kúlli óner men kásip ataýlydan áldeqaıda artyq ekeni qazir eshqandaı daý týdyrmaıtyn aqıqatqa aınaldy, onyń úlken qaýip-qaterlerge ushtasyp jatatynynyń ózi-aq qurmetke ábden laıyq ekenin kórsetedi. Áskerı qyzmetten oqymystylyq artyq deıtin sózdi de qulaǵym shalady, mundaı áńgimeni byqsytatyndar kim bolsa da meıli, men olardy ne aıtyp, ne qoıyp júrgenin ózi de bilmeıtin jandar dep baǵalar edim. Sondaǵy olardyń alǵa tartatyn jáne ózderine asa salmaqty kórinetin dáleli — oı jumysy qol jumysynan artyq, al áskerı qyzmette tek qana tán jattyǵady desedi, — sonda deımin-aý, áskerıler — qara kúshine ǵana senetin qarapaıym jumysker bolǵany ma, sonda biz, áskerıler, ózimiz áskerı óner dep ataıtyn uǵymǵa alymdy da shalymdy aqyl-oı qajet etiletin erlik ister kirmeıtin bolǵany ma, sonda qaramaǵyna tutas bir qosyn senip tapsyrylǵan nemese qorshaýda qalǵan qalany qorǵaý mindeti júktelgen qolbasshynyń aqyl-oıy tánimen salystyrǵanda az eńbek etetin bolǵany ma! Oılap kórińizdershi: jalǵyz tán qýaty arqyly ǵana dushpannyń pıǵyl-nıetin, oı-josparyn, áskerı qýlyqtaryn túsinýge jáne jumbaǵyn sheshýge, qurǵan toryn ańǵarýǵa, qaýip-qaterdiń aldyn alýǵa bola ma? Joq, bunyń bári tek parasat-paıymǵa ǵana baılanysty, tánniń buǵan qatysy joq. Sonymen, oqymystylyqqa aqyl-oı qanshalyqty qajet bolsa, áskerı qyzmet úshin de sonshalyqty qajet ekenin kórdik, endi ǵalym adamnyń ba álde áskerı adamnyń ba — qaısysynyń oıy kóbirek eńbek etetinine nazar salaıyq, al bunyń ózi olardyń kózdegen muraty men dittegen múddesi qandaı ekeninen kórinis tabady, óıtkeni neǵurlym izgi maqsatqa umtylǵan talap soǵurlym qadirli bolady. Ǵylymdardyń mejesi men maqsaty, — bul arada men janymyzdyń jumaqtan oryn alýyna járdemdesetin dinı ilimder jaıynda aıtyp otyrǵanym joq, óıtkeni túp maqsaty osyndaı túpsiz tereń mundaı ǵylymmen basqa birde bir ǵylym teńese almaıdy, — men daǵdyly ǵylymdar jaıynda aıtyp otyrmyn, al bulardyń maqsaty — ıgilikterdi ádiletti túrde úlestirý, árkimniń tıesili sybaǵadan qur qalmaýyn qarastyrý, kópshilik ıgiligin kózdeıtin zańdardyń saqtalýyn qadaǵalap, sharalar qoldaný bop tabylady. Bul, sóz joq, joǵary da izgi maqsat, ony qalaı maqtasań da artyq emes, alaıda munyń áskerı ónerge laıyq maqtaý men madaqqa shendese almaıtyny jáne belgili, óıtkeni áskerı ónerdiń maqsaty men ol dittegen múddeniń túp qazyǵy — beıbitshilik bop tabylady, al beıbitshilik degenimiz dúnıedegi eń joǵary izgilik. Mine, sondyqtan da jer-álem men adamdardyń eń alǵash estigen izgi habary bárimiz úshin shýaqty kúnge aınalǵan túnde perishteler aspan tórinen ánmen jetkizgen: “Kóktegi jaratqannyń dańqy arta bersin, jer betinde beıbitshilik ornasyn, adamdar raqymshyl bolsyn”, degen habar-dy. Aspan men jerdiń eń ulaǵatty ustazy ózine shyn berilgen, ózi beıil bergen pendelerine bireýdiń bosaǵasynan attaǵan kezde: “Bul úıde beıbit ómir bolsyn”, deýge ósıet etti. Osynaý pendelerine ol: “Senderge beıbit ómir qaldyram, senderge beıbit pıǵyl-nıet berem; beıbit tirlik keshińder”, degendi san qaıtalap aıtty, shyn máninde de bul bizge qudiretti kúsh bergen jáne menshikke qaldyrǵan asyl qazyna bop tabylady, onsyz aspanda da, jerde de ońdy eshnárse bolyp jarytpaıdy. Toq eterin aıtqanda, soǵystyń tikeleı maqsaty — beıbitshilik, al soǵystyń maqsaty osy bolsa, endeshe, áskerılerdiń de maqsaty sol ǵoı. Sóıtip, soǵystyń maqsaty beıbitshilik ekenin, sondyqtan onyń ǵylymdar kózdegen maqsattan bıik bolatynyn daýsyz aqıqat retinde moıyndasaq, endi oqymysty adam men jaýyngerdiń tán azaby máselesine oıysyp, qaısysy kóbirek ekenine zer salaıyq.

Don Kıhottyń lepire sóılep, qyzyl sózden qyrman jasaǵany sonsha, tyńdaýshylardyń eshqaısysy qazir ony esi aýysqanǵa balaı qoımaıtyn, — kerisinshe, bulardyń kópshiligi kavalero, ıaǵnı maıdan alańynda er jetken adam bola turǵanymen, ony aıryqsha yqylaspen tyńdady, al anaý sózin ármen jalǵastyra berdi:

— Sóıtip, stýdenttiń shegetin azaby mynadaı; birinshiden, joqshylyq (árıne, olardyń bári birdeı sorly emes, men ádeıi eń nashar degen jaǵdaıatty tilge tıek etip otyrmyn), al stýdent taryǵady degen sózden, menińshe, onyń qandaı beısharalyqty bastan keshetinin aıtqyzbaı-aq ańǵarýǵa bolady, sebebi joq-jitiktiń hali múshkil. Onyń kórmeıtin qorlyǵy joq: ashtyqty da, jalańashtyqty da, tońyp-shashyraýdy da bastan keshedi, al keıde osynyń bárin sonyń bir basynan tabýǵa bolady. Degenmen, mezgilimen bolmasa da, dáýlettiler dastarqanynyń qalǵan-qutqan birdeńesimen bolsa da, áıteýir júrek jalǵaıdy, bul — stýdentterdiń ábden jadap-júdegeniniń nyshany, ózderiniń arasynda bundaı jaǵdaıdy olar jan baǵý dep ataıdy, sóıtip bireý bolmasa bireýden bular úshin qazan-oshaqtyń qasynan nemese peshtiń janynan jata ketetin oryn tabylady, bul jerde olar shyp-shyp terlemese de, áıteýir, qaltyrap tońbaıdy, eń bastysy, áıteýir, basynda baspana bolady. Kóılek-kónshektiń joqtyǵy, aıaq kıimniń jetispeýshiligi, syrt kıimniń tozyńqyrap ketýi, — bul endi sırek te bolsa ushyrasyp turatyn nárse, — sondaı-aq, sáti túsken jaǵdaı ara-tura iship-jemge tap keltirgen shaqta olardyń irkilmeı bas salatyn ashqaraqtyǵy sekildi usaq-túıekterge toqtalyp jatpaımyn. Mine, ózim sıpattap bergen osyndaı jolmen, qıyn-qystaý, soqpaqty jolmen, qaıta-qaıta súrinip, qaıta-qaıta qulap, qulaý úshin jáne qaıta turyp, olar ózderi arman etken ǵylymı dárejege de jetedi. Mine, aqyry dárejege de qol jetti, sharapat-meıirimi mol Fortýna beıne qanatyna mingizip alyp ótkendeı-aq, qaıyrlatyp qoıatyn qaırańdar, Sıllalar men Harıbdalar da artta, mine, olardyń birazy kresloǵa jaıǵasyp kóz aldymyzda álemge ámir júrgizip, bılep-tóstep te otyr, al ózderiniń jaqsy minez-qulyqtaryna berilgen laıyqty ótemaqy retinde ashtyq — toqtyqqa, jalańashtyq — sánqoılyqqa aınaldy, tońyp-shashyraýdyń ornyna olar qońyr-salqynda otyratyn boldy, boırada jatyp uıqy soǵýdyń ornyna — goland shuǵasy men damaskilik jibek tósenip demalatyn boldy... Al endi olardyń shegetin aýyrtpalyǵy men maıdan dalasyndaǵy jaýyngerdiń bastan keshetin aýyrtpalyǵyn salystyryp qarańyz, stýdent qıynshylyǵy jaýynger taqsiretiniń shıregine de tatymaıtynyn qazir ózderińiz-aq kóretin bolasyzdar.

HHHÚİİİ taraý

Munda Don Kıhottyń áskerı qyzmet pen oqymystylyq jaıyndaǵy qyzǵylyqty oı-tujyrymy baıandalady

Odan ári Don Kıhot bylaı dedi:

— Biz stýdent kedeıshiliginiń qandaı túri bolatynyn taldaýdan bastadyq, — endi soldat odan góri baı ma eken, soǵan keleıik. Baqsaq, dúnıede soldattan kedeı eshkim joq eken, óıtkeni ol jarytymsyz jalaqysyna tirlik keshedi, onyń ózin keshiktirip beredi, keıde tipti bermeı qoıady, nemese basyn qaterge tigip jáne bettiń aryn belge túıip tonap alǵanyn talǵajaý etedi. Kıim-keshek jaǵynyń da jutańdyǵy sonsha, jamaýly-jasqaýly koleti oǵan ári sán-saltanatqa kıetin kıim, ári kóılek ornyna júredi, qystyń qaqaǵan sýyǵynda, aıdalada ol ádette óziniń demimen ǵana jylynady, al meniń óz túsinigimshe, ash adamnyń aýzynan shyqqan dem de salqyn bolady, ol jaratylys zańyn moıynsunbaıdy. Endi myna qyzyqqa qarańyzdar: ol da qarańǵylyq túsken kezde jaýyn-shashynnan pana tabady, ony kúı talǵamaıtyn adamǵa tarlaý kórinbeıtin tósek-oryn kútip turady, — rasynda da, taqyr jerde aıaǵyn qalaı-qalaı sozsa da nemese aq jaımany qyrtystandyrýdan qoryqpaı, bir búıirinen ekinshisine qansha aýnasa da erikti emes pe. Sóıtip, mine aqyry áskerı adamǵa arnalǵan dárejeni alatyn da shaq týady: shaıqas bolatyn kún keledi, sóıtip eger oq basynan tıse, onda oǵan jaraqat tańǵyshtan doktorlyq telpek kıgiziledi, al eger oq basynan tımese, demek, aıaǵy nemese qoly zaqymǵa ushyraǵany. Biraq tipti mundaı kúıge tap bolmaı, meıirimi mol jaratqan ony bále-jaladan aman saqtap qalǵan kúnde de, báribir, onyń baıyp shyǵa kelýi ekitalaı nárse, oǵan qosa bul jazǵannyń áli de talaı aıqas pen shaıqasqa túsýine týra keledi jáne áskerı qyzmet satysymen azdy-kem joǵary órleýi úshin barlyq urysta jeńiske jetýi shart, biraq mundaı ǵajaıyptar sırek bolady. Al ózderińiz aıtyńyzdarshy, senorlar, soǵysta qaza tapqandarmen salystyrǵanda erligi úshin marapattalǵandardyń áldeqaıda az bolatyny jaıynda oılanyp kórdińizder me? Árıne, muny salystyrýdyń qısyny joq, qaza tapqandarǵa san jetpeıdi, al tiri qalǵandar arasyndaǵy marapattalǵandar úsh oryndyq sanmen esepteledi, deýlerińiz múmkin. Al, endi sot mańaıyndaǵylardyń jaǵdaıy múldem basqa: olar iship-jemnen eshqashan kendelik kórmeıdi, aldyńǵy esikten kirgizý múmkin bolmasa artqy esikten kirgizip beredi, — osynyń bárinen soldat eńbeginiń azaby eren, marapaty az ekenin kóremiz. Bálkim, otyz myń soldattan góri eki myń sot qyzmetkerin marapattaý ońaı ǵoı deıtinderdiń de tabylýy múmkin, óıtkeni sońǵylary jaqsy qyzmetpen marapattalady, al mundaı qyzmetterdiń qajettilik týýyna oraı tıisti kásip túrimen aınalysatyn adamdarǵa árdaıym berilip turatyny málim, al soldatty jalǵyz tek ózderi qyzmet etetin senordyń qarajatyna ǵana marapattaýǵa bolady, biraq osynyń ózi-aq meniń oıymdy maquldap tur emes pe. Alaıda bul áńgimeni qoıa turaıyq, óıtkeni mundaı shyrǵalańnan jol taýyp shyǵý qıyn, sondyqtan áskerı qyzmettiń oqymystylyqtan basymdyǵy jaıyna — osy kúnge sheıin sheshimin tappaı kele jatqan máselege oralaıyq, sebebi óz pikirin qýattaıtyn jańa dáleldemelerdi eki jaq ta indete izdestirip, kóptep taýyp jatyr. Eskerte ketken artyq etpes, oqymysty adamdar ózderi bolmasa áskerıler de ómir súre almas edi degendi aıtady, óıtkeni soǵystyń ózi de sózsiz baǵynatyn zańdar bar, al ondaı zańdardy jasaqtaý ǵylym men oqyp-toqyǵany mol adamdardyń isi, desedi olar. Áskerıler buǵan daý aıtyp, ózderi bolmasa zańdar da bolmas edi deıdi, óıtkeni memleketti aman alyp qalatyn, koróldikterdi saqtaıtyn, qalalardy qorǵaıtyn, joldardy kúzetetin, teńizderdi qaraqshylardan tazartatyn ózderi ekenin alǵa tartady, — qysqasy, eger ózderi bolmasa, memleketterde, koróldikterde, monarhıalarda, qalalarda, jer betindegi joldar men teńiz joldarynda — barlyq jerde, soǵys kezinde, ásirese oǵan aıryqsha erik pen bılik berilgen shaqta, bolyp jatatyn aıtyp jetkizgisiz sumdyqtar men jónsizdikter oryn alar edi degendi tilge tıek etedi. Rasynda, ne nárse qymbatqa tússe, sonyń joǵary baǵalanatyny jáne solaı baǵalanýǵa tıis te ekeni belgili ǵoı, — bul barshaǵa málim jáıt. Ájeptáýir dárejedegi zań shyǵarýshyǵa aınalý úshin ýaqyt qajet bolady, tabandap otyryp oqyp-toqý qajet bolady, kıim-keshek pen iship-jemnen taryǵýǵa týra keledi, bastyń aınalýymen, asqazannyń syr berýimen, ózim shet jaǵyn aıtyp ketken, basqa da osyǵan baılanysty birqatar jaılarmen sanaspaý kerek bolady. Al, endi jaqsy soldatqa aınalý úshin onyń stýdent bastan ótkergenniń bárin de bastan keshýine týra keledi, biraq munyń shetindigi sonsha, tipti salystyrýdyń ózi sappastyq bop shyǵar edi, óıtkeni soldat qas qaǵym saıyn basyn qaterge tigedi. Shyn máninde de, stýdenttiń boıyn bılegen jáne qyr sońynan qalmaı qoıǵan kedeılik pen joq-jutańdyq aldyndaǵy qorqynyshty qorshaýdaǵy qamalda ravelınder men kavalerlerdi kúzetip turǵan, dushpannyń qamal qabyrǵasy astyn úńgip jatqanyn sezgenimen, qaraýyl ornyn tastap, osynaý zor qaterden qashyp qutylýǵa bolmaıtynyn bilip turǵan soldattyń bastan keshken qorqynyshyn salystyrýǵa bola ma? Qolynan keler jalǵyz ǵana nársesi — bastyǵyna belgi berý ǵana, sonda bastyq kontrmına arqyly qaterdiń aldyn alýǵa qam jasaıdy, al ana jazǵan bolsa qashan bulttardy betke alyp qanat baılamaı-aq ushyp keterin nemese qashan yqtıarynan tys quzǵa qularyn kútip tikesinen tik, siresken qalpy tura beredi. Al eger, sizdiń oıyńyzsha, bul da onsha úlken qaýip kórinbese, onda ashyq teńizde eki galeranyń bir-birin abordajǵa almaq bop tym jaqyn kelip toqaılasqan sátinde soldattyń eni eki-aq fýt taranda turýy oǵan álgiden kem qater tóndirmeıtinin, tipti odan da qaýiptirek ekenin aıtýǵa bolady. Buǵan qosa ol týra qarsy aldynan, dushpan jaqtan, bar bolǵany naıza usynymdaı ǵana jerden, ózine qarap oqtalǵan qansha myltyq bolsa, sonsha jannyń ózine ajal taptyrýǵa asyǵýly ekenin óz kózimen kórip turady, aıaǵyn bir adym shalys bassa-aq Neptýnnyń sý asty ıeligin aralaýǵa attanyp ketetinin de sezip turady, biraq ar-namysy taısaqtaýǵa jol bermeı, keýdesin shimirikpesten oqqa tosady, álgi ensiz taqtaısha arqyly dushpannyń kemesine ótip ketýge tyrmysady. Biraq, ásirese qatty tańǵaldyratyny myna nárse: bireýi endi qaıtyp eshqashan shyǵa almaıtyn jaqqa qulap ketse-aq boldy, ornyna ekinshisi kelip tura qalady, al ol da ata jaýyndaı ańdyp jatqan teńiz tolqynyna toǵytylsa, onyń ornyn óńgeleri kezekpen kezek kelip basa beredi, tipti olardyń qalaısha ańdaýsyz túrde qurdymǵa qulap joǵalyp jatqanyn da ańǵara almaı qalasyń, — ıá, mundaı júrek jutqandyq pen kózsiz erlikti basqa eshqandaı shaıqastan jolyqtyrý múmkin emes. Qorǵasyn oq búrketin myltyq degenniń, — qarǵys atqyr ónertabysyna beriler syılyq retinde ony oılap tapqan jannyń tamuqqa jiberilgenine senimim kámil, — jan túrshigerlik qaharynan habarsyz zaman qandaı ǵanıbet edi deseńizshi! Sondaı myltyq qolyna túsken kez-kelgen súmelek qazir aıbyndy kavaleronyń, — jaýdan jasqanýdy bilmeıtin, júrek jutqan batyrlyǵymen ózgelerdi de erlikke jigerlendiretin kavaleronyń, — ómirin bir demde-aq úze alady: kenetten tars etip atylǵan oq (ony atqan adamnyń tipti osynaý ant atqan qarýdyń aýzynan jarq etken ottan záre-quty qalmaı qorqyp, qashyp ta ketýi yqtımal) qas qaǵym sátte-aq atpal azamattyń oı aǵymyn da, oǵan qosa uzaq jyldar boıy jan raqatyn keshýge laıyq ǵumyryn da úzip kete barady. Mine, osy sebepten, álgi aıtylǵannyń bárin oı eleginen ótkize kelip, mynadaı meıirimsiz zamanda kezbe rysarlyq qyzmetin tańdaǵanyma ishteı qatty ókinip te júrmin, óıtkeni ózim qandaı qaýip-qaterden bolsyn qoryqpaǵanymmen, báribir, qorǵasyn men dári aq bilegimniń kúshimen, aq naızamnyń ushymen álemniń ózimizge málim barlyq elinde birdeı qurmet pen dańqqa bólený múmkindigimnen aıyrady-aý dep oılaǵan shaǵymda kóńilimdi kúmán jaılaıtyn bolyp júr. Biraq, bári de jaratqannyń yqtıarynda, eger oıǵa alǵandarymdy túgel oryndap shyǵa alsam, eń zor qurmetke bólenerime kúmánim joq, óıtkeni men ótken ǵasyrlardaǵy kezbe rysarlardyń eshqaısysy keziktirmegen qaýip-qatermen kúndegisin-kúnde betpe-bet ushyrasyp júrmin ǵoı.

Basqalar tamaq iship jatqanda Don Kıhot osyndaı uzyn-shubaq oı-tujyrymyn ortaǵa saldy, al ózi, Sancho Pansanyń qazir as ishetin ýaqyt, áńgimeni keıin aıtýǵa bolady ǵoı dep áldeneshe ret qulaqqaǵys jasaǵanyna qaramastan, aldyndaǵy dámnen tatyp ta alǵan joq. Osyndaı, bir qaraǵanda, ájeptáýir parasatty túıin jasaı alatyn, kóp nárseden habary bar adamnyń áńgime arnasy álgi aty óshkir rysarlyq jaıyna oıyssa boldy, aqyl-esten birjola aırylyp qalatynyna tyńdaýshylar taǵy da taǵy ókinish bildirdi. Sváshennık Don Kıhottyń áskerı qyzmettiń paıdalylyǵyn dáriptegen dáleldemeleri kóńilge ábden qonymdy ekenin, ózi sváshennık, oqyp-toqyǵan, oǵan qosa ǵylymı dárejesi bar adam bola turǵanymen, onyń pikirin qoldaıtynyn aıtty.

Mine, keshki as ta ishildi, ústeldegi ydys-aıaq ta jınaldy, sóıtip beketshiniń jubaıy qyzymen jáne Marıtornespen birge Lamanchalyq Don Kıhottyń sholanyn tártipke keltirýge kirisken kezde, — bul joly onda hanymdar ǵana qonyp shyqpaqshy edi, — don Fernando tutqynnan ómir tarıhy jaıynda áńgimelep berýin ótindi, onyń osy jerde Zoraıdamen birge boı kórsetýiniń ózi-aq ómir jolynyń ózindik ereksheligi baryn jáne qyzǵylyqty ekenin ańǵartatynyn aıtty. Tutqyn oǵan bul ótinishin qýana-qýana oryndaıtynyn, alaıda áńgimesi bulardy onsha qyzyqtyra qoımaıdy-aý deıtin qaýpi baryn, biraq olardyń degenin oryndaýǵa árqashan ázir ekenine kózderi jetýi úshin, qalaı bolǵan kúnde de, aıtyp beretinin málim etti. Sváshennık te, basqalary da oǵan alǵys jaýdyryp, ótinishterin taǵy bir márte qaıtalady, al anaý bolsa, jurttyń bári biraýyzdan yqylas bildirip jatqanyn kórip, ámir etýdiń ózi-aq jetkilikti jerde ótinish aıtqan orynsyz bolady, dedi.

— Endeshe, meıirban myrzalar men hanymdar, meılinshe shynshyl bul hıkaıaǵa zeıin qoıa qulaq salyńyzdar, onymen salystyrǵanda oıdan shyǵarylǵan, uzaq oılanyp-tolǵaný men maıtalman sheberliktiń taby sezilip turatyn áńgimeler sizderge, bálkim, onsha tartymdy da bolmaı qalar.

Osy sózden soń bári óz oryndaryna qaıta jaıǵasty, eshkim til qatyp, tis jarmady, al anaý jurttyń bári tyńdaýǵa ázirlenip tyna qalǵanyn kórip, báseń de unamdy únmen áńgimesin bylaı dep bastap ketti:

HHHİH taraý

Munda tutqyn óz ómir joly men bastan keshken taýqymetteri jaıynda áńgimeleıdi

— Fortýnadan góri jaratylys kóbirek jarylqaýshylyq kórsetken meniń atalarym Leon taýyndaǵy bir eldi mekende ónip-ósken edi, — ashyǵyn aıtqanda, aınala-mańaıdy joqshylyq jaılap alǵany sonsha, jurttyń kózine ákem dáýletti adam sekildi kórinetin, al eger orynsyz shashyp-tógýge beıim bolmaı, únemshildikke áýes bolǵanda ol shynymen-aq sondaı adamǵa aınalar da edi. Onyń jónsiz jomarttyǵy pen aqshany bosqa rásýa qylýǵa beıimdigi jas kezinde, soldattyqta júrgende qalyptasqan-dy, óıtkeni soldattyq degenniń ózi erekshe bir mektep, onda únemshil — jomartqa, al jomart — ysyrapqorǵa aınalady, al sarań soldat kezdese qalsa, ony jer astynan shyqqan jikteı kóredi, óıtkeni mundaılar onda óte sırek. Ákemniń myrzalyǵy ysyrapqorlyqpen shendesip jatty, al úıelmeni bar adamdy, moınynda áýletiniń ataǵy men abyroıyn balalaryna mura qylý paryzy bar adamdy mundaı qasıet jaqsylyqqa jetkizbeıtini belgili. Ákeden úsheý edik, úsheýimiz de er bala bolatynbyz jáne bárimiz de ózimizge laıyq kásip tańdaıtyn jasqa jetkenbiz. Ózi aıtqandaı, yrqyna ıe bola almaıtynyn kórgen ákem ysyrapqorlyǵy men aqsha shashýǵa degen qushtarlyǵynyń qaınar bulaǵyn aqı-taqı bitep tastaýdy uıǵardy, ıaǵnı ózin-ózi dúnıe-múlikten aıyrǵandy hosh kórdi, al dúnıe-múliksiz Aleksandr Makedonskııdiń ózi de tas sarań kóriner edi. Sóıtip, bir kúni ol úsheýimizdi bólmesine ertip apardy da, esikti ishten kilttep alyp, shamamen mynadaı áńgime aıtty:

“Balalarym! Ózderińdi jaqsy kóretinimdi bildirýim úshin, sender meniń balamsyńdar degen sózdi aıtqanymnyń ózi-aq jetedi, biraq senderdi nege tıisti dárejede jaqsy kórmegenimdi bildirýim úshin, ózderińe tıesili dúnıe-múlikti tolyq kúıinde saqtaı almaǵanymdy aıtsam da bolady. Mine, sondyqtan, týǵan áke retinde jaqsy kóretinime, ógeı áke sekildi azyp-tozyp ketkenderińdi tilemeıtinime endi anyq kóz jetkizýleriń úshin, baıyppen paıymdaı kelip, bárin de asyqpaı ólshep-piship, eskere otyryp bir qadam jasaýǵa bel býdym. Sender qazir ómirden oryndaryńdy tabatyn nemese, eń bolmaǵanda, keıin ózderińe abyroı áperetin jáne paıda keltiretin kásip túrin tańdaıtyn jastasyńdar. Qojalyǵymdy tórtke bólýdi uıǵardym: úsh bóligin senderge berem, eshqaısyńdy alalamaımyn, tórtinshisin kórer kúnim túgesilgenshe tirlik keshýim úshin ózimde qaldyram. Alaıda men árqaısyń qojalyqtyń tıesili bóligin alǵannan keıin qazir ózim usynǵaly otyrǵan joldardyń birin tańdaǵandaryńdy qalar edim. Bizde, Ispanıada, óz túsinigimshe, dóp aıtylǵan bir maqal bar, jalpy alǵanda, qandaı maqal bolmasyn dóp aıtylmaıtyny joq, óıtkeni bular, shyntýaıtynda, kóp jasap, kópti kórgen adamdardyń qysqasha oı-tujyrymy bop tabylady, al endi ózim meńzep otyrǵan maqal: “Ne shirkeý, ne teńiz, ne koróldiń saraıy deńiz”, deıdi, — basqasha sózben aıtqanda: adam qataryna qosylǵysy kelgender, oǵan qosa dáýlet jınaǵysy kelgender ne dinı dáreje alýǵa tıis, ne saýda-sattyq jolyn tańdap, teńizben sapar shegýi qajet, já bolmasa korólge qyzmetke kirýi kerek, — sebebi: “Senordyń syı-sıapatynan, koról dastarqanynyń qıqymy artyq” degen sóz teginnen-tegin aıtylmaǵan ǵoı. Munyń bárin jyr ǵyp otyrǵan sebebim, — al, muny meniń tilegim ári ózderińe qoıar talabym dep bilińder, — bireýiń óz ómirińdi ǵylymǵa baǵyshtasań, ekinshiń — saýda-sattyqpen aınalyssań, al úshinshiń — koról áskeriniń quramynda koról-aǵzamǵa qyzmet etseń dep edim, óıtkeni saraı adamyna aınalý — ońaı sharýa emes, al áskerı qyzmette onshalyqty baıyp ta kete almaısyń, biraq, esesine, zor dańq pen úlken qurmetke ıe bolýyń múmkin. Bir aptadan soń árqaısyń menen tıesili úlesterińdi aqshalaı alasyńdar, soqyr tıynyn qaldyrmaı sanap berem, ony ózderiń-aq kóresińder. Al, endi osy sózimmen kelisesińder me jáne tilimdi alasyńdar ma, sony aıtyńdarshy”.

Úlkenderi ózim bolǵandyqtan maǵan birinshi bop jaýap berýge týra keldi, sol arada men ákemnen dúnıe-múlikti bólmeýin, ózi qansha aqsha shyǵyndaǵysy kelse sonsha shyǵyndaı berýin ótine bastadym, áli jas ekenimizdi, aqshany óz eńbegimizben taba alatynymyzdy aıttym, sózimniń sońynda onyń tilegin oryndaýǵa ázir ekenimdi, armıaǵa barǵym keletinin, sóıtip osy salada qudaıtaǵala men korólge qyzmet etkendi hosh kóretinimdi málim ettim. Ózimnen keıingi inim de áýeli ákeme dál sondaı tilek bildirdi, sosyn Amerıkaǵa attanǵysy keletinin, tıesili aqshasyn sonda qolǵa almaqshy isine jumsaıtynyn jarıa qyldy. Kenje inim, menińshe, aramyzdaǵy eń aqyldymyz da sol, dinı qyzmetshi bolǵysy keletinin nemese Salamankada bastaǵan oqýyn aıaqtap shyqpaq oıy baryn aıtty.

Sóıtip, aınalyspaq kásipterimizdi óz yqtıarymyzben tańdap alǵan soń ákemiz bizdi qushaǵyna qysty. Bergen ýádesin ol dál ýaqytynda oryndady, úlesimiz qolǵa tıgennen keıin, umytpasam, úsh myń dýkattan keldi ǵoı deımin (jat bireýdiń qolyna ótip ketpeýi úshin qojalyqty nemere aǵamyz satyp alǵanyn, aqysyn qolma-qol aqshamen tólegenin aıta ketkenim artyq etpes), úsheýimiz meıirban ákemizben qoshtastyq; qartaıǵan shaǵynda ákemizdi kók tıyn qarajatsyz qaldyrǵanymyz adamgershilikke jatpaıtynyn oılap, men ózim sol kúni-aq ony qolymdaǵy úsh myń dýkattyń eki myńyn alýǵa úgittep kóndirdim, óıtkeni qalǵan aqshaǵa soldat úshin ne qajettiń bárin alýǵa bolady, dep sendirdim. İnilerim de munymdy maqul kórip, ákemizge árqaısysy myń dýkattan berdi; sóıtip, ákemniń qolyna tórt myńdaı tıdi, onyń syrtynda satqysy kelmeı óz ıeliginde qaldyrǵan jyljymaıtyn múlkin aqshaǵa shaqqanda shyǵatyn úsh myńdaı dýkaty taǵy bar edi. Sonymen, biz ákemizben jáne álginde atap ótken nemere aǵamyzben qoshtastyq; boıymyzdy aıryqsha tolqý baýrap alǵany sonsha, bárimiz de kózimizge jas aldyq, al ákemiz bolsa sátti-sátsiz qadamdarymyz jaıynda habar-oshar joldap turý jaǵyn esten shyǵarmaýymyzdy surap jalynýmen boldy. Biz ýáde ettik, ol bizdi qushaǵyna qysyp, batasyn berdi, odan soń bir inim Salamankaǵa, ekinshisi Sevıláǵa jol tartty, al men ózim Alıkantege attandym, sonda barǵanymda jún tıegen genýıalyq bir kemeniń Genýıaǵa júrmekke daıyndalyp jatqanyn bildim.

Týyp-ósken úıimnen jyraq ketkenime jıyrma eki jyl boldy, osy ýaqyt ishinde san qaıtara hat joldaǵanymmen, ákem jaıynda da, inilerim jaıynda da eshqandaı habar ala almadym. Alıkantede kemege otyryp, aman-esen Genýıaǵa kelip jettim, odan Mılanǵa baryp, sol jerden áskerı kerek-jaraq pen kıim-keshek satyp aldym da, Pemont áskeri qataryna kirdim, biraq Alessandrıa della Pallaǵa bara jatqan jolda uly gersog Albanyń Flandrıaǵa attanbaqshy bop jatqanyn estidim. Alǵashqy oıymnan aınyp, soǵan baryp qosyldym da, joryqty basynan aıaǵyna sheıin sonymen birge ótkizdim, Egmont pen Gorn esimdi graftardyń ólim jazasyna kesilgenin óz kózimmen kórdim, Gýadalaharada týyp-ósken Dego de Ýrbına esimdi ataqty ásker basynyń ámirimen tý ustaýshy dárejesine kóterildim. Sóıtip, ózim Flandrıaǵa kelip jetkennen keıin kóp uzamaı áýlıeligińe quldyq, topyraǵyń torqa bolǵyr Besinshi Pııdiń ortaq jaý — túrikterge qarsy Venesıamen jáne Ispanıamen odaq qurǵany jaıynda qaýeset tarady, óıtkeni bul kezde túrik floty osy ýaqytqa sheıin Venesıanyń qol astyna qarap kelgen aıtýly Kıpr aralyn basyp alyp, ony ólsheýsiz ókinishte qaldyryp otyrǵan-dy.

Odaqtastar áskerin meıirban korolimiz don Fılıpptiń ákeden bir týǵan inisi, mártebeli myrza don Hýan Avstrııskııdiń basqaratyny málim boldy, sondaı-aq soǵysqa aıryqsha daıyndyq jasalǵany jaıynda da aıtylyp jatty, — osynyń bári meni erekshe elittirip, aldaǵy joryqqa qatysýǵa qulshyndyrdy. Oraıy kelgen boıda-aq uzamaı kapıtan ataǵyn beremiz dep úmittendirip, tipti ashyqtan-ashyq ýáde berip júrgenderine qaramaı, bárin tastap kete barmaq boldym jáne solaı istedim de, sóıtip Italıaǵa kelip jettim, sátine saı kelgen kezdeısoqtyq shyǵar, tap sol kezde senor don Hýan Avstrııskıı venesıalyq flotpen birigý úshin Genýıadan Neapolǵa attanǵaly jatyr eken, eki ásker aqyry Messınada birikti ǵoı. Qysqasy, osynaý aıy ońynan týǵan joryqqa men ınfanterıa kapıtany sheninde qatystym, bul joǵary shenge, shynymdy aıtsam, sińirgen eńbegim arqyly emes, jolym bolǵyshtyǵy arqasynda ıe bolǵam. Biraq, hrıstıandar úshin osynaý erekshe zor qýanyshqa toly kúni, túrikterdi teńizde jeńetin eshkim joq degen aldamshy oıdyń jeteginde júrgen barsha álem men jer betindegi barsha halyqtyń kózi aqyry ashylǵan kúni, tap sol ottomandyq menmendik pen tákapparlyqtyń kúli kókke ushqan kúni deımin-aý, sonshama kóp baqytty jandar arasynda (óıtkeni, bul aıqasta sheıit bolǵan hrıstıandar — tiri qalyp, jeńip shyqqandardan da góri baqyttyraq) jalǵyz men ǵana baqytsyzdyqqa ushyradym; egerde mundaı oqıǵa Ejelgi Rım zamanynda oryn alǵan bolsa, onda basyma teńizshilerge arnalǵan jeńis gúldestesin kıem be dep dámelenýime bolar edi, biraq onyń ornyna tap sol qýanysh shýaǵyn shashyratqan kúndi aýystyrǵan túnde qolyma buǵaý, aıaǵyma kisen salyndy. Bul bylaı boldy. Aljır koroli Ýlýdj-Alı, ójet te óte bir joly bolǵysh teńiz qaraqshysy, Malta ordeniniń flagmandyq galerasyna tap berip, tas-talqanyn shyǵardy, nátıjesinde onda bar-joǵy úsh-aq jaýynger tiri qaldy, olardyń ózi de aýyr jaraqattanǵandar bolatyn, biraq sol arada oǵan Djovannı Andreanyń flagmandyq galerasy kómekke umtyldy, al men óz rotammen sol kemede bolatynmyn. Osyndaı jaǵdaıdaǵy daǵdyly dástúr boıynsha men dushpannyń galerasyna sekirdim, biraq dál osy sátte bizdiń keme men galeranyń arasy alshaqtap ketti de, soldattarym sońymnan ilese almaı qaldy, nátıjesinde jaýdyń ortasynda jalǵyz qalyp, olar kóp bolǵandyqtan qarsylyq kórsete almadym, — qysqasy, jaraqattan saý-tamtyǵym joq qalpymda olarǵa tutqynǵa tústim. Bálkim, ózderińiz de biletin shyǵarsyzdar, senorlar, Ýlýdj-Alı kúlli eskadrasymen birge qashyp qutyldy ǵoı, sóıtip men onyń qolyna tap boldym — sonshama kóp máz-shat jarandar arasyndaǵy jalǵyz ǵana qaıǵy shegýshi, sonshama kóp bostandyq alýshylar arasyndaǵy jalǵyz ǵana tutqyn men boldym, óıtkeni túrik kemelerinde eskekshilik etken on bes myń hrıstıan sol kúni aqyry armanǵa jetip, azattyq alǵan-dy.

Meni Konstantınopolge alyp keldi, sol tusta Selım sultan osy aıqasta óz mindetin múltiksiz oryndaǵany úshin, erliginiń aıǵaǵy retinde Malta ordeniniń týyn alyp kelgeni úshin qojaıynymdy general-admıral etip taǵaıyndady. Arada bir jyl ótkende, ıaǵnı jetpis ekinshi jyly, admıral kemesinde eskekshilikte júrip Navarın shaıqasynyń kýágeri boldym. Túrik flotyn aılaqta basyp alý múmkindigi qalaı qoldan shyǵyp ketkenin óz kózimmen kórdim, óıtkeni túriktiń barlyq teńiz jáne qurlyq jaıaý áskeri ózderine sol aılaqtyń ózinde shabýyl jasalady dep kútip jatqan, sondyqtan, bostan bosqa qyrylyp qalǵylary kelmeı, qurǵaqpen qasha jónelý úshin kıim-keshekteri men bashmaqtaryn (túrikter aıaq kıimderin osylaı ataıdy) daıyn ǵyp otyrǵan: bizdiń flot olarǵa osyndaı orasan zor úreı tóndirgen bolatyn. Alaıda, bári basqasha bop shyqty — biraq, bul bizdiń admıraldyń kinásinen nemese nemkettiliginen emes-ti, kerisinshe, hrıstıandar kúnáǵa batqanda jáne jaratqan ıemiz qyryn qaraǵanda ózimizge jaza beretin jendetterdiń de tabyla ketetindiginen edi. Dál solaı bolyp ta shyqty: Ýlýdj-Alı Modonaǵa qaraı shegindi, — Navarın mańaıynda osyndaı aral bar, — sóıtti de, áskerin túsirip, aılaqqa kirer aýyzdy bekitip tastady, sol arada senor don Hýan qaıtyp oralǵansha tapjylmaı otyrdy da qoıdy. Osy joryqtyń barysynda bizdiń áskerler Jıren Saqal deıtin ataqty teńiz qaraqshysynyń balasy basqaratyn “Olja” atty galerany qolǵa túsirdi. Ony qolǵa túsirgen soǵys padıshasy jáne soldattarynyń týǵan ákesi, qashan da joly bolǵysh jáne qashan da jeńilis tabý degendi bilmeıtin ásker basy don Alvaro de Basan, de Santa Krýs markızi, basqarǵan neapoldyq flagmandyq “Qurtqa” galerasy bolatyn. Osy arada “Oljanyń” qalaı olja etilgeni jaıynda aıtpaı óte almaımyn. Jıren Saqaldyń balasy asa qatygez bolatyn, tutqyndarǵa kórsetpegen qorlyǵy joq-ty, sodan “Qurtqa” galerasy ózderin ókshelep kele jatqanyn jáne qýyp jetýge taıap ta qalǵanyn kórgen eskekshiler bir demde eskekterin laqtyryp tastap, jyldamyraq esýge ámir etip baqyryp-shaqyryp turǵan kapıtandy tutyp alyp bir sákiden ekinshi sákige, kemeniń aldyńǵy jaǵynan artqy jaǵyna qaraı qaqpaqyldaı bastaıdy, qaqpaqyldaý kezinde jol-jónekeı ońdyrmaı tistelegenderi sonsha, aqyry jerge túsirgen kezderinde anaý kóp kidirmeı ana dúnıege attanyp kete barady, — qaıtalap aıtqanym artyq bolmas, ol tutqyndarǵa óte qatygez bolǵan-dy jáne shekten tys óshpendilik týǵyzǵan-dy. Biz Konstantınopolge qaıtyp oraldyq, al kelesi, jetpis úshinshi jyly, sonda otyrǵan bizge senor don Hýannyń Týnısti basyp alǵany, ony túrikterden tazartyp, mýleı Ahmettiń basqarýyna bergeni, sonysy arqyly mýleı Hamıdtiń, dúnıedegi naǵyz qanypezer jáne naǵyz jaý júrek mavrdyń, Týnıske qaıta oralmaq úmitin birjola úzgeni málim boldy. Bul shyǵynǵa jany shyrqyraǵan sultan, arǵy-bergi atalaryna tán aıarlyqpen venesıalyqtarmen bitimge keldi, — buǵan venesıalyqtar onyń ózinen de kóbirek zárý bop otyrǵan-dy, — sóıtti de, kelesi, jetpis tórtinshi jyly, Goleta men Týnıstiń irgesindegi fortty qorshaýǵa aldy, — senor don Hýan forttyń qurylysyn aıaqtap úlgermegen-di. Osynaý áskerı qaqtyǵystardyń barlyǵynda da men eskekte otyrdym jáne bosanyp shyǵamyn-aý dep te úmittengen emespin, — qaıtken kúnde de, áıteýir, aqsha tóleý arqyly azattyq alamyn-aý degen oı mende bolǵan joq, óıtkeni baqytsyzdyǵym jaıynda ákeme eshteńe jazbaýdy uıǵarǵam.

Aqyry Goleta berildi, fort ta berildi, bulardy qorshaýǵa jetpis bes myń jaldamaly túrik áskeri men Afrıkanyń túkpir-túkpirinen jınap ákelingen tórt júz myńnan astam mavr men arab qatysty, onyń ústine osynaý jer qaıysqan qol jetkilikti mólsherde oq-dárimen jáne áskerı jaraqpen qamtamasyz etilgen-di jáne jer úńgýmen aınalysatyn adamdary da aıtarlyqtaı mol bolatyn, osy sebepti Goleta men fortty betinen keltirip kómip tastaý úshin ár soldattyń bir-bir ýys topyraq tastaǵanynyń ózi jetip jatatyn. Birinshi bop Goleta tize búkti, soǵan deıin ony eshbir dushpan ala almaıtyndaı kórinetin, — onyń tize búkkeni qorǵaýshylarynyń kinásinen emes-ti, olar qamaldy qorǵaý jolynda qoldan kelgenniń jáne ózderi mindetti bolǵannyń bárin jasady, onyń berilýine, tájirıbe kórsetkenindeı, shól daladaǵy qumda okop qazýdyń ońaılyǵy sebep boldy: ádette eki súıemdeı qazsań-aq sý shyǵa keletin, al túrikter eki shyntaq boıy qazǵanymen sý kórine qoımady. Sóıtip, olar qum toltyrylǵan sansyz kóp qapshyqtan taýdaı bıik dýal turǵyzdy, bul qamal qabyrǵalarynan ıyq asyryp turatyn boldy, al qorshaýdaǵylar qorǵaný múmkindiginen aırylyp, bıikten atqylaýǵa esh kedergi jasaı almady.

Bizdiń jaýyngerler Goletada qamalyp jatyp almaı, jazyq dalaǵa jaıǵasyp, dushpannyń kemeden ásker túsirýin tosýy kerek edi deıtin jelbýaz pikirdi jaqtaýshylar da az bolǵan joq, biraq bulaı dep tek syrttaı ton pishýshiler, mundaı iske buryn-sońdy qatysyp kórmegender ǵana aıta alatyn. Shyntýaıtynda, Goleta men fortta jeti myńdaı ǵana jaýynger boldy, qansha jerden jaý júrek bolsa da, osynsha shaǵyn quramdaǵy ásker jazyq dalada dushpannyń bálenbaı ese basym kúshiniń tyqsyrýyn toqtata alar ma edi? Sansyz kóp ári óshpendilikpen óńmeńdegen jaýdyń, oǵan qosa óz topyraǵynda shaıqasyp jatqan jaýdyń qorshaýynda qalǵan, eshkimnen kómek ala almaǵan qamal berilmegen de qaıtetin edi? Kerisinshe, kópshilik adam, onyń ishinde ózim de barmyn, aǵyl-tegil mol qarajatty tekten-tek jemirip jatqan osynaý qyrsyqtyń, jalmaýyzdyń, qara kúıeniń joıylýy, jalǵyz tek sol jeńilis degendi múldem bilmegen, jany jannatta bolǵyr Besinshi Karldyń ony qalaı jaýlap alǵanyn eske túsirýden basqa eshteńege jaramaıtyn (shynynda da, onyń onsyz da máńgilikke saqtalǵan jáne saqtala bermek ataq-dańqyna arnap osynyń tastarynan eskertkish turǵyzǵan ońdy bolar edi!), osynaý qasirettiń qaınar kózi men qordasynyń joıylýy, mine osynyń joıylýyn aıtamyn, — jaratqan ıemizdiń Ispanıaǵa degen aıryqsha yqylas-peıiliniń, ony óz qanatynyń astyna alǵanynyń belgisi shyǵar dep túıdik. Sondaı-aq, fort ta tize búkti, alaıda túrikterdiń onyń ár súıemi úshin qan tógýine týra keldi, óıtkeni ony qorǵaýshylardyń taısalmaı jáne taıynbaı shaıqasqany sonsha, oǵan jıyrma eki ret shabýyl jasaǵan jaý jıyrma bes myń jaýyngerinen aıryldy. Tiri qalǵan úsh júz adamnyń birde bireýi muzdaı qara kók qalpynda tutqynǵa túsken joq — bul olardyń júrek jutqan batyrlyǵynyń dáleli, tabandy túrde qorǵanǵandarynyń, eshqaısysynyń maıdan alańyn tastap ketpegendiginiń aıǵaǵy. Valensıalyq kavalero jáne júrek jutqan jaýynger, don Hýan Sanogera qorǵaǵan taǵy bir shaǵyn fort nemese, dálirek aıtqanda, shyǵanaq jaǵasynda turǵyzylǵan munara da berildi. Goleta komendanty don Pedro Pýertokarrero tutqynǵa alyndy, — ol qamaldy qorǵaý úshin qolynan kelgenniń bárin jasaǵan-dy, aqyry onyń osylaısha kúıreýiniń kúıinishi janyna qatty batqany sonsha, ózin Konstantınopolǵa qaraı aıdap bara jatqan jolda qusadan dúnıe saldy. Forttyń komendanty, mılandyq dvorán, qoly usynaqty qurylysshy ári kózsiz batyr Gabrıele Chervellon da tutqynǵa tústi. Bul eki qamalda Ioann Shoqyndyrýshy ordeniniń ıegeri, jany jaısań azamat, óz inisi, ataqty Djovannı Andrea Dorıaǵa ólsheýsiz jaqsylyq jasaǵan Pagano Dorıa syndy talaı aıtýly adam qaza tapty. Onyń óliminiń ókinishti bolatyny — fortty ustap tura almaıtyndaryna kóz jetkizgen soń, ýádelerine senip arabtarǵa berilgen bolatyn, aqyry solardyń qolynan ajal tapty: al, arabtar ony mavrsha kıindirip, Tabarkaǵa, genýıalyqtar ıeligindegi shaǵyn aılaqqa, dálirek aıtqanda, poselkege, — marjan tas óndirý maqsatynda genýıalyqtar bul aılaqta jıi bolyp turatyn, — jetkizip salamyz dep ýáde etken-di, mine tap sol arabtar onyń basyn kesip alypty da, túrik flotynyń sardaryna aparyp beripti, al anaý olarǵa ózimizdiń, kastılályqtardyń, “Satqyndyqty paıdalan, satqyndardyń kózin qurt” deıtin mátelimizde aıtylǵanyndaı shara qoldanypty: estýimizshe, Dorıany tiri jetkizbegenderi úshin sardar onyń basyn ózine syılyqqa ákelgenderdi darǵa asýǵa buıyrypty.

Tutqynǵa alynǵan hrıstıandardyń — fortty qorǵaýshylardyń arasynda Andalýsıanyń bir aımaǵynda týyp-ósken don Pedro de Agılar deıtin jigit boldy, — fortta tý ustaýshy mindetin atqarǵan-dy, jurttyń bári ony júrekti jaýynger dep biletin jáne asa bir aqyldy adamǵa balaıtyn, oǵan qosa onyń óleń shyǵarýǵa degen aıryqsha qabilet-daryny bar-dy. Ol jigit jaıynda áńgime qozǵaǵan sebebim, taǵdyrdyń aıdaýymen ol qojaıynymnyń qulyna aınaldy, sóıtip ekeýimiz bir galerada bas qostyq, tipti bir sákide otyrdyq. Osy aılaqty tastap shyqqanǵa deıin-aq álgi kavalero sonet túrindegi epıtafıa³⁷ ispetti, biri — Goletaǵa, ekinshisi — fortqa arnalǵan eki óleń jazdy. Shynymdy aıtsam, solardy ózderińizge oqyp bersem dep em, óıtkeni ekeýin de jatqa bilem jáne bular sizderge ish pystyrarlyq kórinbes, kerisinshe, raqattana otyryp tyńdarsyzdar dep oılaımyn.

Don Pedro de Agılar esimin estigen don Fernando serikterine kóz saldy, sol boıda úsheýi bir-birine qarap jymıa ezý tartty. Tutqyn sonetterdi oqyp berýge oqtalyp, endi bastaı bergen kezde don Fernando serikteriniń biri:

— Oqýdy jalǵastyrmas buryn, myrza, raqym etip, jańa ózińiz esimin ataǵan don Pedro de Agılardyń keıingi taǵdyry ne bolǵany jóninde aıtyp berseńiz etti, — dep ony bólip jiberdi.

— Ol jaıynda biletinim mynaý ǵana, — dep jaýap qatty tutqyn: — Konstantınopolde eki jyldaı boldy, sosyn grek tyńshysynyń kómegimen arnaýt bolyp kıinip qashyp ketti, biraq bostandyqqa qoly jetti me, jetpedi me, ol jaǵyn anyq bilmeımin, alaıda, óz oıymsha, ol bostandyqta bolýǵa tıis, — arada bir jyl ótkende ana grekti Konstantınopolden jolyqtyryp qalǵam, biraq olardyń sonda qashyp shyǵa alǵan-almaǵanyn suraýdyń oraıy kelmedi.

— Ol bostandyqta júr, — dedi kavalero. — Don Pedro dep otyrǵanyńyz meniń týǵan aǵam ǵoı, qazir ol áıelimen jáne úsh balasymen bizdiń jaqta kóılegi kók, tamaǵy toq turyp jatyr.

— Sharapaty mol jasaǵan, jaqsylyǵyńa raqmet! — dep daýystap jiberdi tutqyn. — Men úshin bul dúnıede azattyqpen qaıta tabysý qýanyshynan artyq qýanysh joq.

— Oǵan qosa aıtarym, aǵamnyń sonetterin jatqa bilem, — dep sózin jalǵady kavalero.

— Endeshe, bulardy ózińiz oqyp berseńizshi, menen góri táýirirek oqıtynyńyzda kúmánim joq, — dedi tutqyn.

— Maqul, oqıyn, — dedi kavalero. — Mine, mynaý Goletaǵa arnalǵan sonet:

XL taraý

Munda tutqyn bastan keshken jaılardyń jalǵasy baıandalady

Sizderge, din jolynda ajal tapqan,
Adyra qylyp aǵzalaryn, jas jany
Qanat qaǵyp tórine qaraı aspannyń,
Jan raqatyn jolyqtyrǵan jannattan;
Sizderge, jat óńirde jan-tánimen
Qaltqysyz adal qyzmet etken eline;
Teńiz sýyn, qumyn dushpan jeriniń
Jaý qanymen boıaǵan hám óz qanymen;
Sizderge qaısarlyq emes — tek kúsh-qaırat
Jetpegen-di. Jeńilisti mundaı madaqtap,
Ádilin aıtyp, baǵalaımyz jeńis dep.
Qıratyndy astynda qaldyńdar jaırap,
O jaqta — máńgi ómirge, bu jaqta — ataqqa
Jan qıý arqyly jettińder báriń tegisteı.

— Iá, bul tap sol sonet, — dep qoshtady tutqyn.

— Al endi mynaý, jańylmasam, fort jaıynda, — dedi kavalero.

Myna jerde, nársiz-sýsyz qumaqta,
Oq borany munaralardy qıratty,
Úsh myń sarbaz erlikpenen jaı tapty,
Endi olardyń jany qazir jumaqta.
Qorqynyshty bilmedi olar, kektesse
Jeńe almas edi jaý olardy jabylyp,
Qylyshtasýdan qalmasa tek talyǵyp,
Bilekterinen ál-dármen eger ketpese.
Ne qasiretti kórmedi bul atyrap,
Tynym bermeı tóngende jaý jan-jaqtan.
Qanǵa bókpeı jáne eshqashan qalǵan joq.
Biraq, eshqashan myna sorly topyraq
Sonsha jandy jibergen joq jannatqa,
Sonsha tándi qursaǵyna da alǵan joq.

Sonetter barlyǵyna da unady, al joldasy jaıynda jaqsy habar estip, jany jaı tapqan tutqyn áńgimesin ármen jalǵady.

— Sóıtip, Goleta men fort tize búkti, sodan soń túrikter Goletany jermen-jeksen etip kúıretýge ámir etti (al, forttyń talqany shyqqany sonsha, onda qıratatyn da eshteńe qalmaǵan-dy), olar jumysty jedeldetýmen birge jeńildetý úshin Goletanyń astyn úsh jaqtan úńgip, dárimen qoparmaq boldy, nátıjesinde osy kezge sheıin eń shynjaý sanalǵan nárse, — atap aıtqanda, qamaldyń kóne qabyrǵalary, — aspanǵa kúl bop ushýdan aman qaldy da, Fratıno turǵyzǵan jańa qorǵannyń qaldyqtary qas pen kózdiń arasynda qyljıyp tústi. Aqyry eskadra jeńis týyn kóterip, dańq shýaǵyna shomylyp Konstantınopolge qaıtyp oraldy, al arada birneshe aı ótkende qojaıynym Ýlýdj-Alı qaıtys boldy; onyń Ýlýdj-Alı-Fartash, túrikshe dinnen bezgen qotyrash deıtin laqap aty bar-dy, óıtkeni ol shyn máninde de sondaı bolatyn, al túrikterdiń bireýge at qoıyp, aıdar taqqysy kelse, adamnyń áldenendeı bir kemshiligin nemese jetistigin jeleý etetini málim, — olaı bolatyn sebebi olarda Ottomandar tegine jatatyn tórt-aq áýlet esimi bar, al qalǵandaryna óz esimi men áýlet esimi sol adamnyń dene múshesiniń kemshiligine nemese adamgershilik qasıetine qarap beriledi. Al, endi myna Qotyrashqa kelsek, sultannyń quldyǵynda júrip attaı on tórt jyl eskek esipti, al otyz tórtke kelgeninde óz dininen bezetinin málim etipti; óıtken sebebi, galerada ózin betten ońdyrmaı urǵan túrikke tisin qaırap júretin, al dininen bezýi sodan kek qaıtarýǵa múmkindik beretin. Onyń jan-jaqty daryndy adam bolǵany sonsha, sultannyń mańaıyndaǵylar aınalysatyndaı aıla-sharǵylarǵa barmaı-aq Aljırdiń koroli atandy, onan soń general-admıral laýazymyna ıe boldy, basqasha sózben aıtqanda, mańyzdylyq dárejesi jaǵynan búkil ımperıadaǵy úshinshi qyzmetti atqardy. Ol ózi Kalabrıada týyp-ósken-di, júregi jumsaq bolatyn jáne quldaryna adamgershilikpen qaraıtyn, al quldarynyń uzyn sany úsh myńǵa jetetin; ol qaıtys bolǵan soń, qaldyrǵan ósıetine oraı, quldary sultanǵa, — qaramaǵyndaǵy qaı pendesi qaıtys bolmasyn, sultan onyń murageri sanalatyn jáne marqumnyń uldarymen birdeı mólsherde úles alatyn, — sondaı-aq Ýlýdj-Alıdiń qol astynda qyzmet etken dinnen bezgenderge bólinip berildi. Men ózim Venesıada týyp-ósken bir dinnen bezgenniń quzyryna tap boldym, — Ýlýdj-Alı ony tutqynǵa alǵan kezde ol korablde kishi matros eken, uzamaı-aq Ýlýdj-Alıdiń senimine kirip, onyń eń súıikti keńesshileriniń qataryna qosylypty, aqyr sońynda jer-dúnıedegi eń qatygez dinnen bezgenge aınaldy. Onyń esimi Gasan Aǵa edi, óte baı adam bolatyn, Aljırdiń koroli bop bekigen-di. Ol meni Konstantınopoldan ózimen birge alyp ketti, ketkenime qýandym da, óıtkeni Aljırden Ispanıa óte jaqyn ǵoı, — aıtqandaıyn, basyma túsken taqsiret jaıynda bireýge habarlaıynshy degen oı mende bolǵan joq, men tek Aljırde taǵdyr maǵan Konstantınopoldaǵydan góri keńpeıildeý bolar dep úmittendim: óıtkeni, munda júrgen kezde qashyp qutylmaqqa qansha talpynǵanymmen, bir de bir ret sáti túspeı qoıǵan-dy. Sóıtip, Aljırde ózim sonshalyqty arman etken nárseni iske asyrýdyń basqa bir jolyn tabarmyn dep oıladym, óıtkeni bostandyqqa shyǵý jónindegi úmitten eshqashan qol úzip kórmegem, eger ózim jobalaǵan, jan-jaqty oılastyrǵan jáne iske asyrǵan áreketimnen eshteńe ónbese, oǵan bola sary ýaıymǵa salynbaıtynmyn, bolymsyzdaý, senimsizdeý bolsa da meıli sol boıda-aq basqa bir úmittiń etegine jarmasa ketetinmin. Aljırdegi abaqtyda, nemese túrikter ataıtyndaı banáda, júrgende ózimdi júnjip ketýden saqtaǵan da osy edi; bul abaqtyda koróldiń quldary — tutqyn hrıstıandar men keıbir turǵylyqty adamdar da, sondaı-aq almahzannyń quldary, ıaǵnı qalalyq keńestiń quldary da bar-dy; keńestiń quldaryn qalany kórkeıtý jumystary men basqa da jumystarǵa salatyn jáne bulardyń bostandyqqa shyǵýy aıryqsha qıyn edi, óıtkeni olar jeke adamdardyń menshigi emes, qaýymnyń menshigi sanalatyn, sondyqtan azattyǵy úshin tóleıtin aqsha tapqanymen, báribir, bul jaıynda kelissóz júrgizetin adam taba almaıtyn. Mundaǵy abaqtylarda, álginde aıtqanymdaı, quldar men jergilikti turǵyn sanatyndaǵy jekelegen adamdar jatatyn, bulardyń basym kópshiligi bostandyǵy úshin ótem tóleı alatyndar dep esepteletin, osy sebepti olardy qara jumysqa qýalaı bermeıtin, ótemi qolǵa tıgenshe qaraýyldaýmen ǵana shekteletin. Ótemi áne-mine qolǵa tıip qalar dep júrgen koróldiń quldaryn da osylaısha basqalarmen birge qara jumysqa tek ótemi keshigińkiregen kezde ǵana salatyn; bundaı jaǵdaıda, ótemdi jedelirek jasaýǵa yntalandyrý úshin, olardy jumysqa jegip, basqalarmen birge ormannan aǵash kesýge jiberetin, al bul degenińiz ońaı sharýa emes.

Men de ótem tóleıtinder qataryna engizildim, óıtkeni kapıtan ekenim anyqtalǵannan keıin, qarajat jaǵdaıym jarytymsyz, eshqandaı dúnıe-múlkim joq dep sendirip baqqanyma qaramaı, báribir dvorándar jáne ótem alýǵa bolatyn tutqyndar tobyna jatqyzyldym. Meni shynjyrmen buǵaýlap tastady — árıne, kúzetý ońaıǵa túsýi úshin emes, tek ótem tóleı alatyn adam ekenimdi áıgileý úshin ǵana; sóıtip, osy banáda ótem alýǵa jaramdy sanalatyn jáne osy maqsat úshin ǵana qamalǵan kóptegen dvoránmen jáne basqa da aıtýly adamdarmen birge turyp jattym. Keı-keıde, al dálirek aıtar bolsam, ylǵıda derlik ashtyq pen jalańashtyqtan azap shegip júrgenimizben, bizdi ásirese qatty toryqtyrǵan jaǵdaı — qojaıynnyń hrıstıandarǵa qulaq estip, kóz kórmegen qatygezdik jasaıtynyna adym attap basqan saıyn kýá bolatyndyǵymyz edi. Kún saıyn ol bireýdi darǵa asyp, ekinshi bireýdi qazyqqa otyrǵyzyp, úshinshi bireýdiń qulaǵyn kesip jatatyn, — bunyń bárine túkke tatymaıtyn nárseni syltaý etetin, keıde tipti syltaý da izdep jatpaıtyn, sondyqtan munyń qatygezdik úshin ǵana jasalatyn qatygezdik ekenin, onyń boıynda adam ataýlyny jaý kóretin týa bitti qasıet baryn túrikterdiń ózi de túsinip júrdi. Onyń jaqsy qaraǵan jalǵyz ǵana adamy — Saavedra deıtin ıspan soldaty boldy, ony túrikter de áli umyta qoımaǵan shyǵar, óıtkeni ol onda ne túrli hıkmetti jasady ǵoı jáne munyń bárin tek qapastan bosap shyǵý maqsatynda ǵana istegen edi, alaıda qojaıynym oǵan birde-bir márte qol jumsaǵan joq, ony sabaýǵa buıryq ta bergen joq jáne oǵan jaman sóz de aıtqan joq, al shyntýaıtyna kelgende, biz joldasymyzdyń eń beıkúná degen qylyǵynyń ózi úshin ǵana ony qazyqqa otyrǵyzatyn shyǵar dep záremiz qalmaıtyn, tipti onyń ózi de talaı ret osyndaı jaza tartýdan qaýiptengen bolatyn. Eger ýaqyt tarlyq etpegende sizderge bul soldattyń erlik isteri jaıynda biraz qyzyqty nárse aıtyp bergen bolar em jáne bul áńgimem óz basymnan ótken jaılardan da góri áldeqaıda tartymdy ári tańyrqaýǵa turarlyq bop shyǵar edi.

Aıtaıyn degenim: ári baı, ári ataqty bir mavr úıiniń terezeleri abaqtymyzdyń aýlasyna qaraıtyn, tereze degende bular naǵyz terezeden góri mavr ataýlynyń úılerindegideı bolmashy ǵana sańylaýǵa uqsaıtyn, ol da az bolǵandaı, barynsha qalyń, jaryq jibermeıtin japqyshpen tumshalaýly turatyn. Kúnderdiń bir kúninde mynadaı jáıtke kez boldyq: qasymda úsh joldasym bar, bárimiz ońasha qalǵan soń, — óıtkeni, basqa hrıstıandar jumysqa ketken, — isteıtin is joqtyqtan, aıaǵymyzda kisen baryna da qaramaı, abaqtymyzdyń kire berisinde turyp sekirmekke árekettenip jatqanbyz, sol arada álgi úı jaqqa ańdaýsyz kózim túsip ketti de, tumshalaýly turǵan sol kishkene terezelerdiń birinen ushyna oramal baılanǵan qamys shybyq shyǵyp turǵanyn jáne ony alýymyzǵa belgi bergendeı áldekimniń shybyqty árli-berli qozǵap, bultalaqtatyp turǵanyn baıqap qaldym. Biz soǵan qarap qaldyq, aqyry aramyzdaǵy bireý shybyqty ózine tastar ma eken, odan soń ne bolar eken, kóreıin dep uıǵardy, biraq ol taıap kele bergende áldekim shybyqty kóterip aldy da, beıne jaqtyrtpaı bas shaıqaǵandaı, ony ońdy-soldy bulǵalady. Hrıstıan qaıtyp oraldy, sol boıda shybyq taǵy tómen túsip burynǵysynsha bulǵalaqtaı bastady. Endi ekinshi joldasym ketti, biraq ol da álginiń kebin kıdi. Aqyry úshinshi jigit ketti, ol da alǵashqy ekeýiniń sıqyn tapty. Sosyn men de baǵymdy synap kórgim keldi, sóıtip terezeniń astyna kelip turýym muń eken, áldekim qamys shybyqty qolynan túsirip jiberdi de, ol abaqtynyń aýlasyna, týra meniń aıaǵymnyń astyna kelip top etti. Men jalma-jan oramaldy sheship, bir ushynan túıinshek taýyp, onda on sıanı, ıaǵnı sapasyzdaý altynnan soǵylǵan on teńge jatqanyn kórdim: mundaı teńgelerdi mavrlar tutynatyn, árqaısysy bizdiń on realǵa tatıtyn. Osynaý oljanyń meni qalaı qýantyp, shattyqqa bólegenin aıtyp jatýdyń ózi artyq, oǵan qosa mundaı jaqsylyqty bizge, shynyn aıtqanda, ózime, kim jasaǵanyn bile almaı dal boldym, óıtkeni shybyqty menen basqa eshkimge túsirgileri kelmegen edi ǵoı, al bunyń ózi syılyqtyń maǵan ǵana arnalǵanynyń aıqyn belgisi. Teńgelerdi qaltama salyp, shybyq syndyryp tastadym da, kire beriske qaıta kóterildim, sol aradan terezege kóz salǵanymda áldekimniń appaq bilegi terezeni ashyp, ile qaıta japqanyn kórip qaldym. Tek sonda ǵana ózimizdi jarylqaǵan adamnyń sol úıde turatyn áıel ekenin ańǵardyq, sóıtip oǵan degen yrzashylyǵymyzdy bildirý úshin mavrlar dástúrimen oǵan sálem ısharatyn jasadyq, ıaǵnı basymyzdy tómen salyp ıildik te, keýdemizge qolymyzdy qoıdyq. Arada kóp ýaqyt ótpeı-aq terezeden qamys shybyqtan jasalǵan kishkene kres tómen túsirildi de, ile qaıta joǵary kóterip alyndy. Bul onda tutqynǵa túsken hrıstıan áıel turyp jatqanyn, bizdi jarylqaǵan sol ekenin meńzeıtindeı belgi edi, alaıda bileginiń appaq túsi men bilezikteriniń bolýy ol oıymyzdan aınytyp, biz bul, shamasy, dininen bas tartqan hrıstıan áıel shyǵar degen baılamǵa toqtadyq: dininen bas tartqandarǵa mavrlar úılenetin jáne muny ózine zor baqyt sanaıtyn, óıtkeni olardy óz qandastarynan joǵary qoıatyn. Bul joramalymyzdyń shyndyqtan aýyly alys edi, solaı bola turǵanymen, sol kezden bastap biz, beıne bir soltústikten kóz aýdarmaıtyn keme aıdaýshylar tárizdi, qamys shybyq ózimizge jol silter jaryq juldyz bop eles bergen terezege telmirip qaraýmen ǵana boldyq, alaıda eki apta ótse de, qamys shybyq ta, aq bilek te, nemese basqadaı bir belgi de kórinbedi. Osy ýaqyt ishinde bul úıde kim turatynyn, onda dininen bas tartqan hrıstıan áıeldiń bar-joǵyn bilmekke barymyzdy salǵanymyzben, bizge eshkim pátýaly jaýap bere almady: áıteýir tek onda Hadjı Mýrat esimdi dáýletti ári aqsúıek áýletten shyqqan mavr turatynyn, sondaı-aq onyń buryn Ál-Batanyń komendanty bolǵanyn ǵana bildik, al bul mavrlar aıryqsha qadir tutatyn qyzmetterdiń biri edi. Sóıtip júrgende, tóbemizden sıanı jańbyry jaýa qoıar dep múldem oılamaǵan shaǵymyzda, kútpegen jerden qamys shybyq taǵy kórindi, oǵan taǵy oramal baılanypty, túıinshegi burynǵydan qomaqtylaý eken; bul joly da tap ana jolǵydaı, banáda ózimizden basqa eshkim joq bolatyn. Ótkendegi tájirıbemizdi taǵy qaıtaladyq: menen buryn úsh joldasym bardy, biraq qamys shybyq olarǵa buıyrmady, ol tek men jaqyndaǵan kezde ǵana jerge tústi. Men túıinshekti sheship, ishinen qyryq ıspan altyn teńgesin jáne arab tilinde jazylǵan, sońyna úlken kres qoıylǵan hatty taptym. Kresi súıip aldym da, altyn teńgelerdi qaltama zytyrdym, sosyn kire beriske qaıtyp oraldym; biz sálem ısharatymyzdy jasadyq, terezeden taǵy da appaq bilek kózge shalyndy, men hatty oqyp shyǵam degen ısharat jasadym, tereze tars jabyldy. Bul oqıǵa bizdi ári tańǵaldyrdy, ári qatty qýantty, ózimiz arabsha qara tanymaıtynbyz, hatta ne aıtylǵanyn bilýge qansha qumartqanymyzben, ony oqyp beretin bireýdi tabý bizdi úlken qıynshylyqqa tiredi. Aqyr sońynda men Mýrsıada týyp-ósken, dininen bas tartqan bir jigitke syr aıtýǵa táýekel ettim: ol aldymda quraq ushyp, adaldyǵyna árdaıym ılandyryp júretin, al men onyń basqa eshkimge aıtpaǵan, aıtýǵa táýekeli de barmaıtyn syrlaryna qanyq edim, sondyqtan qupıamdy ashýǵa batyly jete qoımas dep oılaǵam. Bilip qoıǵannyń artyǵy joq, hrıstıan jerine qaıtyp oralýdan úmitti dinnen bezgenderdiń keıbiri ádette aqsúıek tutqyndardan aldyn-ala hat jazdyryp alyp qoıady, bul hattarynda atalmysh tutqyndar árqaısysy óz turǵysynan: dininen bas tartqan osyndaı da osyndaı — jóni túzý adam, hrıstıandarmen árqashan kishipeıil boldy, qolaıly sát týǵan boıda-aq qashýǵa daıyndalyp júrdi, dep kýálik etedi. Mundaı kýálikterdi bireýler izgi maqsatpen jınastyrady, al óńgeleri bir paıdasy tıer degen oımen jınap, aram nıetin iske asyrýdy kózdeıdi: hrıstıandar jerin tonaýmen aınalysyp júrgen shaqtarynda keıde olardyń adasyp ketip, tutqynǵa túsip qalatyn da jaǵdaılary bolmaı turmaıdy, mine tap sol kezde álgi kýálikterdi alǵa tartady da, ózderiniń munda qandaı maqsatpen kelgeni osy qaǵazdardan-aq kórinip turǵan joq pa, desedi, — bizdiń maqsatymyz hrıstıandar arasynda qalý, sol úshin sizderge túriktiń qaraqshy kemesine minip keldik, deıdi. Bul olardy jazadan aman alyp qalady, sóıtip esen-saý qutylǵan soń shirkeýge de shydamdylyq tanytady, al ońtaıly sát týǵan boıda-aq Berberıasyna qaıtyp oralady da, sol baıaǵy kásibine qaıta kirisedi. Bulardyń arasynda atalmysh hattardy izgi maqsat úshin jınap, paıdaǵa jaratatyndary jáne hrıstıandar arasynda qalatyndary da bar. Osyndaı dinnen bezgenderdiń biri meniń tanysym bolatyn: bárimiz de oǵan maqtaýyn jetkizgen hat jazyp bergenbiz, eger ózinde saqtaýly júrgen sol qaǵazdardy mavrlar taýyp alǵandaı bolsa, ony tirideı otqa órtep jiberer edi. Onyń arabsha jaqsy sóılep qana qoımaı, jaza da alatynyn biletinmin. Alaıda, barlyq syrym men shynymdy aqtarmas buryn, oǵan ózim jatqan baraktyń qýysynan oıda joqta bir hat taýyp alǵanymdy aıtyp, sony oqyp berýin suradym. Ol hattyń búkteýin jazdy da, muryn astynan mińgirlegen kúıi oǵan úńile qarap, uzaq zerdeledi. Men odan munda ne jazylǵanyn túsinetin-túsinbeıtinin suradym, ol óte jaqsy túsinetinin, eger sózbe-sóz aýdaryp bergenin qalasam qalam men sıa ákep berýim keregin aıtty: ózime sol yńǵaılyraq, dedi. Biz suraǵanyn taýyp berdik te, ol aýdarmaǵa kirisip, bitirgen soń:

“Mynaý arab hatynda jazylǵan jaıdyń ıspan tilindegi sózbe-sóz aýdarmasy, — aldyn-ala eskertip qoıaıyn, Lela Márıam degen sóz barlyq jerde ámirshimiz Arý Marıa degendi bildiredi”, degendi aıtty.

Hattyń mazmuny mynadaı edi:

“Kishkentaı bala kezimde ákemniń kúńi maǵan óz ana tilimde hrıstıansha salaatty³⁸ úıretken bolatyn jáne maǵan Lela Márıam jaıynda kóp áńgimelegen edi. Bul hrıstıan áıel dúnıe saldy, biraq onyń jany tozaq otyna emes, Allanyń meıirimdi qushaǵyna tap bolǵany ózime bek jaqsy málim, óıtkeni keıin ol maǵan eki ret aıan berip, hrıstıandarǵa barýǵa, ózimdi óte jaqsy kóretin Lela Márıammen júzdesýge ámir etti, al men bolsam qalaı bararymdy bilmeımin. Men terezeden talaı hrıstıandy kórdim, biraq tek jalǵyz seni ǵana naǵyz dvoránǵa balaımyn. Men jaspyn ári ádemimin jáne ózimmen birge kóp aqsha ákete alam, — menimen birge kete alasyń ba, sol jaıynda oılanyp kórshi, sosyn, anda barǵan soń, qalasań, maǵan úılenýińe bolady, qalamasań, oǵan tirelip turǵan dáneńe joq: Lela Márıam maǵan kúıeýdi ózi-aq taýyp beredi. Bul hatty kimge oqytýǵa bolatyny jaıynda oılan, tek mavrlarǵa senýshi bolma, olardyń bári ekijúzdi. Osy meni qatty mazalaıdy, asyly, seniń bul jaıynda eshkimge eshteńe aıtpaǵanyń jaqsy bolar edi, sebebi ákem bul jaıynda bilip qoısa meni qudyqqa laqtyrady da, ústimnen taspen bastyryp tastaıdy. Men shybyqqa jip baılap tómen túsirermin, sen oǵan jaýabyńdy jalǵap jiber. Eger arabsha hat jaza alatyn eshkimiń bolmasa, onda ymmen-ısharamen uǵyndyr, — ne aıtqanyńdy túsinýge Lela Márıamnyń ózi kómek beredi. Lela Márıam men Alla, sondaı-aq myna kres ózińe jar bolǵaı, bul kresi kúńniń ózime tapsyrýy boıynsha kúnine san qaıtara súıemin”.

Bul hattyń bizdi qalaı tańdandyryp, qalaı qýantqany sizderdi tańǵaldyrmaýǵa tıis, senorlar. Sonshalyqty shattanyp, máz-maıram bolǵanymyzǵa qarap álgi dinnen bezgen bul hattyń tekten-tek tabyla qalmaǵanyn, onyń shyn máninde aramyzdaǵy bireýge arnap jazylǵanyn ańǵaryp qoıdy da, eger bul joramaly ras bolsa, ózine senim bildirip, bárin túgel aıtyp berýimizdi ótinip, bostandyqqa shyǵýymyz úshin ómirin qurban etýden de taıynbaıtynyn aıtyp jalynyp-jalbaryna bastady, Sol arada ol moınyndaǵy temir kresin alyp, kóz jasyn kóldete otyryp, sol krese beınelengen qudaıdyń atymen ant berip, kúnákar ári jaýyz adam bolǵanymen, oǵan báribir shyn kóńilden, kámil senetinin, eshqashan satqyndyqqa barmaıtynyn, ózine málim qylǵan syrymyzdyń bárin túgel qupıada saqtaıtynyn aıtty, óıtkeni ol hat jazǵan qyzdyń kómegimen azattyq alatynymyzǵa, bizben birge óziniń de bostandyqqa shyǵatynyna, sóıtip qasıetti shirkeý-anamyzdyń aıasyna qaıtyp oralý jónindegi asyl armanynyń, — bilmestigine jáne kúnáǵa batýyna baılanysty ol shirkeýden shirigen jumyrtqa retinde alastalyp, birjola shettetilgen bolatyn, — aqyry oryndalatynyna úmittenip, tipti soǵan qulaı senip te qalǵan edi. Osy sózderdi aıtqanda onyń eńirep jylaǵany jáne, bálkim, shyn peıilimen de shyǵar, ótken isterine qatty ókinish bildirgeni sonsha, bárimiz sol jerde buǵan bar shyndyqty aıtqan jón bolar degenge toqtadyq, aqyry solaı istedik te: barlyǵyn túgel jasyrmaı baıan ettik. Oǵan qamys shybyq túsirilgen terezeni kórsettik, bul úıdi qaperine alǵan ol onda kim turatynyn anyqtaý úshin qolynan ne kelse sonyń bárin jasaýǵa ýáde berdi. Sondaı-aq, biz mavr qyzynyń hatyna mindetti túrde jaýap qaıtarýdy uıǵardyq, jazý jaza biletin adamymyz janymyzda bolǵandyqtan, oǵan hatty qolma-qol aıtyp jazdyra bastadym; onyń mazmunyn qazir ózderińizge bir sózin qaldyrmaı aıtyp bere alam, óıtkeni bul oqıǵaǵa qatysty eleýge turarlyq usaq-túıek jaılardyń bári áli kúnge sheıin jadymnan óshken joq jáne aqyrǵy demim bitkenshe óshpeıdi de. Sóıtip, mavr qyzyna mynadaı jaýap joldandy:

“Aq peıildi Alla jar bolǵaı ózińe, meıirban hanym, sondaı-aq júregińe hrıstıan jerine jol tartý jóninde oı darytqan, qasıetti qudaı anasy, Márıam ámirshimizdiń de shapaǵaty tıgeı saǵan. Márıamǵa jalyn, sura odan, bálkim ol saǵan ámirin qalaı oryndaý keregin uǵyndyrar, — onyń meıirimdiliginde shek joq, jol taýyp bereri anyq. Óz atymnan, sondaı-aq qasymda júrgen barlyq hrıstıannyń atynan, sen úshin qoldan kelgenniń bárin jasaımyn dep ýáde berem, al qajet bolyp jatsa sen úshin jan qıýǵa da ázirmin. Ne istemek oıyń baryn aıtyp hat jaz, habar ber, men saǵan jaýapty kidirtpeımin, óıtkeni qaıyrymy mol Alla bizge seniń tilińde sóıleı de, jaza da biletin tutqyn hrıstıandy jolyqtyrdy, ony osy hat arqyly-aq ańǵararyń kámil. Sóıtip, endi eshteńege jaltaqtamaı-aq bárin jasyrmaı aıta berýińe bolady. Hrıstıan eline barǵan soń maǵan kúıeýge shyqqyń keletini jaıynda jazypsyń, men óz tarapymnan, shynaıy hrıstıan retinde, saǵan úılenem dep ýáde etemin, al hrıstıandardyń óz sertine mavrlarmen salystyrǵanda berikteý bolatynyn bilip qoıǵanyńnyń zıany joq. Ózińe Alla men onyń anasy Márıam jar bolǵaı, aıaýly hanym”.

Hat jazylyp, jelimdengennen keıin maǵan attaı eki kún kútýge týra keldi, — aqyry baná taǵy da qańyrap qaldy da, men kire beristegi daǵdyly ornyma baryp shybyq kórinbes pe eken dep qaraı bastadym, uzamaı shybyq ta shoshań etip shyǵa keldi. Sony baıqaǵan boıda-aq, ony kimniń ustap turǵany kózime shalynbasa da, qolma-qol hatty kórsetip, jipti tómen túsirýi keregin túsindirdim. Alaıda, jip shybyqqa jalǵanyp ta qoıǵan eken, soǵan hatymdy baılap jiberdim, al arada az ýaqyt ótkende aq oramal keıpindegi úmitimizdiń juldyzy taǵy jarq etti. Oramal jerge túsken soń, ony alyp, túıinsheginen túrli kúmis jáne altyn teńgelerden turatyn elý eskýdodan astam aqsha taptym, bul qýanyshymyzdy elý ese arttyryp, bosanyp shyǵýǵa degen senimimizdi nyǵaıta tústi. Dinnen bezgen sol kúni túnde qaıtyp oralyp, óz málimetteri boıynsha, ol úıde ózimiz ájeptáýir habardar mavrdyń turatynyn, aty-jóni Hadjı Mýrat ekenin, osynaý shylqyǵan baı adamnyń zor dáýletine murager bop tabylatyn jalǵyz ǵana qyzy baryn, ony qala jurtshylyǵy Berberıada jan teń kelmeıtin sulý sanaıtynyn, qyzdy aıttyrýǵa talaı-talaı vıse-koroldiń kelgenin, biraq qyzdyń eshqaısysyna shyqpaǵanyn aıtty. Buǵan qosa, onyń hrıstıan kúńi bolǵanyn, kúńniń dúnıe salǵanyn habarlady. Munyń bári hattan ózimizge jaqsy málim jaıttardan jyraqtamaıtyn.

Sol arada biz mavr qyzyn qalaı alyp qashýǵa bolatyny jóninde, sóıtip bárimizdiń hrıstıan jerine qalaı jete alatynymyz jaıynda dinnen bezgenmen aqyldasa bastadyq, aqyr sońynda Zoraıdanyń (qazir endi Marıa atanǵysy kelip júrgen myna qyzdyń esimi osyndaı edi) taǵy bir habaryn kútýge baılam jasadyq, óıtkeni onyń kómeginsiz qıyndyqtardyń bárin birdeı jeńe almaıtynymyzdy bárimiz de bek jaqsy bilip turǵanbyz. Osyǵan bátýalasqan kezimizde, dinnen bezgen bizge bosqa abyrjı bermeńder, ózim ólsem ólermin, biraq senderge bostandyq alyp berermin, degendi aıtty. Tórt kún qatarynan abaqty adamǵa toly boldy, sonyń saldarynan qamys shybyq kórinis bere qoımady, al besinshi kúni, abaqty tynshý tapqan boıda qaıta paıda boldy jáne jeńildenýi baqytqa jetkizetinin megzegendeı ájeptáýir kólemde tompaıǵan túıinshekpen birge boı kórsetti. Jaqyndaı bergen sátimde oramal baılanǵan shybyq jerge tústi de, men odan hat jáne óńkeı altyn teńgelerden turatyn júz eskýdo taptym. Dinnen bezgen osy jerde bolatyn, biz ony baragymyzǵa alyp kirdik, sol arada ol bizge hatty aýdaryp ta berdi:

“Ispanıaǵa qalaı baryp jetýimizge bolatynyn men bilmeımin, meıirimdi myrzam, Lela Márıam da suraǵanymmen eshteńe aıtqan joq; degenmen, bylaı isteýge bolatyn sekildi: men saǵan terezeden múmkin bolǵanynsha kóbirek altyn teńge túsiremin, al sen ol aqshaǵa óziń úshin jáne dostaryń úshin ótemaqy tóleısiń; sodan keıin bireýiń hrıstıandarǵa baryp felúga³⁹ satyp alsyn da, qaıtyp oralyp qalǵandaryńdy alyp ketsin, al meni teńiz jaǵasynda, Babassýn qaqpasy mańaıynda turǵan ákemniń qala syrtyndaǵy meken-jaıynan tabasyńdar, — jaz aıyn ákemmen jáne malaılarymmen birge sol arada ótkizemin. Tún qarańǵysynda sizder meni ol jerden onsha qınalmaı-aq alyp qashasyńdar da, felúgaǵa alyp barasyńdar; tek baıqa, maǵan úılenetin bol, áıtpese Márıamǵa aıtyp qoıam, sosyn ol seniń sazaıyńdy beredi. Eger qaıyq satyp alýdy eshkimge senip tapsyra almaıtyn bolsań, onda óz ótemaqyńdy tóle de, jalǵyz bar, — aıtqan sózińe bir adamdaı berik ekenińe kámil senemin: óıtkeni sen dvorán ári hrıstıansyń ǵoı. Bizdiń qala syrtyndaǵy úıimizdi izdep taýyp al, úı syrtynda serýendep júrgenińdi kórsem, banáda eshkimniń qalmaǵany maǵan sol boıda-aq túsinikti bolady, sol jerde saǵan kóp aqsha berem. Alla jar bolǵaı ózińe, meıirimdi myrzam”.

Bul ekinshi hatta mine osyndaı jaıttar málim etilgen bolatyn, ony oqyp shyqqan boıda bárimiz bir aýyzdan ótemaqy tólep bosanǵymyz keletinin jarıa qyldyq, felúga satyp alýǵa barǵymyz keletinin aıttyq jáne ýaqytyly qaıtyp oralýǵa ýáde berdik, olardyń qatarynda, árıne, men de boldym; biraq, dinnen bezgen bizdiń bul tilegimizdi taban astynda toıtaryp, ishimizdegi bireýdiń bostandyqqa basqalardan erteleý shyǵýyna jol bermeıtinin málim etti: bosanyp shyqqandar tutqynda júrgende bergen ýádelerin jarytymdy oryndamaıtynyn óz tájirıbemnen bilem, dedi ol, óıtkeni tutqynda jatqan aqsúıekter mundaı tásildi talaı márte qoldanyp kórgen: joldastarynyń birin ótemaqy tólep bosatyp alyp, qaltasyna aqsha salyp, Valensıaǵa nemese Maıorkaǵa attandyrǵan, anaý ol jaqtan felúga satyp alǵan soń ózine ótemaqy tólegenderge qaıtyp oralýǵa tıis-tin, biraq qaıtyp oralǵan birde-bir adam bolmapty, — qol jetken bostandyq pen ony qaıtadan joǵaltyp alý qorqynyshy olardy ýáde-sert ataýlynyń bárin tars esinen shyǵarýǵa májbúr etetin kórinedi. Osyǵan mysal retinde ol bizge áldebir aqsúıek áýletten shyqqan hrıstıandardyń basynan taıaýda ǵana ótken, ne túrli tańdaı qaqtyrarlyq sumdyqtar qas qaǵym saıyn derlik bolyp jatatyn bul aımaqtaǵy eń bir erekshe sumdyq sanalatyn sondaı bir oqıǵa jaıynda qysqasha túrde baıandap berdi. Qysqasy, onyń aıtqan áńgimesinen ańǵarǵanymyz: hrıstıandardyń biriniń ótemaqysy úshin ózimizge tabys etilgen aqshany onyń qolyna ustatýǵa tıis bolady ekenbiz, ol buǵan osy aranyń ózinen, Aljırden, Tetýanmen jáne jaǵalaýdaǵy eldi mekendermen saýda-sattyq júrgizem degen jeleýmen felúga satyp almaq, al felúga qolǵa túsken boıda-aq ol bizdi abaqtydan qalaı alyp shyǵyp, felúgaǵa qalaı otyrǵyzý jaıyn qolma-qol biryńǵaılamaq. Al eger mavr qyz ýádesinde turyp bárimizdi satyp alýǵa jetetin aqsha berse, onda tipten jaqsy, óıtkeni bostandyqqa jiberilgen adamdar felúgaǵa tapa taltúste de otyra alady. Eń basty qıyndyq, dedi ol, qaraqshylyq jasaýǵa arnalǵan dáý keme bolmasa, dinnen bas tartqandarǵa mavrlar basqa eshqandaı keme satyp alýǵa da, ondaı kemege qojalyq etýge de ruqsat bermeıdi, óıtkeni kemeni satyp alýshy, ásirese ol ózi ıspan bolsa, ony basqa eshqandaı maqsatqa emes, jalǵyz tek hrıstıandarǵa qaraı qashý úshin ǵana alady dep qaýiptenedi. Biraq, ol budan shyǵar joldy da oılastyryp qoıypty: ol felúgany áldebir tagarın-mavrmen birlesip, aqshasyn teńdeı tólep satyp almaq, oǵan bolashaqta túsetin paıdanyń jartysyn berýge ýáde etpek, sóıtip osy jeleýmen keme bıligin óz qolyna almaq, al qalǵan sharýany retteý munyń óz mindeti bop tabylady. Ol osylaı degenimen, maǵan da, serikterime de mavr qyzynyń aqylyn tyńdap, Maıorkadan felúga ákelýge basqa bireýdi jibergenimiz jón sekildi bop kóringen edi, alaıda munyń aıtqanyna kónbesek, bárimizdi túgel ustap bere me degen qorqynyshtan oǵan qarsy kele almadyq, óıtkeni ózimiz jan qurban etýge qumbyl Zoraıdamen aramyzdaǵy áńgime ashylar bolsa, onda tek onyń ǵana emes, bizdiń de ómirimiz harap bolary anyq-ty. Sol úshin taǵdyr-talaıymyzdy jaratqan ıemiz ben dinnen bezgenniń qolyna tapsyrǵandy durys dep taptyq, sóıttik te sol sekýndta-aq Zoraıdaǵa jaýap jazdyq, onda aqyl-keńesterin buljytpaı oryndaıtynymyzdy, óıtkeni quddy bir Lela Márıam qulaǵyna sybyrlaǵandaı ózi bárin óte ońtaıly etip oılastyrǵanyn, endi bul isti keıinge qaldyrǵan jón be álde qolma-qol júzege asyrý kerek pe, bul jaǵy tek onyń ózine ǵana baılanysty ekenin aıttyq. Sonymen birge, oǵan úılenetinim jaıynda taǵy bir márte ýáde ettim. Erteńine, baqytymyzǵa qaraı, baná taǵy qańyrap bos qaldy, sosyn Zoraıda shybyq pen oramaldyń kómegi arqyly birneshe márte árekettenip, bizge eki myń altyn teńge men hat jiberdi; hatynda ol aldaǵy jumada ákesiniń qala syrtyndaǵy úıine baratynyn jáne onda ketkeninshe bizderge taǵy aqsha beretinin, al eger bul da azdyq etetin bolsa, onda bizdiń mindetimiz qansha keregin aıtý ǵana ekenin, al ózi qansha surasaq sonsha taýyp bere alatynyn: ákesinde aqshanyń kóptigi sonsha, muny ańǵarmaı da qalatynyn, kilttiń bári óz qolynda ekenin habarlapty. Biz felúga satyp alýy úshin dinnen bezgenge sol boıda-aq bes júz eskýdo berdik, al segiz júz eskýdony men sol kezde Aljırde júrgen valensıalyq bir saýdagerge ózimniń ótemaqym úshin berdim, — ol meni korólden kepildik etý arqyly surap aldy, ótemaqyny Valensıadan keme kelgen boıda tóleýge ýáde etti. Al eger ótemaqymdy qolma-qol tólese, onda ótemaqynyń aqshasy Aljırge áldeqashan kelgen ǵoı, saýdager sodan únem aıyrmaqqa úndemeı júrgen ǵoı dep koróldiń kúdik alyp qalýy kámil edi. Bir sózben aıtqanda, qojaıynymnyń shekten tys kúdikshildigi saldarynan oǵan aqshany birden tóleýge batpadym. Juma kúni aıaýly Zoraıda qala syrtyndaǵy úıge júrmekshi edi, al beısenbi kúni ol bizge taǵy da myń eskýdo berdi, sosyn erteńgi sapary jaıynda qulaqqaǵys etip, eger ózimdi bosata qalǵan jaǵdaıda qala syrtyndaǵy úıdiń ornalasqan jerimen tezirek tanysýymdy, qandaı da bolsyn bir syltaý taýyp úıge kirip, ózimen jolyǵysýymdy surady. Men qysqasha ǵana jaýap qatyp, bárin aınytpaı oryndaıtynymdy habarladym, ózimizdi Lela Márıamǵa tapsyrýyn, tutqyn áıel ózine úıretken duǵalardy túgel oqyp shyǵýyn suradym. Odan soń úsh serigimniń ótemaqysy tólendi, — olardyń abaqtydan shyǵýyn jeńildetý úshin, sondaı-aq, ózime ótemaqy tólengenimen, aqsha bola tura ózderine eshteńe tólenbegenine renish bildirmeýi úshin jáne shaıtan azǵyryp Zoraıdaǵa áldenendeı bir qıanat jasamaýy úshin osylaı isteýime týra keldi. Shyndyǵynda, jigitterdi jaqsy biletindikten mundaıdan qaýiptenbeýime de bolar edi, degenmen oıǵa alǵan isimizdiń álde bir jerinen shı shyqpaýyn qalaǵam, sondyqtan bulardyń ótemaqysyn da tap sol ózime tólegendeı tásilmen tóledim, ıaǵnı saýdagerdiń olardy abyrjyp-alańdamaı, kúdik týdyrmaı kepildikke alýy úshin aqshany qolyna aldyn-ala berip qoıdym, alaıda astyrtyn áreketimiz ben qupıa isterimiz jaıynda oǵan lám dep eshteńe aıtqan joqpyz, óıtkeni bul bizge óte qaýipti kórindi.

HLİ taraý

Munda tutqyn áńgimesin odan ári jalǵastyrady.

Arada eki aptadaı ýaqyt óter-ótpeste dinnen bezgen otyzdan asa adam sıatyn tamasha felúga tapty. Kózdegen maqsaty kúmán týdyrmasy úshin jáne nanymdy kórinýi úshin ol Oranǵa qaraı júrgende Aljırden otyz shaqyrymdaı jerdegi, keptirilgen injirmen iri kólemde saýda jasalyp jatqan Sardjelge felúgamen sapar shegýge nıet qylyp, aqyry sonda saıahat jasap ta keldi. Álginde ózim aıtyp ótken tagarınmen birge keıin onda taǵy birneshe ret bolyp qaıtty. Berberıada tagarın dep aragondyq mavrlardy ataıdy, al granadalyq mavrlardy — mýdehar deıdi, Fessan koróldiginde mýdeharlar elch dep atalady, fessandyq koróldiń áskeri de negizinen osylardan turady. Aıtaıyn degenim, jolaı dinnen bezgen shaǵyn qoınaýǵa, Zoraıda ózimizdi kútip jatqan úıden arbalettiń oǵy eki atylǵanda da jetińkiremeıtin jerge mindetti túrde toqtap, zákir tastaıtyn. Árıne, onyń bul araǵa toqtaýynda ózindik mán bary belgili ǵoı, keıde ol eskekshi mavrlarmen birge osy arada salaat oqıtyn, al keıde tipti, tájirıbe jınaı bereıin degendeı, uzamaı shyndap iske asyrmaq sharýasyn qaljyń túrinde oryndap ta júretin, atap aıtqanda: Zoraıdanyń úıine kirip, jemis-jıdek suraıtyn, Zoraıdanyń ákesi ony tanymasa da, áıteýir ótinishin aıaqsyz qaldyrmaıtyn. Keıin maǵan dinnen bezgenniń ózi aıtqanyndaı, Zoraıdamen tildespekke, ony hrıstıandarǵa alyp barý jóninde ózine tapsyrma bergenimdi, eshteńege qam jemeýine, alańdamaýyna bolatynyn habarlamaqqa qansha talpynsa da eshteńe ónbepti, óıtkeni ákesi nemese kúıeýi ámir etpese mavr qyz-kelinshekteri ádette mavrlarmen de, túriktermen de júz kórispeıdi, esesine olar hrıstıan tutqyndarmen áńgimelesýden boı tartpaıdy, ondaı júzdesýlerdiń keıde tipti shamadan tys uzaqqa sozylyp ketetini de bar. Ol Zoraıdamen sóılese qalǵandaı bolsa, bul maǵan onsha unamas ta edi: óz taǵdyry dinnen bezgenniń qolynda ekenin kórgen qyzdyń tynyshy ketýi ábden múmkin edi. Qaıtken kúnde de áıteýir, dinnen bezgenniń bul táýir nıetiniń oryndalýyn qudaı qosh kórmegen-di, al dinnen bezgen bolsa, Sardjelge deıin jáne keri qaraı esh kidirissiz baryp-kelýge bolatynyna, qaı jerge, qashan jáne qalaı kóńili soqsa solaı zákir tastaýǵa erikti ekenine, tagarın serigi aıtqanyn eki etkizbeı tyńdaıtynyna, al meniń ótemaqym tólenip te qoıylǵanyna, olaı bolsa endi tek hrıstıandar arasynan eskekshiler izdep tabý ǵana qalǵanyna kózi jetken soń, maǵan ótemaqysy tólengenderden tys taǵy kimderdi alýymyzǵa bolatynyn oılastyryp, olarmen aldaǵy jumaǵa kelisip qoıýym keregin aıtty, óıtkeni sol juma kúni attanamyz dep bátýalasqanbyz. Men qalany emin-erkin tastap shyǵa alatyn ári eskek esýdiń maıtalmany bop tabylatyn on eki ıspandy taýyp, ýaǵdalastym, osynsha adamdy izdep tabý maǵan da ońaıǵa túsken joq, óıtkeni qaraqshylardyń jıyrma kemesi barlyq eskekshini alyp kásipterimen aınalysýǵa attanyp ta ketken-di, sondyqtan eger qojaıyndary verfte turǵan galıottyń qurylysyn aıaqtaý úshin jaz aılaryn aılaqta ótkizýge uıǵarym jasamaǵanda bulardyń ózin taba almaǵan bolar em. Osy on eki eskekshige men bar-joǵy tek aldaǵy juma kúni, keshkisin, qupıa túrde jáne jeke-dara qaladan shyǵyp, ózimdi Hadjı Mýrat úıi janynda kútip alýy keregin ǵana aıttym. Bul tártibimdi olardyń árqaısysyna jeke-jeke qulaǵdar qyldym jáne jolaı ushyrasqan basqa hrıstıandarǵa ózimdi sol aradan kút dep ámir etti, degennen basqa eshteńeni tisinen shyǵarmaýdy tapsyrdym. Buny biryńǵaılaǵannan keıin, budan da zor qulshynyspen ekinshi sharýaǵa kiristim: Zoraıdany ne bolyp, ne qoıyp jatqanynan habardar etýim kerek-ti, munyń bárin aldyn-ala bilgen ol daıyn bop otyratyn, hrıstıandardan felúga keledi dep mólsherlep qoıǵan merziminen erteleý, kútpegen jerden tap bergendeı bolsaq qorqynyshqa boı aldyrmaıtyn. Sóıtip, jol júrer qarsańynda oǵan baryp, ózimen tildesýdiń bir amalyn tabýǵa bekindim. Onyń úıine taǵamdyq shóp jınaıtyn kisi sekildi bop bardym jáne ol aradan alǵash jolyqtyrǵan adamym ákesi boldy: ol menimen kúlli Berberıada, sondaı-aq tipti Konstantınopolde de, tutqyndar men mavrlar arasynda qoldanylatyn tilde, — mavrlardyń da, kastıldikterdiń de, basqa bir taıpanyń da tilinde emes, barlyq tildiń qoıyrtpaǵy bop tabylatyn, biraq bárimizge túsinikti tilde, — tildiń osy bir ózgeshe túrinde baǵynda ne istep júrgenimdi jáne kim ekenimdi surady. Men oǵan arnaýt Mamıdiń basybaılysy ekenimdi (arnaýt Mamı eń jaqyn dosy ekenin jaqsy biletinmin), salat jasaýǵa qajet shópterdi izdestirip júrgenimdi aıttym. Odan soń ol ótem tóleıtinder qataryna jatatyn-jatpaıtynymdy jáne ózim úshin qojaıynym qansha suraıtynyn bilgisi keldi. Ekeýimiz osylaı áńgimelesip turǵanda, kelgenimdi áldeqashan baıqaǵan súıkimdi Zoraıda da úıden shyqqan-dy. Mavr qyz-kelinshekteri, qaıtalap aıtaıyn, hrıstıandar aldynda júz kórsetýden uıalmaıtyndyqtan jáne olarmen tildesýden jaltarmaıtyndyqtan, ol bizge qaraı bet alýdy ózine sóket kórgen joq. Ol az bolǵandaı, bizge qaraı jaı basyp jaqyndap kele jatqanyn kózi shalǵan ákesi ony sol boıda-aq qasyna shaqyryp aldy.

Aıaýly Zoraıdamnyń kórerge kóz kerek sulýlyǵy men symbatyn, sondaı-aq sonda ústine kıip shyqqan kıimderiniń sáni men saltanatyn sýretteýge sózim jetpeıdi, aıtaıyn degenim tek úlbiregen moınyndaǵy, qulaǵy men shashyndaǵy injýler basyndaǵy shashynan da kóp bolatyn. Sol eldiń salty boıynsha jalańash júretin tobyǵyna taza altynnan quıylǵan karkadjıler (aıaqqa salatyn shyǵyrshyqtar nemese bilezikter mavr tilinde osylaı atalady) salynǵan edi jáne bulardyń sansyz kóp gaýharmen kómkerilgeni sonsha, keıin Zoraıdadan surap bilgenimdeı, ákesi bul eki karkadjıdi on myń dýblonǵa baǵalaıdy eken, sondaı-aq onyń bilegi de osynsha turatyn. Áshekeıleri arasynda injý óte kóp edi jáne bári de aıryqsha kórkem edi, óıtkeni mavr áıelderi irili-usaqty injýlerdi sán-saltanat pen maqtannyń zatyna balaıtyn, mavrlardaǵydaı asa mol injýdiń basqa eshbir halyqta kezikpeıtini de sondyqtan; al Zoraıdanyń ákesi jaıynda jurt onyń tek Aljırdegi eń kóp táýir injýdiń ǵana qojasy emes, sonymen birge aqshalaı eki júz myńnan astam ıspan eskýdosynyń da ıesi ekenin aıtatyn, sonyń bárin qazir ózime ámirin júrgizip júrgen jan bılep-tósteıtin. Osyndaı ásem kıim-keshek, áshekeıimen boı kórsetken ol maǵan ádemi kórinip pe edi? Talaı taýqymetti bastan ótkerip, jyrym-jyrymy shyqqan mynadaı kıimmen aldaryńyzǵa kelip otyrǵan bul qyzǵa zeıin salyp qarasańyz tórt qubylasy túgel kezinde qandaı bolǵanyn ańǵarar edińiz. Keı áıeldiń ajar-kórkiniń óz ýaqyty, óz kezeńi bolatyny belgili, áldenendeı bir kezdeısoqtyqtan olar ne júnjip ketedi, ne jaınaı túsedi, sondyqtan jan dúnıesinde bolǵan bulǵaqtyń saldary olardyń súıkimin asyratyny nemese súıkimin qashyratyny, kóbine-kóp kespirsizdendirip jiberetini de ábden tabıǵı nárse. Bir sózben aıtqanda, sonda aldymnan shyqqan kezde ol úrip aýyzǵa salǵandaı bop kıimi de, óńi de gúl jaınap turǵan edi, — áıteýir, buryn-sońdy eshqashan mundaı sulýlyqty kórmegen sekildi boldym. Sol arada, ózime qandaı jaqsylyq jasaǵany esime túse ketken sol bir kirpik qaǵymda, maǵan bul ózime baqyt syılaý úshin jáne ózimdi qutqaryp alý úshin aspannan jerge túsken perishte ǵoı deıtin oı keldi. Qasymyzǵa jaqyndaǵan kezde ákesi oǵan dosy arnaýt Mamıdiń basybaılysy ekenimdi, munda salatqa arnap shóp jınaýǵa kelgenimdi aıtty. Budan soń qyz da áńgimege aralasyp, álginde ózim aıtyp ótken qoıyrtpaq tilde menen dvoránmyn ba, kim ekenimdi jáne ne sebepti osy ýaqytqa sheıin ótemaqy tólemeı júrgenimdi surady. Oǵan ótemaqym tólenip te qoıǵanyn jáne aqyma qarap-aq qojaıynymnyń meni qalaı joǵary baǵalaıtynyn bilýge bolatynyn: ótemaqy úshin oǵan myń bes júz sýltan tóleýge májbúr bolǵanymdy aıttym. Ol maǵan bylaı dep jaýap qaıtardy:

“Eger ákemniń basybaılysy bolsań jáne sen úshin ákeme álgiden eki ese kóp tólegeli tursa da, báribir men ony kelispeýge úgittep kóndirgen bolar em: sender, hrıstıandar, adym attaǵan saıyn ótirik aıtasyńdar, joq-jutań bop kóringileriń keledi, sóıtip mavrlardy aldaısyńdar”.

“Bálkim, keı kezderi solaı bolatyn da shyǵar, senora, — dedim men, — biraq qojaıynyma men barymdy bardaı, joǵymdy joqtaı qyp aıttym, buryn da osylaı shynymdy aıtýshy em jáne bolashaqta da bul ádetimnen aını qoımaspyn”.

“Sonda sen qashan ketpekshisiń?” dep surady Zoraıda.

“Erteń ketem-aý, deımin, — dedim men, — erteń fransýz kemesi zákir kótermek, sonymen júrip ketsem be dep turmyn”.

“Odan da ıspan kemelerin kútkeniń, solarmen birge ketkeniń jón emes pe? — dep qarsylyq bildirdi Zoraıda. — Sebebi, fransýzdar sizderge dos emes qoı”.

“Joq, — dedim men, — eger ıspan kemeleri jaıyndaǵy habarlar jalǵan bop júrmese, men, árıne, kútken de bolar edim, biraq, abzaly, erteń ketetin shyǵarmyn, óıtkeni otanyma qaıtyp oralýǵa, janymdaı jaqsy kóretin adamdarymmen júzdesýge yntyǵyp júrgenim sonsha, saparymdy keıinge qaldyra turýǵa esh qulqym joq, tipti keıin budan da qolaıly jaǵdaı týyp qalýy múmkin ekenine de qaramaımyn”.

“Shamasy, elińde áıeliń qalǵan ǵoı, qazir endi sonymen júzdesýge yntyǵyp turǵan boldyń ǵoı?” dedi Zoraıda.

“Joǵa, men boıdaqpyn, — dep jaýap qattym men, — biraq, otanyma barǵan boıda úılenem degen sózim bar”.

“Al, ol qyz sulý ma — álgi sóz bergen qyzyńdy aıtam?” dep surady Zoraıda.

“Onyń qandaı sulý ekenin sıpattap jetkize almaımyn, aıtarym tek mynaý ǵana: ol saǵan óte uqsas”, dep jaýap berdim men.

Osy jerde Zoraıdanyń ákesi máz bop kúlip jiberdi de, bylaı dedi:

“Ollahı-billáhı, hrıstıan, eger meniń qyzyma uqsaıtyn bolsa onyń óte ádemi bolǵany: óıtkeni, meniń qyzym — búkil koróldiktegi eń sulý qyz sanalady ǵoı. Senbeseń, zeıin sala kóz tigip kór, shyn aıtyp turǵanyma sonda óziń-aq ılanatyn bolasyń”.

Túrli tildi jetik biletin adam retinde Zoraıdanyń ákesi osy áńgimeniń uzyna boıynda derlik bizge tilmashtyq etti, óıtkeni qyzy sol aımaqtarda qoldanylatyn, jańaǵy bir ázirde ózim aıtyp ótken, dúbára tilde sóılegenimen, óz oıyn sózden góri kóbine-kóp ym-ıshara arqyly bildirýmen bolǵan. Áńgimemiz aıaqtalyp kele jatqanda kenet bir mavr júgirip keldi de, tórt túriktiń baq dýalynan sekirip ótip, áli pispegen jemisterdi julyp jatqanyn aıtyp aıqaılady. Shal shoshyp ketti, Zoraıdanyń da záresi ushty, — bul túrik tepkisinde júrgen mavrlardyń daǵdyǵa sińgen, qalypty deýge bolarlyq qorqynyshy edi, óıtkeni analar, ásirese, túrik soldattary, ózderin óktem ustaıtyn, mavrlarǵa oıyna ne kelse sony istep, quldan beter qorlaıtyn. Sol arada ákesi Zoraıdaǵa bylaı dedi:

“Qyzym! Úıge kir de, ishten kilttenip al, men baryp ana ıttermen sóıleseıin, al sen, hrıstıan, shóbińdi jına, sosyn — jolyń bolsyn, elińe esen-saý oralýyńa bir Allanyń ózi jar bolsyn”.

Men oǵan basymdy ıip qurmet kórsettim, sosyn ol Zoraıda ekeýimizdi ońasha qaldyryp, túrikterge ketti, Zoraıda bolsa, ákesiniń ámirine kónip úıine qaraı júre tústi de, ákesi aǵash arasyna enip kórinbeı ketken boıda-aq maǵan qaıtyp kelip, jasty kózben jaýtań qaǵyp:

“Tamshı, hrıstıan, tamshı?” (“Ketip bara jatyrsyń ba, hrıstıan, ketip bara jatyrsyń ba?”) dedi.

Men oǵan:

“Iá, senora, biraq sensiz eshqaıda attap baspaımyn. Meni aldaǵy jumada kút jáne bizdi kórgende shoshyp ketpeıtin bol. Biz mindetti túrde hrıstıandarǵa ketemiz”, dedim.

Oǵan bárin egjeı-tegjeıli túsindirip bergenim sonsha, áńgimemizde ol úshin ekiushty kórinetindeı eshteńe qalǵan joq, sóıtken soń ol moınyma bilegin oraǵan kúıi buratyla basyp úıine qaraı júrdi, al munyń nátıjesi, eger qudiret qısynyn basqasha etip keltirmegende, biz úshin óte jaısyz bolatyn edi, anyǵyraq aıtqanda: álginde qulaqqaǵys etkenimdeı, ekeýimiz qushaqtasqan kúıi kele jatyrmyz, ákesi túrikterdi qýyp jibergen, qaıtyp oralǵan, qarap tur — myna jerde ekeýimiz qydyryp kelemiz, onyń ózimizdi kórip turǵanyn biz de kórip turmyz, alaıda tapqyr da zerek Zoraıda qolyn alǵan joq, kerisinshe, ol maǵan burynǵydan da beter tyǵyla tústi, basyn keýdeme súıep, tizesin sál búgińkireı qoıdy, — osy qylyǵy arqyly ol bir jaısyzdyqqa ushyraǵanyn aıqyn da anyq ańǵartyp bergen edi, al men bolsam ony súıemeldeýge májbúr bop kele jatqandaı túr jasaı qoıdym. Qasymyzǵa júgire basyp jetken ákesi qyzynyń qandaı halde ekenin kórip, ne bolǵanyn surady, biraq jaýap almaǵan soń:

“Sóz joq, álgi ıtterdiń shapqynshylyǵynan shoshynǵan, sodan eseńgirep qalǵan”, dedi.

Sol arada ol qyzyn meniń keýdemnen julyp alyp óz keýdesine basty, al Zoraıda aýyr kúrsindi de, jasaýraǵan kózin syǵyraıta ashyp:

“Amshı, hrıstıan, amshı!” (“Ket, hrıstıan, ket!”) dedi.

Ákesi bolsa, oǵan bylaı dep jaýap qatty:

“Hrıstıandy qýmaı-aq qoı, qyzym, ol saǵan eshqandaı jamandyq jasaǵan joq, al túrikter ketip qaldy. Qoryqpa, — shynyńmen-aq eshteńeden qoryqpaýyńa bolady: jańa aıttym ǵoı, túrikterge aman-saý turǵanda jónderińdi tabyńdar dedim”.

“Durys aıtasyz, senor, qyzyńyzdy shoshytqan solar, — dedim men, — al qyzyńyz ketýge ámir etip tursa, onda mazasyn almaı-aq qoıaıyn. Saýshylyqta bolyńyzdar. Qajet bop qalǵan jaǵdaıda, ruqsat etseńiz, baǵyńyzdan salatqa shóp jınaý úshin taǵy kelem, — qojaıynymnyń aıtýynsha, osyndaı jaqsy shóp basqa eshbir baqta joq kórinedi”.

“Qashan kelgiń kelse, sonda kele ber, — dedi Hadjı Mýrat, — qyzymnyń saǵan bulaı degeni, ózińdi nemese hrıstıandar arasyndaǵy taǵy bireýdi jek kórgendiginen emes, — “ket” degen sózdi ol túrikterge arnaǵan edi, biraq saǵan qaratyp aıtty, bálkim, shóp jınaıtyn ýaqytyń bolǵanyn megzegen shyǵar”.

Sol jerde men olarmen qoshtastym. Zoraıdanyń kóńili astan-kesteń bolǵanynda kúmán joq-ty, ol ákesimen birge ketti de, men shóp jınaımyn degen jeleýmen aspaı-saspaı, búkil baqty qalaǵanymsha aralap shyqtym: kiretin-shyǵatyn jerlerin ańdadym, ysyrmalarynyń beriktigin tekserdim, oıǵa alǵan isimizdiń ońdy bop shyǵýyna septigin tıgizer basqa da jaılardy barladym. Sosyn kórgen-bilgenderim jaıynda dinnen bezgen men serikterime egjeı-tegjeıli esep berdim, sóıtken soń taǵdyr ózime súıkimdi de tańǵajaıyp Zoraıda keıpinde tartý etken baqytymnyń lázzatyn alańsyz tatatyn sáttiń jaqyndaýyn tosyp janymdy qoıarǵa jer tappadym. Ýaqyt ótip jatty, aqyry uzaq kúttirgen sát te kelip jetti, sóıtip baıypty túrde oılastyryp, san márte talqylaýdan ótkizgennen keıin ǵana baryp belgilegen josparymyzǵa sáıkes, armandy nysanamyzǵa da jettik: ózim Zoraıdamen baqta áńgimelesken kúnniń erteńine, dálirek aıtqanda, juma kúni, dinnen bezgen ińir qarańǵylyǵy qoıýlanǵan boıda Zoraıda úıiniń týra qarsy aldyna derlik kelip zákir tastady.

Aldyn-ala qulaǵdar bolǵan, eskek esýge tıisti hrıstıandar úı mańaıynda ár jerde tyǵylyp jatyr edi. Ózderinen qol sozymdaı jerde ǵana turǵan felúgaǵa tap berýge qulshynyp, meni taǵatsyzdana kútip alaǵyzyp jatqan: sebebi, dinnen bezgenmen aradaǵy ýaǵdalastyǵymyzdan olar beıhabar bolatyn, — bostandyqqa óz kúshimizben jetemiz, felúgadaǵy mavrlardy jaıratyp salamyz dep oılaǵan. Serikterimmen birge sol mańaıdan boı kórsetkenimde, tyǵylǵan jerlerinen atyp-atyp shyqty. Bul kezde qala qaqpalary jabylyp jatqan, jaǵalaýda da jan balasy joq-ty. Sol arada biz birden tartyp Zoraıdaǵa barǵan jón be álde eskekterde otyrǵan teńizshi-mavrlarǵa tarpa bas salǵan durys pa degenniń tóńireginde aqyldasa bastadyq. Janymyzǵa dinnen bezgen kelip, nege kesheýildetip jatqanymyzdy suraǵan kezde biz áli eki oıly bop turǵanbyz; dereý kirisý kerek, felúgadaǵy mavrlar qannen-qapersiz, kópshiligi tipti uıqtap ta qaldy, dedi anaý. Oǵan ne isterdi bilmeı turǵanymyzdy aıttyq, anaý: eń bastysy — áýeli felúgany basyp alý kerek, al onyń túk qıyndyǵy joq jáne eshqandaı qaýip te joq, Zoraıdaǵa sosyn barýymyzǵa bolady, dedi. Osyny maqul kórip, sonyń bastaýymen dereý felúgaǵa qaraı tarttyq, — anaý kemege birinshi bop sekirip tústi de, qylyshyn sýyryp alyp, mavr tilinde:

“Typyr etpeńder, áıtpese qurısyńdar!” dep aıqaıdy saldy.

Bul kezde hrıstıandardyń bári derlik bortta edi. Arraıstyń aıqaıy úrgelek mavrlardyń záresin zár túbine jiberdi, sóıtip, qarýǵa jarmasýdy oıǵa da almaǵan olar, — aıta keterligi, eshqaısysynda derlik qarý joq-ty, — hrıstıandardyń ózderin baılap tastaýyna ún-túnsiz kóne berdi, al hrıstıandar bolsa, qyńq etken dybys shyǵarsańdar bárińdi túgel baýyzdaımyz dep qorqytyp, mavrlardy á degenshe-aq shandyp-matap úlgerdi. Budan soń hrıstıandardyń jartysy mavrlardy kúzetýge qaldy da, óńgesi sol baıaǵy dinnen bezgenniń bastaýymen Hadjı Mýrattyń úıine qaraı tartty; olar qaqpany syndyrmaqshy bolǵan, biraq sáti túsken kezdeısoqtyq shyǵar, quddy eshqandaı kilt salynbaǵandaı, qaqpa óz-ózinen op-ońaı ashylyp ketti. Sóıtip, qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyqta, ún-túnsiz, eshkimniń kózine túspegen kúıimizde, úıge taıap keldik.

Aıaýly Zoraıda bizdi kútip tereze aldynda tur edi, aıaǵymyzdyń dybysyn estip, sybyrlap qana nızaranı emessizder me, ıaǵnı hrıstıan emessizder me dep surady. Hrıstıanbyz dep jaýap qattym da, tómen túsýin suradym. Meni daýysymnan tanyǵan ol eki oıly bop jatpady, sóz aıtpastan qustaı ushyp tómen tústi de, esikti ashty — aıdaı sulý ári meılinshe sándi kıingen Zoraıda qarsy aldymyzdan jaınań qaǵyp shyǵa keldi, men tipti sonyń bárin sýrettep berýge de batpaı otyrmyn. Ony kórgen boıda jalma-jan qolyna jarmasyp, qaıta-qaıta súıe bastadym, menen keıin dinnen bezgen men eki serigim súıdi, árıne, qalǵandary da qarap qalmaı bizdiń úlgimizdi ónege tutty, — bular qupıamyzdan beıhabar edi, áıtse de Zoraıdaǵa alǵysymyzdy bildirip jatqanymyzdy, ony qutqarýshy sanaıtynymyzdy, árıne, jaqsy túsinip turǵan. Dinnen bezgen mavr tilinde odan ákesiniń úıde bar-joǵyn surady. Zoraıda onyń úıde ekenin, uıqtap jatqanyn aıtty.

“Amal qansha, ony oıatyp, ózimizben birge ala ketýge týra keledi, — dep málim etti dinnen bezgen, — sondaı-aq, myna ǵalamat baı úıdegi bar baǵaly zatty da qosa áketýge májbúrmiz”.

“Joq, — dedi Zoraıda, — ákeme tıisýge múldem bolmaıdy, al bul úıdegi bar baǵaly dúnıeni ózimmen birge áketip baram, sonyń ózi-aq bárińizdi túgel shylqyǵan baı etip, kóńilderińizdi kónshitýge jetip artylady: sál shydasańyzdar, ózderińiz de kóresizder”.

Sol arada ol qazir qaıtyp oralatynyn aıtyp, bizden shý shyǵarmaı, tynysh turýymyzdy surap, úıge kirip ketti. Men dinnen bezgennen Zoraıdamen ne jaıynda sóıleskenin suradym, anaý maǵan ne jaıynda ekenin aıtty, oǵan Zoraıdanyń eshbir tilegine eshqandaı jaǵdaıda qarsy kelýge bolmaıtynyn eskerttim. Sóıtip turǵanda qolyna altyn teńgege toly sandyqshasyn ustaǵan Zoraıdanyń ózi de boı kórsetti, altynnyń kóptigi sonsha, sandyqshany ázer kóterip keldi. Qyrsyqqanda, tap osy sátte Zoraıdanyń ákesiniń aıaq asty oıanyp ketip, baq ishinen shyǵyp jatqan dabyr-dubyrdy estip qoımasy bar ma!.. Terezeden basyn shyǵaryp qaraǵan ol, bulardyń hrıstıandar ekenin birden bilip, arab tilinde: “Hrıstıandar, hrıstıandar! Urylar, urylar!” dep jan daýysy shyǵyp aıqaılaı bastady. Bul aıqaı aza boıymyzdy qaza qylyp, abdyratyp tastady, alaıda ózimizge qandaı qater tóngenin ańǵara qoıǵan dinnen bezgen, ony úıde alas-kúles bastalmas buryn tynysh taptyrǵandy jón sanap, Hadjı Mýratqa qaraı jan ushyra júgire jóneldi, birer jigitimiz oǵan ilese ketti, men bolsam qushaǵyma es-tússiz qulaǵan Zoraıdany tastap kete almaı turyp qaldym. Bir sózben aıtqanda, baspaldaqpen joǵary kóterilgenderdiń keremet ábjildik kórsetkenderi sonsha, kelesi kirpik qaǵymda olar Hadjı Mýratty qolyn arqasyna qaıyra baılap, sóz shyǵyndap áýre bolmasy úshin aýzyn oramalmen tyǵyndap, aldaryna salyp aıdap kele jatty, oǵan qosa: eger bir aýyz birdeńe deıtin bolsań — ómirmen qosh aıtysasyń dep qorqytyp ta qoıady. Ákesine qaramaý úshin Zoraıda betin qolymen búrkep aldy, onyń qolymyzǵa óz erkimen túskeninen beıhabar shal qyzyn kórip júregi qan jylady. Alaıda endi bizge tek eki aıaǵymyzǵa senýden basqa eshteńe qalmaǵan, sondyqtan asyǵa adymdap felúgaǵa qaraı bet aldyq, ondaǵylar degbiri qalmaı kútip otyr eken, óıtkeni bizdi áldenege ushyrap qaldy ma dep qobaljı bastapty.

Bárimiz túgel felúgada bas qosqan kezimizde saǵat áli túngi eki bola qoımaǵan-dy, sol arada biz Zoraıdanyń ákesiniń qolyn sheship, aýzyndaǵy oramal tyǵyndy alyp tastadyq, dinnen bezgen oǵan eger bir aýyz birdeńe aıtatyn bolsa, sol boıda ajal tabatynyn taǵy qaıtalap eskertti. Qyzynyń osynda ekenin kórgen, ásirese ony qushaǵyma alyp otyrǵanymdy, al qyzynyń qarsylaspaıtynyn, renish bildirmeıtinin, bosanyp shyǵýǵa da tyryspaıtynyn — kóńili tynysh ekenin baıqaǵan ákesi aýyr-aýyr kúrsine bastady. Alaıda dinnen bezgenniń qaterli eskertpesin oryndaýymyzdan qorqyp, jumǵan aýzyn ashpady. Sol tusta Zoraıda óziniń felúgada ekenin, endi-endi júzgeli turǵanymyzdy, al ákesi men basqa da mavrlardyń baılaýly jatqanyn ańǵaryp, dinnen bezgenge qarap til qatyp: menen ózine bir qaıyrymdylyq jasaýdy — mavrlardy qoıa berýimdi jáne ákesin bosatýymdy ótinetinin, óıtkeni ózin janyndaı jaqsy kóretin, onyń ústine óziniń qyrsyǵynan tutqynǵa áketilip bara jatqan ákesin qarsy aldynan kórip otyrǵansha, teńizge qulap ólgendi artyq sanaıtynyn, maǵan jetkizýin surady. Dinnen bezgen onyń ótinishin maǵan jetkizdi, men kelisim berdim, biraq anaý daý aıtyp, bul múldem durys emes, eger bosatyp jibersek, olar oıbaıyn salyp, búkil qalany basyna kóteredi, sosyn felúganyń sońynan qýǵynǵa korvetter attandyrylady, odan keıin bizdiń qurlyqta da, teńizde de bas saýǵalaıtyn jerimiz qalmaıdy, dedi, — onyń oıynsha, qoldan keler jalǵyz ǵana nárse: bulardy hrıstıan jerine tabanymyz tıgen boıda bosatyp jiberý kórinedi. Biz óstýdi uıǵardyq, al ótinishin ne sebepti qolma-qol oryndaı almaıtynymyz Zoraıdaǵa aıtylǵan kezde, ol buǵan túsinistik tanytty.

Mine, sóıtip kóńilderi kúpti zińgitteı eskekshilerimiz eskekterin qýana-qýana qolǵa aldy da, taǵdyr-talaıymyzdy bir qudaıdyń quzyryna tabys etken bizder Maıorka araldaryna qaraı baǵyt ustadyq, óıtkeni ol bizge eń jaqyn jatqan hrıstıan jeri bolatyn. Biraq, uzamaı teristik jeli sarnap qoıa berdi, teńizde tolqyn kúsheıdi, sondyqtan Maıorkaǵa qaraı týra tartý múmkin bolmaı qaldy — jaǵalaýdan tym alysqa jyraqtamaı, Oranǵa qaraı jol shegýimizge týra keldi, bul bizge onsha qolaıly bola qoıǵan joq, óıtkeni Aljır oryn tepken jaǵalaýda, odan alpys mıldeı ǵana jerde ornalasqan Sardjelden baıqap qalýlary múmkin-di. Oǵan qosa, bul sýlardan ádettegishe Tetýannan taýar tıep qaıtatyn galıottardyń biri ushyrasyp qala ma degen qaýpimiz de bar-dy. Deı turǵanmen, qaı-qaısymyz da, al tutastaı alǵanda barlyǵymyz túgel, eger taýar tıegen galıot kezdesse, tek bul qaraqshylar galıoty bop shyqpasa, qurdymǵa ketip qor bolmaq túgil, kerisinshe, kemeni basyp alar edik, odan soń qaýip-qaterdi onsha eleń qylmaı saıahatymyzdy sátti aıaqtar edik deıtin oıǵa beıil bergendeı bolǵanbyz. Zoraıda ákesin kórmes úshin aldymda teris qarap búktúsip otyrdy da qoıdy, sodan júzý barysynda birde-bir ret boı túzegen joq jáne onyń Lela Márıamnan kómek surap jalbarynǵanyn qulaǵym shaldy. Aqyry tań shapaǵy alaýlaǵan shaqta biz otyz mıldeı jerge jyraqtap ta ketkenbiz, tań jaryǵynda jaǵalaýdan arkebýz⁴⁰ oǵy úsh atylǵanda jetetindeı qashyqtyqta kele jatqanymyzdy bildik, bul kezde onda jan balasy joq-ty, eshkim bizdi baıqamaıtyn, sóıte turǵanymen, birlese kúsh jumsap, kemeni bul shamada birjola tynshý tapqan teńizdiń ortasyna qaraı alyp shyqtyq, sosyn eki mıldeı júrgen soń, kezektesip esýge usynys bildirdik, ondaǵy oıymyz eskekshiler ózek jalǵap alsyn degenbiz, al iship-jem bizde jetkilikti bolatyn; alaıda eskekshiler óre túregelip, qazir demalatyn ýaqyt emes, bizdi eskek espeıtinder tamaqtandyrsyn, al ózimiz eskegimizdi toqtaýsyz ese beremiz, degendi aıtty. Biz solaı ettik te, biraq tap osy mezgilde ańqyldap passat jeli soǵa bastady, sonyń saldarynan eskekti tastap, jelken kóterip, Oranǵa qaraı bet túzeýge májbúr boldyq, óıtkeni basqa bir jaqqa qaraı baǵyt alýdyń esh amaly qalmaǵan. Bunyń bárin asa bir asyǵystyqpen atqardyq, sóıtip jelken astynda saǵatyna segiz mıldeı ala bastadyq, endi qaraqshylar kemesine jolyǵysyp qalýdan basqa qaýpimiz joq-ty. Eskekshi-mavrlarǵa da tamaq berdik, dinnen bezgen olardyń tutqyn emestigin, ońtaıy kelgen boıda-aq bosatylatyndaryn aıtyp, kóńilderin kóterip qoıdy. Zoraıdanyń ákesine de osy shart málim etildi, ol buǵan bylaı dep jaýap qatty:

“Sender ne aıtsańdar da senýge barmyn, hrıstıandar, meıirim-qaıyrymdaryńnyń sharapatyn da kórýge ázirmin, biraq meni bosatam deısińder — jo-joq, men sender oılaǵandaı aqymaq adam emespin. Erkindigimnen aıyrý úshin osynshalyqty qaterge bas tikken áreketteriń adam sengisiz aqjúrektikpen ony ózime qaıtarý úshin jasalmaǵan shyǵar, onyń ústine meniń kim ekenimdi jáne men úshin qandaı kóp ótemaqy alýǵa bolatynyn da jaqsy bilip tursyńdar. Egerde ótemaqy somasyn belgileýge raqymshylyq etseńder, onda men ózim úshin jáne myna talaısyz qyzym úshin ne surasańdar da oılanbastan berer edim nemese bar jıǵan-tergenimdi tek osy qyzym úshin ǵana sarp eter edim, óıtkeni jalǵandaǵy jalǵyz qýanyshym, janymnyń jubanyshy sol ǵana”.

Osyny aıtyp ol eńirep jylap jiberdi, bárimiz de ony qatty aıap kettik, al Zoraıda oǵan jalt qarap, jylap jatqanyn kórgennen keıin, ózi de adam aıtqysyz tolqyp, tizemde otyrǵan jerinen atyp turdy da, júgirip baryp ákesin qushaqtaı aldy, sol jerde ekeýiniń bir-birine betterin taqap, ókire jylaǵandary sondaı, muny kórip turǵandardyń kópshiligi olarǵa qosyla qorsyldaı bastady. Alaıda qyzynyń sán-saltanatqa arnalǵan kıimderin kıip, asyl tastaryn taǵynyp alǵanyn kórgen ákesi oǵan ózderiniń tilinde bylaı dedi:

“Bulaısha kıingeniń neǵylǵanyń, qyzym? Myna qasiretke ushyrar aldyndaǵy keshte ústińde úıde kıetin qarapaıym kóılek qana bar-dy, bul eki arada kıim aýystyra qoıatyndaı da ýaqytyń bolmap edi ǵoı, oǵan qosa, sándi kıimderińdi kıim, sylanyp-sıpanatyndaı qýanyshty habar da ala qoıǵan joq ediń ǵoı, al búgin qarasam, ózim biletin jáne taǵdyr bizge oń qabaqpen qarap turǵan kezde saǵan ózim tartý etken kúlli ádemi kóılekterińniń ishinen eń táýirin tańdap kıipsiń. Jaýap bershi osyǵan, óıtkeni bul jaǵdaı meni ózim tap bolǵan taqsiretten góri kóbirek tańyrqatyp tur”.

Mavrdyń qyzyna aıtqan sózin bizge dinnen bezgen aýdaryp turdy, biraq qyzy jumǵan aýzyn ashqan joq. Al borttyń janynda turǵan, Zoraıda altyn-kúmis, asyl tastan jasalǵan áshekeılerin saqtaıtyn sandyqshany kórgende mavrdyń tańyrqaýy tipten ulǵaıa tústi, — Zoraıdanyń muny qala syrtyndaǵy úıge ala shyqpaǵanyna, Aljırde qaldyryp ketkenine senimdi edi, — sóıtken soń ol sandyqshanyń qolymyzǵa qalaı túskenin, onyń ishinde ne baryn surady. Dinnen bezgen bolsa, Zoraıdanyń jaýabyn tospastan, ol úshin bylaı dep jaýap qatty:

“Qyzyńyz Zoraıdaǵa sonshama kóp suraq qoıyp bosqa áýre bolmańyz, senor, — barlyq suraǵyńyzǵa men bir-aq jaýap qaıtarǵaly turmyn. Sóıtip, endi bilmeseńiz bilip qoıyńyz, ol — hrıstıan, buǵaýymyzdy buzyp, bostandyqqa alyp shyqqan da — sol. Ol bizge óz erkimen erip bara jatyr, onyń baqytty ekenine jáne dál qazir beıne túnekten jaryqqa, ólimnen ómirge, azap shegýden raqat shegýge aýysqandaı sezimde júrgenine esh kúmánim joq”.

“Bul shyn aıtyp tur ma, qyzym?” dep surady mavr.

“Iá”, dep jaýap qatty Zoraıda.

“E-e, sen hrıstıan ekensiń ǵoı, — dedi qart sózin ármen jalǵap, — ákeńdi satqyndyqpen jaý qolyna tabys etken de sen boldyń ǵoı?”

Buǵan Zoraıda bylaı dep jaýap qatty:

“Iá, men hrıstıanmyn, bul shyndyq, biraq saǵan satqyndyq jasaǵam joq, —seni tastap qashyp ketýdi nemese saǵan jamanshylyq jasaýdy kózdegem joq, tek janymnyń raqat tabýyn ǵana kózdedim”.

“Ol qandaı jan raqaty, qyzym?”

“Bul jaıynda Lela Márıamnan sura, — dep jaýap qatty Zoraıda, — ol saǵan menen góri jaqsyraq túsindirip bere alady”.

Osy aıtylǵan sózderdi estýi-aq muń eken, ákesi kóz ilespes shapshańdyqpen atyp turyp teńizge kúmp berip qoıyp ketti, eger shubatylǵan uzyn ári qolpyldaǵan keń kıim-keshegi shamaly ýaqyt sý betinde ustap turmaǵanda, batyp ketetini de sózsiz edi. Zoraıda zar ılep, qutqarýymyzdy surap jalyna bastady, sol boıda biz de kómekke umtylyp, almalafasynan tartyp, es-tústen aırylyp eseńgirep qalǵan qartty felúgaǵa shyǵaryp aldyq. Qaıǵyǵa batqan Zoraıda beıne bir ajal tapqan adamǵa joqtaý aıtqandaı kúńirenip jylaýǵa kiristi. Biz qartty etpetinen jatqyzdyq, sol boıda aýzynan sý aqtaryla bastady, sóıtip eki saǵattan soń shal ózine-ózi keldi, al bul eki arada jel baǵytyn ózgertip, bizdi jaǵalaýǵa qaraı tyqsyra bastaǵan, sondyqtan felúgamyzdy qurǵaqqa shyǵaryp tastamasy úshin eskekke kúsh salýymyzǵa týra keldi. Alaıda, sáti ońynan kelgen kezdeısoqtyq sep bolyp, jel bizdi kishkene bir múıistiń álde qumqaıyrdyń aınalmasyndaǵy qoınaýǵa aıdap keldi; buny mavrlar Kava Rýmıa dep ataıtyn, bul bizdiń tilimizde saıqal-hrıstıan degendi bildiredi, óıtkeni olardyń ańyzdaryna qaraǵanda, bul arada Ispanıanyń kúıreýine qyrsyǵy tıgen Kava jerlenipti, kava degen sóz olardyń tilinde saıqal degendi, al rýmıa — hrıstıan áıel degendi bildiredi, sondyqtan muqtajdyq olardy osy qoınaýǵa kelip zákir tastaýǵa májbúr etken kezde, olar muny jaman yrymǵa jorıdy, asa bir qajettilik bolmasa bul jerde zákir tastap toqtap turmaıdy; al biz úshin bul saıqal oınaq salatyn jer emes, ári tynysh, ári janǵa saıa taptyratyn oryndaı kórindi, óıtkeni teńiz áli tolqyp jatqan. Biz jaǵalaýǵa sholǵynshy jiberdik, biraq ózimiz eskegimizdi qas qaǵym sátke qoldan shyǵarmadyq; dinnen bezgen bizge óz qorynan tamaq berdi, tamaq ishken soń kóktegi qudiret pen aspan patshaıymynan kómek kórsetip, kóz qyryn salýyn, osynaý ońdy bastalǵan istiń oıdaǵydaı aıaqtalýyna járdemdesýin surap bar yqylas-peıilimizben jalbaryna bastadyq. Zoraıda ákesi men buǵaýdaǵy barlyq mavrdy jaǵaǵa túsirip ketýimizdi ótinip qaıtadan jalyna bastady, aıaq-qoly baılaýly ákesi men tutqynǵa alynǵan otandastaryna qaraýǵa beti bolmaı otyrǵanyn, qarasa júregi qan jylaıtynyn aıtty. Olardy naq júzip keter aldynda bosatýǵa ýáde berdik, óıtkeni bulardy mynadaı elsiz dalada jaǵaǵa túsirip ketý biz úshin onsha qaýipti emes edi. Duǵamyz tekke ketpepti, qudirettiń qulaǵyna barypty: baqytymyzǵa oraı jel báseń tartyp, saıahatymyzdy qoryqpaı-úrikpeı jalǵastyra berýge shaqyrǵandaı, teńiz de qaıta tynshý tapty. Osyǵan baılanysty biz mavrlardyń buǵaýyn sheship, tań-tamasha bolǵan olardy birinen soń birin jaǵaǵa túsirdik. Zoraıdanyń ákesi bul kezde esin jıyp, eńsesin tiktep alǵan edi, jaǵaǵa túsire bastaǵan kezimizde ol bizge qarap bylaı dedi:

“Meni bosatqandaryńa myna qanshyqtyń nege máz bop turǵanyn bilesińder me, hrıstıandar? Maǵan degen aıaýshylyqtan dep oılaısyńdar ma? Árıne, olaı emes, — munda qarańdap júrgenim zándemi oıyn iske asyrýǵa bóget bolyp tur ǵoı, bar bolǵany sol. Óz dinin tastaǵan sebebi de dinderińniń artyqshylyǵyna ılanǵandyqtan emes — bar bolǵany zınaqorlyqpen bizden góri senderde erkinirek aınalysýǵa bolatynyn bilip alǵan”.

Sodan soń Zoraıdaǵa qarap, — bul kezde taǵy bir hrıstıan ekeýimiz ony tosyn áreketke baryp júrmesin dep eki qolynan myqtap ustap turǵanbyz, — bylaı dep aıqaılady:

“Áı, júgensiz ketken qyzym-aı, jetesiz balam-aı! Myna arsyz tóbetterdiń, ejelgi jaýlarymyzdyń qolyna ne úshin berildiń! Ózińdi jaryq dúnıege ákelgen kúnimdi qarǵys atsyn, óziń kórip ósken bar qýanysh-qyzyqty qarǵys atsyn!”

Onyń aýzyna ázir tynym bolmaıtynyn kórgen soń men ony jaǵaǵa túsirip jiberdim, biraq ol sol jerden de bar daýyspen qarǵanyp-silenip, bizdi qyryp-joıýǵa, qurtýǵa, ólim taptyrýǵa Allany kóndirýdi Muhammedten surap jatty. Jelken kóterip qaıta júze bastaǵan kezimizde onyń daýysy estilmeı ketti, biraq esesine ne istep jatqanyn kórdik: ol saqalyna jarmasyp, shashyn julyp, jerde aýnap jatty, alaıda shamalydan soń bar daýysymen baqyryp bylaı degenin estidik:

“Keıin qaıt, aıaýly qyzym, qaıtyp oral ózime, saǵan keshirem bárin! Analarǵa barlyq aqshańdy ber, — báribir endi ol solardyń menshigine aınaldy, — sosyn munda kel de qaıǵyda qalǵan ákeńdi jubat, ony tastap ketseń, ol myna qý medıen jaǵada ajal tabady”.

Zoraıda munyń bárin estip turǵan, qatty kúıinip, kúızele jylap turǵan, aqyry ol ákesine bylaı dep jaýap qaıtardy:

“Men Lela Márıamnyń sharapaty arqasynda hrıstıan boldym, — seniń qaıǵyńdy jeńildetýge de Allanyń meıirimimen sol Lela Márıam járdem etkeı, áke. Basqasha ister amalym bolmaǵanyna bir Allanyń ózi kýá, meni buǵan hrıstıandar májbúr etken joq: tipti úıde qalýǵa, bularmen birge ketpeýge bekingenimmen de, báribir, óz erkime ózim qojalyq ete almaǵan bolar em, — ózim úshin óte qasterli kórinetin, al sen úshin, ardaqty ákem, óte qasıetsiz kórinetin, osy maqsatty oryndaýǵa degen qulshynys janymdy eshqashan jaı taptyrmas edi”.

Zoraıda osyny aıtyp turǵan kezde ákesi onyń sózin estýden qalǵan-dy, al biz ony kórýden qalǵan edik, sol jerde men Zoraıdany jubata bastadym, sóıtip endi qazir bárimizdiń oı-ańsarymyz saıahatymyzǵa qaraı aýǵan-dy, al baǵyttas jel saparymyzdy jeńildete túsken, sondyqtan qaı-qaısymyz da erteń tańerteń Ispanıa jaǵalaýyn kórip te qalarmyz degen senimde bolǵanbyz. Alaıda baqyt qolǵa árqashan teginnen-tegin kelip qona qalmaıdy jáne ár kez shýaqty bola bermeıdi, onymen birge ilesip nemese sońyn ala mindetti túrde baqytsyzdyq ta keledi, sóıtedi de, onyń shyrqyn buzyp, berekesin ketiredi, aıtyp-aıtpaı ne kerek, álde taǵdyr solaı jazdy ma, álde mavrdyń qyzyna aıtqan qarǵysy aınymaı keldi me, — áke qandaı qarǵysy aıtpasyn meıli, odan qashan da qoryqqan jón, — qysqasy, saǵat túngi úshtiń kezinde jelkenderdi jaıyp jiberip, eskekterdi jınap qoıyp, óıtkeni jel baǵyttas edi, eskek esýdiń qajeti bolmaı qalǵan, ashyq teńizde júzip kele jatqanymyzda, aıdyń sútteı appaq jaryǵynan tórt buryshty jelkenderin jel kernegen bir kemeniń rólin jelge qarata ustap, bizge qaraı kese kóldeneń zaýlap kele jatqanyn kórdik. Onyń tym jaqyndap kelgeni sonsha, soqtyǵysyp qalýdan qorqyp jelkenderdi jınap tastaýǵa májbúr boldyq, al ana kemedegiler bizdi ótkizip jiberý úshin rólge bar kúshterin saldy. Qarsy jolyqqan kemeniń palýbasynan áldekim aıqaılap, kim bolatynymyzdy, qaıdan shyǵyp, qaıda bara jatqanymyzdy surady, suraqtaryn olar fransýz tilinde qoıǵandyqtan, dinnen bezgen bizge:

“Jaýap qatýshy bolmańdar. Bular fransýz qaraqshylary, olardan aıaýshylyq kútýge bolmaıdy”, dedi.

Osyndaı eskertý alǵannan keıin úndemegendi jón kórdik. Biz sál ǵana ilgeri ótkenbiz, qarsy jolyqqan keme yq jaǵymyzda qalǵan, kenet zeńbirekten dúrkin-dúrkin eki ret oq atyldy jáne bular, shamasy, shynjyrly doptar bolsa kerek, óıtkeni alǵashqy dop machtamyzdy ortan belinen qıyp jiberdi de, machta jelkenimen birge sýǵa qulap tústi, al izin ala ekinshi zeńbirekten atylǵan dop felúgamyzdyń ortasyna túsip, ony tesip ótti, alaıda basqa eshqandaı zıan ákelgen joq. Sýǵa toǵytylar túrimiz baryn baıqap, jan daýysymyz shyǵyp aıqaılap, batyp bara jatqanymyzdy aıtyp jaý kemesinen ózimizdi qutqaryp qalýyn suradyq. Sol arada olar jelkenderin jınap, sýǵa shlúpka túsirdi de, oǵan muzdaı qarýlanǵan, biltesi tutatylǵan arkebýz ustaǵan on eki fransýz ornalasyp, bizge qaraı bet aldy. Onsha kóp emestigimizdi, felúganyń sýǵa ketip bara jatqanyn kórgen olar bizdi qaıyqtaryna otyrǵyzyp aldy, al bolǵan jaıdyń sebebin ádepsizdik kórsetip, ózderine eshqandaı jaýap qaıtarmaǵandyǵymyzdan dep túsindirdi. Dinnen bezgen bolsa, Zoraıdanyń asyl zattar salynǵan sandyqshasyn kóterip aldy da, eshkimge baıqatpaı teńizge tastap jiberdi. Qysqasyn aıtqanda, bárimiz fransýzdardyń qolyna tústik, bilmek bolǵandarynyń bárin egjeı-tegjeıli surap alǵannan keıin, qas jaýymyz ekenderin dáleldep túgimizdi qaldyrmaı tonady — tipti Zoraıdanyń aıaǵyndaǵy karkadjıine sheıin sypyryp aldy. Biraq, Zoraıdanyń osyǵan baılanysty kúıinishi meni onsha qozǵaǵan joq, meniń qaıǵym basqa bolatyn: onyń osynaý asa baı da sırek kezdesetin qazynasyna ıe bolǵan olar, munyń basqa bir, eshqandaı baǵa jetpeıtin jáne ózi aıryqsha qasterleıtin qazynasyn da qoldy qyla ma degen oı degbirimdi ketirip edi. Alaıda, bul jarandardyń kúlli oı-ańsary ońaı oljamen baıýdyń tóńireginen ári aspaıtyn jáne ashkóz toıymsyzdyǵy sonsha, ájetine jaraıdy dep uıǵarsa ústimizdegi qul-qutannyń jalba-julba kıimderin de sheship alýdan taıynbaıtyn. Sol arada olardyń bárimizdi jelkenge orap, sýǵa laqtyrýǵa oıy ketti, óıtkeni ózderin bretondyqpyz dep atap ıspan aılaqtarynda saýda jasamaqshy bolatyn, al bizdi tiri qaldyrsa, onda tonaýshylyq qylmystary ashylyp qalyp, jazaǵa tartylar edi, biraq aıaýly Zoraıdamnyń áshekeılerin tonap alǵan álgi kapıtan ózine osynaý oljanyń ózi-aq jetkilikti ekenin, endi eshqandaı ıspan aılaǵyna barmaıtynyn, onyń ornyna túnde, nemese oraıy qalaı keletinine qaraı, Gıbraltar buǵazynan ótip, ózderi qaraqshylyq kásipke attanǵan La Roshelge qaıtyp oralatynyn aıtty. Sol úshin olar bizge kemelerindegi bir shlúpkany beretin boldy, oǵan qosa jaqyn qalǵan jerge jetip alýymyzǵa qajetti nárselermen jabdyqtamaq boldy jáne erteńine olar solaı istedi de. Bul kezde Ispanıa jaǵalaýy alystan men mundalap ta turǵan, sony kórgende bastan keshken qaıǵy-qasiretimizdiń bári tars esimizden shyqty, eshqashan eshqandaı aýyrtpalyq tartpaǵandaı sezindik — eriksiz aırylǵan erkindikpen qaıta tabysýdyń qýanyshy keremet qoı.

Sáskege taman olar bizdi shlúpkaǵa otyrǵyzyp, shaǵyndaý eki bóshke toly aýyz sý jáne azyn-aýlaq kepken nan berdi. Súıkimdi Zoraıda qaıyqqa otyryp jatqan kezde aıaq asty aıaýshylyq sezimi oıanyp ketken kapıtan oǵan qyryq altyn teńge berdi jáne ústindegi qazir ózderińiz kórip otyrǵan kıimderin matrostardyń sheship alýyna ruqsat etpedi. Biz shlúpkaǵa otyryp, fransýzdarǵa eshqandaı ókpemiz joǵyn, kerisinshe, ózimizge jasaǵan jaqsylyqtary úshin dán rıza ekenimizdi bildirip olarǵa alǵys jaýdyrdyq. Olar Gıbraltar buǵazyn betke alyp tartyp berdi, al biz jol silteıtin jaryq juldyzymyz — alystan qaraýytqan qyratqa qaraı baǵyt ustadyq jáne eskekke barymyzdy salǵanymyz sonsha, ymyrt úıirilgen shaqta jaǵalaýǵa taıap ta qaldyq; óz mólsherimizshe, qarańǵylyq qoıýlanǵanǵa deıin jaǵaǵa shyǵyp ta úlgeretin shamamyz bar-dy. Biraq, aı áli týa qoımaǵan, aspan qarańǵy tartyp ketken, al myna ara bizge tanys emes, sondyqtan dál osy qazir jaǵaǵa shyǵýǵa áreket jasaý qaterli is bolatynyn bajaıladyq, alaıda biraz adam buǵan kelispeı, jartasty ári elsiz bolǵanyna qaramastan, jaǵalaýǵa jetip alýymyz keregin, sonda ǵana tetýandyq qaraqshylar kemeleriniń qaýpinen qutylyp, boıdy keńge salýymyzǵa bolatynyn aıtty: qaraqshylar Berberıada túnep shyǵatyn da, tań sáride ádetterinshe Ispanıa jaǵalaýlarynda júretin, sóıtip oljalaryn alyp úılerine qaıtatyn. Aqyr sońynda jaǵaǵa jáımen jaqyndap, teńiz tynshý tapqan kezde ońtaıy kelgen tustan túse salýǵa keńes etkenderdiń degeni boldy. Biz solaı isteýge uıǵardyq, sóıtip tún ortasyna taman jaǵalaýdan sál ǵana jyraq, teńiz ben eki arasynda jerge aıaq basýymyzǵa qolaıly shaǵyn alańqaıy bar, bıik taýdyń etegine kelip jettik. Shlúpka qumǵa tumsyq tiredi de, biz jaǵaǵa shyqtyq, jata qalyp jerdi súıip, aıtyp jetkizgisiz meıirimdilik kórsetken jaratqan ıemizge sýretteýge sóz jetpeıtin qýanysh pen shattyqtan kóz jasymyzdy kól ǵyp tógip alǵys aıttyq. Shlúpkany jaǵaǵa súırep shyǵaryp, azyq-túligimizdi alyp, taýǵa qaraı órmeledik, biraq tipti ájeptáýir bıikke shyqqannyń ózinde de, tolqýymyz basylmaı, tabanymyzdyń astynda hrıstıan jeri jatqanyna sene almadyq.

Tańnyń atýyn degbirimiz taýsyla kúttik. Aqyry taýdyń eń bıik jerine shyǵyp, áldenendeı bir eldi meken nemese baqtashy lashyǵy kórinbes pe eken dep aınala-mańdy sholýǵa kiristik, biraq qaı jaqqa kóz jibergenimizben adamdar da, eldi mekender de, soqpaqtar da, joldar da nazarǵa ilige qoımady. Áıtse de, ármen qaraı tarta bergendi jón kórdik, óıtkeni uzamaı-aq áldebireýdiń ushyraspaýy, qaı jerde júrgenimizdi aıtpaýy múmkin emes degen oıda bolǵanbyz. Zoraıdanyń osynaý ný jynysty jerlermen jaıaý júrip kele jatqany meni ásirese qatty mazalady, — aıta ketken artyq bolmas, ony ıyǵyma otyrǵyzyp, kóterip júrmekke de talpynǵam, biraq ol óziniń demalysynan demalǵandaǵysynan góri meniń qaljyraǵanymnan kóbirek qaljyrady, sondyqtan endi maǵan salmaq arta bergendi qosh kórmeı, qolymnan ustap alǵan qalpy qyńq etpesten birge júrip kele jatty jáne kóńili de kóterińki kórindi. Sóıtip, mıldiń shıregindeı jerdi artta qaldyrǵan kezimizde qońyraý dybysyn qulaǵymyz shaldy — bul jaqyn mańaıda tabyn jaıylyp júrgenin bildiretin belgi edi. Bireý-mireý kórinbes pe eken dep aınalaǵa zer sala qarap, emen aǵashynyń túbinde qannen-qapersiz pyshaqpen taıaq jonyp otyrǵan baqtashy balany kórdik. Aıqaılap dybys bergenimizde biz jaqqa jalt qarap, ornynan atyp turdy, — keıin bilgenimizdeı, aramyzdan kózine alǵash shalynǵandar mavr kıimin kıgen dinnen bezgen men Zoraıda bolǵan eken, sony kórip, berberıalyq barlyq mavr qaptap kelip tur dep oılap qalǵan bala bar daýysymen baqyryp ormanǵa qaraı qasha jóneldi:

“Mavrlar, mavrlar keldi bizdiń jerge! Mavrlar, mavrlar!.. Attan, attan!..”

Bul aıqaı bizdi asa qolaısyz jaǵdaıda qaldyrdy, ne isterimizdi bilmeı daǵdardyq. Alaıda, baqtashynyń aıqaıy jergilikti turǵyndardy aıaǵynan tik turǵyzyp, ne bolǵanyn bilýge jaǵalaý kúzetetin salt atty jasaqtyń dem arada kelip jetetinin eskerip, dinnen bezgenniń ústindegi túrik kıimin tastap, tutqyndardyń ıelegin, ıaǵnı kúrtesin, kıgeni jón dep taptyq, sol jerde aramyzdaǵy bireý ózi jalǵyz kóılekpen ǵana qalyp, ústindegi kúrtesin sheship berdi. Sóıtip, qudaıdyń basqa salǵanyna kónip, jaǵalaý kúzeti qashan tap berer eken dep záre-qutymyz qalmaı, baqtashy zytqan jaqqa qaraı bet aldyq. Túısigimiz aldamapty, óıtkeni arada eki saǵat ótpeı-aq, ný jynystan jazyqqa endi-endi shyqqanymyzda quıǵyta shaýyp ózimizge qaraı salyp uryp kele jatqan elý shaqty salt attyny kórdik, solardy kórgen soń jaqyndaýyn tosyp turyp qaldyq. Alaıda qasymyzǵa kelip toqtaǵan olar mavrlar eken dep súren salyp kelgenderi jalba-julba hrıstıandar bop shyqqanyn kórip yńǵaısyzdanyp qaldy da, aralaryndaǵy bireýi baqtashynyń attanǵa shaqyrýynyń sebepkeri sizder emessizder me dep surady.

“Iá, bizder”, dep jaýap qattym men, sosyn óz teperishimdi, qaıdan kele jatqanymyzdy, kimder ekenimizdi aıtqaly oqtalǵanym sol edi, serikterimizdiń biri ózimizge tergeý júrgizip jatqan salt attyny tanyp qoıdy da, sózimdi bólip, bylaı dep daýystap jiberdi:

“Bul ne degen zor baqyt, senorlar, myń alǵys saǵan, jaratqan! Qatelespesem, Veles Malaga jerin basyp turmyz ǵoı deımin jáne eger tutqynda ótkizgen jyldar qaperimnen aıyrmasa, onda siz, senor, — sizdi, kim ekenimizdi surap turǵan senordy aıtam, — siz naǵashy aǵam Pedro de Bestýmanteniń tap ózi bolasyz!”

Tutqyn hrıstıannyń osyny aıtyp úlgerýi muń eken, anaý atynan sekirip tústi de, jigitti qushaqtaı alyp, bylaı dep qýana daýystap jiberdi:

“Aınalaıyn, aıaýly jıenim, seni tanydym! Ózińdi bu dúnıede joq dep oılap, joqtaýymdy aıtyp ta qoıyp edim, ózim de, seniń anań, meniń apaıym da, qazir kózi tiri barsha týysqanyń da senen birjola aıryldyq dep júrgenbiz, — shamasy, qudaı olardyń ómir jasyn uzaq qylyp, ózińmen qaýyshtyraıyn degen ǵoı. Aljırde ekenińdi biletinbiz, seniń de, serikterińniń de ilgen kıimderińe qarap, tutqynnan zordyń kúshimen qutylyp shyqqandaryńdy sezip turmyn”.

“Ol ras, — dep maquldady jas jigit, — keıin bárin asyqpaı jata-jastana aıtyp beremiz áli”.

Tutqyn hrıstıan ekenimizdi bilgen basqa sarbazdar da dereý attarynan túse-túse qalyp, osy aradan bir jarym mıldeı jerdegi Veles Malaga qalasyna jetkizip salý úshin attaryn usyndy. Aralaryndaǵy bireýleri shlúpka qaldyryp ketkenimizdi bilip, ony qalaǵa alyp barmaq boldy, óńgeleri bizdi attaryna mingizdi, al Zoraıdany serigimizdiń aǵasy artyna mińgestirip aldy. Salt attynyń biri tutqynnan oralǵanymyz jaıynda turǵyndarǵa habarlaý úshin ádeıi alǵa ozyp ketti, sóıtip bizdi qaraqurym adam qarsy aldy. Alaıda qalalyqtardy tańǵaldyrǵan bostandyqqa sytylyp shyqqan tutqyn hrıstıandar da, tutqynǵa alynǵan mavrlar da emes-ti, jaǵalaýdy mekendeıtin turǵyndarǵa bul tańsyq bolmaıtyn, olardy tań-tamasha qaldyrǵan — Zoraıdanyń sulýlyǵy edi: dál osy mınýtta, dál osy qas qaǵymda ol sóz jetpesteı súıkimdi kórinip turǵan, buǵan jol júrip shamaly sharshaǵany da, sondaı-aq hrıstıandar arasyna kelgendigi jáne qaýip-qaterdiń bári artta qalǵandyǵy jaıly oıdyń qýanyshy da áserin tıgizgen-di, sondyqtan óńiniń bal-bul janyp, aıryqsha alaburtqany sonshalyq, eger sol bir sátte súıispenshilik seziminen kózim qaraýytyp qalmasa, jer dúnıede odan asqan ǵajaıyp sulý jan ıesi joq dep oılanbastan aıtar edim, — qalaı bolǵan kúnde de, áıteýir, ózim ondaı jandy kórgen emespin.

Ózimizdi qoldap-qorǵaǵany úshin qudaıǵa alǵysymyzdy bildirý maqsatynda eshqaıda burylmastan birden shirkeýge bardyq, ǵıbadathanaǵa kirgen Zoraıda munda Lela Márıamdy eske salatyn pishinder bar ekenin aıtty. Zoraıdaǵa bul shynymen-aq sonyń beınesi ekenin aıttyq, al dinnen bezgen oǵan bulardyń neni bildiretinin jáne onyń ne sebepti bulardyń qaı-qaısysyn da ózimen tildesken Lela Márıamnyń shynaıy pishini retinde qurmetteýi keregin túsindirip berýge tyrysty. Suńǵyla da zerek, aqyldy qyz bolǵandyqtan atalmysh beıneler jaıynda ózine aıtylǵannyń bárin Zoraıda tez uǵyp aldy. Odan soń bizderdi úıdi-úıge bólip áketti, al dinnen bezgendi, Zoraıdany jáne meni baqytsyzdyqta bastas bolǵan burynǵy serigimiz ata-anasynyń úıine ertip bardy, bular aıtarlyqtaı dáýletti adamdar eken, óz balasymen birdeı qurmettep, qushaq jaıa qarsy aldy.

Veleste biz alty kún boldyq, odan soń qajetti málimetterge qanyqqan dinnen bezgen Granada qalasyna ketti, sonda baryp qasıetti ınkvızısıanyń kómegimen qasıetti shirkeýdiń aıasyna qaıta oralmaqshy edi, al erkindik alǵan basqa hrıstıandar óz jónderine attandy. Munda tek Zoraıda ekeýimiz ǵana qalǵanbyz, álgi fransýz janashyrlyq kórsetip qolyna ustatqan aqshaǵa esek satyp aldym, osy jerge ol sol esekke minip keldi, al ózim bolsam osy kúnge sheıin oǵan jubaı emes, áke ári malaı bolyp júrmin. Sóıtip endi ákem tiri me eken, inilerimniń ishinde ózime qaraǵanda joly bolǵandary bar ma eken, sony bilgeli bara jatyrmyz; deı turǵanmen, ózime Zoraıda syndy ómirlik serikti tartý etken qudiretti kúsh maǵan úlken qýanysh ázirlep otyr dep oılamaımyn. Zoraıdanyń joqshylyq týdyratyn túrli aýyrtpalyqtardy qyńq etpeı kóteretin shydamdylyǵy, sondaı-aq hrıstıan bolýǵa degen aıryqsha qushtarlyǵy meni qatty súısindiredi jáne aqyrǵy demim bitkenshe onyń quly bop ótýge qulshyndyrady. Áıtse de, endi ekeýimizdiń ómir-baqı birge bolatynymyz jaıyndaǵy qýanyshymnyń kúńgirt tartyp sala beretin de jaıy bar, óıtkeni týǵan jerimde ekeýimiz baryp oryn tebetindeı baspana tabyla ma, joq pa — bul jaǵy maǵan beımálim, — kim biledi, meıirimsiz ýaqyt pen mezgilsiz ajal ákem men inilerimniń tirlikterine jáne onymen qosyp ómirlerine de orasan ózgeris engizip, ol jerdegilerdiń meni múldem tanymaı qalýy da múmkin ǵoı.

Mine, senorlar, ómir tarıhym osyndaı, — al, bul qanshalyqty qyzyqty jáne qanshalyqty erekshe, ony kózi ashyq, kóńili oıaý adam retinde ózderińiz baǵamdaı jatarsyzdar. Óz tarapymnan aıtarym: barynsha yqsham baıandaýǵa tyrystym, sizderdi jalyqtyryp jibermeýdi oılap onsyz da keı nárseniń egjeı-tegjeıine toqtalǵam joq.

HLİİ taraý

Munda bekette taǵy qandaı oqıǵa bolǵany jaıynda jáne basqa da kóptegen kóńil aýdarýǵa turarlyq nárseler jóninde baıandalady

Tutqyn osyny aıtyp únsiz qalǵan, sol kezde oǵan don Fernando bylaı dep til qatty:

— Bastan keshken shytyrman oqıǵalaryńyzdy baıandaý mánerińiz, senor kapıtan, sol oqıǵalardyń tyń turpaty men aıryqsha sıpatynan birde kem emes eken. Munda tańyrqarlyq jaı jeterlik, ózindik erekshelikter de mol, kútpegen nárseler de kóp kezdesedi, sondyqtan tyńdarmandy qyzyqtyrady, tańdandyrady. Áńgimeńizdiń bizdi raqatqa batyrǵany sonsha, tań aǵaryp atqannyń ózinde de ony taǵy bir márte tyńdaýdan bas tartpaǵan bolar ek.

Sol arada don Fernando da, basqalar da oǵan aq peıilmen, alyp-ushyp qoldarynan keletin kómekterin usynyp shýlasyp ketti, olardyń bul janashyrlyǵy kapıtannyń kóńilin bosatty. Don Fernando, óz tarapynan, eger ózimen birge barýǵa kelisse, markız aǵasynyń Zoraıdanyń kindik ákesi atanýyna qol jetkizetinin, al markız, óz tarapynan, kapıtannyń týǵan jerine óz dárejesine laıyq abyroımen jáne qarajatpen oralýy úshin ne qajettiń bárimen qamtamasyz etetinin jarıa qyldy. Tutqyn meılinshe izettilikpen yrzashylyq bildirdi, biraq janashyr usynystardan bas tartty.

Al, bul kezde tún kemeline kelgen-di, mine osy tas qarańǵy túnekte bekettiń aýlasyna birneshe salt atty nókeri bar kúıme kelip kirdi. Olar qonyp shyqqylary keletinin aıtty, biraq beketshiniń jubaıy bekette eshqandaı bos oryn joǵyn málim etti.

— Basqaǵa tabylmasa tabylmas, biraq senor aýdıtorǵa oryn qashan da tabylady, — dep qarsylyq bildirdi salt attynyń biri.

Bul sózderdi estigen báıbishe abdyrap qaldy.

— Senor! — dedi ol. — Áńgime bizde birde-bir kereýettiń joqtyǵynda bop tur. Eger senor aýdıtordyń óz tósek-orny bolsa, menińshe, ol kiside tósek-oryn bolýǵa tıis, onda tórletińizder, kúıeýimiz ekeýimiz oǵan bólmemizdi bosatyp beremiz.

— Buǵan da shúkir, — dedi malaı.

Osy kezde kúımeden bir adam tústi, kıimine qarap onyń dáreje-mansabyn birden-aq tap basyp tanýǵa bolatyn edi, óıtkeni jeńi qatparly uzyn-shubaq mantıasy malaıdyń ótirik aldamaǵanyn, munyń shyn máninde de sot ekenin ańǵartyp turǵan. Ol ústine jol kıimin kıgen on bes - on alty jastaǵy qyzdy qolynan jetektep kele jatty, qyzdyń sondaı súıkimdi, ásem de náziktigi sonsha, jurttyń bári odan kóz aýdara almaı qaldy, eger bekette Doroteıa, Lýsında, Zoraıdalar júrmese, mundaı sulý qyzdy aınala-mańaıdan jolyqtyrý qıyn-aý dep oılap qalýǵa da bolatyn. Sol arada turǵan Don Kıhot aýdıtor men qyzǵa qarap bylaı dedi:

— Myna qamal-saraıǵa eshteńeden qaýiptenbeı emin-erkin ornalasýyńyzǵa bolady, marhabatty myrza. Ras, munda tarlaý ári qolaısyzdaý, biraq bul dúnıede áskerı óner men oqymystylyqtyń aldynda yǵyspaıtyn tarlyq ta, qolaısyzdyq ta joq, ásirese bularǵa sulýlyq jol basshylyq hám jetekshilik etken kezde, sonyń ishinde ásirese sizdiń oqymystylyǵyńyzǵa mynadaı aıdaı sulý arý jol basshylyq jasap kele jatqan kezde, óıtkeni mundaı arýdy ótkizip jiberý úshin onyń aldynan tek qamal-saraıdyń qaqpalary ǵana ańqaıa ashylyp qoımaı, jartastar da qaq jarylyp, taýlar da ornynan ysyrylyp, kúl-talqan bop kúıreýge tıis. Kelińiz, marhabatty myrza, kirińiz myna jumaqqa, bul jerden ózińizben birge alyp kelgen aspanǵa serik bola alatyn juldyzdy da, kúndi de taba alasyz: bul aradan barynsha jetilgen áskerı ónerdi de, kórerge kóz kerek sulýlyqty da jolyqtyrasyz.

Ań-tań bolǵan aýdıtor oǵan tesireıe qarap qaldy: Don Kıhottyń sózi qalaı tańǵaldyrsa, túr-usqyny da ony sonshalyqty tandandyrdy; buǵan nendeı jaýap qaıtararyn bilmeı debdirep turǵan ol janynan ótip bara jatqan Lýsında, Doroteıa men Zoraıdany kórip taǵy tańyrqandy: beketshi áıelinen jańa qonaqtardyń kelgenin, qyzdyń keremet sulý ekenin estigen olar sony kórý úshin jáne sálemdesý úshin shyqqan-dy, biraq dál osy mezette don Fernando, Kardeno men sváshennık aýdıtorǵa aıryqsha dostyq peıilmen jáne meılinshe izettilikpen óz kómekterin usyna bastaǵan bolatyn. Estigen-kórgenderi esin ketirip, ańyljyp qalǵan senor aýdıtor aqyry ishke kirdi, mine, tap osy arada bekettiń súıkimdi turǵyndary súıkimdi qyzben sálemdesti. Qalaı bolǵan kúnde de, bulardyń bári de aqsúıek áýletten shyqqan adamdar ekenin aýdıtor ańǵarmaı qalǵan joq, alaıda Don Kıhottyń bet-pishini men túr-syqpyty, sondaı-aq onyń ózin-ózi ustaý máneri kóńilin alańdata berdi. Sol arada turǵandar bir-birine sypaıygershilik iltıpat bildire júrip, bólmeni qarap shyqqannan keıin burynyraqta qabyldanǵan uıǵarym durys eken dep tapty, anyǵyraq aıtqanda: áıelder meımandarǵa arnalǵan, ilgeride aıtylyp ótken bólmede qonyp shyǵatyn boldy da, erkekter, quddy bir kúzetshilik mindet atqaratyndaı, senede qala beretin boldy. Qysqasy, aýdıtor qyzyna, — álgi boıjetken onyń qyzy ekenin eskerte ketken jón, — basqa áıeldermen bir bólmede qonyp shyǵýǵa keńshilik etti, buǵan qyzy keremetteı qýandy, sóıtip beketshi tabys etken ensizdeý tósekti aýdıtor tósek-ornynyń jarty bólegimen jalǵap-qurap, áıelder ózderi oılaǵannan áldeqaıda jaqsy jaıǵasty.

Sotty kórgen tutqynnyń júregi dúrsildep qoıa bergen-di, óıtkeni bir kómeski túısik munyń óz inisi ekenin sezdirgen, osy sebepti ol aýdıtor nókerindegi bir malaıdan onyń kim ekenin, qaıda týyp-óskenin surady. Malaı onyń lısensıat Hýan Peres de Vedma ekenin, jobalaýynsha, Leon taýynda týyp-óskenin aıtty. Kózimen kórip turǵanyna qosymsha bolǵan bul habar munyń ákesi bergen keńes boıynsha ǵylym jolyna túsken týǵan inisi ekenine tutqynnyń kózin ábden jetkizdi; sóıtip, boıyn qýanysh kernegen tutqyn don Fernandony, Kardeno men sváshennıkti bylaı shyǵaryp alyp, olarǵa osy jańalyqty habarlap, myna aýdıtor óz inisi ekenine sendirdi. Malaı oǵan, sondaı-aq, qojaıyny Amerıkaǵa júrgeli turǵanyn, meksıkandyq sot palatasyna qyzmetke taǵaıyndalǵanyn da habarlaǵan; oǵan qosa, tutqyn álgi boıjetkenniń sottyń qyzy ekenin, zaıyby bosaný ústinde qaıtys bolǵanyn, buǵan qyzyn jáne jasaýyna kelgen qyrýar dúnıe-múlkin qaldyryp ketkenin de bilip alǵan-dy. Tutqyn óziniń kim ekenin osy qazir qolma-qol jarıa etkeni jón be álde inisi munyń myna joq-jutań túrin kórip tartynshaqtar ma eken nemese ne qushaq jaıyp qarsy alar ma eken, sony astyrtyn túrde bilip alǵany jón be, ne isteýi keregin surady.

— Bul synaqty maǵan tapsyryńyz, — dedi sváshennık, — onyń ústine, ol sizge, senor kapıtan, salqyn qabaq bolar degen oıdan múldem aýlaqpyn: inińizdiń túr-álpetinen adamgershilik pen aqyldylyq ıisi ańqyp turǵany sondaı, ony asyp-tasyǵan, qara júrekke aınalǵan, taǵdyrdyń teperishimen sanaspaıtyn bireýge balaýdyń esh qısyny joq.

— Sóıte turǵanymen, — dep qulaqqaǵys etti kapıtan, — ózimniń kim ekenimdi aıaq astynan emes, aqyryndap bildirgenim jón bolar edi.

— Qaıtalap aıtaıyn, bárimiz de yrza bolatyndaı túrde úılestirerim anyq, — dep málim etti sváshennık.

Sol eki arada keshki as ta keltirildi, tutqyn men óz bólmelerinde ońasha tamaqtanyp jatqan hanymdardan basqalarynyń bári dastarqan basyna jaıǵasty. As ústinde sváshennık bylaı dedi:

— Konstantınopolde birneshe jyl tutqynda bolǵan kezimde tap ózińizdiń áýlet esimińizdeı áýlet esimi bar bir tanysym bolyp edi, senor aýdıtor. Bul tanysymdy jurt kúlli ıspan jaıaý áskerindegi eń júrekti jaýynger jáne ásker basy retinde qurmet tutatyn, biraq ol qanshalyqty dańqty da batyl bolǵanymen, sonshalyqty baqytsyz da edi.

— Ol ásker basynyń esimi kim edi, marhabatty myrza? — dep surady sot.

— Onyń esimi Rýı Peres de Vedma bolatyn jáne ol ózi Leon taýynda týyp-ósken jigit edi, — dep jaýap qatty sváshennık. — Ol maǵan ákesi men inileri jóninde ne túrli qyzyq áńgime aıtyp bergen, eger ol erekshe shynshyl adam bolmaı, basqa bireý bolsa, onda muny kempirlerdiń qystygúni jyly peshtiń túbinde otyryp kóıitetin ertegige bergisiz kóp áńgimesiniń biri dep oılaǵan da bolar em. Ol maǵan ákesiniń óz ıeligin úsh balasyna teńdeı bólgenin jáne olarǵa Katonnyń ózi qyzyǵarlyq aqyldy keńes bergenin aıtty. Myna ǵajapty qarasańyzshy, soǵysqa barýǵa qushtarlyq bildirgen ulynyń jaqsy qyrynan kóringeni sonsha, júrek jutqan batyrlyǵy úshin uzamaı oǵan ınfanterıa kapıtany degen shen berilgen, bul laýazymǵa ol tek óz qadir-qasıeti arqasynda ǵana ıe bolǵan, endi oǵan erteń-arǵy kúni polkovnık sheni berilmekshi eken. Biraq, Fortýnanyń osyndaı aıryqsha iltıpatyna ıe bolam dep júrgen shaǵynda, ol teris qarap ketipti de, onyń iltıpatymen qosa bul bas bostandyǵynan da aırylypty, al sol kúni, ıaǵnı Lepanto mańaıynda aıqas bolǵan kúni, kóp adam, kerisinshe, erkindik alǵan edi ǵoı. Men bas erkimnen Goletada aırylǵam, sóıtip talaı shytyrman oqıǵany artqa salyp ekeýimiz Konstantınopolde kezdestik te, dostasyp kettik. Sol jerden ol Aljırge tap boldy, estýimshe, sonda júrgende dúnıede bolyp jatatyn ne túrli hıkmettiń ishindegi adam aıtsa nanǵysyz bireýin bastan ótkeripti.

Odan ári sváshennık Zoraıda men sottyń aǵasy arasynda bolǵan jaıdy meılinshe qysqa da nusqa túrde baıandap berdi, sottyń oǵan yqylastana qulaq qoıǵany sonshalyq, sirá, sot talqylaýy kezinde de eshkimdi munshalyqty muqıat tyńdamaǵan shyǵar. Fransýzdardyń felúgada kele jatqan hrıstıandardy tonap alǵan jerine kelgende sváshennık tanysy men mavr sulýy tap bolǵan joqshylyq pen qaıyrshylyq haldy jerine jetkize sýrettedi, al odan soń olar ne qyldy: Ispanıaǵa baryp jetti me álde fransýzdar olardy Fransıaǵa alyp ketti me, — ol jaǵynan habarsyzbyn, dedi.

Kapıtan ármenirekte sváshennıktiń ne aıtyp jatqanyn tyńdap turǵan ári inisiniń qasy men qabaǵyn baǵyp, qandaı jaýap qaıtararyn kútip turǵan, al anaý bolsa sváshennıktiń áńgimesi aıaqtala kelgenin kórip, aýyr kúrsindi de, kózine jas alyp, bylaı dep qatty daýystap sóılep ketti:

— Ah, senor! Maǵan qandaı habar aıtqanyńyzdy jáne onyń meni qalaı qatty tolqytyp jibergenin bilseńiz etti! Baısaldylyǵym men baıyptylyǵyma, ózimdi ózim ustaı alatyndyǵyma qaramastan, qatty tolqyǵandyqtan kózime kelgen jasty irke almaı qaldym; ózińiz áńgime etken erjúrek kapıtan meniń aǵam bolady; ózime de, ana aǵama da qaraǵanda ójetteý ári bıik armandar jeteginde júretin adam bolǵandyqtan ol asa qurmetti salany, ıaǵnı ákemiz ózimizge aıqyndap bergen joldardyń birin tańdaǵan edi, ol jaıynda ómir tarıhy ózińizge ertegige uqsas kóringen joldasyńyzdyń aıtýynan jaqsy bilesiz ǵoı. Men ózim ǵylym jolyn qýǵam jáne bul jolda jaratqan ıemizdiń járdemimen, sondaı-aq tabandy izdenisimniń arqasynda ózińizge málim dárejelerge jettim. Al, ekinshi aǵamnyń Perýge baryp baıyp alǵany sonshalyq, ákeme jáne maǵan salyp turǵan aqshasy arqyly ıelikten alǵan úlesin áldeneshe ese ǵyp qaıtaryp qana qoımaı, oǵan qosa ákemniń óz tabıǵatyna tán jomarttyq jasaýyna, al maǵan oqýymdy oıdaǵydaı aıaqtap, myna qazirgi qyzmetime kirisýime múmkindik týǵyzdy. Ákem ólim aýzynda, úlken ulynan qashan habar keler eken dep kútip jatyr, ulynyń júzin bir kórmeı kózi jumylyp ketpeýin kúndiz-túni qudaıdan tilep jatyr; al endi aǵamnyń asa sezimtal, elgezek adam bola tura, ózi jaıynda bir aýyz hat joldap, qandaı bále-qyrsyqqa tap bolǵany jóninde, sondaı-aq qandaı jetistikterge jetkeni jaıynda ákeme nege habar bermegeni meni qatty tańǵaldyrady: sebebi, ákem nemese inileri ol jaıynda birdeńe bilse, ótemaqy tóleý úshin qamys shybyqqa ilingen ǵajaıypty kútip eki kózi tórt bolmas edi ǵoı. Qazir endi fransýzdar ony bosatyp jiberdi me, álde tonaýshylyq qylmystaryn jasyrý úshin óltirip tastady ma degen oıdan degbirim qalmaı otyr. Shat kóńilmen bastaǵan saparymdy qýanyshqa bólene otyryp jalǵastyrmaı, qasiret-qaıǵy keshe júrip jalǵaýyma osy oıdyń ózi-aq jetip jatyr. Beý, abzal aǵam-aı! Eger bireý-mireý qazir qaıda ekenińdi aıtsa, seni izdep taýyp alǵan bolar em, tipti basymdy báske tiksem de, seni azaptan qutqarar em! Eh, shirkin, bireý-mireý qartaıǵan ákeme seniń tiri ekenińdi, biraq berberıalyq eń tereń zyndannyń qarańǵy qapasynda japa shegip jatqanyńdy aıtsa, onda bizdiń baılyǵymyz, ákemniń, aǵamnyń jáne meniń baılyǵym seni ol jerden sýyryp alar edi-aý! Beý, súıkimdi de elgezek Zoraıda! Shirkin, aǵama jasaǵan jaqsylyǵyńnyń ótemin qaıtaratyn kún týsa! Shirkin, rýhyńnyń jańarý sátin kózben kórip, bárimizdi shekten tys qýanyshqa bóleıtin turmysqa shyǵar toıyńa qatysatyn bolsaq!..

Aǵasy jaıyndaǵy habardy estip qatty tolqyp-tebirengen aýdıtor osylaı dedi, onyń kúıinish-nalasy tyńdap otyrǵan jurttyń kóńilin alaı-túleı etip jiberdi. Kózdegen maqsatyna jetkenin, kapıtannyń tilegi oryndalǵanyn kórgen sváshennık sol arada jurttyń osy jabyrqaǵany da jeter dep sheship, ústel basynan turdy da, Zoraıda otyrǵan bólmege baryp, ony bileginen aldy, Lýsında, Doroteıa jáne aýdıtordyń qyzy úsheýi Zoraıdaǵa ilese shyqty. Kapıtan sváshennık ne ister eken dep tosyp turǵan, anaý ony da qolynan alyp, ekeýin jetelegen kúıi aýdıtor men basqa da kavalerolarǵa qaraı jaqyndady.

— Senor aýdıtor! Jasyńyzdy súrtińiz, — dedi ol báseń daýyspen. — Qıalyńyzda ǵana jolyǵatyn zor qýanyshqa tap boldyńyz — óıtkeni qarsy aldyńyzda abzal aǵańyz ben abzal jeńgeńiz tur. Mynaý — kapıtan Vedma, al mynaý — oǵan sonsha jaqsylyq jasaǵan súıkimdi mavr qyzy. Álginde ózim aıtyp ótken fransýzdar bulardy qaıyrshylyqqa ushyratty, endi siz olarǵa meıirban júregińizdiń jomarttyǵyn kórsetýge tıissiz.

Kapıtan inisine qushaq jaıa umtyldy, al anaý anyqtap qarap alǵysy kelip, onyń ıyǵyna qolyn qoıdy; sóıtip, aldynda turǵan adamnyń kim ekenine aqı-taqı kóz jetkizgen kezde ony shap berip qushaqtaı alyp, kókiregin kernegen zor qýanyshtan eńkildep jylap jiberdi, bul ekeýine qarap, sol jerde turǵannyń da birazy kózine jas aldy. Aǵaly-inili ekeýdiń aıtqan sózin, sondaı-aq olardyń shynaıy jan tebirenisin sýrettep bermek túgil, kóz aldyna elestetýdiń ózi de qıyn-aý dep oılaımyn. Mine, olar bir-birine ózderi jaıynda qysqasha túrde baıandap ta berdi; mine, aǵaıyndy ekeýi dostyq sezimderiniń bir mysqal ózgermegenine kózderin jetkizip te úlgerdi; mine, aýdıtor Zoraıdany qushaqtap ta jatyr; mine, ol jeńgesine óz ıeligin jeke menshigindeı paıdalanýyna bolatynyn aıtyp ta úlgerdi; mine, ol qyzyna Zoraıdany qushaqtaýǵa ámir etti; mine, súıkimdi hrıstıan qyzy men asa súıkimdi mavr qyzyna qarap turǵandardyń bári taǵy kózderin sýlap aldy. Mine, osynaý adam aıtsa nanǵysyz oqıǵalardyń bárin ún-túnsiz jáne yqtıatty baqylap turǵan Don Kıhot munyń bárine kezbe rysarlyqqa qatysty qıalı ańyz-áńgimeler turǵysynda túsinikteme berip te úlgerdi. Mine, olar — Zoraıda, kapıtan jáne inisi úsheýi Sevıláǵa birge attanatyn bolyp sheshim qabyldap ta qoıdy; sol jerden olar ulynyń tabylǵany, tutqynnan qashyp shyqqany jaıynda ákelerine habar berip, júrýge shamasy kelse Sevıláǵa jetýin suramaq-ty — aýdıtorǵa joldan qalýǵa bolmaıtyndyqtan, ákesi sonyń ornynda Zoraıdany shoqyndyrýǵa jáne úılený toıyna qatysýǵa tıisti edi, óıtkeni aýdıtor bir aıdan soń Sevıládan Jańa Ispanıaǵa flotılıa attanatyny jaıynda habar alypty, oǵan qaıtse de osy múmkindikti paıdalanyp qalý qajet kórinedi. Qysqasy, tutqynnyń bastan keshken hıkmetteri osylaısha oıdaǵydaı aıaqtalǵanyna bári de shyn júrekten qýanyp, yrza bolǵan-dy, al bul kezde túnniń úshten eki bólegi ótip te ketkendikten endi anaý-mynaýǵa alańdaı bermeı, kóz ilindirip almaq bolysty. Áldenendeı bir dáý shabýyl jasap júrmesi úshin jáne áldebir aram oıly azǵyn sulýlyqtyń qamal-saraıda saqtaýly baǵa jetpes qazynalaryna qol suqpasy úshin Don Kıhot qamal-saraıdy kúzetýge tilek bildirdi. Don Kıhotty biletinderdiń bári oǵan alǵys jaýdyryp, onyń aýyshtyǵy jaıynda aýdıtorǵa aıtyp berdi, sóıtip ony kúlkige qaryq qyldy. Tek Sancho Pansa ǵana osynaý qadirli jıynnyń qaýqyly tez arada basyla qoımaǵanyna qatty renjýli bolatyn, tek jalǵyz sol ǵana eseginiń er-toqymyn tósenish etip, jaıly oryn taýyp jaıǵasqan edi, biraq bul raqatynyń sońy mashaqatqa aınalatyn-dy, alaıda ol jaıyndaǵy áńgime alda. Sóıtip, hanymdar bólmelerine ketti de, erkekter ózderine múmkin bolǵanynsha jaılyraq oryn tabý jaǵyn qarastyra bastady, al Don Kıhot atyna qonyp, bergen ýádesine saı, qamal-saraıdyń ár jaq, ber jaǵyn sholý úshin qaqpa syrtyna shyqty.

Alaıda, tań aldynda sondaı unamdy, sondaı súıkimdi alabóten bir áýez hanymdar qulaǵyna shalynyp, bári de eriksiz tyń tyńdap qaldy, ásirese doná Klara de Vedmanyń (aýdıtordyń qyzyn osylaı ataıtyn) janynda oıaý jatqan Doroteıa qatty elegizdi. Ándi osynshama keremet ári qandaı da bolsyn aspaptyń qoshtaýynsyz shyrqatqan bul kim ekenin eshqaısysy bilmedi. Án birese aýladan, birese at qoradan shyrqalǵandaı kórindi, olar ony osylaı ań-tań halde berile tyńdap jatqan kezde esikke Kardeno taıap kelip:

— Uıqtap jatpasańdar, qulaq salyńdar: qashyr aıdaýshy án aıtyp jatyr, daýysy shynymen ǵajap-aq, — dedi.

— Tyńdap jatyrmyz, senor, — dedi Doroteıa ún qatyp.

Kardeno sony aıtty da, jónine ketti, al Doroteıa bar yqylasyn sala tyńdap, álgi ánniń sózin jadynda saqtap qaldy:

HLİİİ taraý

Bul taraýda qashyr aıdaýshyǵa qatysty qyzyqty hıkaıa baıandalady jáne bekette bolǵan basqa da alabóten oqıǵalar sýretteledi

Mahabbattyń muhıtynda mazasyz,
Shegi joq ári tuńǵıyq tereń,
Jeter senim bolmasa da portqa,
Teńizshi syndy júzip-aq kelem.
Jol bastaýshym — jaryq juldyz,
Aımaqty túgel bólegen nurǵa.
Kórmegen shyǵar shyraqty ondaı
Eneı jolbasshysy Palınýr da.
Beımálim qaıda aparary onyń,
Týlaǵan teńizde laǵyp baram,
Kúndiz-túni odan kóz almaımyn,
Tańǵalam ári qorqyp ta qalam.
Birese shekten tys uıalshaqtyǵyń,
Birese mineziń tákappar,
Tasalap ony ketedi kózden,
Jaýyn bultyndaı san qatpar.
Beý, jaryq juldyz, seniń sáýleń
Jadyratar dáıim janymdy.
Kórinbeseń qaıtyp eger de sen,
Aıtamyn men de ımanymdy.

Osy sát Doroteıaǵa mynadaı ǵajap daýysty Klaranyń da tyńdaǵany artyq bolmaıdy-aý degen oı keldi, sóıtken soń báıek bop ony oıatýǵa kiristi de, oıatyp alǵannan keıin, bylaı dedi:

— Uıqyńdy buzǵanymdy aıyp etpe, kishkentaı, myna ándi seniń de tyńdaǵanyń jaqsy bolar edi, bálkim mundaı keremet daýysty ómirińde endi qaıtyp estimessiń de.

Klara oıandy, biraq uıqyly-oıaý halde otyryp qapelimde eshteńeniń mán-jaıyn uǵa qoımady; Doroteıadan qaıtalap surap, Doroteıa oǵan taǵy bir márte aıtqan kezde ǵana qulaq tige bastady; alaıda án sóziniń kelesi eki jolyn estir-estimeste-aq, tula boıyn bezgek ustaǵandaı túsiniksiz diril bılep, Doroteıany qushaqtaı alyp, bylaı dep daýystap jiberdi:

— Ah, qymbatty da súıkimdi senoram! Nege ǵana oıattyńyz eken meni? Myna beıshara ánshini kórmeýim de, estimeýim de úshin kózim men qulaǵymdy tas bitep tastaǵany — taǵdyrdyń dál qazir ózime kórsetken eń úlken jaqsylyǵy bolar edi.

— O ne degeniń, kishkentaı? Ol ózi ánsheıin qashyr aıdaýshy bireý deıdi ǵoı.

— Ol birneshe qojalyqtyń ıesi, — dep qarsylyq bildirdi Klara, — oǵan qosa, júregimdi jaýlap alǵany sonsha, endigi jerde ózi tastap shyǵýǵa tilek bildirmese júregim máńgi-baqı sonyki bop qalmaq.

Jastyǵyna qaramaı qyzdyń sonshalyqty maıpazdap ári mánistep sóıleıtinine tańyrqanǵan Doroteıa oǵan bylaı dedi:

— Aıtqan sózińizden, senora Klara, jóndi eshteńe uǵa almaı otyrmyn. Júrek jaıyndaǵy, qojalyq jaıyndaǵy jáne daýysy kóńilińizde qatty alań týǵyzǵan myna ánshi jaıyndaǵy sózińizdi qalaı túsinýge bolady, anyǵyraq etip aıtsańyzshy. Alaıda, dál qazir eshteńe aıtpaı tura turyńyz, áıtpese sizdi jubatyp áýrege túserim kámil, óıtkeni án tyńdaý lázzatynan aırylǵym kelmeıdi, onyń ústine bul jańa án, jańa áýen sekildi.

— Meıli, aıtqysy kelse aıta bersin, — dedi Klara.

Sosyn, ándi tyńdamaý úshin, Doroteıany taǵy da tań-tamasha qaldyryp qulaǵyn saýsaǵymen tyǵyndap aldy, al Doroteıa bolsa, ánge yntalana zeıin aýdaryp, mynadaı sózderdi esinde saqtap qaldy:

Úmitim meniń! Armanyńa
Jetýge umtyl soqpaqty jolmen bir ǵaıyp,
Jaltaqtama jan-jaǵyńa,
Júreksinip, shyǵa kelme sen taıyp.
Shydaıdy myqty jan buǵan,
Aýyr jolda, ár adymdy qaýip-qater ańdyǵan.
Enjar bolsa eger adam,
Toıtarmasa qasirettiń qıly-qıly shapqynyn,
Táýekel dep baspasa qadam,
Kóre almaıdy ol jeńisterdiń shattyǵyn:
Aıqasta tartyp almaǵan,
Baqyt zaıa, jetýge oǵan bar kúshińdi salmaǵan.
Mahabbattyń, sirá da,
İzdegen adam júldesin ońaı tappaıdy.
Teginnen tegin surama,
Syılyǵyn ol qazynadaı asyl saqtaıdy.
O zamannan osyndaı ómir amaly:
Qıyndyqpen qol jetkizgen nárse ǵana baǵaly.
Qaısarlyq, tek sol ǵana,
Bolmaıtyndy boldyratyn, jetkizetin jaqsy atqa.
Qatsa da silem qorlana,
Túsinistik ańsaımyn men, júzdestirer maqsatqa.
Kútýmen talaı tań atty,
Jer betinen tabarmyn dep aspandaǵy jánnatty.

Án osymen aıaqtaldy, al Klara eńirep jylaı bastady, munysy Doroteıanyń áýestigin týǵyzdy, ol osynaý ádemi án men aıanyshty kóz jasynyń neni bildiretinin bilýge qumartqan-dy; osy sebepti ol Klaradan ne aıtqysy kelgenin qaıtalap surady. Lýsında estip qoımasyn dep qoryqqan Klara Doroteıaǵa jabysa tústi de, qulaǵyna aýzyn taqap, qupıasynyń berik saqtalatynyna kózin ábden jetkizgendeı bolǵan soń ǵana, bylaı dep sybyrlady:

— Jańaǵy án aıtqan, meıirban hanym, astanada, ákemniń úıiniń týra qarsy betinde turatyn, eki qojalyǵy bar, aragondyq bir kavaleronyń týǵan balasy. Ákem úıiniń terezeleri qysta japqyshpen, jazda tor kóz aǵash jarmamen jabýly turatyn bolsa da, astanada oqıtyn bul kavalero álde shirkeýden be eken, álde basqa bir jerden be, áıteýir meni kórip qalypty. Qysqasyn aıtqanda, ol maǵan ǵashyq bop qaldy, sóıtip terezesinen túrli ısharat-belgi berip jáne eńireı jylap ózimdi shynymen súıetindigin túsindire bastady, sóıtip aqyry buǵan senbeıtin amalym bolmaı, men de oǵan ǵashyq bop qaldym, al oǵan ne úshin ǵashyq ekenimdi ol kezde ózim de bilmeıtinmin. Maǵan jasaǵan ısharattarynyń birinde — eki qolyn qýsyrǵan edi, osy arqyly maǵan úılenetinin uǵyndyrǵan. Onyń maǵan úılengeni jaqsy bolar edi, biraq men jalǵyzbyn, sheshem joq, kimmen aqyldasarymdy bilmeımin, sondyqtan onyń kóńilin jaı taptyrý úshin oılap tapqan jalǵyz ǵana amalym — júzim oǵan jaqsyraq kórinsin dep úlken kisiler úıde joq kezde tereze japqyshyn nemese jarmasyn ashyńqyrap qoıatynmyn, al anaý buǵan esi kete qýanyp, shat-shadyman bolatyn. Sóıtip júrgende, ákem ekeýimizdiń saparǵa shyǵar ýaqytymyz da taıanǵan, bul jaıynda kavalero bilip qoıypty, biraq ony menen bilgen joq-ty, óıtkeni, muny oǵan eshtebir habarlaı almaıtynmyn. Ol aýyryp qaldy, — sirá, qaıǵydan bolar, — attanatyn kúni oǵan tipti kóz qıyǵyn tastap qoshtasa da almadym, biraq arada eki kún ótti, kúımemiz osy aradan bir kúndik jerdegi selomen kele jatqan, bir mezgilde qarasam, anaý beket qaqpasynyń aldynda tur: qatyryp turyp qashyr aıdaýshy bop kıinip alǵan, eger beınesi júregimde jattalyp qalmasa, ony eshqashan tanymaǵan da bolar em. Ony tanyp, ań-tań bop aýzymdy ashyp qaldym ári qatty qýandym. Ol maǵan ákem baıqap qoımaıtyndaı ǵyp urlana kóz tastady, qazir jolda nemese beketterde kezdese qalsaq ákemniń kózine túsýden dáıim qashqaqtap júredi. Mine, endi onyń kim ekenin jaqsy bilgendigimnen jáne ózimdi súıetindigine bola jaıaý-jalpy sapar shegip, ne túrli jaısyzdyqty bastan ótkerip kele jatqanyn túsingendigimnen oǵan sondaı janym ashıdy jáne qaıda barsam da ony kóz tasa qylǵym kelmeıdi. Qandaı maqsat kózdep kele jatqanyn da, ákesinen qalaı qashyp shyqqanyn da bilmeımin, ákesi ony janyndaı jaqsy kóretin, óıtkeni bul jalǵyz uly ǵoı jáne ózi jaqsy kórýge turatyn da bala, buǵan ony kórgen boıda-aq kózińiz jeteri anyq. Taǵy bir aıtaıyn degenim: álgi ánderdiń bárin ol ózi shyǵarǵan, — onyń oqýda da, óleń shyǵarýda da eleýli jetistikteri baryn estigem. Taǵy da aıtsam: ony kórgende jáne án salǵanyn estigende boıymdy úreı men tolqý bılep qaltyrap ketem, — ákem ony tanyp qoıa ma, bir-birimizge yntyq bop júrgenimizdi bilip qoıa ma dep zárem ushady. Mine, daýysy ózińizge sondaı unaǵan ánshi jaıynda habar eteıin degenim osy edi, meıirban hanym, onyń, ózińiz aıtqandaı, qashyr aıdaýshy emes ekenin tek osy óneri arqyly ǵana ańǵarýǵa bolatyn edi ǵoı, ol, álginde ózim aıtqandaı, qojalyqtar men júrekter ıesi.

— Endi maǵan eshteńe de aıtpaı-aq qoıyńyz, doná Klara, — dedi buǵan jaýap retinde Doroteıa, ony betinen qaıta-qaıta súıip. — Ne dep turmyn sizge, endi maǵan basqa eshteńe de aıtpańyz jáne tań atqansha kúte turyńyz: beıkúná túrde bastalǵan bul sharýalaryńyz, qudaı sátin salsa, soǵan laıyq qýanyshty túrde aıaqtalady.

— Ah, senora! — dep daýystap jiberdi doná Klara. — Ákesi aqsúıek áýletten shyqqan ári asqan baı adam emes pe, odan maǵan ne kútýge bolady? Onyń oıynsha men, árıne, balasyna áıel bolmaq túgil tipti malaı bolýǵa da jaramaıtyn shyǵarmyn. Al, endi, ashyǵyn aıtsam, ákeme habarlamaı, qashyp-pysyp oǵan eshqashan kúıeýge shyqpaımyn. Maǵan keregi: bozbalanyń basymdy qatyrǵandy qoıyp, úıine qaıtqany, — bir-birimizden qol úzýimiz jáne aramyzda jatatyn úlken ara qashyqtyq, bálkim, janymnyń jarasyn emdep jazatyn da shyǵar. Biraq, ózim oılap tapqan bul amaldyń maǵan onsha paıdasy tımeıtinin de anyq sezip-bilip turmyn. Bul ózi neǵylǵan ázázil sezim ekenin, mahabbattyń júregime qalaı uıalap qalǵanyn túsinbeımin, — sebebi, men áli sondaı jaspyn ǵoı, ol da sondaı jas, áıtse de, ekeýimiz qurdaspyz ǵoı dep oılaımyn, ózim bolsam áli on altyǵa da tolǵam joq: ákem aıtqan, Mıhaıl-jebireıilde on altyǵa tolasyń degen.

Doná Klaranyń balalyq byldyr sózine Doroteıa kúlip aldy da, oǵan:

— Káne, kishkene kóz ilindirip alaıyq, senora, tań da atyp qaldy ǵoı, al tańerteń, qudaı qalasa, oılaǵanymyz oryndalar, kórersiz áli-aq aıtqanymnyń qalaı aınymaı kelgenin! — dedi.

Sodan soń olar uıqtap qaldy da, bekette meńireý tynyshtyq ornady; tek beketshiniń qyzy men Marıtornes qana oıaý bolatyn: Don Kıhottyń oıqy-shoıqylyǵy jaıyndaǵy áńgimelerdi kóp estigen jáne onyń qazir bes qarýy saı, atqa salt mingen kúıde beketti kúzetip júrgenin biletin olar muny mazaq qyp kúlýge, al ondaıdyń reti kelmeı jatsa, bátýasyz myljyńyn tyńdap kishkene kóńil kóterýge nıettengen edi.

Aıta keter nárse, bekettiń birde bir terezesi dalaǵa qaramaıtyn, tek saraıda ǵana syrttan ishke qaraı saban tastaýǵa arnalǵan oıyq bar-dy. Biri tolyq, ekinshisi jarty eki bıkesh erdiń ústine shalqaıa jaıǵasyp, naızasyna súıenip turǵan Don Kıhottyń qasyna jaqyndap, onyń demil-demil kókiregi qars aıryla aýyr kúrsinip qoıatynyn, kúrsingen saıyn jany tánin tastap shyǵatyn sekildi kórinetinin baıqady. Olar, sondaı-aq, onyń báseń de bıazy, qushtarlyqqa toly daýysyn da estidi:

— Beý, júregimniń ámirshisi Dýlsıneıa Tobosskaıa, sulýlyqtyń piri, danalyqtyń asqar shyńy jáne aqyrǵy deńgeıi, suńǵylalyqtyń qaınar bulaǵy, izgi qasıetterdiń kenishi, jáne, buǵan qosa taǵy aıtarym, jer-dúnıedegi kúlli janashyrlyqtyń, páktiktiń jáne tushymy azbas táttiliktiń qorabasy! Dál qazir ne jaıynda oılap otyr ekensiń, aıashym? Bálkim, ózińe shyn berilgen, óz yqtıarymen, jalǵyz tek sen úshin ǵana, sonshalyqty qaýip-qaterge basyn baılaǵan rysar jaıynda oılap otyrǵan shyǵarsyń? Beý, úsh keıiptegi aspan shyraǵy, eń bolmasa sen aıtshy sony maǵan! Bálkim, sulýymnyń júzine sen qyzǵanyshpen kóz tigip turǵan bolarsyń, al ol bolsa bul kezde kóńil aýanyna erik berip, sán-saltanatqa bólengen saraıynyń galereıasymen serýendep júrgen shyǵar nemese balkonnyń keneresine keýdesin tiregen kúıi, ar-namysyna kóleńke túsirmeý jaǵyn ári qadirin ketirip almaý jaǵyn qarastyra turyp, sorly júregimniń sonyń jolynda tartyp júrgen azabyn jeńildetý jóninde, mehnatymnyń ótemi úshin ózimdi qandaı raqatqa keneltýge bolatyny týrasynda, qamqorlyǵym úshin — qandaı kóńil qoshtyǵyn, ólimim úshin — qandaı ómir, qyzmetim úshin — qandaı syı-sıapat tartý etýge bolatyny jaıynda oılanyp turǵan shyǵar? Al, sen, júregimniń ámirshisine qaraı erteletip attaný maqsatynda attaryńdy jegýge asyǵyp turǵan aspannyń altyn shashty shamshyraǵy, — senen jalynyp surarym, kórgen boıyńda oǵan menen sálem aıt, biraq onyń kelbetine kóz tigip, sálemdesip turǵan kezińde, abaıla, betinen súıýge qumartýshy bolma, áıtpese ony senen óziń ór minez jelaıaq qyzdy qyzǵanǵannan da beter qyzǵanatyn bolam, al sen ol qyzdy Fessalıanyń jazyq dalalarymen be, álde Peneıa ózeniniń jaǵalaýymen be, — qyzǵanshaq ta mahabbatqumar seniń ol kezde qaı jerlermen júıtkip júrgenińdi men qaıdan bileıin, — ábden sileń qatqansha qýǵan bolatynsyń.

Don Kıhot osynaý jan tebirenterlik sózin odan ári jalǵastyra bermek nıette edi, biraq dál osy kezde beketshiniń qyzy daýys berip:

— Marhabatty myrza! Bermenirek kelýge raqym etińizshi! — dedi.

Don Kıhot onyń ısharat-belgileri men daýysyna basyn buryp, dál osy sátte sáýlesin ásirese mol shashyrata bastaǵan aıdyń jaryǵynda saraı ishinen áldekimniń ózin shaqyryp turǵanyn kórdi; sonymen birge, bul oıyq oǵan tereze sekildi jáne jaı ánsheıin tereze emes, sán-saltanaty mol qamal-saraıdyń altyn jalatqan tor kózdi qaqpaǵy bar terezesi sekildi elestep ketti, óıtkeni ózi beketti osyndaı qamal-saraı retinde qabyldap júrgen bolatyn; sol sát onyń qıýy qashqan oı-qıalyna qamal-saraı ıesiniń úlbiregen sulý qyzy qazir de tap sol ótken jolǵydaı qushtarlyq sezimin tynshytar dármen tappaı, buǵan taǵy esi kete yntyǵyp turǵandaı kórinip ketti; osy baılamǵa bekigennen keıin, ózi jaıynda jaqsylyqty bilmeıtin tákappar adam degen oı týmasyn dep tizgindi qaǵyp qaldy da, oıyqqa taman jaqyndap, ar jaǵyndaǵy eki qyzǵa bylaı dep ún qatty:

— Mahabbat qyzyǵyna batý jónindegi arman-qıalyńyz boıyńyzdaǵy bar jaqsy qasıetter men meıirim-qaıyrymyńyzǵa saı dárejede jaýap qaıtarý múmkindiginen ada bolǵan adamǵa baǵyshtalǵanyna zor ókinish bildirip turmyn, súıkimdi senora, — jáne ol úshin beıshara kezbe rysardy aıyptaýyńyzdyń eshbir reti joq, óıtkeni Amýr oǵan kóz qıyǵy túsken sátte-aq júreginiń ámirshisine aınalǵan jannan basqa eshkimniń yqtıarynda bolýǵa ruqsat etpeıdi. Keshirińiz meni, asa qurmetti senora, otaýyńyzǵa oralyńyz, maǵan súıispenshilik sezimińizdi bildirmeı-aq qoıyńyz, óıtkeni sizdiń aldyńyzda taǵy jamanatty bolǵym kelmeıdi. Al, ágárákı, ózińiz meni osynshalyqty súıe turyp, maǵan áldenendeı bir, álbette, mahabbatqa qatysy joq, nársege baılanysty qyzmet kórsetý jóninde ótinish aıtqyńyz kelse, aıta berińiz — qazir bul arada bolmaı turǵan erketotaı aıashymnyń atymen ant eteıin, ne tileseńiz sony, tipti Medýzanyń bir ýys shashyn bolsyn meıli, — al bul ózi shyn máninde shash emes, jylandar ǵoı, — nemese tipti kúnniń áınek qutyǵa qamalǵan sáýlesin bolsyn meıli, kirpik qaǵymda-aq taýyp berem.

— Meıirban hanymym mundaıdyń eshqaısysyna muqtaj emes, senor rysar, — dep jaýap qatty buǵan Marıtornes.

— Sonda meıirban hanymyńyz ne nársege muqtaj, danagóı dýená? — dep surady Don Kıhot.

— Tek sizdiń sharapatty qolyńyzǵa ǵana, — dep jaýap qatty Marıtornes, — osy terezege ózin alyp kelgen qushtarlyqtyń otyn óshirý úshin qolyńyzdy sozyńyz, al onyń bul qushtarlyǵy ar-uıatyn aırandaı tógýi de ǵajap emes, óıtkeni ákesi kórip qoısa jonynan taspa tileri kámil.

— E, ony kórip alarmyz! — dep daýystap jiberdi Don Kıhot. — Baıqasyn, mahabbat otyna órtenip júrgen balaýsa qyzyna qol jumsaýǵa dáti barǵany úshin jer-dúnıedegi birde-bir áke bastan keship kórmegendeı aqıretke ushyraǵysy kelmese, abaılasyn.

Don Kıhottyń qolyn sozbaı qoımaıtynyna kózi jetken Marıtornes qandaı áreket jasaý keregin túsine qoıdy, sóıtti de qustaı ushyp at qoraǵa baryp, Sancho Pansa eseginiń noqtasyn aldy da, oıyqtyń qasyna kep tura qaldy; al Don Kıhot bolsa, dál osy kezde, óz túsiniginshe, ar jaq betinde mahabbat býyna balqyǵan bıkesh otyr dep oılaǵan temir tor tutylǵan terezege, er ústinen eńkeıip qolyn suǵyp, báseń únmen bylaı dep til qatty:

— Mine, mynaý, senora, sizge usynyp turǵan qolym, nemese, durysyn aıtqanda, dúnıedegi kúlli qara nıettiniń qateri. Mine, mynaý sizge usynyp turǵan qolym, deımin sizge, osy kúnge sheıin oǵan eshbir áıel zatynyń qoly janasqan emes, tipti ózimniń bútkil bolmysymdy basy-bútin baýrap alǵan arýdyń da qoly jýyqtaǵan emes oǵan. Men ony sizge súıý úshin emes, tek sińirleriniń taramyn, bulshyq etteriniń jymdasýyn, taramystarynyń uzyndyǵy men jalpaqtyǵyn jaqsylap kórip alýyńyz úshin ǵana usynyp turmyn, osyǵan qarap-aq qoldyń basy mundaı bolǵanda, qoldyń ózi qandaı qýatty bolatynyn ózińiz de jobalaı alasyz.

— Ony qazir kóremiz, — dedi Marıtornes, sony aıtyp noqtanyń bir ushyn tuzaqtap jiberdi de, ony Don Kıhottyń bilezigine kıgizip, myqtap bekitip, ekinshi ushyn júgirip baryp saraı qaqpasynyń ysyrmasyna tas qyp baılap tastady. Qaıystyń qolyna batqanyn sezgen Don Kıhot bylaı dedi:

— Siz ózi, jarqynym, qolymdy sıpalaýdyń ornyna, kerisinshe, qyrǵyshpen qyryp jatqandaısyz ba, qalaı. Qolyma sonshalyqty meıirimsiz bolmasańyz etti, óıtkeni júregimniń ózińizge kórsetken qatygezdiginde onyń esh aıyp-kinási joq qoı: barlyq ashýyńyzdy dene múshesiniń osynaý shaǵyndaý ǵana bir bóleginen alýyńyz qatybastyq bop tabylady ǵoı. Esińizde bolsyn, shyn júrekten súıgen adam munshalyqty raqymsyzdyqpen kek qaıtarmaýǵa tıis.

Biraq Don Kıhotty tyńdap jatqan eshkim joq-ty, óıtkeni ony baılap tastaǵan boıda-aq Marıtornes pen beketshiniń qyzy kúlkiden jaryla jazdap zyta jónelgen, al Don Kıhot bolsa, typyr ete almaı turyp qalǵan.

Buryn aıtylǵanyndaı, ol Rosınanttyń ústinde otyrǵan-dy, qoly bolsa oıyqqa suǵýly jáne qaqpanyń ysyrmasyna baılaýly edi, osy sebepti Rosınant ornynan qozǵalyp ketse qandaı kúıge ushyraımyn degen oıdan záre-quty qalmaı, qatty mazasyzdanyp, qybyr etýge muǵdary bolmaı turǵan, alaıda Rosınant sekildi jýas ta kónpis janýardyń bir ornynda aılap-jyldap tyrp etpeı tura beretininde kúmán joq-ty. Baılaýly turǵanyna, al hanymdardyń ketip qalǵanyna aqyry kámil kóz jetkizgen Don Kıhot ózin jadylaýǵa ushyraǵandaı sezindi, — sebebi, ótken joly da tap osy qamal-saraıda malshy keıpindegi dýalanǵan mavr ony ońdyrmaı sabap tastaǵan; sondyqtan ashyqaýyzdyǵy men ańǵyrttyǵy úshin ózin-ózi oısha kústanalaı bastady: ana joly kelgeninde basyn ázer degende aman alyp qalǵan onyń bul qamal-saraıǵa ekinshi márte aıaq basýǵa táýekel etkenin kórmeımisiń, óıtkeni, áldenendeı bir shytyrman oqıǵa kezbe rysar úshin sátsiz aıaqtalar bolsa, onda bul atalmysh oqıǵanyń ózine emes, basqa bireýge arnalǵanyn ańǵartatyny, sondyqtan ondaı oqıǵany ol jerden qaıta izdeýdiń mánsiz de maǵynasyz is bolatyny tájirıbeden belgili edi ǵoı. Sóıte turǵanymen, bosatyp almaqqa tyrysyp qolyn julqylaýmen boldy, biraq ony myqtap baılap tastaǵandyqtan, bul áreketinen túk shyqpady. Shynyn aıtqanda, Rosınant ornynan qozǵalyp kete me dep qolyn abaılap julqyǵan edi; biraq, erge túzelip otyrýǵa ańsary qansha aýǵanymen, qolyn julyp ketý qaterinen qorqyp, osy jaǵdaıyna amalsyz tózýine týra keldi.

Odan soń ne shuraıly sóz aǵytyldy deısiń kelip: ózinde Amadıstiń jadylaýdyń qandaı túrin de qaýqarsyz ete qoıatyn semseriniń joqtyǵyna ókinish bildirý bastaldy; taǵdyr-talaıyna qarǵys aıtý bastaldy; ózi jadylaý quryǵynan bosanǵanǵa deıingi aralyqta, — al jadylanǵanyna záredeı kúdigi joq-ty, — kúlli álemniń shegetin zardaby jaıyndaǵy asyra silteýshiligi basym áńgimeler aıtyldy; odan soń taǵy da asa qadirmendi Dýlsıneıa Tobosskaıa jaıyndaǵy estelikter ketti; odan soń meıirban atqosshysy Sancho Pansa kómekke shaqyryldy, al bul kezde ol eseginiń erin jastanyp es-tús joq uıqy soǵyp jatqan, tipti týǵan sheshesiniń esimi kim ekenin de umytyp ketken; odan soń sıqyrshylar Lırgandeı men Alkıfadan járdem suraý bastaldy; odan soń asa qurmet tutatyn hanymy Ýrgandaǵa ózine ara túsý jaıynda jalbaryný bastaldy, sóıtip aqyry tań aǵaryp atqan shaqta kúderi úzilip, úmiti kesilip, mysy quryǵan ol ańyrap jylaýǵa kóshken bolatyn, óıtkeni jadylanýy sebepti máńgilikke sozylatyndaı kóringen azabynan jańa týǵan kúnniń qulantaza aryltatynyna eshqandaı senimi qalmaǵan. Rosınanttyń ornynda typyr etpeı turǵanyn kórip, osy oıyna ornyǵa túsken-di; aspan shamshyraqtarynyń jaǵymsyz yqpaly aıaqtalǵansha nemese áldebir danagóı kózbaılaýshy jadylaý kúshin joıǵansha ózi de, aty da osylaısha eshteńe ishpeı, eshteńe jemeı, kirpik ilmeı tura beretindeı kóringen.

Biraq onyń esep-qısaby onsha dál bolmaı shyqty, óıtkeni tań qylań bergen boıda-aq beketke tórt salt atty kelip at basyn tiredi, bári de keremet jaqsy kıinip, jaraqtanǵan, erleriniń qasyna mýshket baılap alǵan. Bekettiń qaqpasy bul kezde áli jabyq edi, sondyqtan olar qaqpany bar kúshpen tarsyldatyp qaǵa bastady; sony kórgen Don Kıhot, qandaı kepke ushyraǵanyma qaramastan qaraýyl bolý mindetim dep taýyp, bylaı dep qyzbalana aıqaılap jiberdi:

— Rysarmysyńdar nemese atqosshymysyńdar, kim bolsańdar da meıilderiń! Qamal-saraıdyń qaqpasyn tarsyldatyp qaqqandy qoıyńdar, óıtkeni mynadaı qulqyn sáride ondaǵy turǵyndardyń tátti uıqyda jatatyny ózinen-ózi túsinikti ǵoı, oǵan qosa, qaı qamaldyń da qaqpasy kún óz sáýlesin kúlli álemge taratqan kezde ǵana ashylatyny málim. Sóıtip, at basyn buryńdar da, tańnyń atýyn kútińder, senderge qaqpany ashýǵa bola ma, álde bolmaı ma, ony keıin kóre jatamyz.

— Qaıdaǵy qamaldy nemese qamal-saraıdy aıtyp tursyz jáne bizge áldenendeı bir shart qoıyp, árneni shatyp turǵanyńyzǵa jol bolsyn! — dep aıqaılap jiberdi salt attynyń biri. — Eger beket ıesi bolsańyz, onda qaqpany ashsyn dep ámir etińiz, — atymyzdy jemdep alamyz da ári ketemiz: shuǵyl sharýamen bara jatyrmyz.

— Apyraı, rysarlar-aı, men bekettiń qojasyna uqsaı ma ekem? — dep surady Don Kıhot.

— Kimge uqsaıtynyńyzdy men bilmeımin, — dep jaýap qatty ekinshi salt atty, — biletinim tek sandyraqtap turǵanyńyz ǵana, óıtkeni beketti qamal-saraı dep ataısyz.

— Bul — qamal-saraı, — dedi Don Kıhot aıtqanynan qaıtpaı, — jáne qandaı — aınala-mańdaǵy eń táýirleriniń biri, bir kezde turǵyndarynyń qolynda — asa taıaq, basynda — táj bolǵan.

— Kerisinshe bolǵany, ıaǵnı, asa taıaǵy — basynda, táji — qolynda

bolǵany jaqsy edi, — dep qulaqqaǵys etti saıahatshy. — Jáne olar, meniń oıymsha, masqarapaz bireýler ǵana shyǵar, sebebi olardyń asaı-múseıleri arasynan táj ben asa taıaqty jıi keziktirýge bolady, oǵan qosa myna beket tym shaǵyn, ar jaqtan eshqandaı dabyr-dubyr estilmeıdi, sondyqtan buǵan táj kıip, asa taıaq ustaýǵa laıyq tulǵalardyń toqtaı qoıýy ekitalaı.

— Kezbe rysarlardyń qandaı jaǵdaılarǵa jolyǵyp jatatynynan habaryń bolmasa, ómirden de bilgen-túıgeniń kóp emes shyǵar, — dedi narazy Don Kıhot.

Bul berekesiz ıt-yrǵyljyń Don Kıhotpen til qatysyp turǵan salt attynyń serikterin jalyqtyryp jiberdi de, olar qaqpany qaıtadan bar kúshpen tarsyldatyp qaǵa bastady, nátıjesinde bekette qonyp jatqandardyń bári túgel uıqysynan oıandy, al beketshi kim mazalap jatqanyn bilmekke qaqpaǵa qaraı bettedi. Dál osy mezgilde jańadan kelgenderdiń astyndaǵy attardyń biri Rosınantty ıiskeleýge yntyq bola qaldy, al ana qaıǵyly da qamkóńil, qulaǵy salbyrap, sulq turǵan beıshara aspan men jerdiń arasynda salaqtaǵan qojaıynyn óz denesimen demep turǵan-dy; biraq, aǵash at sekildi kóringenimen, qansha degenmen, keýdesinde jany bar tiri haıýan bolǵandyqtan ol da qaryzdar qalǵysy kelmedi — ózine yqylas bildirgen atty ol da ıiskeleýge kiristi; sóıtip, bunyń sál ǵana qozǵalýy muń eken, Don Kıhottyń aıaǵy kerilip sala berdi de, erden syrǵyp ketti, eger qoly baılaýly bolmaǵanda gúrs etip jerge qulaýy da yqtımal edi; sonymen birge, ol quddy bireý qolyn bileziginen kesip jatqandaı nemese ıyǵyn shyǵaryp jiberýge tyrysyp jatqandaı denesiniń jan shydatpaı aýyrǵanyn sezdi, — tym tómen salbyrap qalǵany sonsha, bashpaılary jerge tıer-tımesteı bop turǵan, biraq bul onyń jaǵdaıyn odan ármen aýyrlata túsken edi, sebebi taǵy kishkene tyrmyssa tabanymen jer basatynyn sezip, aıaǵyn jerge tireý úshin bıtin salyp jatqan-dy, — jazalaý quralyna blok tańdalǵan, dar aǵashyna óte tómen asylǵan qylmyskerler tap osylaısha óz azabyn ózi ulǵaıta túsetin: taǵy da shamaly talpynsa tabany jerge tirelerdeı kórip, boıyn barynsha sozyp baǵýǵa tyrysatyn.

HLİÚ taraý

Bul taraýda bekettegi qulaq estip, kóz kórmegen oqıǵalar jaıyndaǵy áńgime ármen jalǵasady

Qysqasy, Don Kıhottyń qylǵyna aıqaılaǵany sonsha, júregi tas tóbesine shyqqan beketshi qaqpany asyǵys-úsigis asha salyp, aıqaı shyqqan jaqqa qaraı jan ushyra júgirdi, onyń sońynan jańadan kelgender erdi. Bul aıqaı-shý Marıtornesti de oıatyp jibergen-di, sóıtip, bunyń ne sebepten shyǵyp jatqan dabyra-shý ekenin jyldam ańǵara qoıǵan ol jan balasynyń kózine túspeı saraıǵa jetip bardy da, rysarymyz salbyraı ilinip turǵan noqtany sheship jiberdi, anaý sol boıda-aq beketshi men jolaýshylardyń kóz aldynda jerge jalp etip qulap tústi; jolaýshylar bolsa, onyń qasyna jaqyndap ne bolǵanyn, ne sebepti sonsha aıqaılaǵanyn surastyryp jatty. Qolyna baılanǵan qaıysty ún-túnsiz sypyryp tastaǵan Don Kıhot ornynan turyp, Rosınantqa qonǵannan keıin, qalqanyn kókiregine tutyp, naızasyn kóldeneń ustap, ájeptáýir qashyqqa uzap ketti; sonan soń atynyń basyn jalt buryp, tebinip qaldy da, shoqyraqtaı shapty, shaýyp kele jatqan kúıi bylaı dep aıqaı saldy:

— Eger de kimde-kim meni tekten-tek jadylanbaǵan deıtin bolsa, meıirban hanymym prınsessa Mıkomıkonanyń ruqsatymen sol adamnyń sýaıt ekenin áshkerelep, ony jaýap berýge májbúr etem jáne jekpe-jekke shaqyram!

Jańadan kelgender Don Kıhottyń sózine tańyrqanyp qalysty, biraq beketshi Don Kıhottyń kim ekenin túsindirip, oǵan eshqandaı kóńil bólýdiń qajeti joqtyǵyn, mıy shatysqan adam ekenin, sondyqtan tańǵalmaı-aq qoıýlaryna bolatynyn aıtty.

Sol kezde olar beketshiden jasy on besterdegi, qashyr aıdaýshy bop kıingen bozbalanyń ǵaıyptan-taıyp beketine túsken-túspegenin surady, sóıtip doná Klara ǵashyǵynyń túr-symbatyn egjeı-tegjeıli sýrettep berdi. Qojaıyn bekette adamnyń qaraqurym ekenin, ondaı balany kórgen-kórmegenin esine túsire almaı turǵanyn aıtty. Osy arada jańadan kelgenderdiń biri aýdıtordyń kúımesin kórip qaldy da:

— Árıne, ol osynda, — anaý myrzamyz sońynan qalmaı erip kele jatqan kúıme. Bireýimiz qaqpanyń janynda qalaıyq, basqalarymyz bekettiń ishinen izdesin, sondaı-aq, anaý dýaldan qarǵyp qashyp ketpeýi úshin, taǵy bireýimizdiń beketti syrtynan torýyldaǵanymyz durys bolar, — dedi.

— Dáp solaı jasaımyz, — dedi ekinshisi.

Sol arada ekeýi beketke qaraı ketti de, úshinshisi qaqpa janynda qaldy, al tórtinshisi beketti syrtynan oraǵyta bastady; olardyń bul tirligin únsiz baqylap turǵan beket ıesi nelikten osynshama ábigershilik jasalyp jatqanyna qaıran boldy, biraq jańadan kelgenderdiń álginde ǵana erekshe belgilerin ózine sıpattap bergen bozbalany izdestirip júrgenin ol jaqsy túsinip turǵan.

Sol eki arada kún de uıasynan kóterilgen edi, bir jaǵynan, osy sebepten, ekinshi jaǵynan, Don Kıhottyń aıqaı-uıqaıynan, barlyǵy da oıanyp, turyp ketken bolatyn, al jurttyń bárinen buryn Klara men Doroteıa turǵan-dy: birine — ǵashyǵynyń taıaý mańda júrgeni maza bermese, ekinshisine — súıgenin kórýge degen yntyzarlyq tynyshtyq bermegen-di, bir sózben aıtqanda, ekeýiniń de uıqylarynyń sáni ketýine sebep jetkilikti bolatyn. Tórt jolaýshynyń birde bireýi ózine záredeı kóńil aýdarmaǵanyn jáne shaqyrýyn qabyl almaǵanyn kórgen Don Kıhot kúıinish pen yzadan jarylyp kete jazdap shaq turdy, eger rysarlyq qareket qaǵıdalary kezbe rysarǵa ýádesin oryndamaı jatyp basqa bir ispen aınalyspaıtyny jónindegi sertine qaramaı-aq jańa bir sharýalardy qolǵa alyp, sonymen shuǵyldanyp ketýge erik beretin bolsa, onda bul álgilerdi qolma-qol shabýyldap, shaqyrýyn qabyl alýǵa eriksizden-eriksiz májbúr eter-aq edi, biraq Mıkomıkonany óz koróldigine engizbeı turyp jańa áreketke kirisýine bolmaıtynyn jáne tıis te emestigin esinde ustaǵan ol sabasyna túsip, jańadan kelgenderdiń áýreshiligi nemen tynaryn kútip únsiz qaldy; al olardyń biri sol tusta bozbalany izdep taýyp ta alǵan-dy, — ózin bireýler izdep júr-aý degen oıdan maqurym bozbala shyn mánindegi qashyr aıdaýshynyń janynda uıqyny soǵyp jatqan, al óziniń qolǵa túskeninen, ekibastan, beıhabar-tuǵyn. Jańadan kelgen ony bileginen shap berip ustaı aldy da:

— Apyraı, senor don Lýıs, kıimińiz dáreje deńgeıińizge ábden-aq úılesimdi eken, al tósek-ornyńyz aıaýly anańyzdyń ózińizdi sán-saltanatta mápelep ósirgenine aıǵaq bolardaı-aq, — dedi.

Bozbala uıqyly kózin ýqalap jiberip, oǵan tesireıe qarap qaldy da, bunyń ákesiniń malaıy ekenin ajyratty, bul jańalyq ony qatty tańǵaldyrǵany sonsha, uzaq ýaqyt boıy bir aýyz birdeńe aıtarlyq shamasy bolmady, al malaı sózin ármen jalǵap jatty:

— Sizdiń aıaýly ákeńiz, al meniń qojaıynym, ana dúnıege attanyp ketpesin deseńiz, jarqynym, senor don Lýıs, sizge bar sharýańyzdy bylaı qoıyp úıge qaıtýdan basqa eshteńe qalmaıdy, óıtkeni úıde bolmaýyńyzdyń janyna qatty batqany sonsha, ákeńiz shynymen sondaı halge jetip otyr.

— Al, sonda ákem osylaı qaraı ketkenimdi jáne osyndaı kıim kıgenimdi qaıdan bilgen? — dep surady don Lýıs.

— Oıǵa alǵan isińiz jaıynda syr bólisken bir shákirt bala ákeńizdiń sizdi jer-kókten izdep tappaı ah uryp jatqanyn kórip jany ashyp, bárin túgel baıan etti, al ákeńiz sol boıda tórt malaıyn qýǵynǵa attandyrdy, sóıtip mine tórteýimiz de aldyńyzǵa kelip bas ıip turmyz jáne qýanyshymyz qoınymyzǵa syımaı tur, sebebi saparymyz sondaı sátti bop shyqty, uzamaı ózińizdi janyndaı jaqsy kóretin adamyńyzben tabysatyn bolasyz.

— E, bul qaıtýǵa qulqym soǵa ma, joq pa, kóktegi qudiret qalaı qaraıdy — soǵan baılanysty, — dedi don Lýıs qyńyratqyp.

— Soǵa ma, qaraı ma dep bas qatyratyn ne bar, úıge qaıtýǵa keliskenińizdiń ózi-aq jetedi. Budan basqa jasaıtyn amalyńyz da joq.

Don Lýıstiń janyndaǵy qashyr aıdaýshy osy áńgimeniń bárin estip jatqan-dy, — tóseginen atyp turdy da, bul oqıǵa jaıynda don Fernandoǵa, Kardenoǵa jáne olardyń kıinip úlgergen basqa da serikterine habarlaýǵa asyqty; álgi adamnyń bozbalany don dep áspetteıtinin, olardyń ekeýara ne jaıynda sóıleskenin jáne álginiń balany alyp ketkisi keletinin, balanyń barǵysy kelmeıtinin olar, mine, osy jigitten estidi. Qashyr aıdaýshynyń bul habary, sondaı-aq osynaý bozbala jaıynda ózderine burynnan málim jaı, anyǵyraq aıtqanda — qudirettiń oǵan ǵajaıyp daýys syılaǵany, olardy bul bozbala jaıynda kóbirek bilýge yntyqtyrdy, oǵan kúsh kórsetiletindeı bolsa tipti kómek bergileri de keldi, sol úshin bári bozbala men malaı arasyndaǵy kıkiljiń áli jalǵasyn taýyp jatqan jerge qaraı baǵyt aldy. Dál osy kezde Doroteıa bólmesinen syrtqa shyqqan-dy, oǵan erip úrgelektene basyp doná Klara da shyqqan, sol arada Doroteıa Kardenony aýlaqtaý shyǵaryp alyp, oǵan jas ánshi men doná Klara arasyndaǵy jaıdy qysqasha túrde baıandap berdi, al Kardeno, óz kezeginde, oǵan bozbalanyń ákesi qýǵynǵa jibergen malaılardyń kelip jetkenin habarlady jáne Klara estimeıtindeı etip aqyryn daýyspen aıtpaǵandyqtan, osynyń bári qyzdy qatty tolqytyp jibergeni sonsha, Doroteıa ustap qalmaǵanda es-tússiz qulap túseri kámil-di. Kardeno Doroteıaǵa ony bólmege kirgizýge keńes berdi, qalǵanynyń bárin ózi retteıtinin aıtty; Doroteıa solaı etti de.

Al bul kezde tórt malaıdyń tórteýi de bekettiń aýlasyna jınalyp, don Lýısti ortaǵa alyp, ákesin qýantý úshin osy qazir qolma-qol júrip ketýin surap jabyla úgittep jatty. Don Lýıs olarǵa ómirin de, aryn da, janyn da báske tikken sharýasyn biryńǵaıly qylmaı eshqaıda barmaıtynyn málim etti. Malaılar bolsa, ony munda qaldyryp qur ózderi qaıtpaıtynyn, jaqtyrsyn meıli, jaqtyrmasyn meıli, báribir ony qalaıda úıine alyp baratyndaryn aıtyp tabandap turyp aldy.

— Sizder meniń máıitimdi ǵana alyp barasyzdar, — dep qarsylyq bildirdi don Lýıs. — Qalaı, qaıtip aparsańyzdar da meniń jansyz denemdi ǵana aparasyzdar.

Bul eki arada daý-damaı dabyrasyna meımandardyń kópshiligi-aq jınalyp qalǵan, olardyń arasynda Kardeno, don Fernando, onyń serikteri, aýdıtor, sváshennık, shashtaraz, sondaı-aq endi qamal-saraıdy kúzetýge muqtajdyq joq dep sheshken Don Kıhot ta bar edi. Bozbalanyń basyndaǵy jaıdan habardar bop úlgergen Kardeno malaılardan jas jigitti kúshtep alyp ketýge ne ıtermelep turǵanyn surady.

— Bizdi ıtermelep turǵan — ákesin ómirge qaıta oraltý tilegi ǵana, myna kavalerodan oıda joqta qol úzip qalýy sebepti oǵan ómirmen qosh aıtysý qateri tónip tur, — dep jaýap qatty tórteýdiń biri.

Don Lýıs oǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Bul ara meniń jeke basyma qatysty jaılardy talqylaıtyn jer emes. Men erikti adammyn, qaıtqym kelse — qaıtamyn, qaıtqym kelmese — eshqaısyńyz da májbúr ete almaısyzdar.

— Sizdi, meıirban myrzam, aqyl-parasatyńyz májbúr etedi, — dedi malaı kelisińkiremeı, — al, eger ol sizde azdaý bolsa, bizde jeterlik, áıteýir osy jerge kelip turǵandaǵy maqsatymyz ben júktelgen mindetimizdi aqyryna deıin oryndap shyǵýǵa jetedi.

— Máseleni egjeı-tegjeıli anyqtap alǵan jón bolar edi, — dep sózge aýdıtor aralasty.

Sol arada bul qojaıynynyń kórshisi ekenin shyramytqan malaı:

— Apyraı, marhabatty myrza, senor aýdıtor, myna kavalerony qalaı ǵana tanymaı tursyz? Bul kórshińizdiń uly ǵoı, — dáreje-ataǵyna saı kelmeıtin kıim kıip ata-anasynyń úıinen qashyp ketken bolatyn, onysyn ózińiz de kórip turǵan shyǵarsyz, — dedi.

Muny estigen aýdıtor bozbalaǵa zeıin sala qarap, ony tanı ketti de, qushaǵyna alyp:

— Dáreje-ataǵyńyzǵa kir keltiretin mynadaı kıim kıip jáne osyndaı yńǵaıda saıahat jasap júrgenińiz neǵylǵanyńyz, senor don Lýıs: ánsheıin balalyq pa nemese onyń áldenendeı bir sebebi bar ma? — dedi.

Bozbalanyń kózine jas tolyp ketti de, aýdıtorǵa eshqandaı jaýap qaıtara almady, al aýdıtor bolsa malaılardan sabyr etýin surap, bári de oıdaǵydaı retteletinin aıtty; ózi don Lýısti qolynan ustap, ońashaǵa alyp shyqqan soń, qandaı kepke tap bolǵanyn surady. Ol óstip odan basyndaǵy jaıdy egjeı-tegjeıli surastyryp jatqan kezde beket qaqpasy janynan shańqyldaǵan daýystar estildi, oǵan sebepker mynadaı jaǵdaı edi: osynda qonyp shyqqan eki meıman don Lýıstiń malaılary jurttyń nazaryn buryp alǵanyn kórip, eshteńe tólemeı ketip qalmaq bolypty; alaıda basqa bireýdiń sharýasynan góri óz sharýasyn kóbirek qunttaǵandy jón kóretin beketshi olardy qaqpanyń janynan ustap, aqy tóleýdi talap etken jáne pasyq pıǵyldaryn óte bir bylǵanyshty sózdermen minep-sókkeni sonsha, analar jaýap ornyna judyryǵyn ala júgirgen; sóıtip, olardyń muny ońdyrmaı tómpeshteı bastaǵany sonsha, beıshara beketshiniń jan daýysy shyǵa baqyryp kómek suraýdan basqa sharasy qalmaǵan. Beketshiniń jubaıy men qyzy Don Kıhotty neǵurlym qoly bos jáne kómek kórsetýge neǵurlym qabiletti adam dep tapqan-dy, sondyqtan oǵan beketshiniń qyzy kelip:

— Kómektese kórińiz, senor rysar, jaratqan ıemiz ózińizge osyndaı qabiletti tekke bermegen bolar, eki surqıa sorly ákemniń qaqqanda qanyn, soqqanda sólin shyǵaryp jatyr! — dedi.

Onyń lebizin tyńdap alǵan Don Kıhot aspaı-saspaı jáne meılinshe baısaldy keıipte bylaı dep sóılep ketti:

— Aıaýly arý! Qazirgi tańda bul ótinishińiz aıaqsyz qalýǵa tıis dep esepteımin, óıtkeni bergen ýádem boıynsha aıaqtap shyǵýǵa májbúr bop turǵan sharýamdy jerine jetkizbeıinshe, qandaı da bir basqa shytyrman oqıǵaǵa aralasýǵa qaqym joq. Alaıda, sizge mynadaı baǵaly keńes bersem be deımin: júgirip baryńyz da ákeńizge aıtyńyz, bul aıqasta ol barynsha tabandylyq tanytsyn jáne qandaı sebeppen bolsa da berilmeıtin bolsyn, al bul eki arada men prınsessa Mıkomıkonadan ony osynaý baqytsyzdyqtan arashalap alýǵa pursat suraımyn, eger ol pursatyn berse, esh saspańyz, ony qutqaryp alam.

— Alda, qudaı-aı! — dep aıqaılap jiberdi sol jerde turǵan Marıtornes. — Siz ótinish aıtyp, atalmysh pursatyńyzdy alyp bolǵansha qojaıynym ana dúnıege attanyp ta ketedi ǵoı.

— Maǵan sondaı pursatty alýǵa múmkindik berińizder, — dedi Don Kıhot kelispeı, — al anaý bul kezde ana dúnıege attana ma, attanbaı ma — onda turǵan dáneńe joq, óıtkeni ony ol jaqtan da bosatyp alam, tipti buǵan ol jaqtyń túgel qarsylyq kórsetkenine de qaramaımyn nemese, tym quryǵanda, ony sol jaqqa attandyryp jibergenderdi jaqsylap turyp jelkeleıtinim sonsha, barshańyz da tolyq qanaǵattanǵandyq sezimge ıe bolasyzdar.

Sony aıtyp, kóp oılanyp turmastan, Doroteıanyń aldynda tizesin búkti de, óziniń kezbelik-rysarlyq tilinde mártebeli hanymǵa myna qamal-saraıdyń tótenshe qasiretke tap bolǵan ıesine jedel túrde járdem kórsetýine keńshilik jasap, pursat berý jóninde ótinish bildirdi. Prınsessa qýana-qýana kelisim berdi de, Don Kıhot qalqanyn betke ustap, semserin sýyryp alyp, qaqpaǵa qaraı tura júgirdi, ol jerde eki meıman beketshige álige sheıin asyqpaı álimjettik jasap jatqan bolatyn; biraq Don Kıhot olarǵa jaqyndaı bere qalt turyp qaldy, Marıtornes pen beketshiniń áıeli kidirmeýin, biri qojaıynyn, ekinshisi kúıeýin jedel qutqaryp alýyn surap aıqaılaǵandarymen, bylq etpedi.

— Men asyqpaıyn dep turmyn, — dedi Don Kıhot, — óıtkeni, qarapaıym qyzmetshilerge qarsy semser sýyrýǵa qaqym joq. Atqosshym Sanchony shaqyryńdar, óıtkeni bundaılardan arashalaý men kek qaıtarý sonyń úlesindegi sharýa.

Bul áńgime bekettiń qaqpasy janynda aıtylyp jatqan-dy, al ol jerde aıtýǵa turarlyqtaı dárejede dóp tıip, dál soǵylǵan judyryqtar sol burynǵysha jańbyrdaı jaýyp, beketshige ájeptáýir mólsherde zıan ákelip, Marıtornestiń, áıeli men qyzynyń janyn qoıarǵa jer taptyrmaı turǵan, Don Kıhottyń qoıanjúrektigi, sondaı-aq biriniń qojaıyny, ekinshisiniń jubaıy, úshinshisiniń ákesi tap bolǵan myna qasiret olardy qatty kúızeltip jibergen.

Áıtse de, beketshini az ýaqytqa jaıyna qaldyra turaıyq, óıtkeni ony arashalap alatyndardyń tabylary anyq, al tabylmasa — áli kelmeıtin iske táýekel etip álek bolǵany úshin shydasyn, qyńq etken dybys shyǵarmasyn, sóıteıik te, elý qadamdaı keıin júrip don Lýıstiń aýdıtorǵa ne dep jatqanyna qulaq túreıik: biz olardan aýdıtor bozbaladan nelikten jaıaý kele jatqanyn, ne sebepti ústine sonshalyqty jupyny kıim kıgenin táptishtep surap jatqan kezde qol úzip edik qoı. Sol arada bozbala beıne júregi qaıǵydan qars aırylyp turǵanynyń belgisindeı onyń qolyn qatty qysyp ustap alǵan kúıi jáne kóziniń jasyn kóldetip turyp bylaı dedi:

— Marhabatty myrza! Sizge aıtarym tek bireý ǵana: meıirban hanymym doná Klarany kórýime qudiretti kúsh oń qabaq bildirgen sátte-aq, buǵan ózińizben kórshiligimizdiń de septigi tıgeni ras, sol bir qas qaǵymda-aq sizdiń qyzyńyz, al meniń meıirban hanymym, júregimniń qojasyna aınalǵan bolatyn, egerde sizdiń júregińiz, shyn mánindegi ámirshim ári ákem, buǵan qarsylyq bildirmese, onda ol tap búgin meniń zaıybyma aınalady. Tek sol úshin ǵana men týyp-ósken úıimdi tastap shyqtym, tek sol úshin ǵana mynadaı kıimdi kıdim, sóıtip nysanaǵa qaraı atylǵan oq sekildi, kompastyń jetegine ergen teńizshi sekildi ol qaıda barsa sonda barmaqqa sońynan qalmaı ilesip kelem. Ózine degen sezimim jaıynda ol tek kózimnen sorǵalaǵan jastan baıqaǵanynan basqa eshteńe de bilmeıdi, onyń ózin de tek birneshe ret alystan ǵana kórgen bolatyn. Sizge, senor, ata-anamnyń dáýletti ári aqsúıek áýletten shyqqan adamdar ekeni málim shyǵar, men olardyń jalǵyz ǵana murager ulymyn, eger tilegimdi tolyq qanaǵattandyrý jóninde sheshim qabyldaýyńyzǵa osynyń ózi jetkilikti dep oılasańyz, onda meni tap osy qazir ulym dep atańyzshy. Eger de ákem, basqasha bir ózindik oı-josparyn oryndamaq bop, izdep tapqan qazynamdy durys baǵalamaıtyn bolsa, onda kúıretý men ózgertý jaǵyna kelgende ýaqyt shirkinniń adam múddesinen áldeqaıda áldirek bolatyny belgili ǵoı.

Osyny aıtyp ǵashyq bala únsiz qaldy; don Lýıstiń óz sezimi jaıynda sheshilgen kezdegi sheshendigi men parasat-paıymy aýdıtordy qatty tańyrqatty, sonymen birge ol ne isteý keregin bilmeı daǵdaryp ta qalǵan, óıtkeni bári aıaq astynan, kútpegen jerden bolǵan-dy; osyǵan baılanysty ol ázirshe oǵan eshteńe aıta da almady, aqyl-keńes te bere almady, bar-joǵy tek sabasyna túsip, báriniń de kóńilin kónshitetin sheshimniń jaıyn asyqpaı oılastyrý úshin malaılardy erteńge sheıin ustap qalý kerek degen uıǵarym jasady. Qarsylyq bildirgenine qaramaı don Lýıs ony qolynan súıip, kóziniń jasymen sýǵardy, onyń bul isi aýdıtordyń júregin ǵana emes, tastan jaralǵan júrekti de jumsartqan bolar edi, al aýdıtordyń ózi, aqyldy adam bolýy sebepti, bul nekeniń qyzyna qandaı ıgilik ákeletinin bek jaqsy bilip turǵan; ol tek bulardyń, múmkin bop jatsa, don Lýıstiń ákesiniń aq batasy boıynsha ǵana úılengenderin ǵana qalaǵan, al onyń balasyna aqsúıektik ataq alyp berýdi kózdep júrgenin qulaǵy shalǵan-dy.

Don Kıhottyń qorqytyp-úrkitýine emes, sendire, kóńilge qonymdy dálelder keltire aıtqan sózine den qoıǵan meımandar sol eki arada beketshimen tatýlasyp, aqysyn tolyq ótegen edi, al don Lýıstiń malaılary bolsa myrzalarynyń aýdıtormen áńgimesi nemen aıaqtalaryn jáne qandaı sheshim qabyldaryn tosyp turǵan, mine dál osy kezde qashan da sergek júretin qaǵylez shaıtannyń azǵyrýymen beketke ana joly Don Kıhot Mambrın dýlyǵasyn tartyp alǵan, al Sancho Pansa táýirleý er-turmanyn zorlyq qylyp óz ábzeline aýystyryp alǵan, shashtarazdyń kelip kirmesi bar ma! Esegin at qoraǵa qoımaq bolǵan shashtaraz Sancho Pansanyń er-turmanmen áýre bop jatqanyn kórip qalyp, óziniń erin sol boıda tanyp, yzadan jarylyp kete jazdap Sanchoǵa aıqaıdy sala tap berdi:

— Áı, sen, alaıaq, aqyry qolǵa tústiń be! Saqal qyratyn legenimdi, erimdi jáne óziń urlap áketken noqta-júgenimdi qaıtar janyń barynda!

Kútpegen jerden mundaı shabýylǵa tap bolǵan jáne ózin qalaı syqpyrta boqtap jatqanyn qulaǵy shalǵan Sancho bir qolymen erge jarmasyp, ekinshi qolymen shashtarazdy betten bir salyp, aýzyn qan qyldy; biraq, buǵan qaramastan shashtaraz oljasyn — ıaǵnı, óziniń menshikti erin, qoldan shyǵara qoımady, kerisinshe, aıqaıdy kúsheıtip jibergeni sonsha, boraǵan boǵaýyz ben shań-shuń daýys bekettegi barlyq turǵynnyń nazaryn aýdardy.

— Ádil sot, munda kel, koról atymen shaqyram! — dep aıqaılady ol. — Men óz múlkimdi qaıtarmaq bop jatyrmyn, al myna qara joldyń qaraqshysy meni óltirgisi keledi!

— Ottapsyń, — dep narazylyq bildirdi Sancho, — men qara joldyń qaraqshysy emespin, al myna oljany qojaıynym Don Kıhot ádil saıystyń arqasynda qolǵa túsirdi.

Don Kıhot ta osy araǵa jetip úlgergen-di; atqosshysynyń qalaısha qorǵanyp, qalaısha shabýyl jasap jatqanyna súıisine qarap qalǵan ol, bul ózi ábden laıyqty adam eken-aý degen tujyrymǵa birjola ornyǵyp, quıttaı qolaıly sát týǵan boıda-aq ony rysarlar qataryna ótkizýge ózine-ózi sóz berdi, óıtkeni Sancho oǵan rysarlar ordeniniń bedeline bedel qosatyn adam sekildi bop kórindi. Aıtqandaıyn, urys-keristiń qyzǵan shaǵynda shashtaraz bylaı dep málim etti:

— Qudaıdyń maǵan ólim jiberetini qandaı anyq bolsa, bul erdiń de ózimdiki ekeni sondaı anyq, senorlar; jáne bul erdi týǵan balamdaı jaqsy tanımyn. Oǵan qosa, myna jerde, atqorada esegim tur, nanbasańdar sodan baryp surańdar, áıtpese ózderiń ólshep kórińder — eger erim oǵan quıyp qoıǵandaı shaq bolmasa, onda men arsyzbyn. Bul bul ma: tap sol erim qoldy bolǵan kúni jap-jańa mys legenimniń de joǵalyp ketkenin bildim, — al ol úshin az da emes, kóp te emes, tutas bir eskýdo tólegenmin.

Sol arada Don Kıhot shydamaı ketti de, ekeýiniń arasyna baryp kıligip, ajyratyp jibergennen keıin, aqıqat anyqtalǵansha kóptiń kóz aldynda turýy úshin erdi jerge qoıyp, bylaı dedi:

— Meıirbandy myrzalar, myna atqosshynyń qandaı adasýshylyqqa urynǵany kóz aldaryńyzda meılinshe anyq ta aıqyn kórinis berip turǵany kámil, óıtkeni Mambrın dýlyǵasy bolǵan, bolatyn jáne bolashaqta da bola beretin nárseni ol saqal qyratyn legen dep tur, bul dýlyǵany ózim odan ádil saıys nátıjesinde tartyp alǵam, sóıtip onyń zańdy da tolyqqandy qojasyna aınalǵam. Al, endi erge keletin bolsaq, oǵan men aralaspaımyn. Biletinim bireý ǵana: atqosshym Sancho sáıgúligin sándemek oımen myna jeńilis tapqan sýjúrektiń atyndaǵy jabýdy alýǵa keńshilik etýimdi ótingen edi. Men keńshilik etkem, ol jabýdy alǵan, al onyń qalaısha erge aınalyp shyǵa kelgenin túsindirýdiń túk te qıyndyǵy joq: biz rysarlar áleminde turaqty ushyrasatyn qubylysqa, bir nárse óńin aınaldyryp ekinshi nársege uqsas bop shyǵa keletin qubylysqa jolyǵyp turmyz. Sonyń taǵy bir daýsyz dáleli bolsyn, dostym Sancho, myna týysqan álginde shashtaraz legenine balaǵan dýlyǵany osynda ákele qoıshy.

— Óı-óı, senor, — dep dyzaqtady Sancho, — beıkúnáligimizge ózińiz keltirgennen basqa dáleldemeler tabylmasa, onda myna týysqannyń jabýy — erge qanshalyqty uqsas bolsa, shashtarazdyń legeni de, kim edi álgi, Malǵun ba edi, sonyń dýlyǵasyna sonshalyqty uqsas bop shyǵa kelerine esh kúmán joq.

— Aıtqandy isteseıshi, bul qamal-saraıdaǵy nárseniń bári túgel jadylanyp qoıǵan deımisiń, — dedi Don Kıhot.

Sancho baryp legendi alyp keldi, Don Kıhot ony dereý qolyna alyp, bylaı dedi:

— Al, endi aıtyńyzdarshy, marhabatty myrzalar, álginde ózim qulaqqaǵys etken myna dýlyǵany bul atqosshynyń qaı betimen saqal qyratyn legen deýge dáti barady, ózim múshesi bop tabylatyn rysarlyq ordenniń atymen ant etem, bul ózinen tartyp alynǵan dýlyǵanyń naq ózi, sol qalpy, jamap-jasqaǵan eshteńem joq.

— Buǵan eshqandaı kúdik keltirýge bolmaıdy, — dep qystyryla ketti Sancho, — myrzam muny jeńip alǵannan keıin onymen tek jalǵyz ret qana shaıqasqa shyǵyp, shynjyrmen buǵaýlanǵan beıbaqtarǵa bostandyq alyp berdi, eger myna legen-dýlyǵa bolmaǵanda onyń jaǵdaıy óte qıyn bolatyn-dy, sebebi dushpan bizge tas laqtyryp kóz ashtyrmaı qoıdy.

HLÚ taraý

Munda Mambrın dýlyǵasy men erge qatysty kúmán birjola seıiledi, sondaı-aq basqa da oqıǵalar jaıynda barynsha shynshyldyqpen baıandalady

— Myna sabazdar qaıtedi-aı, senorlar? — dep shańq etti shashtaraz. — Muny saqal qyratyn legen emes, dýlyǵa dep bet baqtyrmaı turǵanyn kórdińizder me!

— Kimde-kim olaı emes dep óńeshtese, — dep ilip áketti Don Kıhot, — eger ol rysar bolsa, onda onyń ótirik aıtyp turǵanyna kózin jetkizem, al eger ol atqosshy bolsa, onda onyń — baryp turǵan pátýasyz sýaıt bolǵany.

Osy jerde turǵan jáne Don Kıhottyń minez-qulqynan jaqsy habardar bizdiń shashtarazymyz kópshiliktiń kóńilin kóterýdi oılap, munyń bárin saıqymazaq kúlkige aınaldyrmaq bolyp ári rysardyń kóńilin aýlaýdy kózdep, basqa shashtarazǵa qarap bylaı dep til qatty:

— Senor shashtaraz! Qatelespesem, shashtaraz bolarsyz. Endeshe, meniń de kásiptes aǵaıynyńyz ekenimdi bilip qoıǵanyńyz artyq etpes, dıplom alǵanyma jıyrma jyldan asty, sondyqtan qyrynýǵa qajet kerek-jaraqty bes saýsaǵymdaı bilem, al jas kezimde, ony da aıta keteıin, soldat bolýyma týra keldi, sol sebepti dýlyǵa degenniń, temir telpek degenniń, bet jabar degenniń, áskerı iske qatysty basqa da zattardyń mán-jaıynan maǵlumatym barshylyq, basqasha sózben aıtqanda, qarý-jaraqtyń barlyq túri maǵan jaqsy tanys. Sondyqtan, bylaı dep senimdi túrde málim etpekpin, — qatelessem, túzete jatarsyz, — myna meıirban senor qolynda ustap turǵan zat áste de saqal qyratyn legen emes jáne munyń odan aıyrmashylyǵy aq tústiń qara tústen, aqıqattyń jalǵandyqtan aıyrmashylyǵyndaı. Alaıda, bul naǵyz dýlyǵa bolǵanymen, onsha bútin emes-aý dep shamalap turǵanymdy da aıta ketkendi jón sanaımyn.

— Qaıdan bútin bolsyn, — dedi Don Kıhot, — munyń jarty bólegi, dálirek aıtqanda — ıek jabary joq.

— Bárekeldi, — dep qoshtaı ketti sváshennık shashtaraz dosynyń qýlyǵyn túsine qoıyp.

Shashtarazdy Kardeno da, don Fernando men onyń serikteri de jaqtap shyqty; don Lýıstiń máselesin qalaı birjaqty qylý jaıyndaǵy oıdyń shyrmaýyna ilikpegende tipti aýdıtordyń da sonyń jaǵyna kósheri kámil edi, biraq álgindeı mańyzdy sharýamen basy qatyp júrgendikten ol mynadaı ermekke eshqandaı derlik kóńil aýdarǵan joq.

— Jasaǵan qudaı saqtaı gór! — dep aıqaılap jiberdi dal bolǵan shashtaraz. — Apyraı, qadirmendi myrzalardyń muny saqal qyratyn legen emes, dýlyǵa dep tabandap turyp alǵany neǵylǵany? Muny estise tipti ǵylym-bilim qordalanǵan tutas bir ýnıversıtettiń ózi tańǵalǵannan talyp túseri anyq. Bul arada endi bas qatyratyn ne bar: eger myna legen — dýlyǵa bolsa, onda, myna senor óńeshtep qoımaı turǵandaı, erdiń de — jabý bolǵany ǵoı, shamasy.

— Menińshe, bul er sekildi. Áıtse de, buryn aıtqanymdaı, men bul iske aralaspaımyn, — dedi Don Kıhot.

— Er me, jabý ma — ony senor Don Kıhot aıtýǵa tıis, — dep málim etti sváshennık, — rysarlyq jabdyq-jaraqtyń jaıyn myna senorlar da, men de bul kisiden artyq bilmeımiz.

— Qudaı atymen ant eteıin, marhabatty myrzalar, — dep Don Kıhot qaıta sóılep ketti, — ózim eki ret toqtaǵan myna qamal-saraıda neshe túrli ǵajaıypty bastan keshkenim sonsha, atalmysh meken-jaıǵa qatysty saýaldardyń qandaıyna da oń jaýap berýge táýekelim barmaıdy, óıtkeni munda bolyp turatyn oqıǵalardyń bári de jadylaý arqyly júzege asatynyn sezem. Alǵashqy joly osynda jatqan jadylanǵan mavr maǵan kórmegendi kórsetti, onyń jandaıshaptarynan Sancho da sybaǵasyn aldy, al búgin túnde qolymnan baılanǵan qalpymda eki saǵattaı salaqtap turdym, mundaı kesepattyń basyma qaıdan tap bolǵanyn áli túsine alar emespin. Mine, sondyqtan da myna byqı-tyqı bylyqtar jaıynda birdeńe aıtý meniń tarapymnan ábestik bop shyǵar edi. Bul dýlyǵa emes, legen deıtin pikirdi ustanǵandarǵa jaýabymdy berip te qoıdym, al endi anaý er me álde jabý ma deıtinge keler bolsaq, bul jaıynda naqty bir baılamǵa toqtaı almaı turǵanym sebepti, muny, marhabatty myrzalar, óz qalaýyńyzǵa qaldyram: ózim sekildi rysarlar qataryna qabyldanbaǵandyqtan sizderge jergilikti sıqyrshylar eshqandaı dármen jasaı almaıtyny sebepti, osyǵan oraı uǵym-túsinikterińiz táýelsiz bolatyny sebepti, atalmysh qamal-saraıda bolyp jatatyn jaılardyń bárine óz dolbar-paıymymsha baǵa beretin maǵan qaraǵanda, bálkim, sizder ári ádil, ári shyndyqqa saı keletin pikir aıtatyn shyǵarsyzdar.

— Buǵan daý joq, — dep sózge don Fernando aralasty, — senor Don Kıhot tamasha aıtty: shyn máninde de bul máseleni bizdiń sheshkenimiz jón, sol úshin, sheshim salmaqty da salıqaly bop shyǵýy úshin, men qupıa túrde myna senorlardan pikir jınaımyn, nátıjesi qandaı bolǵany jaıynda sońynan tolyq esep berem.

Don Kıhottyń dáldúrishtigin biletinder ishek-silesi qatyp kúlip jatty, al óńgelerge, onyń ishinde don Lýıstiń tórt malaıy men don Lýıstiń ózine de, sondaı-aq beketke endi ǵana kelip kirgen, túrlerine qaraǵanda jasaýyl tárizdi kóringen, keıin anyqtalǵanyndaı, shyn máninde de jasaýyl bop shyqqan, úsh jolaýshyǵa da, munyń bári adam aıtsa nanǵysyz aqymaqshylyq ispetti kórindi. Biraq, basqalarǵa qaraǵanda jeke menshik legeni kóz aldynda Mambrın dýlyǵasyna aınalyp shyǵa kelgen, al esegine salatyn eri dál qazir, oǵan záredeı kúmán joq, keremet kórkem jabýǵa aınalmaqshy shashtaraz kóbirek kúıip-pisip, zyǵyrdany qaınap turǵan; al bul kezde jurt don Fernandonyń qalaı pikir jınap júrgenin kórip máz bola kúlisip jatqan-dy: ol árkimge kezekpen-kezek janasyp, sybyrlaı sóılep, úlken daý-damaı týdyryp jatqan myna asyl qazynanyń er me álde jabý ma, ne ekenin ózine qupıa túrde aıtyp berýin surastyryp júrgen-di; Don Kıhotty jaqsy biletinderdiń pikirlerin jınastyrǵannan keıin ol, jurttyń bári estıtindeı ǵyp mynany jarıa etti:

— Áńgime bylaı, baýyrym: jurttan pikir suraı-suraı ábden sharshadym, — kimnen surasań da bári bul áste esekke salatyn er emes, ol ottaǵan sóz, bul attyń jabýy jáne at bolǵanda da asyl tuqymdy attyń jabýy, degendi aıtady. Sondyqtan endi eshteńe isteı almaısyz, — ózińizge de, esegińizge de onsha jaǵymdy bola qoımaǵanymen, bul er emes, jabý dep, al sizdiń barlyq aıǵaq-dáleldemelerińiz qate dep tanyldy.

— Meıirbandy myrzalar, sizder emes, men qatelesip turǵan bolsam, ana dúnıe esigin kórmeı-aq keteıin! — dep zar ıledi beıshara shashtaraz. — Eger aldymda jatqan myna nárse esekke salatyn er bolmasa, janym jaratqannyń aldyna barmaı-aq ketsin, biraq zań korólge arnap jazylmaıdy ǵoı... — já, qoıdym, qoıdym! — biraq, mas emestigim de anyq: basqa birdeńege kúnáli bolsam bolarmyn, biraq tańǵy asymdy áli ishpegenim ras.

Don Kıhottyń sandyraǵy sekildi, shashtarazdyń osynaý shatty-butty pátýasyz sózi de jurtty kúlkige keneltti, al anaý dál osy sátte qaıtadan sóılep qoıa bergen:

— Endi árkimge óz dúnıesine ıe bolý ǵana qaldy, qudaı bergenge shadıar Petr de batasyn beredi.

Tórt malaıdyń biri osy kez bylaı dedi:

— Munyń bári ánsheıin ázil-ospaq bolmasa, onda osy arada turǵan, jaratylysynan aqyl-parasat ıesi sanalatyn nemese, eń quryǵanda, solaı dep oılaýǵa bolatyn jandardyń bári túgel batyly baryp nelikten mynalardy legen de emes, er de emes dep bet baqtyrmaıtynyn túsinbedim. Alaıda bular basqasha emes, tap osylaısha bet baqtyrmaı jatqandyqtan jáne jurttyń bári aqıqattyń ózi aıǵaqqa júrip, qarapaıym tájirıbe naq pa naq kórsetip turǵan nárse jaıynda aıtysyp jatqandyqtan, men bul iske ázázil aralasqan dep sanaımyn, sondyqtan bárińiz de osy arada... — ol boǵaýyz qystyrdy, — qaıtken kúnde de, báribir, mynany saqal qyratyn legen emes, anany esekke salatyn er emes dep sanaýǵa meni kúlli álemniń eshbir keremeti eshqashan májbúr ete almaıdy.

— Bálkim, ol esektiń ózine emes, máshine salatyn er shyǵar, — dep kekep qoıdy sváshennık.

— Aıyrmashylyq azǵantaı, áńgime onda emes, — dedi malaı. — Bul er me, joq álde, ózderińiz sendirip turǵandaı, er emes pe, áńgime sonda.

Daý-damaıǵa kýá bop turǵan jańadan kelgen jasaýyldardyń biri osy arada qyzbalanyp ári yzalanyp:

— Óz ákemniń týǵan balasy ekenim qandaı shyndyq bolsa, bul da tap sondaı er, al eger kimde-kim olaı emes dese, onda onyń, shamasy, artyǵyraq alyńqyrap qoıǵany, — dep saldy.

— Siz naǵyz ardan bezgen aramza sekildi kókip tursyz, — dep málim etti Don Kıhot.

Sony aıtyp, qashan da qolynan tastamaı ustap júretin sholaq naızasyn joǵary kóterdi de, jasaýyldyń basynan bar kúshimen permek boldy, eger anaý jaltaryp úlgermegende jerge jalp ete túseri kámil-di. Naızasy jerge soǵylyp, birneshe bólikke bólinip ketti, al joldastaryna qandaı jábir jasalyp jatqanyn kórgen jasaýyldar Qasıetti aǵaıyndyqty kómekke shaqyryp bar daýyspen aıqaıǵa basty.

Aǵaıyndyqta qyzmet etken beketshi júgirip baryp úıinen jezli men shpagasyn alyp shyǵyp, týysqandarynyń qataryna qosyldy; al don Lýıstiń malaılary bolsa, myrzasy myna qarbalasty paıdalanyp qashyp ketpesin dep ony qaýmalap aldy; alatopalań bastalǵanyn baıqaǵan shashtaraz erge bas saldy, Sancho da qalyspaı dereý jarmasa ketti; Don Kıhot semserin sýyryp jasaýyldarǵa qaraı umtyldy; don Lýıs malaılaryna aıqaılap ózin qaýmalaǵandy qoıyp, Don Kıhotqa, sondaı-aq sonyń jaǵyna shyqqan Kardeno men don Fernandoǵa bolysýǵa ámir etti; sváshennık jaratqannan járdem surap jalbaryndy; beketshiniń áıeli bajyldap jatty; onyń qyzy aýyr kúrsinýmen boldy; Marıtornes oıbaıǵa basty; Doroteıa ne isterdi bilmeı daǵdaryp qaldy; Lýsında qatty abyrjyp ketti, al doná Klara talyp ketti. Shashtaraz Sanchony soqqylap, Sancho shashtarazdy pergiledi; qashyp ketpesin dep qolynan ustap turmaq bolǵan bir malaıdy don Lýıs betten uryp, aýzyn qan jalatty; aýdıtor ony qorǵaýǵa umtyldy; don Fernando bir jasaýyldy uryp qulatty da, ony aıamaı tepkileı bastady; beketshi jan daýysy shyǵa baqyryp Qasıetti aǵaıyndyq qyzmetshilerin kómekke shaqyrýmen boldy, — qysqasy, bútkil beket yńyranyp, aıqaılap, ulyp, jan ushyra shapqylap, úreıge boı aldyryp, kómek surap, apatqa dýshar bolyp, shpagamen túıresip, judyryqpen pergilep, soıylmen soqqylap, aıaqpen teýip jáne qan tógip jatty. Mine, osynaý berekesiz janjal, bylyq pen bátýasyzdyq shegine jetken mezgilde, Don Kıhottyń oı-qıalynda ózi delqulylyq jasap, Agramant qosynynda paıda bolǵan ózara qyrqysqa aralasyp júrgendeı kórinis qylań ete qaldy, osyǵan baılanysty ol jurttyń qulaǵyn jaryp jibererdeı qatty daýyspen:

— Toqta! Semser qynǵa suǵylsyn! Tura qal! Ómir qymbat bolsa, sózime qulaq salyńyzdar! — dep aqyrdy.

Onyń jer jańǵyrtqan daýysy jurttyń esin jıǵyzdy, al anaý sózin ármen jalǵaı berdi:

— Sizderge aıtqan joq pa edim, senorlar, bul qamal-saraı jadylanǵan jáne muny jyn-shaıtannyń úlken shoǵyry jaılap alǵan dep? Mine, sonyń bir dáleli osy: Agramant qosynyndaǵy ózara qyrqys qazir ǵana kóz aldaryńyzda osynda aýysyp, bizdiń aramyzda qaıta tutandy. Qarańyzdar: bireý semser, bireý sáıgúlik úshin, bireý búrkit, bireý dýlyǵa úshin degendeı, bir-birimizben shym-shytyryq shaıqasty bastap jiberdik, birimizdi birimiz túsinýden qaldyq. Sóıtip, bermenirek kelińiz, marhabatty myrza senor aýdıtor, siz de, marhabatty myrza senor sváshennık, sóıtip, birińiz ózińizdi Agramant patsha, ekinshińiz Sobrın patsha sekildi sezinińiz de, ózara beıbit kelisimge kelińiz, óıtkeni — qudireti kúshti jaratqannyń atymen ant eteıin — bizderdiń, tekti tuqymnan taraǵan adamdardyń, bir-birimizdi óltirip jatqanymyzdan asqan masqarashylyq joq.

Don Kıhottyń sózinen dáneńe de uqpaǵan, biraq Kardenodan, don Fernando men onyń serikterinen jaqsylap judyryq jegen jasaýyldar basylar bolmady; shashtaraz, kerisinshe, qolma-qol tıyla qaldy, óıtkeni tóbeles kezinde saqaly men eri zardap shekken-di; shyn berilgen malaı retinde Sancho qojaıyn lebizi estilgen boıda kóne qoıdy; don Lýıstiń tórt malaıy da endi shynymen-aq eshteńege alańdamaýǵa bolady dep túıip, olar da tynysh tapty; tek jalǵyz beket ustaýshy ǵana ámanda beketiniń ápter-tápterin shyǵaryp júretin myna jyndynyń ospadarsyzdyǵyn jazalaý kerek degeninen tanbaı turyp aldy. Aqyr sońynda aıqaı-shý saıabyr taýyp basyldy, biraq Don Kıhottyń túsinik-paıymynda esekke salatyn er — attyń jabýy, legen — dýlyǵa, jolaýshylar beketi — qamal-saraı bolyp aqyr zaman ornaǵansha ózgermes ornyqty kúıinde qala bardy.

Aýdıtor men sváshennıktiń basý aıtýymen jurt sabasyna túsip, tatýlasqan kezde don Lýıstyń malaılary dál qazir júrip ketelik dep ony qaıta mazalaı bastady. Ol kelispeı, malaılarymen kerisip jatqan kezde aýdıtor don Fernandodan, Kardeno men sváshennıkten mynadaı jaǵdaıda ne isteýge bolatyny jóninde aqyl surap, olarǵa don Lýıstan estigen jaılaryn bastan-aıaq baıandap berdi. Aqyr sońynda mynadaı sheshim qabyldandy: don Lýıstyń ózi dál qazir áke aldyna baryp aıaǵyna jyǵylǵannan qylyshpen qyryq pársha bop týralǵandy artyq kórip turǵandyqtan, don Fernando malaılarǵa óziniń kim ekenin aıtyp, don Lýısty Andalýsıaǵa alyp ketetinin, onda aǵasy, markız, don Lýısqa kerekti jaǵdaıdyń bárin jasaıtynyn málim etetin boldy. Sóıtip, don Fernandonyń qandaı laýazym ıesi ekenin jáne don Lýıstyń neni oıǵa alǵanyn bilgen tórt malaı ózara keńese kelip, úsheýi keıin qaıtyp osy áńgimeni ákesine habarlaıtyn bolyp, al tórtinshisi qyzmet kórsetý úshin don Lýıstyń qasynda qalyp, ana úsheýi ony alyp ketýge qaıta oralǵansha nemese ákesinen basqa bir buıryq kelip túskenshe ony tastap eshqaıda ketpeıtin bolyp kelisti. Agramant patshanyń ámiri jáne Sobrın patshanyń kemeńgerligi arqasynda ózara qıan-keski qyrqysqa osylaısha tyıym salyndy; alaıda mámile ataýlynyń dushpany ári tatýlyqtyń qas jaýy ózin qara bet bop qańǵyryp qalǵandaı sezinip, búlinshilik jasaýǵa baǵyttalǵan jymysqy áreketteri bolmashy ǵana jemis bergenin baıqap, taǵy bir talpynyp kórmekke, jańa bir shataq bastap, shań-shuń shyǵarmaqqa nıettendi.

Másele bylaı bolǵan edi: ózderimen aıqasqa túsken adamdardyń qarapaıym bireýler emesin sezgen boıda-aq jasaýyldardyń jigeri qum bolyp, maıdan alańyn tastap ketken-di — janjaldyń qalaı tynǵanyna qaramaı bárine kináli ózderi bop shyǵatynyn olar birden ańǵara qoıǵan; biraq, ishindegi bireýi, anaý álgi don Fernando uryp qulatyp, tepkilegeni, qylmyskerlerdi ustaý jónindegi jarlyqtar arasynda Don Kıhotqa tikeleı qatysty jarlyqtyń da baryn esine túsirdi: katorgaǵa kesilgen qylmyskerlerdi bosatqany úshin Qasıetti aǵaıyndyq ony tutqynǵa alý jóninde nusqaý bergen; Sanchonyń aıryqsha qaýiptengen jarlyǵy da osy bolatyn. Sóıtip, osyny eske túsirgen jasaýyl Don Kıhottyń erekshe belgileri jarlyqta kórsetilgenimen sáıkes keletin-kelmeıtinin tekserip alýdy uıǵardy, sol úshin qoınynan gramotasyn shyǵaryp tıisti jerin tapqannan keıin, saýaty júırik jarandar qataryna jatpaıtyndyqtan ony ejiktep oqýǵa kiristi, ár sózin oqyǵan saıyn Don Kıhotqa qarap qoıyp, jarlyqta kórsetilgen belgilerdi onyń bet-pishinimen salystyryp turdy, sóıtip aqyry munyń jarlyq nusqaǵan adamnyń tap ózi ekeninde eshqandaı kúmán joq dep tapty. Soǵan kózin jetkizgen soń jarlyqty shıyrshyqtap orap, sol qolyna aýystyrdy da, oń qolymen Don Kıhotty jaǵasynan tynysyn taryltardaı ǵyp qylǵyndyra ustaı alyp, bar daýsymen aıqaıdy salyp:

— Qasıetti aǵaıyndyqqa kómekke kelińizder! Tekten-tek kómek shaqyryp turmaǵanyma kózderiń jetýi úshin myna qara joldyń qaraqshysyn tutqyndaý jóninde ózime berilgen jarlyqty oqyp kórińizder! — dedi.

Sváshennık jarlyqty alyp, jasaýyldyń shyn aıtyp turǵanyna, Don Kıhottyń erekshe belgileriniń dál keletinine kóz jetkizdi; Don Kıhot bolsa, myna naısaptyń ózin ońdyrmaı jábirlep jatqanyna qany qaınap, jany qanshalyqty qınalyp turǵanyna qaramastan jasaýyldyń óndirshegine qos qoldap jarmasa ketti — joldastary kelip jasaýyldy qutqaryp almaǵanda, Don Kıhot qurbandyǵyn birjola bosatyp jibergenshe ol da tirshilikpen birjola qosh aıtysyp úlgergen bolar edi. Beketshi qyzmet babyna sáıkes aǵaıyndaryna kómek kórsetýge tıis-ti, sondyqtan ol sol boıda-aq jasaýylǵa kómekke umtyldy. Kúıeýiniń maıdanǵa qaıta kirgenin kórgen beketshiniń áıeli botadaı bozdap sol baıaǵy ánine qaıta basty, bul ándi qyzy men Marıtornes qolma-qol ilip áketip, kóktegi qudiret pen aspandaǵy barlyq keremetterdi kómekke shaqyra bastady. Bul jerde ne bolyp, ne qoıyp jatqanyn kórip turǵan Sancho:

— Qudaı aqy, ras, bul qamal-saraıdyń jadylanǵany jaıynda myrzam aıtqan sózdiń bári aqıqat shyndyq, óıtkeni munda bir saǵat ta bolsa tynysh ómir súrý múmkin emes! — dedi.

Don Fernando jasaýyl men Don Kıhotty ajyratyp, ekeýiniń de janyn jaı taptyryp, bireýiniń jaǵasyna qylǵyndyrardaı bop jarmasqan, ekinshisiniń óndirshegin julyp alardaı bop qarmasqan saýsaqtardy jazdy; sóıte turǵanymen, jasaýyldar qylmyskerdi óz qolyna berýdi, ony baılap tastaýǵa kómektesýdi jáne bulardyń quzyryna basy bútin ótkizýdi talap etip turyp aldy, koról men Qasıetti aǵaıyndyq belgilegen tártip osyǵan mindetteıtinin aıtyp, osynaý tonaýshyny jáne qara joldar men jaıdaq joldar qaraqshysyn quryqtaýǵa septik jasap, kómek kórsetýdi aǵaıyndyq atynan taǵy da talap etti. Bul sózderge qulaq tosqan Don Kıhot áý basta tek myrs-myrs kúlip qana turǵan, odan soń barynsha baısaldylyqpen sóılep ketti:

— Bermen kelińder, teksiz de kórgensiz kisápirler! Sender, nemene, buǵaýlanǵanǵa bostandyq áperetin, qapastaǵyny bosatatyn, beıbaqqa járdem jasaıtyn, azyp-tozǵanǵa qol ushyn beretin, sybaǵadan qaǵylǵanǵa syı kórsetetin adamdy qara joldyń qaraqshysy dep tursyńdar ma? Beý, ardan bezgen aramza tobyr! Senderdiń zulymdyq pen zalymdyq oryn tepken oı-sanalaryń kezbe rysarlyqtyń aty men zaty aıtyp turǵan ulylyǵyn kóktegi qudirettiń kómegimen uǵynýǵa da dármensiz ǵoı, sonymen birge, kezbe rysarlardyń qaı-qaısysyna bolsyn, ózi turmaq tipti kóleńkesine de qurmet tanytý keregin bilmeıtindikteriń — nadan da kúnákar pende bolǵandyqtaryńnyń saldary ekenin uǵyndyrýǵa da sharasyz ǵoı! Sender ózderiń Qasıetti aǵaıyndyqtyń atyn jamylyp qaraqshylyq jasap júrgen qara joldyń jasaýylysyńdar, — endeshe, bermen kelińder de aıtyńdarshy: men sekildi rysardy qamaýǵa alý jónindegi jarlyqqa qol qoıyp júrgen qaı topas? Kezbe rysarlardyń eshkimniń ereje-tártibine baǵynbaıtynyn, olardyń zańy — semser, ereje-tártibi — erlik, qaǵıdalar jınaǵy — kóńil qalaýy ekenin bilmeıtin kim ol? Kezbe rysardyń rysarlar ordeni qataryna kirip, óz ómirin rysarlyqtyń aýyr da mehnatty jolyna baǵyshtaǵan kúni alǵan jeńildikteri men artyqshylyqtaryn birde-bir dvorándyq gramota bere almaıtynynan beıhabar ol keshshe kim deımin senderge? Kezbe rysarlardyń qaısysy “alkavalany”, “koroleva týflıin”, jal aqysyn, keden, jol jáne ózen salyǵyn tóleıtin edi? Tiginshi odan tikken kıimi úshin aqy alatyn ba edi? Ol kelip túsken qamal-saraıdyń ıesi ony tegin qonaq qylmaıtyn ba edi? Ony óz dastarqanyna shaqyrmaıtyn koról bolyp pa edi? Oǵan ystyq yqylas bildirmegen jáne ol ne tilese sony oryndaýǵa beıil tanytpaǵan bıkesh bar ma edi? Buǵan qosa taǵy aıtarym, jolyna kese-kóldeneń turmaqqa talpynǵan tórt júz jasaýylǵa óz qolymen tórt júz ret taıaqpen dúre jegizýge batyly jetpeıtin qandaı da bir kezbe rysar boldy ma eken, bar ma eken jáne bolar ma eken?

HLÚİ taraý

Jasaýyldar bastan keshken oqıǵa jóninde jáne izgi nıetti rysarymyz Don Kıhottyń jan shydatpas ashýy jaıynda

Don Kıhot osyny aıtyp jatqan kezde sváshennık jasaýyldarǵa Don Kıhottyń nágúmandyǵymen sanasýlary qajettigin, onyń sózi men isine qarap buǵan ózderi de kámil kóz jetkize alatynyn, sondyqtan bul áńgimeni doǵarǵandary jón ekenin, óıtkeni ony tutqyndap áketkenniń ózinde de, báribir keıin esi aýysqan adam retinde bosatyp jiberýge májbúr bolatyndaryn málim etken-di, oǵan jaýap retinde qolynda jarlyǵy bar jasaýyl Don Kıhot jyndy ma, joq pa ony tergep-moshqaýmen aınalyspaıtynyn, onyń mindeti joǵary jaqtyń buıryǵyn oryndaý ǵana ekenin jáne osy joly Don Kıhotty qalaı da qamaýǵa alatyndaryn, odan soń ana jaqtaǵylardyń ony bosatpaq túgil qanat baılap ushyryp jiberse de óz erikteri ekenin aıtty.

— Solaı bola turǵanymen, bul joly ony aıdap ákete almaısyzdar jáne onyń ózi de aıdaýǵa kóne qoımas dep oılaımyn, — dedi sváshennık.

Aqyr sońynda olarǵa sváshennıktiń aıtpaǵandy aıtyp, Don Kıhottyń kórsetpegendi kórsetkeni sonsha, Don Kıhottyń delquly ekenin moıyndamaǵan jaǵdaıda ózderiniń odan da asqan delquly bop shyǵaryna jasaýyldardyń kózi anyq jetti; sóıtip, olar aqyry bul isti jyly jaýyp qoıǵandy maqul kórdi, sondaı-aq álige sheıin tynshý tappaı bir-birimen óshige ójektesýmen júrgen shashtaraz ben Sancho Pansa arasynda bitýaja bolýǵa yqylas bildirdi. Sóıtip ádil sot ókili retinde olar bul sharýaǵa belsene aralasyp, eki jaqty da birdeı qýantpaǵanymen, birshama qanaǵattandyrǵan sheshim shyǵardy: bul sheshim boıynsha qýynýshylar erlerin almastyryp alatyn boldy da, aıyl-noqtalary ózderinde qalatyn boldy; al Mambrın dýlyǵasynyń máselesi bylaı sheshildi: sváshennık Don Kıhotqa kórsetpeı qupıa túrde shashtarazǵa legeni úshin segiz real ustatty, al anaý aldaýǵa túskeni jaıynda endi qaıtyp ómir baqı aryz aıtpaıtyny jóninde ant-sý iship, qolhat jazyp berdi. Sóıtip, eń mańyzdy jáne eń kúrdeli degen eki daý osylaı tyndy, endi tek don Lýıstiń úsh malaıynyń úıge qaıtýǵa, al tórtinshisiniń don Fernando qaıda barsa da qasynan qalmaı erip júrýge kelisimderin alý ǵana qalǵan-dy; sáti túsken kezdeısoqtyq jáne bekette bas qosqan ǵashyqtar men erjúrekterdiń tańǵalarlyq taǵdyry bulardyń jolyn arshyp, kedergilerinen arylta da bastaǵandyqtan, olar bul isti aıaǵyna sheıin aparyp, oń nátıjege qol jetkizgendi jón kórdi jáne aqyry solaı bolyp ta shyqty: malaılar don Lýıstiń ótinishin oryndaýǵa kelisim berdi, buǵan Klaranyń qatty qýanǵany sonsha, júregin kernegen shattyǵyn alaburtqan ajarynan-aq ańǵarýǵa bolatyn. Kóz aldynda ótip jatqan oqıǵalardyń mán-jaıyn Zoraıda onsha tereń uǵyna qoımady, deı turǵanmen, kóńilindegi áldenendeı bir túsiniksiz kirbińniń ornyn mańaıyndaǵy ózi zer sala baqylap, qadaǵalaýmen bolǵan adamdardyń, sonyń ishinde ásirese ózi kózi jaýdyrap qarap otyrǵan jáne ómiriniń jalǵyz qýanyshy men jubanyshyna aınalǵan ıspan jigitiniń bet álpetindegi ózgeristerge oraı tap sondaı bir túsiniksiz qýanysh almastyryp turdy. Sváshennıktiń shashtarazǵa aqsha tartý etkeni qojaıynnyń nazarynan qalys qalmaǵan-dy, sondyqtan barlyq shyǵyny men zıany tolyq ótelmeıinshe Rosınantty da, Sanchonyń esegin de aýladan shyǵarmaýǵa ant etip, Don Kıhottyń jambas aqysyn, sondaı-aq búlingen mester men tógilgen sharap aqysyn tóleýdi talap etti. Sváshennık muny da biryńǵaılap jiberdi: barlyǵyn don Fernando tóledi, — aıta keterligi, óz tarapynan, aýdıtor da Don Kıhot úshin tólem jasaýǵa shynymen-aq qulshynǵan edi; osynyń arqasynda bekette tatýlyq pen tynyshtyq ornady, endi ol, Don Kıhot aıtqandaı, birine-biri balaǵat jaýdyryp, qyrqysyp jatqan Agramant qosynyna múldem uqsamaıtyn, munda Oktavıan tusyndaǵydaı tynyshtyq pen alańsyzdyq ústemdik etip turǵan-dy, jurttyń bári biraýyzdan muny sváshennıktiń asqan keńpeıildiligi men sheshendiginiń, sondaı-aq don Fernandonyń shamadan tys shúlengirliginiń arqasy dep tapty.

Al, Don Kıhot bolsa, óz erki ózine tıgenin, birese atqosshysy tarapynan, birese óz tarapynan týyndaýmen bolǵan shataqtardan qutylǵanyn sezip, sapardy ármen jalǵaıtyn jáne ózine paryz hám qaryz etilgen uly isti aıaǵyna jetkizetin shaq týdy dep sanady, sóıtti de iske shyndap kirispek nıette Doroteıanyń aldyna baryp tizerleı ketti, biraq anaý oǵan ornynan turmaıynsha bir aýyz sóz aıtýǵa da ruqsat etpedi, — onyń kóńilin qaldyrǵysy kelmegen Don Kıhot ornynan kóterilip, bylaı dedi:

— Súıkimdi senora, “tabandylyq — tabys kepili” degen sózdiń mátelge aınalyp ketkeni málim, oǵan qosa kúndelikti tájirıbeniń ózi-aq ómirdegi alýan túrli ári asa mańyzdy jaǵdaılarda tipti eń kúmándi degen daý-damaıdyń da oń sheshim tabýy talapkerdiń talmaı talpynýyna tikeleı baılanysty ekenin kórsetedi, biraq bul aqıqat tek soǵysta ǵana naqty dáleldemelerge ıe bola alady: soǵys kezindegi jedeldik pen tegeýirin jaýdyń josparyn byt-shyt qyp shatystyryp jiberedi de, jaý qorǵanys qamyn jasap úlgergenshe jeńis te qolǵa tıedi. Munyń bárin aıtyp turǵan sebebim, asyl týǵan ardaqty senora, bul qamal-saraıda budan ári jata bergenimizdiń, menińshe, esh paıdasy joq, kerisinshe, kúnderdiń kúninde tipti meılinshe zıandy bolyp ta shyǵýy múmkin, óıtkeni, — kim biledi? — qupıa da jymysqy jandaıshaptary arqyly dáý-dushpanymyz ózin kúıretkeli kele jatqanymdy bilip te qoıǵan shyǵar, sóıtip jan aıamas qareketim men qajyp-talmas bilegimniń qaıraty qıratýǵa sharasyz bop shyǵatyn áldenendeı bir qamal-saraıǵa nemese qorǵanǵa baryp bekinip te alǵan bolar. Sondyqtan da, mártebeli hanymym, álginde aıtqanymdaı, jan aıamas qareketimiz onyń aram oılarynyń aldyn oraýy úshin, ońtaıly sát týyp turǵanda jolǵa shyǵaıyq, al ózińiz arman etip júrgen baqytty sátke dushpanyńyzben ózim betpe-bet kezdesken boıda-aq qol jetkizesiz.

Osyny aıtyp Don Kıhot únsiz qaldy, basqa bir aýyz sóz qosqan joq, baısaldy da basalqaly keıippen súıkimdi ınfantanyń jaýabyn tosyp turdy, al anaý asa bir pań da mańǵaz pishinde ári Don Kıhottyń sóz saptaý mánerine eliktep, bylaı dep sóılep ketti:

— Basyma týǵan zobalańnan qutqaryp qalýǵa tilek bildirgenińiz úshin sizge, senor rysar, aıryqsha alǵys aıtam, — bul jetim-jesirler men qorǵansyzdardy qanatynyń astyna alý paryzy ári mindeti bop tabylatyn shynaıy rysarǵa ǵana tán tilek, endeshe bul dúnıede izgi jandy áıelderdiń de áli bar ekenine kózińiz jetýi úshin osynaý ortaq tilegimizge jasaǵan ıemizdiń ózi jar bola kórgeı. Al endi jolǵa shyǵý jaıyna kelsek, osy qazir-aq attanaıyq saparǵa, nıetimiz saı kelip tur eken, — meni basy-bútin óz yqtıarymda dep sanaı berińiz: ómirin qorǵaý jóninde ózińizge áý bastan-aq senim bildirgen jáne ıeligin qolyna qaıtaryp berý jónindegi isti ózińizge tapsyrǵan pende kemeńger sheshimińiz qandaı uıǵarym jasasa da qarsy turmaq emes.

— Sát sapar! — dedi Don Kıhot. — Qandaı da bir senora kóz aldymda jábir kórip jatsa, onyń baq-dáýletin burynǵy dárejesine jetkizip, taq muragerligin qalpyna keltirý múmkindiginen aırylyp qalýdy ózime ar sanaımyn. Endeshe, attanaıyq dál qazir, kesh qalýdan asqan kemistik joq,

degen bar, jalǵyz tek osy oıdyń ózinen-aq tezirek jolǵa shyqqym kep janym shyrqyrap tur. Meni qorqytyp, seskendire alatyn adamdy qudaı áli dúnıege keltirgen joq, tozaq ta ondaı jandy áli kórgen emes, endeshe, ertte Rosınantty, Sancho, júgende esegiń men korolevanyń jorǵasyn, sosyn qamal-saraı ıesimen jáne myna senorlarmen qoshtasaıyq ta — maqsatymyzdy betke ustap tartyp keteıik!

Muny tyńdap turǵan Sancho basyn shaıqap, bylaı dedi:

— Ah, senor! Bile bilseńiz, derevnámyzdaǵy azǵyndyq, tek áıelder kóńiline ala kórmesin, jurt aıtyp júrgennen áldeqaıda mol.

— Áı, nadan, aıtyp turǵan azǵyndyǵyń áldeqandaı bir derevnány ǵana emes, álemniń barlyq qalasyn jaılap alsyn meıli, bul jaıyndaǵy bylshylyń meni nege muqatýǵa tıis?

— Ashýlanatyn bolsańyz, aýzymdy japtym, — dedi Sancho. — Adal atqosshy retinde aıtýǵa mindetti nársemdi, adal malaı ataýlynyń bári qojaıynyna qulaqqaǵys etýge tıis jaıdy, aıtpaı-aq ta qoıdym.

— Aıtqyń kelse, aıta ber, — dedi Don Kıhot, — seniń sózińnen qorqyp-úrketin adam men emes, — qoryqsań sen qorqasyń, sebebi dárejeń sondaı adamsyń, al men qoryqpaımyn, sebebi turpatym múlde bólek janmyn.

— Qudaı saqtasyn, men tipten basqa nárse jaıynda aıtyp turmyn! — dep daýystap jiberdi Sancho. — Mıkomıkonskıı uly koróldiginiń korolevasymyn dep júrgen myna senoranyń, marqum sheshem qandaı koroleva bolsa munyń da sondaı adam ekeni men úshin — daý týdyrmaıtyn aqıqat, óıtkeni koroleva aramyzdaǵy bir jigitpen álsin-áli jáne ár nárseni bir syltaýratyp súıise bermes edi.

Bul sózdi estigen Doroteıanyń beti dý ete qaldy, — shyndyǵynda da, jubaıy don Fernando jurttyń kózin ala berip sezimine ábden tıesili syılyqtyń bir bólegin ala qoıý maqsatynda áldeneshe ret ony erninen ópken bolatyn, al Sancho ony kórip qoıyp, mundaı jeńiltektik osynshama uly koróldiktiń korolevasynan góri qushaqqumar bıkeshterge ǵana laıyqty nárse dep uıǵarǵan-dy, mine sondyqtan da Doroteıa Sanchoǵa qarsy daý aıtarlyqtaı dáneńe tappaǵan, qıapatsyz sózin de bólip jibere almaǵan, al anaý bolsa bul kezde sózin ármen jalǵap jatty:

— Muny aıtyp turǵan sebebim mynaý, senor: ekeýimiz jer-dúnıeni sharlap jol kezemiz, sonshama mazasyz túnder men odan da mazasyz kúnderdi bastan ótkeremiz, sóıtken barlyq eńbegimizdiń jemisin oıda joqta osy arada, jolaýshylar beketinde, myna qyzdyń qytyǵyn tapqan jigit jınap alady, ol qalaı? Endeshe, Rosınantty da, esekti de, jorǵany da ertteýge asyǵyp nem bar, odan da osynda tyrp etpeı otyrǵan jaqsy: jezókshege oınaǵan raqat, al bizge toılaǵan raqat, degen bar emes pe.

Qudaı basqa bermesin, atqosshysynyń sóleket sózi ashýyn keltirgen Don Kıhot jarylyp kete jazdady! Qatty ashynǵany sonsha, boıyn diril bılep, demigip, kózinen ot shashyrap, bylaı dep daýystap jiberdi:

— Beý, daraqy dıqan, kórgensiz, kisápir, nadan, tilin tistegen miskin, aýyzy las azǵyn, ósekshi jáne jalaqor! Meniń aldymda, sondaı-aq myna aıtýly hanymdardyń aldynda mynadaı sózdi aıtýǵa qalaı dátiń barady seniń, sondaı-aq, osyndaı arsyz da anaıy oılardy myna mılaý basyńa qalaı myqtap ornyqtyrǵansyń sen? Joǵal, kózime kórinbe, jaratylystyń jeksuryny, ótiriktiń ordasy, jalǵandyqtyń jıyntyǵy, pasyqtyqtyń qoımasy, qaskóıliktiń uıytqysy, ósek-aıań taratýshy, koról tuqymynan shyqqandarǵa eshqandaı qurmet kórsetpeıtin mundar! Joǵal, ashý ústinde ákeńdi tanytqanymdy qalamasań, kózime kórinýshi bolma!

Yzadan ishi qyj-qyj qaınaǵan ol qabaǵyn qars túıip aldy, beti dolyryp sala berdi, kózi oınaqshyp ketti, aqyr sońynda oń aıaǵymen jerdi bar kúshpen bir tepti. Osyndaı sózderdi estigen, osyndaı ashýly minezdi kórgen Sanchonyń záresi zár túbine ketip qoryqqany sonsha, eger qarsy aldynan jer qaq aırylyp, ózi sonyń jaryǵyna túsip ketse, buǵan ol tek qýanbasa renjimegen bolar edi, sondyqtan senoryna jedel jon arqasyn berip, jan shydatpas ashýynan dereý bas saýǵalaǵandy jón kórdi. Alaıda, Don Kıhottyń minezi ózine tańsyq bolýdan qalǵan, tapqyr Doroteıa ony sabasyna túsirýdi kózdep, bylaı dedi:

— Senor, Qaıǵyly Beıne Rysary, ádepsizdiń áńgimesin aıtqany úshin aqpeıil atqosshyńyzǵa renjimeı-aq qoıyńyz: kim biledi, bálkim, sóziniń jany bar shyǵar? Zerdeli adam ári shynaıy hrıstıan ekeni málim bolýy sebepti, onyń bireýge jala jabýy múmkin-aý dep kúmán keltirýdiń ózi beker, sondyqtan da shúbá-sezik ataýlynyń bárin bylaı serpip tastap, myna ózińizdiń, senor rysar, aıtýyńyzsha, bul qamal-saraıdaǵy oqıǵalardyń bári jadylaý men sıqyrlaý arqyly júzege asyp jatady dep jobalaıtyn bolsaq, onda deımin-aý, Sancho óz kózimmen kórdim dep sendirip turǵan, meniń ar-namysyma nuqsan keltiretin nárseniń bári jaı ánsheıin jyn-shaıtannyń aldap-arbaýy bop shyǵýy da múmkin ǵoı.

— Qudiretti qudaıdyń atymen ant etem, dál taptyńyz, joǵary mártebelim! — dep daýystap jiberdi Don Kıhot. — Kóz baılaý arqyly ǵana kórýge bolatyn nárseni myna kúnákar Sanchonyń kórýine áldebir saıtan septik jasaǵany kámil, bul beıbaqtyń adaldyǵy men betke aıtatyn týralyǵy ózime jaqsy málim, ol bireýge kúıe jaǵý degendi bilmeıtin jan.

— Durys aıtyp tursyz, — dedi don Fernando, — sondyqtan, senor Don Kıhot, osyndaı eles-kúlesterden esin birjola joǵaltyp almas buryn, oǵan keshirim jasańyz da, sicut erat in principio⁴¹ qanatyńyzdyń astyna qaıta alyńyz.

Don Kıhot ony keshiretinin málim etken soń, sváshennık Sanchony shaqyryp keldi, asa bir múttaıym keıipte boı kórsetken anaý myrzasynyń aldyna kep tizerleı ketti de, qolyn berýin surady, myrzasy qolyn usynyp, atqosshysy ony súıgennen keıin, oǵan batasyn berip turyp:

— Sancho balam, bul qamal-saraıdaǵy oqıǵalar jadylaý jolymen ótip jatady dep san márte qaıtalap aıtqanymnyń shyndyq ekenine endi kóziń aqı-taqı jetken shyǵar, — dedi.

— Kórpege salyp qaqpaqyldaý ǵana bolmasa, qalǵanynyń bári solaı ekenin ózim de bilip júrmin, — dep qulaqqaǵys etti Sancho, — al endi qaqpaqyldaýdyń shynymen jáne ádettegi tásilmen jasalǵanyna esh kúmán joq.

— Olaı oılaýyń beker, — dedi Don Kıhot kelispeı, — sebebi, bul shynymen solaı bolsa, onda men sol kezde-aq nemese tap osy qazir-aq kegińdi alyp berer em, biraq ózińe kórsetilgen jábir úshin kek qaıtarýǵa bolatyn jandardy ótken jolǵydaı qazir de esh jerden keziktire almaı turmyn.

Jurttyń bári bul neǵylǵan qaqpaqyldaý ekenin bilgileri kelip qumartty, sol arada beketshi Sanchonyń áýede qalyqtaý oqıǵasyn egjeı-tegjeıli baıandap berdi, bul áńgime jurtty kúlkige batyrdy, eger senory bul naǵyz kóz baılaý dep taǵy da taǵy sendirip baqpasa, Sanchonyń uıattan kirerge jer tappaı qalary anyq edi, alaıda Sanchonyń da ańqaýlyǵynyń shegi bar-dy, sondyqtan ol qojaıyny oılaǵandaı jáne sendirip baqqandaı, basyn dýalap, oı-qıaly arqyly áreket etken elester emes, ózin kádimgi tiri adamdardyń qaqpaqyl jasaǵanyn eshtebir jalǵany joq shyndyq, talassyz aqıqat dep biletin.

Osynaý zıaly qaýymnyń beketten oryn tepkenine eki kún bolǵan, sóıtip aqyry jolaýshylar attanar ýaqytymyz boldy dep sheshken kezde don Fernando men Doroteıany Mıkomıkona korolevasynyń jerin azat etemiz degen jeleýmen Don Kıhotqa ilesip onyń selosyna barýdan bosatý jóninde uıǵarym jasaldy, óıtkeni sváshennık pen shashtaraz ony ózderi-aq alyp bara alatyndaryn, sóıtip ony sol jerde emdeýge kirisetinderin aıtqan. Sol úshin olar jandarynan ótip bara jatqan ógiz arbasy bar bireýmen sóılesken, anaý alyp barýǵa kelisken, biraq ony bul ekeýi bylaı aparatyn boldy: olar bir-birine aıqastyra shegelengen taıaqtardan Don Kıhot erkin syıyp otyra alatyn tor tárizdi qamashaý jasady; odan keıin don Ferando men serikteri, don Lýıstiń malaılary, jasaýyldar men beketshi barlyǵy sváshennıktiń oıǵa alǵanyn iske asyrý maqsatynda jáne sonyń ámirimen Don Kıhot ózderin tanyp qoımasy úshin betterine perde tutyp, tapqandaryna qaraı árkim árqalaı kıinip aldy. Sosyn bári aıaqtaryn ushynan basyp, anaý mazaly jaılardan damyl taýyp, demalyp jatqan bólmege baryp kirdi.

Bolashaq oqıǵalardan beıhabar rysar alańsyz uıqy soǵyp jatqan-dy, bular oǵan tarpa bas salyp, tyrp ete almaıtyndaı etip aıaq-qolyn baılap tastady, sóıtip uıqysynan shoshyp oıanǵan Don Kıhot qybyr etip qozǵala almaı, bar bolǵany tek jan-jaǵynan andaǵan albastydaı súdinderge ań-tań bolǵan ári abyrjyǵan qalypta alaqtap qaraı berdi; sóıtip, ne qılyny qıystyrýǵa sheber ári shyrqy buzylǵan oı-qıalynyń órisine sáıkes olardy jadylanǵan qamal-saraıdyń elesteri dep, qozǵala da, qorǵana da almaıtyndyǵy sebepti ózin jadylanǵan dep bajaılady, — bir sózben aıtqanda, bári osynaý áýreshilikti bastaǵan sváshennıktiń oılaǵanyndaı boldy da shyqty. Sol arada turǵandar arasyndaǵy aqyl-esi ornynda jáne óz keskin-kelbeti bar jalǵyz adam Sancho ǵana edi, ol da qojaıyny shaldyqqan aýrýǵa shaldyǵardyń az-aq aldynda júrgen kisi bolǵanymen, álem-jálem bop kıingen mynalardyń kim ekenin sol boıda-aq ańǵara qoıǵan, biraq lám dep aýyz ashpady, óıtkeni myrzasynyń tutqynǵa alynýynyń sońy nemen tynaryn áli jobalaı almaı turǵan, al myrzasy bolsa, myna qasiretiniń aqyrǵy shegi qandaı bolaryn tosyp ol da túk ún qatpaı tym-tyrys qalǵan-dy, al munyń aqyrǵy shegi mynadaı boldy: álgi tor bólmege ákelindi de, mynalar ony sonyń ishine otyrǵyzyp, taıaqtardy jaqsylap turyp shegelep tastady, ony bar kúshpen julqyǵanmen de julyp alý múmkin emes-ti.

Álem-jálem kıingender tordy ıyqtaryna saldy, biraq tap osy sátte, tordy alyp bólmeden shyǵyp bara jatqan kezderinde, jan shoshyrlyq jaman daýys estildi, mundaı jan shoshyrlyq daýysqa tek shashtaraz ǵana, — álgi esekke salatyn erdiń ıesi emes, basqa shashtaraz, — ıe bolatyn:

— Beý, Qaıǵyly Beıne Rysary! Ózińdi tutqynǵa aldy dep kúızelme, — júrek jutqan batyrlyǵyńnyń arqasynda bastan keship júrgen shytyrman oqıǵalaryń barynsha jyldam aıaqtalýy úshin osylaı isteý qajet boldy. Al, bul oqıǵalar lamanchalyq meıirimsiz arystan men tobosolyq momyn kógershin birge tura bastaǵannan keıin jáne olardyń moınyna nekeniń maqpal qamyty yqtıarly túrde kıgizilgennen keıin ǵana támamdalmaq, ómirde buryn bolyp kórmegen osynaý qosaqtan qansúrek tuqym dúnıege keledi, olar aıbyndy ákesiniń qanjardaı ótkir tyrnaǵyn mura etedi. Jáne bul oqıǵa qashyp bara jatqan nımfanyń sońyndaǵy qýǵynshy óziniń qarqyndy da mashyqty saparynda jarqyraǵan belgilerge eki márte oralyp soqqanǵa deıin oryn alady. Al, sen, beline semser baılaǵan, ıeginde bes tal qyly, tumsyǵynda ıis sezý qabileti bar atqosshylardyń ishindegi eń aqpeıil de aıtqanǵa kóngishi! Kezbe rysarlar qaýymynyń jan teń kelmes ókilin kóz aldyńda osylaı torǵa qamap áketip bara jatqanyna ókinbe de, qaıǵyrma da, — jaratýshy qudiret jar bolsa, kóp uzamaı-aq ulanǵaıyr bılik pen zor mansapqa ıe bolasyń, tipti ózińdi óziń tanymaı da qalasyń, ıaǵnı meıirban myrzańnyń bergen ýádesi aqyry iske asatyn bolady. Oǵan qosa, danagóı Bóserbaıdyń atymen ant ete otyryp, ózińe jalaqy tólenetindigine sendirgim keledi, oǵan áli-aq kóziń jetedi. Sóıtip, osynaý jaý júrek te jadylanǵan rysardyń sońynan qalmaı ere ber, óıtkeni ekeýiń baryp toqtaıtyn jerge deıin sonyń sońynan erip júrýge tıissiń. Maǵan budan basqa eshteńe aıtýǵa bolmaıtyndyqtan, saparlaryń sátti bolsyn demekpin, al ózimniń qaıda bara jatqanymdy ózim ǵana bilemin.

Osynaý kóripkeldik kóp sóziniń bas jaǵynda shashtaraz qatty daýystap sóılegen-di, keıin daýysyn báseńdete kelip aıaq jaǵyn baldaı tátti byldyrǵa aınaldyryp jibergeni sonsha, tipti buǵan sybaılastarynyń ózi de senip qala jazdady.

Shashtarazdyń boljamyn Don Kıhot unatyp qaldy, óıtkeni onyń mán-maǵynasyn birshama anyq uǵynǵan-dy, sóıtip budan ǵashyǵy Dýlsıneıa Tobosskaıamen zańdy nekege turatynyn, onyń qut toly qursaǵynyń jemisteri, ıaǵnı, óziniń uldary, Lamanchanyń dańqyn ǵasyrdan ǵasyrǵa asyratynyn kóńiline túıgen; osynyń bárin esh oılanbastan aqıqat shyndyqqa balaǵan ol sergek únmen bylaı dep sóılep ketti:

— Osynshalyqty teńdessiz izgilikke jetetinimdi boljaǵan jan, sen óziń kim bolsań da, senen jalynyp surarym, ózime oń kózben qarap júrgen sıqyrshyǵa maǵan jetkizgen asa qýanyshty ári tańǵalarlyq osy joramalyń oryndalǵansha myna ózimdi alyp bara jatqan abaqtyda ajal tabýyma jol bermeýi jóninde meniń atymnan ótinish aıtshy, óıtkeni bul joramalyń júzege assa tar qapastyń azabyn — baqyt, aıaq-qolymdy buǵaýlaǵan shynjyrdy — jan raqaty sanar edim, al ózimdi ákep laqtyrǵan túrme edeni maǵan qý taqyrǵa aınalǵan aıqas alańy emes, mamyq kórpe, lázzatqa bóleıtin jar tósegi sekildi kóriner edi. Al, endi atqosshym Sancho Pansanyń kóńilin aýlap aıtqan sózderińe kelsek, adal da aqpeıil adam bolǵandyqtan onyń qýanyshta da, qaıǵyda da meni tastap ketpeıtinine kámil senem. Eger onyń da joly bolmaı, meniń de isim ońǵarylmaı oǵan bir araldy, nemese soǵan jeteqabyl basqa birdeńeni tartý ete almasam, onda, qaıtken kúnde de, ol áıteýir, jalaqysyn alatyn bolady, óıtkeni qazirdiń ózinde-aq daıyn turǵan ósıetimde, — árıne, onyń meılinshe kóp ári mańyzdy qyzmetin baǵalaý turǵysynan emes, jalǵyz tek qolda bar dúnıe-múlkim turǵysynan ǵana, — oǵan ne tıesili bolatynyn kórsetip te qoıǵam.

Sancho Pansa aıryqsha qurmet bildire eńkeıip, onyń eki qolyn birdeı súıip-súıip aldy, al ony bir qolynan ǵana súıýdiń esh múmkindigi joq-ty, sebebi qoldary birge baılaýly turǵan.

Odan soń elester tordy ıyqtaryna salyp aldy da, ógiz arbaǵa aparyp ornalastyrdy.

HLÚİİ taraý

Don Kıhottyń qalaısha qyzyqty túrde jadylanǵany jaıynda, sondaı-aq este qalarlyq basqa da oqıǵalar jóninde

Ózin torǵa qamap, tordy arbaǵa ákep tıegenderin kórgen Don Kıhot bylaı dedi:

— Kezbe rysarlar jaıynda ne túrli ǵajap hıkaıa oqyǵan edim, alaıda jadylanǵan rysarlardy myna jalqaý da jaıbasar janýarlardyń sylbyr aıańyndaı júrispen bir jaqqa áketkenderin eshqashan oqyǵan da joqpyn, kórgen de, estigen de emespin. Ádette rysarlardy adam tańǵalarlyq jyldamdyqpen surǵylt nemese qara bultqa qymtap áýemen alyp ushady, otqa oranǵan eki aıaqty arbamen, gıppogrıfpen nemese basqa da sondaı haıýanmen áketedi, al endi ógiz arbamen áketti degen múldem aqylǵa qonbaıdy-aq! Biraq, buǵan tańdanýdyń da reti joq, bizdiń zamannyń rysarlyǵy men sıqyrshylyǵy baǵzydan qalǵan jolmen emes, basqa jolmen ketkeni anyq. Bálkim, tipti meniń ózim jańa zamannyń rysary, ıaǵnı áldeqashan umyt bolǵan kásipti — shytyrman oqıǵa izdeıtin rysarlyqty qaıta tiriltken dúnıedegi tuńǵysh rysar bolýym sebepti, sıqyrshylyqtyń jańa túrleri men jadylanǵandardy alyp qashýdyń jańa tásilderi paıda bolýy da múmkin ǵoı. Buǵan sen qalaı qaraısyń, Sancho balam?

— Oǵan qalaı qaraıtynymdy ózim de bilmeımin, — dep jaýap qatty Sancho, — sebebi kezbelik jaıly jazbalardy ózińiz sekildi kóp oqyǵan joqpyn ǵoı, taqsyr. Solaı bola turǵanymen, osy mańaıdy kezip júrgen elesterdiń áste de taqýa bireýler emestigine ant berýge barmyn.

— Taqýa deımisiń? O ne degeniń seniń! — dep aıqaılap jiberdi Don Kıhot. — Qaıdaǵy taqýalyq, bular degen aramza oıyn iske asyryp, meni osyndaı jaǵdaıǵa jetkizý úshin adam sekildi aldamshy keıipke engen naǵyz ybylystar ǵoı. Buǵan kózińdi jetkizgiń kelse, qolyńdy tıgizip, sıpalap kór, deneleriniń aýadan turatynyn, alystan ǵana dene sekildi kórinis beretinin sonda óziń de bilesiń.

— Qudaı aqy, senor, olardyń denesine qolymdy tıgizip te kórdim, — dep málim etti Sancho. — Osy arada tynym tappaı júrgen áne bir shaıtannyń denesi jup-jumyr, oǵan qosa, onyń shaıtandarǵa tán emes taǵy bir ereksheligi bar: shaıtandar kúkirt sasyp jáne basqa da júrek aınytarlyq jaman ıis taratyp júredi deýshi edi ǵoı, al mynanyń ústinen sonadaıdan-aq ambra ańqıdy.

Sancho muny aıtqanda, Fernandony megzegen: aqsúıek áýletten shyqqan senor bolǵandyqtan, shamasy, odan osyndaı bir unamdy ıis kelip tursa kerek.

— Buǵan tańyrqamaı-aq qoı, dostym Sancho, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot. — Shaıtandardyń shamadan tys taqys keletini esińde bolsyn: olar júrek aınytatyn jaman ıis taratady, biraq óz boıynan eshqandaı ıis bólmeıdi, óıtkeni olar — jyn-jybyrlar, al eger ıis shyǵara qalsa, jaǵymdy ıis shyǵarmaıdy, qolqany qabatyn sasyq ıis múńkitedi. Munyń sebebi, olar qashan da tozaqtyń topanyna toǵytylyp júredi jáne azap-aqıretterine jeńildik alýdan ada-kúde qol úzgen, al jaqsy ıistiń jandy jaı taptyryp, raqatqa bóleıtini belgili, sondyqtan bular eshqashan jaqsy ıis shyǵara almaıdy. Al, eger óziń aıtqan jyn-jybyr ambra ıisin taratyp tursa, onda ne seniń aldanyp qalǵanyń, ne shaıtan ekenin bilip qoımaýyń úshin onyń seni aldap jibergeni.

Myrzasy men malaıynyń arasyndaǵy áńgimeniń sıqy osyndaı edi; al don Fernando men Kardeno bolsa, oıǵa alǵan isteriniń syryn Sancho aıaǵyna deıin ańǵaryp qoımasy úshin, — ol biraz jaıdy jobalap ta qalǵan-dy, — tezirek júrip ketkendi jón kórdi, sol úshin beketshini ońashaǵa shaqyryp, Rosınant pen Sanchonyń esegin ertteýge ámir etti, anaý muny asa bir ábjildikpen oryndady. Sol aralyqta sváshennık jasaýyldarmen sóılesip úlgergen, olar Don Kıhotty barar jerine deıin shyǵaryp salýǵa kelisti, bul úshin olarǵa qansha táýlik jol júrgenderine qaraı aqy tólenetin boldy. Kardeno Rosınant eriniń qasyna bergi jaǵynan qalqandy, arǵy jaǵynan saqal qyratyn legendi ilip, ym-ısharat arqyly Sanchoǵa esegine qonyp, Rosınantty jetekke alýdy, al mýshket asynǵan eki jasaýylǵa: biri — oń jaǵynan, ekinshisi — sol jaǵynan arbamen qaptaldasa júrip otyrýdy buıyrdy. Alaıda, arba ornynan qozǵalmas buryn beketshiniń jubaıy, onyń qyzy jáne Marıtornes úsheýi quddy bir Don Kıhottyń basyna túsken baqytsyzdyqqa qatty qaıǵyrǵan jandardaı keıip tanytyp, onymen qoshtasýǵa keldi. Don Kıhot bolsa, olarǵa bylaı dedi:

— Jylamańyzdar, meıirban senoralarym, — mundaı qystalań jaılar ózim tańdaǵan salada qareket jasap júrgender úshin úırenshikti nárse, eger osyndaı teperishke tap bolmasam, onda ózimdi aıbyndy kezbe rysar qataryna qospaǵan bolar em, óıtkeni kópshilikke tanylmaǵan jáne erekshe isterimen aty shyqpaǵan rysarlar mundaı shytyrman oqıǵalardy eshqashan bastan keshpeıdi, sol sebepti olar eshkimniń esinde qalmaıdy, al aıbyndy rysarlardyń jóni bir basqa, óıtkeni patshalar men rysarlardyń kópshiligi bulardyń izgi qasıetteri men júrek jutqan batyrlyǵyn kóre almaıdy, sóıtip túrli zymıan aıla-sharǵy arqyly olardyń kózin qurtýǵa tyrysady. Alaıda, izgilik qýatynyń sarqylmas moldyǵy sonsha, alǵash oılap taýyp iske asyrǵan Zoroastrdyń kúlli qara nıet sıqyrshylyǵyna qasaqana, qandaı ótkelekten de qınalmaı ótip, jer betine kúndeı kúlip shýaq shashyp turatyn bolady. Eger ózderińizge áldenendeı bir jábir jasasam, — ondaı jábirdi, álbette, erkimnen tys túrde jasaǵan shyǵarmyn, óıtkeni eshkimdi eshqashan ádeıi de arnaıy jábirlep kórgen emespin, — keshire kórińizder meni, súıkimdi hanymdar, sonsoń ózimdi beımálim aramza sıqyrshy ákep qamap tastaǵan myna qapastan qutqarýyn surap qudaıǵa qulshylyq etińizder. Eger erkindikke shyǵa qalsam, ózime osynaý qamal-saraıda jasalǵan jaqsylyqtar máńgi baqı esimde júretin bolady, sóıtip ózderińizge osyǵan laıyq qurmet-qoshemet, syı-syıapat kórsetetin bolam.

Don Kıhot qamal-saraıda turatyn áıeldermen áńgime-dúken quryp jatqan kezde, sváshennık pen shashtaraz don Fernandomen jáne onyń serikterimen, kapıtanmen jáne onyń aǵasymen, sondaı-aq taǵdyryna dán rıza barlyq hanymmen, sonyń ishinde ásirese Lýsındamen jáne Doroteıamen qoshtasty. Bári bir-birimen qushaqtasyp, habar alysyp turýǵa ýáde etisti, al don Fernando sváshennıkke hatty ózine qaıda jazýǵa bolatynyn habarlap, Don Kıhottyń keıingi taǵdyry jaıynda habarlaýyn ótindi, bul ózin óte qyzyqtyratynyna sendirdi, sondaı-aq, óz tarapynan, sváshennıkke qyzyqty kórinýi múmkin jaılar týraly: óziniń úılený toıy, Zoraıdany shoqyndyrý, don Lýıstiń taǵdyry jáne Lýsındanyń ata-anasynyń úıine qaıtyp oralýy jaıynda egjeı-tegjeıli habarlaıtynyn aıtty. Sváshennık onyń ótinishin buljytpaı oryndaýǵa ýáde etti. Bári de qaıtadan qushaqtasyp, qaıtadan úıip-tógip ýáde beristi. Sol arada beketshi sváshennıkke kelip, oǵan áldenendeı bir qaǵazdardy tabys etip turyp, bulardy Párýaısyz áýestik jaıyndaǵy hıkaıat jatqan sandyqsha astarynan taýyp alǵanyn habarlady, ıesi aqyry tóbe kórsetpegendikten, muny sváshennıktiń alýyna bolatynyn aıtty, óıtkeni ózim báribir oqı almaımyn, sondyqtan munyń maǵan qajeti joq, dedi. Sváshennık alǵys jaýdyryp, sol boıda-aq qoljazbany ashyp jiberip: Rınkoneta men Kortadılo jaıyndaǵy hıkaıat degen taqyrybyn oqyp shyqty, osyǵan qarap shamalaǵanda munda taǵy bir hıkaıattyń bary anyq boldy; sóıtip, Párýaısyz áýestik sekildi bul da birshama táýir dúnıe bop shyǵar, óıtkeni, aıqyn ańǵarylyp turǵanyndaı, ekeýiniń de avtory bir adam eken dep túıgen ol, ońtaıy kelgen boıda-aq oqyp shyqpaq bop qoljazbany qorjynyna salyp qoıdy.

Odan soń shashtaraz dosy ekeýi atqa qondy da, arbanyń artynan erdi — ekeýiniń de betinde perde bar-dy, óıtkeni Don Kıhot ózderin tanyp qoımasyn degen. Sherý mynadaı tártippen qozǵalyp kele jatty: eń alda — ıesi aıdap kele jatqan ógiz arba; onyń qos qaptalynda — álginde aıtylǵandaı, mýshket asynǵan jasaýyldar; arbanyń sońynda — esegine minip, Rosınantty jetekke alǵan Sancho, al eń artynda — álginde baıan etilgendeı, betperde kıgen, pań da mańǵaz poshymǵa engen, qashyrlarynyń alǵyr aıańyn ógizderdiń sylbyr júrisinen ozdyrmaýǵa tyrysyp tizgin tartyp, sváshennık pen shashtaraz kele jatty. Al, tordyń ishinde aıaǵyn sozyp jiberip, torǵa arqasyn súıep, qoly baılaýly Don Kıhot otyrdy, jýas-qońyr, momaqan túrine qarap, ony tiri adam emes, beıne bir tastan qashap jasalǵan músin be dep qalýǵa bolatyndaı-aq edi. Osylaısha ún-túnsiz, jaı basyp alǵa jyljyǵan olar eki mıldeı jerdi artta qaldyrǵannan keıin bir jasyl alqapqa jaqyndady, bul ara arbakeshke demalýǵa jáne ógizderin ottatyp alýǵa óte ońtaıly kóringen-di, biraq sváshennıkpen keńesip alǵan shashtaraz taǵy da shamaly júre túskenderi durys ekenin, óıtkeni áýdem jerden kórinip turǵan jotanyń arǵy jaǵynda shalǵyny budan da qalyń, arbakesh toqtaýǵa nıet etken myna aradan áldeqaıda táýir shabyndyq baryn biletinin aıtty. Shashtarazdyń pikiri ústem bolyp, saıahatshylar júrisin jalǵady.

Alaıda, osy mezgilde artyna burylyp qaraǵan sváshennık jaqsy kıinip, jaqsy jaraqtanǵan alty-jeti salt attynyń salyp uryp jetip qalǵanyn kórdi, uzamaı bular jolaýshylarymyzdy qýyp ta jetti, óıtkeni qamsyz-muńsyz, jaı basyp jalpaq alǵan ógizderdiń aıańy men bir minse kanonıkter ǵana minetin qashyrlardyń júrisin, árıne, salystyrýǵa bolmaıtyn jáne olar, shamasy, osy aradan bir mıldeı ǵana jerden boı kórsetip turǵan beketke tús áletine deıin baryp jaıǵasýdy kózdep kele jatsa kerek. Qatarlasqannan keıin júrdekter jaıbasarlarmen iltıpatty túrde bas ıip amandasty, al, keıin belgili bolǵanyndaı, toledolyq kanonık ári osy toptyń basshysy bop shyqqan bireýi, arbany, jasaýyldardy, Sanchony, Rosınantty, sváshennık pen shashtarazdy, aqyr aıaǵynda, tutqynǵa alynyp, torǵa qamalǵan Don Kıhotty, belgili bir tártippen qozǵalyp kele jatqan búkil myna sherýdi kózben sholyp ótkennen keıin, nelikten bul adamdy osylaı alyp kele jatqandaryn suramaı qala almady, sonymen birge, jasaýyldardyń dáreje belgilerin baıqap qalǵan ol bul adamnyń Qasıetti aǵaıyndyq aınalysýǵa tıisti áldenendeı bir qanquıly qaraqshy, jalpy, áldenendeı bir qylmysker ekenin jaqsy túsinip turǵanyn da aıtty. Ózine osyndaı suraq qoıylǵan jasaýyl oǵan:

— Senor! Nege bulaı alyp kele jatqanymyzdy myna kavaleronyń ózi aıtsyn, biz eshteńe bilmeımiz, — dep jaýap qatty.

Áńgime ózi jaıynda bolyp jatqanyn estigen Don Kıhot:

— Bul myrzalar kezbe rysarlyq degenniń ne ekeninen maǵlumdar ma eken ózderi? Maǵlumdar bolsa, basymdaǵy taqsiretim jaıynda baıandap bereıin, eger olaı bolmasa, aýzymdy bosqa aýyrtpaı-aq qoıaıyn, — dedi.

Jolaýshylardyń Don Kıhotpen shúıirkelese bastaǵanyn kórgen sváshennık pen shashtaraz qýlyqtary ashylyp qalatyndaı bop jatsa, ony búrkemeleıtindeı túsinik bermek oımen attaryn tebinip, jaqynyraq kelip turdy.

Don Kıhottyń saýalyna kanonık bylaı dep jaýap qatty:

— Shynymdy aıtsam, balam, rysarlyq romandardy men Vılálpandonyń Sumulas⁴² oqýlyǵynan da jaqsyraq bilem, sondyqtan, másele osyǵan tirelip tursa, eshteńege alańdamaı, aıtqyńyz kelgenniń bárin aıta berýińizge bolady.

— Oǵan da shúkir, — dep jýası sóıledi Don Kıhot. — Endeshe, senor kavalero, meni jadylap, torǵa qamap tastaǵanyn bilip qoıyńyz, al buǵan sebep bolǵan nárse — jaýyz sıqyrshylardyń kóre almaýshylyǵy men zymıandyǵy, óıtkeni pák jandar izgilikti qanshalyqty qadir tutsa, kúnákarlar ony sonshalyqty jek kóredi. Men — kezbe rysarmyn, biraq esimderin Dańq bir ret te bolsa eske alyp, máńgilikke saqtaýǵa beıil bermegender qataryna jatpaımyn, men qyzǵanysh deıtinniń tap ózine, sondaı-aq kúlli Persıanyń kózbaılaýshylaryna, Indıanyń bramınderine hám Efıopıanyń gımnosofısterine qasaqana túrde jáne ádeıi, — keıingi urpaqtarǵa úlgi-ónege bolýy úshin, bolashaqtyń kezbe rysarlary soǵys isinde eń joǵary qurmetke qandaı jolmen jetýge bolatynyn bilýi úshin, — óz esimin máńgiliktiń hramyna jazyp qoıý baqyty buıyrǵandar qataryna jatamyn.

— Senor Lamanchalyq Don Kıhot shyndyqty aıtyp otyr, — dep jaýap qatty buǵan sváshennık. — Ol, shynymen-aq, jadylanǵan kúıde osy arbamen kele jatyr, biraq mundaı jaǵdaıǵa ol óz kúnási men kinási úshin emes, izgilikti sýqany súımeıtinder men jaqsy ataqty jaqtyrmaıtyndardyń zulymdyq áreketi saldarynan dýshar bop otyr. Bul, senor, Qaıǵyly Beıne Rysary bop tabylady, ol jaıynda, bálkim, bireý-mireýden estigen de shyǵarsyz, qyzǵanysh qanshalyqty qaralap baǵýǵa, mekerlik qanshalyqty jasyryp baǵýǵa tyrysqanymen onyń júrek jutqan erlikteri men uly isteri tozbaıtyn mys pen mújilmeıtin mármárda tańbalanatyn bolady.

Tutqynda otyrǵannyń da, erkindikte júrgenniń de qalaı-qalaı sóıleıtinderine qaıran bolǵan kanonık shoqyna jazdap shaq qaldy, — bunyń ne nárse ekenin ol túsine almady, buǵan serikteri de aıran-asyr boldy. Jurttyń ne aıtyp jatqanyn tyńdamaqqa jaqyndap kelip turǵan Sancho Pansa sol arada máseleniń aý-jaıyn meılinshe tolyq ashyp berý maqsatymen bylaı dedi:

— Áńgime bylaı, senorlar: unaı ma, unamaı ma, ony bilmeımin, biraq ózderińiz qanshalyqty jadylanǵan bolsańyzdar meniń myrzam Don Kıhot ta sonshalyqty jadylanǵan, — aqyl-esi sap-saý, basqalar sekildi ol da, kúni keshe, áli torǵa qamalmaǵan kezdegideı, tamaq ishedi jáne tabıǵı qajettigin óteıdi. Endeshe, onyń jadylanǵanyn maǵan nemen dáleldeı alasyzdar? Sebebi, jurttan estýimshe, jadylanǵandar tamaq ta ishpeıtin kórinedi, uıqtamaıtyn da, sóılemeıtin de kórinedi, al meniń myrzam, eger toqtatpaı sóılete berseń, bir ózi sottyń otyz qyzmetshisinen artyq sóılep beredi.

Odan soń ol sváshennıkke qarap sózin jalǵady:

— Ah, senor sváshennık, senor sváshennık! Apyraı, marhabatty myrzam-aı, meni ózińizdi tanymaıdy dep jáne myna jańa sıqyrshylyqtyń nendeı maqsatty kózdeıtinin túsinbeıdi dep qalaı ǵana oıladyńyz eken? Bilip qoıǵanyńyz artyq bolmas, betperde astyna qansha jasyrynsańyz da, báribir, ózińizdi tanyp turmyn, bilip qoıǵanyńyz artyq bolmas, aıla-sharǵylaryńyzdy qansha qymtasańyz da, báribir, túsinip turmyn. Bir sózben aıtqanda, qyzǵanysh patshalyq qurǵan jerde izgilikke oryn joq, jomarttyq pen sarańdyq eshqashan sıyspaıdy. Átteń! Eger siz, dindar ákeı, bóget jasamaǵanyńyzda myrzam ınfanta Mıkomıkonaǵa áldeqashan-aq úılengen bolar edi, al men kem degende graf ataǵyn alǵan bolar em, — oǵan Qaıǵyly Beınemniń qaıyrymdylyǵy, sondaı-aq kórsetken qyzmetimniń mańyzdylyǵy kepil! Jurttyń: Fortýna dońǵalaǵy dıirmen dońǵalaǵynan jyldamyraq qozǵalady jáne keshe bireý aspandap tursa búgin jer tabandap jatady, deıtin sóziniń jany bar ekenine kózim ábden jetip tur. Áıelim men balalarymdy qatty aıap turmyn, óıtkeni ákeleri úıine araldyń gýbernatory nemese áldenendeı bir koróldiktiń — qalaı edi álgi? — bóspe-koroli⁴³ bop oralady dep oılaýǵa tolyq qaqyly edi ǵoı olar, al onyń ornyna ol atshy bop oralmaq. Munyń bárin, senor sváshennık, ózińizge aıtyp turǵandaǵy jalǵyz ǵana maqsatym, sizge, joǵary mártebeli dindar ákeı, myrzama kórsetken jábir-japańyz úshin ókinish bildirip, raıdan qaıtýyńyz keregin eskertý ǵana, óıtpegen jaǵdaıda, baıqańyz, ony qamap tastaǵanyńyz úshin ana dúnıege barǵanda qudaı qatty renish bildirip júrmesin, tutqynǵa qamalǵan ýaqyty tekke ketip, osy ýaqyttyń ishinde birde bir izgi is tyndyrmaǵany úshin jáne eshkimge kómektespegeni úshin jazǵyryp júrmesin sizdi.

— Qalaı-qalaı saıraıdy mynaý! — dep shashtaraz sóılep ketti. — Baıqaımyn, Sancho, myrzań ekeýiń egiz qozy sekildisińder. Qudaı aqy, seni de anaǵan serik qyp torǵa birge otyrǵyzyp qoıý kerek-aý, onymen birge seniń de jadylanǵandar jaǵdaıynda bolǵanyń jón-aý degen oı kelip tur maǵan, óıtkeni onyń qyldý-syldýy men rysarshyldyǵy saǵan da juǵypty. Bergen ýádelerimen seni ol onsha bir ońdy maqsatta qyzyqtyrmaǵan, óziń arman etetin álgi aral da seni ońdy muratqa jetelep turǵan joq.

— Qyzyqtyrýǵa bolatyndaı men qyz emespin, — dep qarsylyq bildirdi Sancho, — meni áli eshkim qyzyqtyra alǵan joq, tipti koróldiń ózi de; jarly-jaqybaı bolǵanymmen shyn berilgen hrıstıanmyn jáne eshkimge eshteńe qaryz emespin. Aral jaıynda arman etetinim de ras, al basqa bireýler odan da nashar nárseni armandaıdy, bári de adamnyń ózine baılanysty, endeshe, men adam ekenmin, araldyń gýbernatory túgil papa da bola alam, al aral degenniń myrzam bireýin emes, myńyn jaýlap ala alady, tipti taratyp beretin adam da tabylmaı qalýy múmkin. Ne dep turǵanyńyz jaıynda oılanyp kórińiz, senor shashtaraz, bul sizge saqal qyrý emes, jurttyń bárin bir ólshemmen ólsheýge bolmaıdy. Muny aıtyp turǵan sebebim, bir-birimizdiń syrymyzdy jaqsy bilemiz, sondyqtan basymdy bosqa qatyrmańyz. Al, myrzamnyń jadylanǵanyna kelsek, qudaı aqıqatyn kórip tur, sondyqtan ázirshe úndemeı qoıa turaıyq, sebebi bul jaǵyn qozǵamaı-aq qoıǵan abzal.

Sanchonyń ashyq aýyzdyǵynan sváshennık ekeýiniń osynshalyqty muqıat túrde jasyryp júrgen jaılary ashylyp qala ma dep qoryqqan shashtaraz oǵan jaýap bermegendi jón kórdi; sváshennık te dál osy sebepten kanonıkke ózimen birge kishkene bylaıyraq shyǵýǵa ótinish bildirdi, — ony torda otyrǵan adamnyń qupıasy men basqa da biraz qyzyqty jaılarǵa qanyqtyrmaq oıy baryn aıtty. Kanonık kelisim berdi de, malaılarymen jáne sváshennıkpen birge ilgeri ozyńqyraǵannan keıin, Don Kıhottyń laýazymy, minez-qulqy, ómir salty men jarymestigi jaıynda sváshennıktiń aıtqan áńgimesine muqıat qulaq túrdi; anaý, sondaı-aq, onyń aqyldan adasýyna negiz bolǵan basty sebep jaıynda, torǵa qamalǵanǵa deıingi is-qylyqtary týrasynda qysqasha baıan etip, kanonıkke endi ony úıine alyp bara jatqanyn, sonda barǵannan keıin ony emdetýge kirisetinin habarlady. Don Kıhottyń bastan keshken hıkaıasyn estigen kanonık pen serikteri taǵy da tańyrqanys bildirdi; áńgimeni tyńdap alǵan kanonık bylaı dedi:

— Shynymdy aıtsam, senor sváshennık, rysarlyq roman deıtinderdiń memleket úshin meılinshe zıandy ekeninde esh kúmánim joq, erikkennen ári jalǵan áýesqoılyqtyń jetegine erip, baspa júzin kórgen romandardyń túgel derlik bastapqy bólikterin oqyp shyqqanymmen, birde bireýin aıaǵyna deıin oqýǵa ózimdi-ózim májbúr ete almadym, óıtkeni, óz oıymsha, olardyń bári de, jalpy alǵanda, bir qalyptan shyqqandaı, birinde bar nárse ekinshisinde júredi, ekinshisinen keziktirgenińdi úshinshisinen jolyqtyrasyń. Oǵan qosa, jazý-syzýdyń bul túri anaý álgi jandy raqatqa keneltýge qumbyl bolǵanymen, jón-joba kórsetýge quralaqan Mılet ertegileri deıtinderge, osynaý mán de, maǵyna da joq mysaldarǵa, jýyqtasady-aý degen oı keledi maǵan, bul rette apologtardyń bularǵa keriǵalań túrde ári jan raqatyn taptyratynyn, ári jón-joba kórsete alatynyn aıta ketý kerek. Eger mundaı romandardyń basty maqsaty janǵa raqat taptyrý bolsa, onda bul maqsattaryna jete qoıýy da neǵaıbyl, óıtkeni tóbe shashyńdy tik turǵyzatyn oǵashtyqtarǵa toly bop keledi. Al, shyndyǵynda, kóz aldymyzǵa kóldeneń tartylatyn nemese kóńilimizge oralatyn qubylystardan sán men symbat taýyp, solarǵa súısine qarap, súzile kóz tikken kezde ǵana jan lázzatqa keneledi, al usqynsyz ben qısynsyz ataýly eshqandaı raqat bere almaıdy. Endeshe, boıy munaradaı dáýdi, quddy bir ol bolpyldaq qamyrdan jasalǵandaı, on alty jastaǵy bozbalanyń semsermen belinen qaq bólip tastaıtyny aıtylatyn jáne avtordyń ózi, aıqasty sýretteı otyryp, dushpannyń áskerinde mıllıon sarbaz bolǵanyn habarlaıtyn, — árıne, olarǵa bas keıipker qarsy shyǵyp turǵandyqtan, qalasaq ta, qalamasaq ta, atalmysh rysar tek áleýetti bileginiń asqan zor qýaty arqyly ǵana jeńiske jetkenine senbeıtin amalymyz joq, — romanda nemese hıkaıatta qandaı sulýlyq, bólshekterdiń bútinmen, bútinniń bólshektermen qandaı úılesimi bolýy múmkin? Al, beıtanys kezbe rysarlardyń qushaǵyna oılanbastan qulaı ketetin korolevalarǵa, nemese bolashaq ımperator jubaılaryna ne deısiz? Rysarlar toly orasan úlken munara teńizde jelkenin jel kernegen kemedeı júzedi, Lombardıada túneıdi de, tańdy ındıalyq presvıter Ioannyń jerinde nemese tipti Ptolemeı de sýrettemegen, Marko Polo da kórmegen jerlerde qarsy alady deıtindi oqyǵannan jetilmeı qalǵan, jartykesh aqyl-sana ıesinen basqa kim jan raqatyn tabýy múmkin? Rysarlyq romandy jazǵyshtar ony ádeıi oıdan qurastyrylǵan dúnıe retinde jazady, sondyqtan qybyn taýyp, qısynyn keltirýi, shyndyqqa janasymdy bolýy úshin jan salýy shart emes degen daý aıtylýy da múmkin maǵan, — al men buǵan jaýap retinde: oıdan shyǵarylǵan dúnıe neǵurlym nanymdy bolsa, solǵurlym jaqsy bolatynyn, ómirde oryn alatyn nemese oryn alýy yqtımal jaǵdaılarǵa neǵurlym jaqyn bolsa, solǵurlym súıkimdi bolatynyn aıtar edim. Oıdan shyǵarylǵan oqıǵaǵa negizdelgen shyǵarmalar oqyrman jaqsy túsinetindeı dárejede bolýǵa tıis, bundaı dúnıelerdi jazǵanda aqylǵa syıymsyz jaılardy jaımalap, ósirip aıtatyn tustardy jýyp-shaıyp, oqyrman nazaryn bir sátke bosańsytpaýmen qatar, oqıǵa ony tańdandyratyndaı, qyzyqtyratyndaı, qaıran qaldyratyndaı jáne kóńilin aldandyratyndaı etip, tańyrqaý men súısiný sezimi bir-birine seriktesip otyratyndaı ǵyp jazý kerek. Biraq, mundaıǵa shyndyqqa sáıkestik pen tabıǵatqa elikteýden boıdy aýlaq salatyn jan eshqashan qol jetkize almaıdy, al shyn máninde shyǵarmanyń shynaıy týyndyǵa aınalýynyń kilti tap osy qasıetterinde ǵoı. Hıkaıanyń barlyq bólshegi birtutas deneni quraıtyn, ıaǵnı orta tusy bas jaǵymen úılesim taýyp turatyn, al aıaq jaǵy — bas jaǵymen jáne orta tusymen jymdasyp jatatyn bir de bir rysarlyq romandy keziktirgen emespin, — shyǵarmashy symbatty da sulý músin jasaýdyń ornyna, quddy bir qubyjyqty nemese kemtardy somdaýǵa nıet qylǵandaı, kileń qyryq jamaý bop keledi. Oǵan qosa, atalmysh romandarda sóz saptaý jaǵy da óte qarabaıyr, erlik ister aqylǵa syıymsyz, mahabbat nápsiqumarlyqqa ulasady, kishipeıildilik kelissiz, aıqas ábden yǵyr qylady, paıymdaýlar pátýasyz, saıahattar qur ánsheıin sergeldeń — qysqasy, ónege bolarlyq ónerge úsh qaınasa sorpasy qosylmaıdy, osy sebepti paıdasyz adamdarmen qabat bulardy da hrıstıandyq memleketten qýyp tastaǵan jón.

Sváshennık ony zor yqylaspen tyńdap, kanonıkti parasat-paıymy mol adam dep, al álgi aıtqandarynyń bárin aqıqat shyndyq dep tapty, sóıtken soń óziniń de osy pikirdi ustanatynyn, rysarlyq romandardy meılinshe jek kóretindikten Don Kıhottyń osyndaı esepsiz kóp kitabynyń bárin otqa jaqqanyn jarıa etti. Sol arada ol kanonıkke bul kitaptardy qalaı tekserýden ótkizgenin, qaısysyn otqa tastaǵanyn, qaısysyna keńpeıildik jasaǵanyn aıtyp berdi. Kanonık ishek-silesi qatyp kúlip aldy, sosyn álginde atap kórsetilgendeı kemshilikterimen qatar rysarlyq romandardyń bir utyqty qasıeti baryn, shyǵarma taqyrybynyń ózi-aq kemeline kelgen aqyl-parasatqa múmkindigin tolyq tanytýǵa qolaıly jaǵdaı jasaıtynyn aıtty; óıtkeni, mundaı shyǵarmalar oǵan qalamyn kósilte silteýge bolatyn keń baıtaq keńistik ashyp beredi, ıaǵnı, onyń: keme apattary men dúleı daýyldardy, aıqastar men shaıqastardy sıpattaýǵa; boıynan bar jaqsy qasıettiń bári tabylatyn: jaýdyń aıla-sharǵysyn aldyn-ala ańǵarý qajet bolǵanda — baıqampazdyq, sarbazdardy sendirý nemese kóndirý qajet bolǵanda — dilmarlyq, keńes bergende — kemeńgerlik, sheshim qabyldaǵanda — shapshańdyq, shabýylǵa shyqqandaǵy sekildi qorǵanysta da — ójettik tanytatyn aıbyndy qolbasshyny beıneleýge; birde qaıǵyly da qasiretti jaılardy, endi birde kútpegen jerden bolǵan qýanyshty oqıǵalardy tilge tıek etýine, birde izgi qasıetter ıesi bop tabylatyn, aqyldy da ańǵarympaz, asqan sulý hanymdy, endi birde er júrek te sypaıy hrıstıan-rysardy, birde ar-uıattan ada, ádepsiz bóspeni, endi birde aıbatty da ınabatty patshany sıpattaýǵa; vasaldardyń izettiligi men adaldyǵyn, senorlardyń aıbary men aqpeıilin jerine jetkize sýretteýge barlyq múmkindigi bar. Shyǵarmashy óziniń astrologıany biletinin de, keremet jaqsy kosmograf ekenin de, mýzykant ekenin de, memlekettik isterdiń jaıyn jaqsy meńgergenin de kórsetýge quqyly, eger kóńili soqsa jyn-shaıtan járdemimen jadylaý jaıyn zerdelegenin de ańǵartyp ótýine bir syltaý tabylmaı qalmaıdy. Ol Odısseıdiń oralymdylyǵyn, Eneıdiń dindarlyǵyn, Ahılldiń júrektiligin, Gektordyń baqytsyzdyǵyn, Sınonnyń satqyndyǵyn, Evrıaldyń dostyqqa adaldyǵyn, Aleksandr Makedonskııdiń jomarttyǵyn, Sezardyń aıbattylyǵyn, Traıannyń meıirimdiligi men shynshyldyǵyn, Zopırdiń turaqtylyǵyn, Katonnyń kemeńgerligin — qysqasy, esimi málim erlerdi kemeline keltirip, dańqyn asyrǵan qasıetterdiń barlyǵyn da beıneleýge erikti, sondaı-aq osy qasıetterdiń bárin bir keıipkeriniń basyna úıip-tógýge de, bolmasa birnesheýine bólip berýge de yqtıarly. Al, eger osyǵan sóz saptaý kórkemdigi men shyndyqqa meılinshe jaqyn bolýdy kózdegen oı-qıal ómirsheńdigi qosylsa, onda onyń túrli tústi jáne táýir jipterden toqylǵan kezdeme ázirlep shyǵaratynynda sóz joq jáne ábden daıar bolǵan kezinde munyń kórkem de kelisti dúnıe dep tanylaryna da daý joq, mine, osylaısha ol shyǵarmashylyqtyń eń uly maqsatyna qol jetkizbek, anyǵyraq aıtqanda, álginde qulaqqaǵys etilgendeı, bir mezgilde ári jón-joba kórsetpek, ári janǵa raqat taptyrmaq. Taǵy bir aıtpaǵym, rysarlyq romandaǵy baıandaý tásiliniń erkindigi avtordyń epık, lırık, tragık jáne komık retinde kórinýine, sondaı-aq asa súıkimdi de tartymdy eki ǵylymnyń: poezıa men rıtorıkanyń barlyq beıneleý quralyn paıdalanýyna múmkindik beredi, — sebebi epıkalyq shyǵarmalardy prozada qalaı jazýǵa bolsa, jyr joldary arqyly da solaı týyndatýǵa bolatyny belgili ǵoı.

HLÚİİİ taraý

Bul taraýda kanonık rysarlyq romandar jaıyndaǵy, sondaı-aq ózin tolǵandyryp júrgen basqa da nárseler jónindegi oı-pikirlerin odan ári jalǵastyrady

— Taýyp aıttyńyz, senor kanonık, — dedi sváshennık, — rysarlyq romandar avtorlarynyń arnaıy aıyptaýǵa laıyq bolatyny — olar aqyl-parasat ólshemderimen eseptesip jatpaıdy jáne óner qaǵıdalaryna qulaq aspaıdy, al eger osylardy basshylyqqa alsa, onda grek jáne latyn poezıalarynyń qos alyby óleń jazýda qandaı zor dańqqa ıe bolsa, olar da prozada sondaı dańqqa bólener edi.

— Óz basym, áıteýir, álginde aıtyp ótken erejelerdi qatań saqtaı otyryp rysarlyq roman jazýǵa qulshynǵam, — dep málim etti kanonık, — jáne, jasyratyny joq, júz paraqtan astam jazyp ta tastaǵam. Sosyn óz eńbegimdi ózimniń qalaı baǵalaıtynyma kózimdi jetkize túsý úshin ony osyndaı dúnıelerdi aıryqsha unatatyndarǵa oqyp berdim, olardyń arasynda bilimdi ári aqyldy jandar da, sondaı-aq baldyr-batpaq birdeńeni tyńdaǵanǵa máz nadandar da boldy, biraq solardyń bári túgel maqtap shyqty. Sóıte turǵanymen, jalǵastyrǵandy jón kórmedim: birinshiden, buǵan dinı dárejem jol bermeıdi dep túıdim; al, ekinshiden, dúnıede aqyldy jandardan góri aqymaqtardyń kóp ekenine kózim jetti. Árıne, keshsheler nópiriniń mysqyldy kúlkisinen saýsaqpen sanarlyq bilimpazdardyń maqtaýy áldeqaıda artyq bolǵanymen, tek osyndaı kitaptardy ǵana oqıtyn qara tobyrdyń dalbasa lebiz-pikirleriniń quly bop qalǵym kelmeıdi. Ras, tek qazirgi kezde qoıylyp jatqan komedıalar ózime oı salǵannan keıin ǵana romanǵa birjola sýyp, ony jalǵastyrý jaıyndaǵy nıetimnen úzildi-kesildi bas tarttym. “Oıdan shyǵarylǵan jaılarǵa, sondaı-aq tarıhı oqıǵalarǵa negizdelgen qazirgi zamanǵy komedıalardyń, — dedim ózime ózim, — barlyǵy da, barlyǵy demesek te, áıteýir, basym kópshiligi, túkke alǵysyz byljyraq, qyryq jamaý qoıyrtpaq, solaı bola turǵanymen qara tobyr ony qýana-qýana kórip jatyr, unatyp jatyr jáne jaqsy dúnıe dep maqtap jatyr, al shyn máninde olar ondaı baǵaǵa múldem tatymaıtyn nárseler; bulardy jazǵan avtorlar men sahnalaǵan akterler mundaı dúnıelerdiń basqasha bolýy esh múmkin emes, óıtkeni qara tobyr bulardy tap osyndaı kúıinde ǵana unatady, al endi ana óner zańy talap etetindeı ishki baılanysy berik, oqıǵalary órbip otyratyn týyndylar eki-úsh bilimdardy ǵana máz-maıram qylady, qalǵan jurttyń bárine olardyń sheberligi — dalaǵa atqan oqpen birdeı, avtorlar men akterler úshin kópshilik qaltasynan túsetin nápaqa azyn-aýlaq adamnyń pikirinen áldeqaıda qadirli degendi aıtady, olaı bolsa, meniń romanym da dál osyndaı ahýalǵa tap bolarynda kúmán joq: atalǵan erejelerden alshaq ketpeý úshin tún balasy tynym tappaı ter tókpekpin, aqyr aıaǵynda álgi tikken kıimine astardy óz esebinen salatyn, biraq aqysyna eshteńe almaıtyn tiginshiniń kebin kımekpin. Al, endi teris túsinikte júrgenderin, shatty-butty birdeńelerdi emes, ónerdiń barlyq qaǵıdalaryn saqtaı otyryp jazylǵan komedıalardy sahnalaıtyn bolsa kórermenderdi de kóbirek tartatyndaryn, ataq-abyroılarynyń da joǵary bolatynyn aıtyp akterlerdi jalyqpaı úgittep te baqqan ediń ǵoı, biraq olardyń óz pikirlerine den qoıyp alǵandary sonsha, bylq eter bolmady, sondyqtan qandaı da bir dáleldeme de, soqyrǵa taıaq ustatqandaı aqıqat ta olardy oıynan aınyta almaq emes”. Bir joly ózimniń osyndaı bir qıtabanǵa: “Budan biraz jyl buryn Ispanıada bir ataqty jazýshymyzdyń úsh tragedıasy qoıylǵany, bular barlyq kórermendi túgel: oqymaı qalǵany men oqyǵanyn da, joǵarǵy qaýymǵa jatatyny men qara tobyr sanalatynyn da, bárin de yrza qylyp, aıryqsha shattyq pen qýanyshqa bólegeni, sóıtip osy úsh tragedıanyń ózi ǵana akterlerge keıinnen qoıylǵan, táýir degen otyz komedıadan kóp túsim keltirgeni esińizde me?” degenim bar-dy. “Shamasy, siz Izabellany, Fılıdany jáne Aleksandrany megzep otyrsyz-aý?” dedi teatrdyń dırektory. “Dál taptyńyz, — dedim men. — Baıqaǵan bolsańyz, atalmysh týyndylarda óner erejeleri muqıat saqtalǵan edi ǵoı, alaıda bul olardyń álgindeı abyroıǵa jetýine jáne barsha jurtqa unaýyna bóget jasaǵan joq. Endeshe, bos yrjaqaıǵa qumar sanalatyn kórermen qaýym emes, oǵan basqadaı birdeńe kórsete almaı júrgender kináli. Óıtkeni, oqyp-toqyǵany mol aqyndardyń qalamynan shyqqan, jazǵan adamdar men qoıǵan adamdarǵa aıtarlyqtaı abyroı-ataq pen tabys ákelgen Jazalanǵan qaıyrymsyzdyq, Nýmansıa, Saýdager mahabbaty, Kórgendi kúndes jáne jekelegen basqa da komedıalardy túkke alǵysyz dep aıtýǵa bolmaıdy ǵoı”. Men onymen osy tóńirekte taǵy biraz sóılestim, biraq, anaý azdy-kem yńǵaısyzdanǵandaı túr bildirgenimen dáleldemelerime qanaǵattana qoımady jáne óz uǵymynan da qol úzbedi, sóıtip jańsaq pikirin ustanyp qala bardy.

— Senor kanonık! Rysarlyq romandardy qanshalyqty unatpasam, qazirgi komedıalardy da kópten sonshalyqty jaqtyrmaýshy em, ózińiz osyǵan sebepker bolǵan nárselerdi tilge tıek ettińiz, — dedi buǵan jaýap retinde sváshennık. — Óıtkeni, Týllıı aıtqandaı, komedıa adam ómiriniń aınasy, adamgershilik ónegesi, aqıqattyń aıǵaq-nyshany bolýǵa tıis, al qazirgi komedıalar, shyntýaıtyna kelgende, párýaısyzdyq aınasy, aqylsyzdyq ónegesi, azǵyndyqtyń aıǵaq-nyshany bolyp otyr. Aıtalyq, alǵashqy aktiniń alǵashqy kórinisinde jórgekte jatqan balanyń, ekinshi kóriniste saqal-murt qoıǵan saqaıǵan erkek bop shyǵa kelýinen asqan aqylǵa syıymsyzdyq bolar ma? Qartty — qaharman, jigitti — qoıanjúrek, malaıdy — sheshen, pajdy — kemeńger, koróldy — jumysker, prınsessany — ydys-aıaq jýýshy etip beıneleýden asqan ersilik bar ma? Al, kórsetilip jatqan oqıǵalar ótken nemese ótýi múmkin ýaqyt aıasy jaıynda sóz etýdiń ózi áýreshilik. Men bir komedıany kórgem, onyń birinshi perdesinde oqıǵa Evropada, ekinshisinde — Azıada, al úshinshisinde — Afrıkada ótedi, eger álginiń tórt perdesi bolǵan bolsa, onda tórtinshisindegi oqıǵa Amerıkada óter edi, sóıtip dúnıeniń tórt buryshy túgel qamtylar edi. Eger jaratylysty úlgi tutýdy komedıanyń túp qazyǵy dep bilsek, onda oqıǵasy Pıpın men Uly Karl zamanynda ótip jatqan komedıanyń basty keıipkeri ımperator Iraklııdiń, Gotfrıd Býlonskııge uqsap, Ierýsalımge kres joryǵyn jasap, haqtaǵalanyń tabytyn jaýlap alǵanynan tipti eń qarabaıyr degen talǵam ıesiniń ózi qandaı lázzat almaq — óıtkeni, atalmysh bıleýshiler ǵumyr keshken kezeńder arasynda áldeneshe ǵasyr jatyr emes pe? Eger komedıa oıdan shyǵarylǵan jaılarǵa negizdeletin bolsa, endeshe oǵan tarıhı oqıǵalardy, onyń ústine ártúrli kezeńde ótetin jáne árqıly tulǵalar qatysatyn, onymen de qoımaı, shyndyqqa múldem janaspaıtyn, kerisinshe, eshqandaı keshirim jasaýǵa bolmaıtyn qatelikter aralasqan oqıǵalardy ortaqtastyrýdyń qajeti ne? Bárinen de jamany, osynyń bárin sheberliktiń asqar shyńy, budan artyqty armandaý — qustyń sútin ańsaýmen para-par dep baǵalaıtyn nadandardyń tabylyp otyrǵany. Al, dinı taqyryptaǵy komedıalar she? Eshqashan bolyp kórmegen nendeı ǵajaıyp ister, dinge paıdasy dúdámal nendeı oqıǵalar oılap tabylmaı jatyr, bir áýlıeniń ǵajaıyp isterin ekinshisine telý tárizdi nendeı soraqylyqtar jasalmaı jatyr! Zaıyrly áleýmetke arnalǵan komedıalarda da jazǵyshtar osyndaı ǵajaıyptardy beıneleýden jasqanbaıdy, olardyń kókeıin tesken nárse — ǵajaıyptar men, ózderi aıtatyndaı, qubylystar, ıaǵnı bir nárseniń óńin ózgertip ekinshi nársege aınalyp qubylyp shyǵa kelýi, qarańǵy halyqtyń oı-qıalyna kúshti áser etedi, sóıtip olardy teatrǵa úıirsek qylady dep sanaıdy. Munyń bári shyndyqty burmalaýǵa, tarıhqa qıanat jasaýǵa ákep soqtyrady, Ispanıanyń aqyl-oıyna kóleńke túsiredi, óıtkeni komedıa zańdaryn saqtaıtyn jat jurttyqtar ersilikterimiz ben sókettikterimizdi kórgen soń bizdi jabaıy da nadan halyq dep uǵynady. Tórt qubylasy túgel memleketter kópshilikke arnalǵan saýyq-saıran ótkizýge keńshilik jasaǵanda qoǵamnyń kóńilin kóterý maqsatyn, ony tamaǵy toqtyq pen ýaıymy joqtyq saldarynan týyndaıtyn teris pıǵyldardan alańdatý maqsatyn kózdeıdi, endeshe, kez-kelgen komedıa, táýiri de, turpaıysy da, osy ájetti óteıtin bolsa, onda áldenendeı bir ereje belgilep, shyǵarmashylar men akterlerdi shektep otyrýdyń qajeti joq, óıtkeni, álginde aıtylǵandaı, komedıanyń qaı-qaısysy da óz maqsatyna laıyq, deıtinder de tabylyp qalar, — alaıda, bul báribir olardyń pikiri durys degenge dálel bop jarytpaıdy. Men buǵan atalmysh maqsatqa nashar komedıalar arqyly emes, kerisinshe, jaqsy komedıalar arqyly áldeqaıda tezirek jetýge bolady deıtin daý aıtar em; oqıǵasy qyzyqty, baýrap alar qasıeti bar komedıany kórgen jan teatrdan yrza bop shyǵady: ázil-qaljyńyna kúledi, aqyl-keńesine den qoıady, oqıǵalaryna tańdanady, oı-pikirlerin kóńilge toqıdy, qaskóılik áreketterdi qaperinde saqtaıdy, taǵdyrlardan tálim alady, azǵyndyqqa kúıinedi, izglikke súıinedi, óıtkeni jaqsy komedıa kez-kelgen adamnyń, tipti eń turpaıy, ojar jannyń da boıynda osyndaı alaı-túleı sezimderdi oıata alady, mine sondyqtan da osyndaı qasıet daryǵan komedıanyń ondaı qasıetten ada qoıylymdardan góri, — al, búgingi komedıalardyń barlyǵy derlik sondaı, — áldeqaıda kóbirek kóńildendirip, áldeqaıda mol qýanyshqa keneltýge tıis ekeni ózinen ózi túsinikti. Shyntýaıtynda, mundaı nárselerdi jazǵan aqyndardyń da jazyǵy joq, óıtkeni keıbiri óz kemshilikterin jaqsy biledi jáne qalaı jazý keregin de jete túsinedi — áńgime, búginde komedıanyń taýarǵa aınalyp ketkeninde bolyp tur, óıtkeni avtorlar basqadaı sypattaǵy komedıany ózderinen eshbir teatrdyń satyp almaıtynyn aıtady jáne olardyń bul sóziniń bir ótirigi joq, osy sebepti aqynǵa óz shyǵarmasyn satyp alatyn teatr talaptarynyń yńǵaıyna jyǵylýǵa týra keledi. Buǵan baq-talaıy mol bir jazýshymyzdyń sansyz kóp komedıasyn mysalǵa keltirýge bolady; oqıǵalarynyń shynaıylyǵy men tartymdylyǵy, óleń joldarymen kórkem kestelenýi, kókeıge qonymdy oı-tujyrymdar men tereń mándi qanatty sózderdiń kóptep jolyǵatyny, oǵan qosa oramdy da aıshyqty, sheber tilmen jazylýy onyń shyǵarmalarynyń dańqyn kúlli álemge taratyp jiberdi, biraq avtordyń akterler talǵamyna jaqpaq bolǵan tileginen sol dúnıelerdiń bári emes, tek keıbireýleri ǵana teńdessiz týyndyǵa aınaldy. Al, óńgeleriniń yqylassyz, júrdim-bardym jazatyny sonsha, judyryq jep qalýdan qoryqqan akterler qoıylym aıaqtalǵan boıda-aq bas saýǵalap qashýǵa, tyǵylyp qalýǵa májbúr bolady, koróldiń atyna ǵaıbat sóz aıtylǵan nemese áldebir tekti tuqymnyń namysyn qorlaǵan qoıylymdardan keıin mundaı jaǵdaıdyń áldeneshe márte oryn alǵany málim. Eger astanadaǵy kózi ashyq, kóńili oıaý, parasat-parqy mol adamdardyń biri komedıa ataýlynyń bárin, — tek astanada sahnalanatyndaryn ǵana emes, Ispanıanyń qaı túkpirinde bolsyn qoıylmaqshy qandaı da bir komedıany da, — sahnaǵa shyǵarylǵanǵa deıin qarap shyǵatyn bolsa, ol yrzashylyq berip, qol qoıyp, mór soqpaıynsha jergilikti ókimet oryndary birde bir komedıany sahnalaýǵa ruqsat etpeıtin bolsa, jańaǵydaı soraqylyqtarǵa, sondaı-aq, ózim bul arada áńgime etýdi artyq kórip otyrǵan basqa da óreskeldikterge oryn berilmes edi, — sóıtip, komedıanttarǵa komedıalaryn áýeli astanaǵa attandyrýǵa týra keler edi, biraq esesine keıin esh alańsyz qoıa berer edi, al bilimdardyń qatań synyna ushyraýynan qaýiptengen shyǵarmashylar komedıalaryn jazýǵa asa muqıat qarap, bar kúsh-jigerin jumsar edi. Sóıtkende bizde óz maqsat-muratyna tolyq saı keletin táýir komedıalar paıda bolar edi, ıaǵnı olar halyqtyń kóńilin kóterip, Ispanıadaǵy ozyq oı ıelerin qanaǵattandyryp, akterlerge tabys ákelip, qaýipsizdigin qamtamasyz eter edi, al ókimet oryndary olardy qýdalaý mehnatynan qutylar edi. Eger sol adamǵa nemese basqa bir kisige jańadan shyǵyp jatqan rysarlyq romandardy qarap shyǵý tapsyrylsa, bulardyń keıbiri, marhabatty myrza, ózińiz arman etetin sheberlik deńgeıine jeter edi: bular tilimizdi sheshendik sózdiń jan tebirenter hám asa baǵaly úlgilerimen baıytar edi, sóıtip, eski romandardyń dabyra-dańqy jańadan shyqqan dúnıelerdiń kóleńkesinde qalar edi de, ne isterdi bilmeı zerikken jarandardyń ǵana emes, tipti qaýyrt sharýalarmen shuǵyldanyp júrgen adamdardyń da kóńil aldarqatar qyzyǵyna aınalar edi, óıtkeni sadaqtyń adyrnasy árqashan kerilip turmaıtyny sekildi, adam jaratylysy da bosańdyǵyna baılanysty belgili bir dárejedegi kóńil kóterýge zárý bolatyny belgili.

Kanonık pen sváshennıktiń suqbatyn osy arada shashtaraz kelip bólip jiberdi; ekeýin sońynan qýyp jetken ol sváshennıkke:

— Senor lısensıat! Manaǵy bir ázirde aıtqanymdaı, tap osy araǵa toqtap, júrek jalǵap alýymyzǵa bolady, ógizder de shabyndyqta emin-erkin jaıyla alady, — dedi.

— Men de solaı oılaımyn, — dedi sváshennık.

Bul nıetin ol kanonıkke aıtyp berdi; kóz aldynda kólbep jatqan kórikti alqapqa súısine qarap qalǵan kanonık te osy araǵa toqtaıtynyn málim etti. Sóıtip, osynaý ásem kórinisten jáne ózi qurmetpen qaraı bastaǵan sváshennıkpen aradaǵy áńgimeden toıat alý úshin, sondaı-aq Don Kıhottyń erlik isteriniń jaı-japsaryna ábden qanyǵý úshin ol birneshe malaıyna osy arada tústenetin aıtyp, jaqyn mańaıda oryn tepken beketke baryp osyndaǵy jurttyń bárine jeterlik as-sý alyp kelýge ámir etti; malaıy buǵan jaýap retinde ózderiniń azyq-túlik artylǵan qashyry qazir beketke baryp ta qalǵanyn, onda taǵamnyń ne túri baryn, endi beketten tek qashyrlarǵa suly satyp alsa ǵana bolatynyn habarlady.

— Ondaı jaǵdaıda qashyrymyzdyń bárin sonda aparyp jemge qoıyńdar da, azyq-túlik artylǵan qashyrdy osynda alyp kelińder, — dedi kanonık,

Olar osylaı sóılesip jatqan kezde, kóńiline kúmándileý bop kóringen ekeýdiń — sváshennık pen shashtarazdyń jyraq ketkenin kórip, Don Kıhotpen tildeser qolaıly sát týǵanyn sezgen Sancho myrzasy qamalǵan torǵa jaqyndap, oǵan bylaı dedi:

— Senor! Arym taza bolýy úshin ózińizben jadylanǵanyńyz jaıynda sóılessem dep em. Másele mynada: betperde taqqan ana eki adamnyń selomyzdaǵy sváshennık pen shashtaraz ekeninde esh kúmán joq. Meniń oıymsha, olar sizdi qyzǵanyshtan osylaı alyp júrýge uıǵarǵan sekildi, sebebi dańqty erlik isterińiz olardyń ábden tynyshyn ketirgen. Eger osy joramalym jóndem bolsa, onda siz jadylanǵan bop shyqpaısyz, aldanyp, aqymaqshylyqqa ushyraǵan bop shyǵasyz. Osy oıymdy dáleldeý úshin sizden bir nárse jaıynda suraǵaly turmyn, eger buǵan ózim kútkendeı jaýap qaıtarsańyz, onda munyń bári aldap-sýlaý ekenine ózińiz-aq kóz jetkizesiz, jadylanǵan adam emes, jaı ánsheıin jarymes ekenińizdi túsinesiz.

— Ne suraǵyń kelse de suraı ber, balam Sancho, — dedi Don Kıhot, — bilgiń kelgen jaıdyń bárin aıtyp berem, qandaı suraǵyńa da bolsyn jaýap qaıtaram. Al, endi ózimizben birge kele jatqan ana eki adamǵa —tanystarymyz ben jerlesterimizge, sváshennık pen shashtarazǵa kelsek, olardyń saǵan solar sekildi bop elesteýi ábden múmkin, sondyqtan muny eshqashan kádimgideı-aq kórip, shyn máninde solaı eken dep júrme. Eger olar, óziń uıǵarǵandaı, sváshennık pen shashtarazǵa uqsas bolsa, onda meni jadylaǵandardyń solardyń keskin-keıpine engeni dep oılaýyń kerek jáne solaı túsinýge tıissiń de, — óıtkeni kez-kelgen bireýdiń keıpine ený sıqyrshylar úshin op-ońaı nárse, — al dostarymyzdyń keskin-keıpine engendegi olardyń maqsaty: dál osy qazir qandaı oıǵa berilip tursań, seni tap solaı oılaýǵa májbúr etý ǵana, sóıtip olar seni tipti qolyńda Tezeı arqaýy bolǵan kúnde de jol taýyp shyǵa almaıtyn qıal shytyrmanyna engizip jiberýdi kózdeıdi. Bulaı istegenderiniń taǵy bir sebebi: olar aqyl-esimnen aırylyp, osynaý baqytsyzdyqtyń basyma qalaı tap bolǵanyn ańǵara almaı qalǵanymdy jón kórgen, óıtkeni, eger, bir jaqtan sen maǵan selomyzdaǵy sváshennık pen shashtaraz bizge erip kele jatyr deseń, ekinshi jaqtan, ózimdi torǵa qamap tastaǵandaryn kórip otyrsam jáne meni torǵa qamaý degen tek jyn-shaıtannyń ǵana qolynan kelmese adam balasynyń qolynan kelmeıtinine ózim kámil senimdi bolsam, onda meni jadylaýǵa ushyratqan ádistiń kezbe rysarlardy qalaı dýalaǵandary jaıynda kitaptan oqyǵandarymnyń bárinen de asyp túskenin pash etýden basqa ne isteı alam? Osyndaı jaǵdaıatqa baılanysty munyń bárin múldem esten shyǵaryp, eshteńe oılamaı-aq qoıýyńa bolady, óıtkeni men qandaı túrik bolsam, olardyń da sondaı sváshennık pen shashtaraz bolǵany. Al, endi menen birdeńe jaıynda suramaqshy eń ǵoı — suraı ber, qysylma, tipti tań atqansha surasań da meıliń, barlyq suraǵyńa túgel jaýap berem.

— Qudireti kúshti qudaı-aı! — dep shyńǵyryp jiberdi Sancho. — Apyraı, taqsyr, sonshalyqty topas jáne sonshalyqty keshshe me edińiz, aıtyp turǵan sózimniń shyndyq ekenin, tutqynǵa alynýyńyz ben taqsiret tartýyńyzǵa sıqyrlyqtan góri aıarlyq kináli ekenin qalaı ǵana túsinbeısiz? Já, jaraıdy, jadylanǵan dáneńeńiz joqtyǵyn qazir-aq soqyrǵa taıaq ustatqandaı ǵyp dáleldeıin sizge. Sóıtip, endi suraǵyma jaýap berińizshi, jaratqan ıemiz jarylqap, ózińizdi bul qyrsyqtan qutqara kórsin-daǵy, sóıtip aqyry bir sátti kúni senora Dýlsıneıanyń qushaǵynan tabylǵaısyz-daǵy!

— Já, bolar, tilene bermeı, — dedi Don Kıhot, — odan da ózińe ne keregin sura, aıttym ǵoı saǵan, jaýaptan jaltarmaımyn dep.

— Ózim de osyny ótingeli tur edim, — dep qulaqqaǵys etti Sancho, —janyńyzdan eshteńe qospaı, eshteńeni búgip te qalmaı aq-adal shynyńyzdy aıtsańyz dep em, óıtkeni, myna ózińiz sekildi, taqsyr, áskerı joldy tańdaǵan, sóıtip kezbe rysar ataǵyna ıe bolǵan jandardyń bári de solaı aıtýǵa tıisti ǵoı jáne solaı aıtady da ǵoı...

— Aý, saǵan ne dedim, jalǵan sóılemeımin degem joqpyn ba, — dedi Don Kıhot. — Surasańshy endi suraıtynyńdy, — shynym sol, Sancho, jalbarynýyńmen, jaǵattaýyńmen jáne ońdy-soldy oraǵytýyńmen ábden jynymdy keltirip tursyń.

— Myrzamnyń adaldyǵy men shynshyldyǵyna záredeı shúbám joq. Já, endi sózdiń reti kelip qalǵan eken, sizden suraıyn degenim, uly sózde uıat joq degen, ózińizdi torǵa ákep qamaǵan kezden beri, al, óz túsinigińizshe, jadylaǵan kezden beri, sizde, taqsyr, úlken nemese kishi muqtajdyqty óteýge degen ynta-yqylas paıda bolǵan joq pa?

— Muqtajdyqty óteý degenińniń ne ekenin túsinbeı turmyn, Sancho. Týra jaýap bergenimdi qalasań, kúlbiltelemeı ashyp aıt.

— Apyraı, kishi jáne úlken muqtajdyqtyń ne ekenin shynymen-aq túsinbeı tursyz ba? Aý, ony besiktegi bala da biledi ǵoı. Qysqasy, aıtaıyn degenim, tyndyrmaýǵa bolmaıtyn tyǵyz sharýaǵa zaýqyńyz soqqan joq pa?

— Á, túsindim, Sancho! Talaı márte soqqan, osy qazir de soǵyp tur. Qamqorlyq jasap, kómektesip jibergin, áıtpese myna arany búldirip qoıatyn syńaıym bar.

HLİH taraý

Bul taraýda Sancho Pansa men qojaıyny Don Kıhottyń arasyndaǵy asa bir mándi áńgime jaıynda aıtylady

— Solaı ma edi! — dep daýystap jiberdi Sancho. — Tústińiz-aý aqyry bir qolǵa, bilgim kelgeni de osy bolatyn jáne qalaı arman ettim deseńizshi muny. Al, aıtyńyzshy, senor, adam syrqattanyp qalǵanda ol jaıynda ádette: “Buǵan ne bolǵanyn bilmeımin, quddy bireý dýalap tastaǵandaı tamaq ta jemeıdi, sý da ishpeıdi, uıqtamaıdy, sandyraqtap sóıleıdi”, deıtin sózdiń aıtylatyny da ótirik pe sonda? Endeshe, jadylanǵandar tap sol tamaq jemeıtin, sý ishpeıtin, uıqtamaıtyn jáne álginde ózim aıtyp ótken tabıǵı qajettigin ótemeıtin jandar ǵana bop tur ǵoı, áste de ózińiz sekildi sý berseń ishetin, tamaq taýyp berseń jeıtin jáne kez-kelgen suraqqa jaýap beretinder emes.

— Sózińniń jany bar, Sancho, — dedi Don Kıhot. — Biraq, ózińe qulaqqaǵys etkenimdeı, dýalaýdyń san qıly tásili bar, sol sebepti ýaqyt óte kele bir túri ekinshisin almastyryp, jadylanǵandar buryn ózderi aınalyspaǵan nársemen aınalysatyn, qazir ózim ne istep júrsem sonyń bárin isteıtin sıqyrlaý amaly qoldanyla bastaýy múmkin. Sondyqtan, ýaqyt aǵymyna qarsy shyǵýdyń qajeti joq, sondaı-aq bul jaıynda bálendeı bir baılam jasaýǵa da bolmaıdy. Dýalanǵanymdy ózim anyq bilem jáne osy pikirimnen qaıtpaımyn, sol sebepti de kóńilim tynysh, al eger ózimdi dýalaýdan aman, tek jalqaýlyq pen qorqaqtyqtan ǵana torǵa tyǵylyp otyrǵandaı kórsem, sonyń saldarynan dál osy shaqta kómegime aıryqsha zárý qyrýar joq-jitik pen jábir-japa shekkenderdi qamqorlyǵymnan tys qaldyrǵandaı sezinsem, onda janymdy qoıarǵa jer tappaǵan bolar em.

— Qaıtken kúnde de, — dep qarsylyq bildirdi Sancho, — janyńyz jaı taýyp, kóńilińiz tynyshtalýy úshin myna qapastan qutylý jaǵyn qarastyrǵanyńyz jón, — al, men, óz tarapymnan, shaqtym kelgenniń bárin jasaýǵa, tipti sizdi bul aradan óz qolymmen bosatyp alýǵa da daıynmyn, — sóıtip, meıirban Rosınantyńyzǵa qaıta qonýǵa talap qylǵanyńyz durys, ol beıshara da, shamasy, jadylanǵan-aý deımin: qaıǵyly da qamkóńil poshymyna qarasańyzshy. Sodan soń, qaıtadan baǵymyzdy synap, shytyrman oqıǵa izdeýge shyǵatyn bolamyz. Eger sátsizdikke ushyrap jatsaq, torǵa qaıtyp oralýymyz qıyn sharýa emes jáne eger siz, taqsyr, sonshalyqty joly aýyr bireý bop shyǵyp, ózim de sonshalyqty tuzy jeńil bireý bop shyǵyp, ekeýimiz de túk eshteńe bitire almasaq, onda adal da shyn berilgen atqosshyńyz retinde, torǵa ózińizben birge qamalýǵa ýáde berem.

— Óziń usynyp turǵandaı áreket jasaýǵa qarsylyǵym joq, Sancho baýyrym, — dedi Don Kıhot, — sóıtip bosanyp shyǵýyma tıtteı bir múmkindik tapqan boıyńda-aq saǵan sózge kelmesten moıynsunyp, ne aıtsań da oryndaıtyn bolam. Alaıda, basyma túsken baqytsyzdyq jaıyndaǵy túsinigińniń teris ekenine áli-aq kóziń jetedi.

Kezbe rysarymyz ben nágóıligi bir basyna jetip artylatyn atqosshysy ekeýi osyndaı sarynda syr bólise otyryp sváshennık, kanonık pen shashtaraz ózderin attarynan túsip tosyp turǵan jerge de jetti-aý aqyry. Arbakesh sol boıda-aq ógizderin týaryp, kók shalǵyndy, kórikti alqapqa jaıylymǵa qoıa berdi. Alqaptan esken qońyrsalqyn lep Don Kıhot sekildi dýalanǵan adamdardy emes, onyń atqosshysy sekildi ár nárseniń reti men jónin biletin jandardy ózine qaraı erekshe elittirip turǵan, sol sebepti ol sváshennıkten myrzasyn tordan az ǵana ýaqytta bosata turýyn surady: kerisinshe jaǵdaıda, óz myrzasy ispetti rysardyń túrmede otyrýyna óte jaǵymsyz jaǵdaı ornaıdy, dedi ol. Sváshennık Sanchonyń emeýrinin túsinip, ótinishin qýana-qýana oryndaıtynyn, biraq azattyq alǵan boıda Don Kıhot óz kásibine qaıta kirisip, tabanyn jaltyratyp taıyp tura ma dep qorqatynyn aıtty.

— Onyń qashyp ketpeıtinine — men kepil, — dedi Sancho.

— Men de, — dedi kanonık. — Tek ol bizdiń ruqsatymyzsyz eshqaıda ketpeıtinin aıtyp rysarlyq sózin bersin.

— Berdim, — dedi báseń daýyspen, osy áńgimeniń bárin estip otyrǵan Don Kıhot. — Bermeıtin de amalym joq, óıtkeni men sekildi dýalanǵan jandardyń óz yqtıary ózinde bolmaıdy, — jadylaǵan adam ony úsh júz jyl boıy bir orynda qaqshıtyp turǵyzyp qoıa alady, qashyp ketken kúnde de, báribir ony áýe arqyly ornyna qaıta alyp keledi.

Sondyqtan, ony eshteńeden qaýiptenbeı-aq bosatyp jibergenderi jón, — bul ózderine jaqsy, dedi ol; egerde olar buǵan kelisim bermese, onda ármenirek baryp tursyn, ondaı jaǵdaıda bul olardyń ıis sezý qabiletin jábirleýge májbúr bolatyny jóninde barsha jurtty qulaǵdar etedi.

Kanonık ony qolynan ustady, — Don Kıhottyń qoly baılaýly edi, — sóıtip, aldamaıtyny jónindegi sertin alyp, ony tordan shyǵardy, anaý buǵan esi kete qýanyp, máz-maıram boldy; eń aldymen raqattana kerilip aldy, sosyn Rosınanttyń qasyna baryp, ony arqasynan sıpap turyp, bylaı dedi:

— Jasaǵan ıemiz ben onyń asyl anasy uzamaı-aq ekeýimizdiń tilegimizdi berer dep senem, beý, minis attarynyń eń myqtysy hám aıbyndysy, sóıtip sen qaıtadan qojaıynyńdy alyp júretin bolasyń, al men ózińe salt minip, jasaǵan ıem ózimdi jaryq dúnıege ákelgen kezde moınyma artqan paryzdy oryndaýǵa qaıta kirisetin bolam.

Osyny aıtqan Don Kıhot Sanchomen birge kóz tasa jerge qaraı uzaı berdi de, ol jaqtan ári jeńildenip, ári atqosshysy oıǵa alǵan isti júzege asyrýǵa degen yntasy kúsheıip qaıtty.

Don Kıhottan kóz aýdarmaı qarap qalǵan kanonıkti osynaý eren esýastyqtyń ádetten tys erekshe qasıeti qatty tańdandyrdy, óıtkeni Don Kıhottyń oı-tujyrymy men qaıtarǵan jaýabynyń bári aqylǵa qonymdy bolatyn; tek áńgime rysarlyq jónine oıysqanda ǵana, buryn da áldeneshe ret aıtylǵanyndaı, bet aldy laǵa bastaıtyn. Sóıtip, jurttyń bári kókoraıǵa jaıǵasyp, kanonık qoryndaǵy azyq-túliktiń kelýin tosyp otyrǵan kezde, Don Kıhotqa janashyrlyq bildirgen ol oǵan bylaı dep til qatty:

— Apyraı, senor ıdalgo, júrek aınytatyn jáne bos myljyń rysarlyq romandardy oqýdyń ózińizge qatty áser etkeni sonsha, aqyldan jańylyp, ózińizdi bireýler jadylap qoıǵandaı sezinip, jalǵandyq shyndyqtan qanshalyqty jyraq bolsa, bitim-bolmysy da aqıqattan sonshalyqty alshaq basqa da nárselerge boı uryp ketkenińiz be? Rasynda da, adamzat balasynyń aqyl-sanasy bir kezde qısapsyz kóp ne qıly Amadıster, anaý álgi rysarsymaqtar boldy degenge, anaý álgi Trapezýndtyq ımperatorlar, Felısmart Gırkanskııler, jorǵa attar, el kezgen bıkeshter, jylandar, andrıaktar, dáýler, qulaq estip, kóz kórmegen shytyrman oqıǵalar, ne túrli arbaýshylyq aıla-tásilder, shaıqastar, jan alyp, jan bergen aıqastar, álem-jálem kıim-keshekter, ǵashyq bolǵysh prınsessalar, atqosshy-graftar, ermek etetin ergejeıliler, syrǵa toly joldaýlar, súıetindigine sert berýshilikter, túk eshteńeden taıynbaıtyn áıelder — bir sózben aıtqanda, rysarlyq romandar lyqa toly báldirý-báldirý bári ótiriktiń bári de ómirde boldy degenge qalaı ǵana ılanǵan deseńshi? Ózime kelsem, bulardyń shylǵı ótirik, bos joldybaı áńgime ekenine kóńil aýdara qoımaı oqı bastaǵan kezimde azdy-kópti qyzyǵýshylyq tabatynym ras, biraq munyń ne nárse ekeni oıyma oralǵan boıda-aq solardyń eń keremet degeniniń ózin alyp qabyrǵaǵa qulashtaı urýdan esh shimirikpes edim, al eger sol mezette úıimde ot janyp jatsa, solardyń bárin túgel otqa laqtyrǵan bolar em jáne bular osyndaı jazaǵa shyn máninde ábden laıyqty da, óıtkeni bári oıdan shyǵarylǵan ótirik jáne keıipkerleriniń is-áreketi de múldem aqylǵa syıymsyz; óıtkeni, olar jańa sektalar jasaqtaıdy jáne ómirdiń jańa tártibin túzedi; óıtkeni, saýatsyz qara tobyr osynaý sandyraqtyń bárine qaltqysyz senedi jáne ony aına-qatesiz shyndyq dep túsinedi. Onymen de qoımaı, osyndaı romandardy jazýshylar sanaly da salaýatty ıdalgolardy aqyl-esinen adastyrýdan da taıynbaıdy, onyń mysalyn myna sizden kórip otyrmyz, shekten shyǵaryp jibergenderi sonsha, ózińizdi torǵa qamap, ógiz arbamen alyp júrýge týra kelip tur, arystan men jolbarysty ǵana bir orynnan ekinshi orynǵa osylaı alyp júrip, aqsha tólegenderge kórsetýshi edi ǵoı. Jeter endi sizge, senor Don Kıhot, ózińizdi ózińiz jábirleı bermeńiz, aqyl-parasat aıasyna qaıtyp oralyńyz, qudiretti kúsh tartý etken oı-sanańyzdy izgilik jolyna jumsańyz jáne aıryqsha qabilet-múmkindigińizdi abyroıyńyzdy arttyratyn, janyńyzǵa jaqsylyq shýaǵyn sebetin basqa sypattaǵy kitaptardy oqýǵa arnańyz. Egerde, qanǵa bitken qasıetińizge qaraı, qaıtken kúnde de, áıteýir, erlik ister men rysarlyq qareketter jaıynda oqýǵa qushtar bolsańyz, onda Qasıetti jazbany ashyńyz da, Sottar kitabyn oqyńyz: bul kitaptan siz ári eleýli, ári aqıqat oqıǵalar men shyn máninde ómirde bolǵan, táýekelge bas tigip atqarylǵan áreketterdi kóptep tabasyz. Lýzıtanıada Vırıat bılik júrgizdi, Rımde — Sezar, Karfagende — Gannıbal, Grekıada — Aleksandr, Kastılıada — graf Fernan Gonsales, Valensıada — Sıd, Andalýsıada — Gonsalo Fernandes, Estremadýrda — Dego Garsıa de Paredes, Hereste — Garsıa Peres de Vargas, Toledoda — Garsılaso, Sevıláda — don Manýel de Leon bılik júrgizdi jáne olardyń dańqty erlik isteri jaıyndaǵy bul hıkaıat eń bıik parasat ıelerin de qyzyqtyryp, bilimin molyqtyryp, janyn raqatqa bólep, tań-tamasha qaldyra alady. Sizdiń suńǵyla aqyl-oıyńyzǵa mine, osy kitaptar ǵana laıyq, meıirimdi myrza, senor Don Kıhot: osyndaı dúnıelerdi oqýdyń arqasynda tarıhty biletin bolasyz, izgilikti isterge beıil beresiz, bar jaqsy qasıetti boıǵa sińiresiz, táýir minez-qulyq tabasyz, batyldyqqa úırenesiz, biraq bul essiz batyldyq bolmaıdy, táýekelshil bolýǵa úırenesiz, biraq bul úrgelektikten týǵan táýekelshildik bolmaıdy, — jáne munyń bári de qudaıdyń qudiretin qadir tutýǵa, óz paıdańyzǵa, sondaı-aq Lamanchanyń abyroıyn arttyrýǵa baǵyshtalady, estýimshe, siz, meıirimdi myrza, sol óńirden shyqqan kórinesiz ǵoı.

Kanonıktiń paıymdaýlaryn Don Kıhot bar yqylasymen zeıin qoıa tyńdady, sóıtip anaý sózin aıaqtaǵan kezde oǵan biraz ýaqyt tesireıe qarap otyrǵannan keıin bylaı dep sóılep ketti:

— Qatelespesem, senor ıdalgo, áńgimeńizdiń syńaıy kezbe rysarlar ómirde eshqashan bolmaǵan, rysarlyq roman ataýlynyń bári — bastan-aıaq oıdan shyǵarylǵan ótirik, al memleket úshin bulardyń túk paıdasy joq, tipti zıandy da, bulardy oqyǵanym — aǵattyq, bularda aıtylǵanǵa sengenim odan da asqan óreskeldik, al jetegine erip, solarǵa eliktep kezbe rysarlyqtyń tar soqpaǵyna túskenim tipten soraqylyq degenge saıyp tur ǵoı deımin, sóıtip, óz oıyńyzsha, dúnıede eshqandaı Amadıster de, Gallskıı de, Grecheskıı de, sondaı-aq osynaý týyndylar toly basqa da rysarlar bolmaǵan degenge kózimdi jetkizgińiz keletin sekildi.

— Aıtaıyn degenimdi meılinshe anyq túsinipsiz, — dedi buǵan jaýap retinde kanonık.

Al, Don Kıhot sózin ármen jalǵady:

— Buǵan qosa, bul romandardyń maǵan aıtarlyqtaı zıan tıgizgeni, óıtkeni, solardyń qyrsyǵynan aqyl-esimdi joǵaltyp, torǵa tap bolǵanym jaıynda, endi maǵan jóndelý qajettigin, sóıtip basqa sypattaǵy kitaptardy, analardan góri shynshyl, lázzatqa molyraq keneltetin jáne tárbıe-taǵylymy kóp kitaptardy oqýǵa kirisýim keregi jaıynda da aıttyńyz.

— Solaı, — dep maquldady kanonık.

— Al, men, óz tarapymnan, — dedi Don Kıhot kelispeı, — aqyldan adasqan jáne dýalanǵan adam men emes, naq myna ózińiz dep topshylaımyn, óıtkeni siz kúlli álem aqıqat shyndyq retinde moıyndap otyrǵan nársege qara kúıe jaqtyńyz, al endi kimde-kim muny moıyndamaı teriske shyǵaratyn bolsa, — al, siz teriske shyǵaryp otyrsyz, — sol adam, álginde ózińiz aıtqandaı, jaqtyrmaıtyn romandaryńyzdy qandaı jazaǵa tartatyn bolsańyz, tap sondaı jazaǵa tartylýǵa laıyqty. Amadıs te, sondaı-aq romandarda jıi jolyǵatyn, shytyrman oqıǵa izdeýshi basqa rysarlar da ómirde bolmaǵan dep bireý-mireýdi sendirip baǵý da bir, kún sáýle shashpaıdy, muz tońazytpaıdy, jer kótermeıdi dep dáleldep baǵý da bir. Infanta Florıpa men Gı Býrgýndskıı jaıynda, sondaı-aq Uly Karl tusynda, Mantıbl kópirinde Ferabrastyń jasaǵan erligi jaıynda jazylǵandardyń bári jalǵan dep bireý-mireýge dáleldep bere alatyn adam tabylar ma eken? Ondaı adam tabylsa, qazirgi ýaqyttyń tún emes kúndiz ekeni qandaı aqıqat bolsa, álgi aıtqanymdarym da dál sondaı aqıqat ekenine janymdy báske tiger em. Al eger bular jalǵan bolsa, ondashy Gektordyń da, Ahılldyń da, Troıa soǵysynyń da, Fransıanyń On Eki Periniń de, Artýr Anglııskıı koróldiń de bolmaǵany ǵoı; aıta keterlik nárse, atalmysh koról arbaý arqyly qarǵaǵa aınaldyrylyp jiberilgen edi, sol arbaýdan áli arylǵan joq, al týǵan koróldiginde ony áne keler, mine keler dep eli sarsylyp kútip otyr. Teginde, Beıshara Gvarınniń bastan keshkenderi men qasıetti Graaldy izdestirý de ótirik, Trıstan men koroleva Izoldanyń da, sondaı-aq Djınevra men Lanselottyń da súıispenshilikteri jalǵan deýge júz janbaıtyndardyń da tabylyp qalýy yqtımal, al shyntýaıtyna kelgende, kúlli Ulybrıtanıadaǵy eń tańdaýly sharap daıashysy bolǵan saraı hanymy Kıntanonany emis-emis bolsa da este saqtaǵan adamdar áli kúnge tiri. Iá, bul talassyz shyndyq, óıtkeni jesirlerdiń uzyn etekti jamylǵysyn kıgen áldebir dýenámen ushyrasyp qalǵan kezderimizde týǵan ájemniń maǵan: “Ana áıeldi qara, nemeretaı, saraı hanymy Kıntanonaǵa qandaı uqsas deseńshi”, deıtini áli kúnge esimde. Buǵan qarap ájemniń atalmysh saraı hanymymen jeke tanystyǵy bolǵan-aý nemese, tym quryǵanda, onyń portretin kórgen-aý degen qorytyndyǵa kelem. Al, Per men Magelona sulý hıkaıasy da jalǵan dep aıtýǵa kimniń aýzy barady, óıtkeni koról arsenalynda Per ózin áýemen alyp ushqan aǵash atty aıdap otyrǵan, úlkendigi tertedeı temir taıaq kúni búginge sheıin saqtaýly tur emes pe? Al, sol taıaqtyń janynda Babekanyń er-turmany da tur, al Ronsevalda Rolandtyń úlkendigi belaǵashtaı sharap ishetin múıiz qutysy bar. Osyǵan qarap On Eki Perdiń de, Perdiń de, Sıdtiń de, sol sıaqty shytyrman oqıǵa izdeý arqyly máńgilik ataq-dańqqa bólengen basqa rysarlardyń da ómirde bolǵanyn anyq ańǵarýǵa bolady. Sondaı-aq, Býrgýndıaǵa sapar shegip, Arras qalasynda mosen Per esimimen málim, dańqy jer jarǵan senor de Sharnımen aıqasqa túsken, odan soń Bazel qalasynda mosen Anrı de Remestanmen jekpe-jekke shyqqan, eki aıqasta da jeńiske jetip, máńgi ólmes dańqqa jetken kezbe rysar, kózsiz batyr lýzıtandyq Jýan dı Merlý da bolǵan joq dep, odan soń tap sol Býrgýndıada graf de Sen-Poldiń uldaryna uran tastap, olardy jeńip shyqqan erjúrek ıspandar Pedro Barba men Gýterre Kıhada (men ózim sonyń áýletindegi er adamdar tarmaǵynan bolam) shytyrman oqıǵany bastan keshpedi dep bireý-mireý maǵan aıtyp kórsin. Sondaı-aq, don Fernando de Gevara shytyrman oqıǵa izdeý úshin Germanıaǵa barǵan joq, onda gersog Avstrııskııdiń rysary, messer Georgpen aıqasqa túsip ese qaıtarǵan joq dep táýekeli baryp teriske shyǵaryp kórsin. Buǵan qosa: “Ádiletti saıys” atty kitapta sıpattalǵan Sýero de Kınonestiń týrnıri de, mosen Lýıs de Falsestiń kastıldik rysar Gonsalo de Gýsmanmen jekpe-jegi de, sol sıaqty óz hrıstıan-rysarlarymyz da, jat jerlik hrıstıan-rysarlar da jasaǵan qısapsyz kóp, aıtýǵa turarlyq jáne eshqandaı shúbá keltirýge bolmaıtyn erlikter ótirik deıtinderdiń de tabylyp qalary kámil, osy sebepti taǵy qaıtalap aıtam: kimde-kim osynyń bárin teriske shyǵaratyn bolsa, sol adamda aqyl da, parasat ta joq.

Don Kıhottyń uǵym-túsiniginde shyndyq pen ótiriktiń qalaısha mıdaı aralasyp ketkeni jáne óziniń qasterli kezbe rysarlyǵynyń qyzmet-áreketine baılanysty jáne soǵan qatysy bar nárseniń bárinen qanshalyqty tereń maǵlumaty bary kanonıkti tańyrqatyp tastady, sóıtip ol oǵan bylaı dep til qatty:

— Aıtqan sózińizdiń bári birdeı ótirik emestigin moıyndaýǵa májbúrmin, senor Don Kıhot, ásirese ıspandyq kezbe rysarlarǵa qatysty áńgimeńiz aqıqat shyndyq. Sol sıaqty Fransıanyń On Eki Periniń ómirde bolǵanyn da joqqa shyǵarmaımyn, alaıda olardyń arhıepıskop Týrpın jazǵandaı isterdiń bárin túgel atqarǵanyna sene almaımyn; shyndyq mynada: bular fransýz korólderi iriktep alǵan, sóıtip per atandyrǵan rysarlar bolatyn, sebebi bári de óńsheń ataqty, tekti tuqymnan shyqqan jáne jaýjúrek edi, — qaıtkende de, áıteýir, olar osyndaı bolýǵa tıisti edi, — bul qazirgi kezdegi shadıar Iakov ordenine nemese Kalatrava ordenine uqsas nárse-tuǵyn: bulardyń músheleri de ataqty, jaýjúrek jáne aqsúıekter áýletinen shyqqandar sanalady. Mysalǵa, qazir Shoqyndyrýshy Ioann ordeniniń rysary nemese Alkantara ordeniniń rysary delinetini sekildi, olar da sol tusta: On Eki Per ordeniniń rysary dep atalǵan-dy, óıtkeni osynaý áskerı ordenge iriktelgen on eki adamnyń bári bir-birimen teń dárejede edi. Árıne, Sıdtiń ózi, sondaı-aq Bernardo del Karponyń óz basy ómirde bolǵanyna kúdik keltirýdiń qısyny joq, biraq olardyń erlik isteri jaıyndaǵy áńgimelerge asa úlken kúdigim bar. Al, endi, ózińiz aıtqandaı, Babeka er-turmanymen birge koról arsenalynda saqtaýly turǵan, graf Perge tıisti taıaqtyń jaıyna kelsek, bul arada men kemshiligimdi moıyndaýǵa májbúrmin: álde nadandyǵymnan ba, álde kózimniń kemistiginen be, bilmeımin, áıteýir, er-turmandy kórgenimmen, taıaqtyń baryn baıqaı qoımadym, ózińiz aıtqandaı, onyń shamadan tys úlken bolǵany tegin deımisiz.

— Joǵa, ol sonda jatyr, oǵan esh kúmánińiz bolmasyn, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot. — Taǵy bir ereksheligi: tattanyp ketpesi úshin ony buzaý terisinen tigilgen qapqa salyp qoıypty.

— Kim biledi, bálkim solaı da shyǵar, — dedi kanonık, — biraq, dinı dárejemmen ant eteıin, onyń kózime túspegeni anyq. Meıli, tipti ol sonda jatsyn-aq deıik, — biraq, soǵan qarap ózimiz romandardan oqyp júrgen Amadıster men qurttaı qujynaǵan basqa da rysarlar jaıyndaǵy áńgimelerge senip áýeıi bolýǵa mindetti emespin ǵoı, sondaı-aq, sizge de, meıirimdi myrza, qurmet tutýǵa ábden laıyqty, abzal qasıetter men aqyl-parasat ıesi bop tabylatyn adamǵa da, osynaý túkke alǵysyz romandarda jazylatyn esalańdyqtar jaıyndaǵy shatpyraqtarǵa shyndyq retinde qaraý jaraspaıdy-aq.

L taraý

Don Kıhot pen kanonıktiń arasynda bolǵan ótkir pikirtalas jaıynda, sondaı-aq basqa da oqıǵalar týrasynda

— Mine, áńgime qaıda! — dep daýystap jiberdi Don Kıhot. — Sonda korólder keńshiligimen jaryq kórgen, qarap shyǵý mindeti júktelgender tarapynan maquldanǵan, jas ta, kári de, kedeı de, baı da, oqymysty da, nadan da, malaı da, dvorán da, bir sózben aıtqanda, túrli dáreje-ataǵy bar adamnyń bári birdeı unatyp, maqtaýyn asyryp júrgen kitaptar — shyndyqqa meılinshe uqsastyǵyna qaramastan, belgili bir rysardyń ákesi men sheshesin, jaqyn-jýyǵyn, týǵan jerin, qansha jasta ekenin jaqsy biletinimizge qaramastan, onyń ómir joly men erlikterin, bul erlikterdiń qaı kúni, qashan jáne qaı jerde jasalǵanyna sheıin ózimizge egjeı-tegjeıli baıan etip otyratynyna qaramastan bul kitaptar aqylǵa syıymsyz áýmeserlik bop shyqqany ma? Já, osy qorlaǵanyńyz da jeter, marhabatty myrza, ózińizge bergen keńesime aqyl-esi bútin adamnyń barshasy qulaq qoıǵany jón, siz de sóıtińiz, — odan da solardy taǵy bir qaıtalap oqyp shyǵyńyz, sonda bul istiń qanshalyqty lázzat beretinine kózińiz kámil jetetin bolady. Aq-adal shynyńyzdy aıtyńyzshy: burq-sarq qaınap jatqan qaramaıdan turatyn orasan úlken kóldi, onda qurttaı qujynap júzip júrgen ýly jylandar men jaı jylandardy, kesirtkelerdi jáne basqa da záreńdi ushyratyn jeksuryn da raqymsyz qubyjyqtardy kóz aldymyzda turǵandaı elestetýden artyq qandaı qyzyq bolýy múmkin? Mine, tap osy kóldiń tuńǵıyǵynan bir mezgilde mynadaı muńǵa toly daýys estiledi: “Beý, myna jan shoshyrlyq kólge janaryn tigip turǵan beıtanys rysar! Onyń qap-qara sýynyń tereńindegi asyl qazynaǵa ıe bolǵyń kelse, qaıtpas-qaısar rýhyńnyń asqaqtyǵyn dáleldep, myna ot bop órtenip jatqan qara qoıyrtpaqqa súńgi, óıtkeni tek osy shartty oryndaǵanyńda ǵana sen osynaý qara tereńde oryn tepken jeti feıanyń jeti qamal-saraıynda qupıa túrde saqtaýly jatqan ǵajaıyptardy tamashalaı alasyń”. Diril qaqqan osy bir daýysty estigen rysar qaýip-qater jaıynda oılanyp-tolǵanbastan, tipti ústindegi zilmaýyr saýyt-saımanyn da sheship áýre bolmastan, taǵdyr-talaıyn jaratqan qudaı men júreginiń ámirshisine tabys etip, saqyldap qaınap jatqan kólge qoıyp kep ketedi, sóıtedi de, kenet, múldem oılamaǵan jerden, kóz jaýyn alatyn kórkem jazyqtan bir-aq kep shyǵady, — ony kórgennen keıin Elıseı jazyǵy deıtinge tipti qaraǵyń da kelmeı qalady. Aspan oǵan ádettegiden áldeqaıda móldir, kún sáýlesi — keremet shýaqty kórinedi, kóz aldynda ásem toǵaı kólbep jatady, ondaǵy butaǵy taram-taram jasyl japyraqty aǵashtar sán-saltanatymen kózdi arbap, bir ushyp, bir qonyp júrgen túrli tústi tıtimdeı torǵaılardyń janǵa jaıly ýili qulaqtyń quryshyn qandyrady. Sol aradan ol bulaqty keziktiredi, onyń móldir hrýstaldan aýmaıtyn salqyn sýy tabanynda qıyrshyq qum men elekten ótkizilgendeı birkelki, altyn men taza injýden aýmaıtyn appaq usaq tas jatqan arnamen syldyraı aǵady. Mine, myna jerde túrli tústi ıashma men jyltyr mármárdan túzilgen jasandy sýatqy, ana tusta úńgirge uqsas bir qýys, ondaǵy ár jerde bir shashylyp jatqan kishkene qaýashaqtar men ulýdyń aqshyltym jáne sarǵyltym qabyrshaqtary jaltyraǵan hrýstal kesekterimen jáne jasandy zúbarjattarmen mıdaı aralasyp, ózgeshe bir órnek quraıdy, soǵan qarap jaratylystan ónege alatyn ónerdiń tipti odan da asyp túskendeı bolǵanyn bajaılaısyń. Myna aradan bekiniske aınaldyrylǵan qamal-saraı nemese sán-saltanaty kóz jaýyn alatyn ǵajaıyp úı kútpegen jerden boı kórsetedi, qabyrǵalary — quıma altyn, munaralary — almas, qaqpalary — gıasıntten jasalǵan, ǵımarattyń ózi almas pen qyzyl jaquttan, laǵyl men injýden, altyn men zúbarjattan turǵyzylǵanymen, onyń elden erekshe qurylysy shynymen-aq tańyrqaýǵa laıyqty. Munan keıin bizge taǵy ne kórýge bolar edi? Qamal-saraı qaqpasynan biriniń sońynan biri tizilip uzyn-shubaq bop shyǵyp kele jatqan, úlde men búldege oranǵan qyzdardy kórgen bolar edik, — kıim-keshekteriniń keremet kelistiligi men kórkemdigin rysarlyq roman avtorlarynyń mánerimen sýretteýge kirissem, sheti men shegine eshqashan jete almaǵan bolar em. Olardyń ishindegi bireýi, sirá, jetekshisi, burq-sarq qaınaǵan kólge oılanbaı qoıyp ketken rysardy qolynan ustap, ony ǵajaıyp ǵımaratqa nemese qamal-saraıǵa ún-túnsiz alyp kiredi, oǵan ústindegi kıimderin sheship tastaýǵa ámir etedi, sosyn ony jyly sýmen shomyldyrady, denesin ıis maımen sylaıdy, ıis sý sebilgen, hosh ıisi burqyraǵan kóılekti ákep kıgizedi, ekinshi bir qyz kelip aıryqsha qymbat baǵaly, tutas bir qalanyń baǵasy qansha bolsa, ol da sonsha, tipti odan da qymbat turatyn plashty ákep ıyǵyna jabady. Taǵy ne kórýimizge bolar edi? Odan soń ony basqa bir keń bólmege alyp barǵandaryn, ondaǵy ústelderge as ta tók qyp dastarqan jaıylyp qoıǵanyn, buǵan rysardyń ań-tań bop qarap qalǵanyn kórer ek. Onyń qolyna ambra men hosh ıisti gúlderdiń sóli aralasqan sý quıylǵanyna kýá bolar ek. Ony pil súıeginen jasalǵan kresloǵa otyrǵyzǵanyn baıqar ek. Qyzdardyń lám demesten ún-túnsiz qyzmet kórsetip júrgenin biler ek. Oǵan alýan túrli taǵam ákep beretinderin, óte dámdi etip ázirlengeni sonsha, qaısysyna qol sozaryn bilmeı qalǵanyn ańǵarar ek. Buǵan qosa, osy toı-dýmanǵa arnap oınalǵan mýzykany estir ek jáne ándi kim aıtyp turǵany, onyń daýysy qaı jaqtan shyǵyp jatqany beımaǵlum kúıde qalar edi. Aqyr sońynda toı-dýman aıaqtalyp, ydys-aıaq jınap áketilgen kezde rysardyń kresloda shaljıyp jatqanyna, jaramsyz daǵdysy boıynsha tisin shuqı bastaǵanyna, sol mezet kútpegen jerden bólmege álginde ózi kórgenderden de ádemi bir sulýdyń kirip kelgenine, qasyna kelip otyryp, bunyń neǵylǵan qamal-saraı ekenin, ózin qalaı dýalaǵandaryn jáne basqa da nárseler týrasynda aıta bastaǵanyna, onyń bul áńgimesi rysardy tań-tamasha qaldyryp, al hıkaıany oqyp otyrǵan jannyń júregin zor qýanyshqa toltyrǵanyna kýá bolar ek. Bul jaıynda endi basqa eshteńe aıtpaımyn, óıtkeni kezbe rysarlar jónindegi kez-kelgen kitaptyń kez-kelgen bóligi kez-kelgen oqyrmandy raqatqa kenelte alatynyna kámil kóz jetkizý úshin osy aıtqandarymnyń ózi-aq jarap jatyr. Sondyqtan, marhabatty myrza, osy sózime senińiz, sóıtip bul romandardy taǵy bir qaıtalap oqyp shyǵyńyz, eger kóńilińiz qulazyp, eshteńege zaýqyńyz soqpaı tursa, ony oqyǵanda ýaıym-qaıǵynyńyzdy qalaı umytyp, qalaı shattyqqa bólengenińizdi baıqamaı qalasyz. Al, endi óz jaıyma kelsem, kezbe rysar bolǵaly beri men ójet, kishipeıil, jomart, tárbıeli, keńpeıil, ınabatty, táýekelshil, ádepti, tózimdi bola tústim, tutqynǵa alynýǵa da, qıynshylyqtarǵa da, dýalaýǵa da shydamdylyq kórsetip júrmin. Osy taıaýda ǵana ózimdi esi aýysqanǵa balap, torǵa qamap tastaǵandarymen, qudiretti kúsh qoldaý kórsetip, Fortýna teris aınalmasa, aıbyndy bilegimniń arqasynda kóp uzamaı-aq korólge aınalarmyn dep senem, sonda qanshalyqty meıirban jáne jomart ekenimdi jurttyń bári biletin bolady, óıtkeni, adalyn aıtqanda, senor, jomarttyq degen jaratylysyna týa bitti tán qasıet bolǵanymen mundaı márttikti kedeı eshkimge jasaı almaıdy, al izgi nıetten árige joq meıirbandyq ta bir, qoldaý tappaǵan dinı senim de bir — ekeýi de óli nárse. Sondyqtan da, ımperator atanýyma Fortýna múmkin bolǵanynsha tezirek jaǵdaı týǵyzǵanyn qalar edim: sonda júregimniń qandaı keń ekenin kórseter em, dostaryma, sonyń ishinde, ásirese, atqosshym Sancho Pansa baıǵusqa, ózim óz bolǵaly jolyqtyrǵan jarandardyń ishindegi eń abzal janǵa, bar jaqsylyqty jasaǵan bolar em: oǵan ózim áldeqashan ýáde etken graf laýazymyn bergim keledi, tek bir ǵana kiltıpan — graftyqty basqarýǵa qabilet-qarymy jetpeı me dep qorqam.

Myrzasynyń sońǵy aıtqan sózin qulaǵy shalyp qalǵan Sancho oǵan bylaı dedi:

— Senor Don Kıhot, siz tek, ózińiz barynsha senimdi túrde ýaǵda etken, al ózim taǵatym qalmaı tosyp júrgen, osynaý graftyqty maǵan taýyp berýdi ǵana bilińiz, al ony basqarý jaǵyna qabilet-qarym menen tabylady, — al, mágárkı, kemshin soǵyńqyrap jatsa, onda, estýimshe, senorlar ıeligin jalǵa alatyn adamdar da bar kórinedi, jyl saıyn tıisti aqysyn tólep, basqarý mindetin óz qolyna alatyn kórinedi, al senor bolsa shaljıyp úıinde jatady, jaldan tapqan aqshaǵa ómir súredi, basqa eshteńege alań bolmaıdy. Men de tap solaı etem: basymdy qatyryp jatpaımyn, sharýany qolma-qol tapsyram da, jaldan túsken tabysqa gersog sekildi shalqyp tura bastaımyn, al analar qalaı qylsa olaı qylsyn.

— Bul áńgimeniń bári tek túsetin tabysqa ǵana qatysty jáıt, Sancho baýyrym, — dep kanonık narazylyq bildirdi, — biraq ádil qazylyqty menshik ıesiniń ózi jasaýǵa tıis, mine qabilet-qarym men aqyl-parasat ta tap osy jerde kerek bolady, al eń bastysy, isti meılinshe ádil túrde sheshýge degen shynaıy ynta-yqylas qajet: eger áý bastan osyndaı yqylas bolmasa, onda orta tusynda jáne aıaq jaǵynda istiń shyrqy buzylady, óıtkeni jaratqan ıemiz ańqaý jandardyń aq nıetin órge súırese, danagóılerdiń qara nıetin kórge súıreıdi.

— Mundaı pálsapa — meniń qolym emes, — dep qulaqqaǵys etti Sancho Pansa. — Biletinim bireý ǵana: maǵan graftyqqa ıe bolý kerek, al basqarý jaǵyn birdeńe qyla jatam — jurttyń jany qansha bolsa meniń de janym sonsha, tánim tipti úlkendeý bop ta shyǵýy múmkin jáne ıeligimdi kez-kelgen korólden kem basqarmaıtynym kámil, al óz ıeligime koról bolǵannan keıin oıyma ne kelse sony isteımin, oıyma kelgendi istegendikten kóńilim qalaı qosh kórse solaı tirlik keshem, kóńil qoshym boıynsha tirlik keshkennen keıin tórt qubylam tegistelip, jan raqatyna bólenem, al kimniń tórt qubylasy tegis bolsa, onyń arman etetin de eshteńesi qalmaıdy, al eshteńeni arman etpeıtin bolsań, onda áńgime de sonymen támam, tek graftyq qolyma tezirek tıse eken, onan soń — kórsoqyr aıtqandaı, “kóre jatamyz” ǵoı.

— Pálsapańdy paryqsyz dep aıtýǵa aýyz barmaıdy, Sancho, biraq, solaı bola turǵanymen, graftyq degen — kúmándi áńgime.

Don Kıhot kanonıkke qarsylyq bildirdi.

— Odan qandaı kúmándilik kórip tursyz? Óz basym uly Amadıs Gallskııdiń ónegesin úlgi tutam — ol atqosshysyn Qurlyq aralynyń grafy etip qoıǵan-dy, olaı bolsa, men de Sancho Pansaǵa, kezbe rysarlarǵa áıteýir bir kezde qyzmet qylǵan atqosshylar ishindegi eń tańdaýlylardyń birine, esh qysylyp-qymtyrylmastan graf ataǵyn bere alam.

Don Kıhot sóziniń qalaısha qısyndy sandyraq bop shyǵatyny, Kól Rysarynyń bastan keshken oqıǵalaryn qalaısha sıpattap bergeni, ózi zeıin sala oqyp-toqyǵan qıynnan qıystyrylǵan ótirik áńgimelerdiń sanasynda qanshalyqty óshpes iz qaldyrǵany kanonıkti qatty tańǵaldyrdy, sondaı-aq myrzasy ýáde etken graftyqqa ıe bolýǵa sonshalyqty ańsary aýǵan Sanchonyń ańqaýlyǵy da ony tańyrqatpaı qalmady. Sol aralyqta azyq-túlik artylǵan qashyrdy ákelý úshin kanonık beketke attandyrǵan malaılar da kelip jetti; bul eki ortada, buryn aıtylyp ótkenindeı, arbakesh ógizderin jaıylym shúıginine ottatyp alýǵa jibergen-di; sóıtip bári aǵash kóleńkesine jaıǵasyp, tamaq ishýge kiristi: kilem men kókoraı olar úshin dastarqan mindetin atqardy. Osylaı as iship otyrǵan kezderinde kenet qalyńnyń arasynan shýlaǵan dybys pen qońyraý shyldyry estildi, ile-shala jynys arasynan terisinde qara-ala teńbilderi bar súıkimdi aq eshki shyǵa keldi. Ony keıin qaıyryp otarǵa qospaqqa tyrysyp, sońynan baqtashy qýyp keledi, dál osyndaı jaǵdaıda baqtashy ataýly ne dep aıqaılaıtyn bolsa, ol da solaı aıqaılap keledi. Záresi zár túbine ketken qashqyn pana izdegendeı jolaýshylarǵa qaraı shaýyp, jaqyndaı bere kilt toqtady. Baqtashy ony qýyp jetip, múıizinen ustaı aldy da, beıne oılaı da, oı túbine boılaı da biletin jan ıesimen sóıleskendeı, oǵan bylaı dedi:

— Áı, jabaıysyń-aý, jabaıysyń-aý sen, Aqteńbil! Sońǵy kezderi ne kórinip júr saǵan osy? Álde qasqyrdan qorqyp júr me ekensiń, á, qyzalaǵym? Ne bolǵanyn aıtsańshy saǵan, áppaǵym? Já, saǵan ne bolýshy edi — bar bolǵany sen áıel jynysty haıýansyń, sondyqtan tynysh taýyp otyra almaısyń, shyjbańdaǵan osy minez-qulqyń jáne kúlli áıel ataýlynyń minez-qulqy quryp ketsin! Qaıt, qaıt keıin, qalqam! Qashaǵa qamaǵandy qalamaıtynyńdy bilem, biraq, áıteýir onda, qalaı degenmen, qaýip-qaterden aman bolasyń ǵoı jáne janyńda qurbylaryń bolady. Sen olarǵa jón siltep, jol kórsetýge mindettisiń, al eger óziń osylaı betaldy bezip kete berseń, olar qaıtpek?

Baqtashynyń bul sózi jolaýshylardy máz-maıram qyldy, ásirese kanonık qatty yrza bop, oǵan bylaı dep til qatty:

— Qudaı aqy, sál sabyr et, qurmettim, eshkini otarǵa qosýǵa asyqpa: eger ol, óziń aıtqandaı, áıel jynysty bolsa, onda qanshalyqty qaqpaılaǵanyńmen báribir jaratylysynan jany qumar isin isteı beredi. Myna bir tiskebasardy al da, sharaptan tartyp jiber, — ashýyń qolma-qol tarqaıdy, shybysh ta azdy-kem solyǵyn bassyn.

Osyny aıtyp kanonık baqtashyǵa úı qoıanynyń pyshaq ushyna túırelgen bir kesek salqyn etin usyndy. Baqtashy alyp, kanonıkke alǵysyn aıtty; sosyn sharapty simirip saldy da, kóńili jaı taýyp, bylaı dedi:

— Myna haıýanmen adamsha sóıleskenime qarap, meni delquly bireý dep oılap qalmasańyzdar eken, — shynymdy aıtsam, sózimniń astary bar. Ózim selo turǵyny bolǵanymmen, adamnyń da, maldyń da tilin taba bilem.

— Munyńyzǵa senem, — dedi sváshennık, — taýlarda ǵalymdar týatynyn, baqtashy qujyralarynda fılosoftar ósetinin óz tájirıbemnen bilem.

— Qalaı bolǵan kúnde de, senor, taýlar da, qujyralar da ómir kórgen jandarǵa baspana bolýǵa jaraıdy, — dedi baqtashy. — Jáne osy shyndyqty moıyndap, ony jete sezinýlerińiz úshin, — eger buǵan tek, senorlar, yqylastaryńyz bolsa jáne qarsylyq bildirmeseńizder, bir jaǵynan, men, shaqyrýsyz kelgen bireý, ózim tilenip turǵandaı kórinýim múmkin bolsa da, — raqym etip, az ǵana ýaqyt kóńil bólseńizder, ekeýimizdiń de: myna senordyń da, — osy arada ol sváshennıkke ıek siltedi, — jáne meniń de sózimiz shyndyq ekenin dáleldeıtin, ómirde shynymen-aq oryn alǵan bir oqıǵa jaıynda aıtyp berer edim.

Don Kıhot oǵan jaýap retinde bylaı dedi:

— Bul aıtpaq áńgimeńniń rysarlar bastan keshetin oqıǵalarǵa qatysy bar-joǵyna kóz jetkizýim úshin seni meılinshe muqıat tyńdaımyn, qurmettim, sondaı-aq myna otyrǵan senorlar da yqylaspen qulaq salady, óıtkeni bular aqyldy adamdar, tańǵaldyratyn, kóńildendiretin, jandy jaı taptyratyn hıkaıalarǵa qumar jandar, al áńgimeńniń tap sondaı nárse ekenine esh kúmánim joq. Sóıtip, endi bastaı ber, dostym, qulaǵymyz sende.

— Joǵa, menen basqalaryńyz ǵana, — dep ún qatty Sancho, — men myna pırogty alam da, bulaq jaǵasyna baram, sol jerde otyryp úsh kúnge deıin tamaq suramaıtyndaı bop toıyp alam, sebebi Don Kıhot myrzamnyń aıtýynan jaqsy biletinim, kezbe rysardyń atqosshysy sáti túskende qarny sheńbirek atqansha tyńqıyp toıyp alýy kerek, óıtkeni onyń tipti bir apta júrse de maltyǵyp shetine shyǵa almaıtyn, ıt tumsyǵy ótpeıtin qalyń ormanǵa tap bolatyn kezi az ushyraspaıdy, sondyqtan kekirik atqansha toımasa jáne qorjynyn syqastyryp almasa, onda, sol arada birjolata qalyp ashtan ólýi de ábden múmkin, al mundaı oqıǵalar óte kóp bolǵan.

— Durys aıtasyń, Sancho, — dedi Don Kıhot, — barǵyń kelgen jaqqa bara ber, qansha jegiń kelse sonsha je, al men ózim toıdym, endi maǵan keregi kóńil toıattandyrý ǵana, myna meıirban jannyń áńgimesin tyńdap, sol ájetimdi ótegim keledi.

— Bárimiz de kóńil toıattandyrýǵa qushtar bop otyrmyz, — dedi kanonık.

Sosyn baqtashydan aıtpaqshy bolǵan áńgimesin bastaı berýin surady. Eshkini múıizinen ustap turǵan baqtashy ony arqasynan qaǵyp qoıdy da:

— Jata ǵoı myna araǵa, Aqteńbil, otarǵa qaıtyp oralýǵa asyqpa, úlgeremiz áli, — dedi.

Shybysh onyń sózin uqqandaı boldy, — qojaıyny jerge tize búkken kezde janyna jata ketti de, zeıin qoıa tyńdamaq nıeti baryn bildirgisi kelgendeı betine telmire qarap qaldy, al anaý áńgimesin bylaı dep bastap ketti:

Lİ taraý

Bul taraýda baqtashynyń Don Kıhot serikterine aıtqan áńgimesi keltiriledi

— Osy alqaptan úsh mıldeı jyraqta bir selo bar, shaǵyn bolǵanymen, aımaqtaǵy eń baı eldi mekenniń biri. Sonda asa qadirmendi bir sharýa turǵan-dy, ózi shyn máninde de qurmet tutýǵa laıyq adam edi, óıtkeni, ádette jurtqa baılyǵy úshin qoshemet kórsetiletin bolsa, bul kisi tek dáýleti úshin ǵana emes, sonymen qosa adamgershilik abzal qasıetteri úshin de qurmetteletin. Alaıda, ózi aıtyp júretinindeı, eń úlken baqyty — asqan sulý, aıryqsha aqyldy, asa súıkimdi jáne izgi minez-qulyq ıesi bop tabylatyn qyzy edi: ony jańa kórgender men burynnan biletinderdiń qaı-qaısysy da jaratqan men jaratylys erekshe jomarttyqpen bere salǵan osy qasıetterine tańyrqanbaı qalmaıtyn. Sábı keziniń ózinde-aq ol óte ádemi bolatyn, óse kele súıkimi odan da artyp, on altyǵa tolǵanda aıdaı sulý arýǵa aınaldy. Onyń sulýlyǵy jaıyndaǵy dabyra-daqpyrt aınala-mańdaǵy selonyń bárine jaıyldy, — qaıdaǵy aınala-mańdy aıtyp otyrmyn! — alys qıyrdaǵy qalalarǵa jetti, koról palatalaryna kirdi, sondaı-aq túrli dáreje-ataǵy bar adamdardyń qulaǵyna shalyndy, sóıtip olar quddy elden erek birdeńeni nemese ǵajaıyp qasıeti bar ıkondy tamashalaýǵa yntyq bolǵandaı ony kórýge jan-jaqtan aǵylyp kelip jatty. Ákesi ony qorǵashtap baqty, ózi de únemi saqtanyp júrdi, óıtkeni qyzdy qandaı da bir qulyp ta, kúzetshi de, ysyrma da ózi ustanatyn qatań qaǵıdalardaı qorǵap qala almaıtyny málim.

Ákesiniń baılyǵy men qyzynyń sulýlyǵy ony aıttyrýǵa kóp adamdy yntyq qyldy, onyń ishinde selolastar da, kelimsekter de bar edi, biraq osynaý asyl qazynanyń ıesi bop tabylatyn ákesi qyzyn sansyz kóp kúıeý jigittiń ishinen qaısysyna bergen jón bolatynyn bilmeı dal bop júrdi. Osyndaı tátti armannyń jetegine ilikkender arasynda men de bar edim jáne tilegim oryndalar dep senerlikteı negizim de jetkilikti edi, sebebi ákesi meni biletin: óziniń selolasy ekenimdi, tekti áýletten shyqqanymdy, kúsh-qaıraty tasyǵan jigit ekenimdi, yrys-bereke arylmaǵan úıim, ózime jetetin aqylym baryn jaqsy biletin. Biraq, qyzdy dál osyndaı qasıetter ıesi bop tabylatyn taǵy bir selolasymyz aıttyra bastady, mine osy kezde ákesi ne isterdi bilmeı daǵdaryp qaldy, óıtkeni qyzy oǵan ekeýimizben de baqytty bola alatyndaı kóringen-di. Sóıtip, bul ekeýi bir-birimen teń eken, qaısysyn qalaıtynyn súıikti qyzymnyń yqtıary bilsin dep oılap, basyn bosqa qatyrmaýdy kózdegen ákesi munyń bárin Leandraǵa, — ózimdi osyndaı músápir halge jetkizgen baı qyzdy solaı ataıdy, — aıtyp berýge uıǵardy, — óstip, balalarynyń taǵdyr-talaıyna qamqorlyq jasaýǵa nıet etken ata-ana ataýly ónege alýyna bolatyn qadam jasady, — bulaı degende ata-anasy balalaryna jaramsyz ben jaǵymsyzdyń arasynan tańdaýǵa erik bersin degendi aıtyp otyrǵan joqpyn, kerisinshe, olarǵa jaqsylar arasynan tańdaý jasatsyn degendi meńzep otyrmyn, sonda olar osylardyń arasynan óz yqtıarymen eń táýirin tańdamaq. Leandranyń qandaı tilek bildirgenin kim bilsin, biraq, áıteýir, ózimmen jáne baqtalasymmen áńgimesi kezinde ákesi qyzynyń jas ekenin syltaýratty, odan soń jalpylama maǵynasy bar birneshe sóz aıtty: bul sózinen onyń ózine eshqandaı mindet artpaıtynyn uǵyndyq, biraq ózimiz ne anda, ne munda joq, eki daı halde qala bardyq. Baqtalasymnyń aty — Anselmo, óz atym — Eýheno, — sóıtip endi sizder bul tragedıanyń basty keıipkerleriniń esimin bildińizder, al onyń aıaǵy qandaı bolary áli beımálim, biraq, shamasy, qaıǵyly bolatyn shyǵar.

Sol tusta selomyzdaǵy joq-juqana bir dıqannyń balasy Vısente de la Roka deıtin bireý paıda bola ketti, — ol Italıa men basqa da elderge jasalǵan joryqtan oralǵan edi. On eki jasar bala kezinde selomyzdyń ústimen polkyn alyp ótken bir ásker basy ony ózimen birge áketken bolatyn, sóıtip ol jıyrma tórt jastaǵy, túrli tústi áskerı kıim kıgen, ár-alýan shyny áshekeı men jińishke bolat shynjyr taqqan jigit bop qaıtyp oraldy. Búgin bir syldyrmaq taǵynsa, erteńine basqasyn taǵyp shyǵady, bári de sondaı názik, ala-qula, salmaǵy da az jáne kólemi de kishkentaı. Selolyqtar onsyz da ospaqshyl halyq, al qoldary bos kezde naǵyz saıqymazaqqa aınalyp ketedi, — mine, solar munyń kıiminiń sany qansha ekenin, qansha áshekeıi baryn eseptep shyǵarypty, sóıtse onyń bar bolǵany árqıly tústegi úsh túrli kıimi, taspalary men shulyqtary ǵana bar eken, biraq bul dúnıelerin keremet sheberlikpen aýystyryp kıetini sonshalyq, eger álgindeı arnaıy sanaq júrgizbegende, kem degende on túrli kıimi, qalpaqqa taǵatyn jıyrmaǵa jýyq qaýyrsyny bar dep bástesýge bolatyn-dy. Sizderden jalǵyz ótinishim: onyń kıim-keshegi jaıynda osynsha egjeı-tegjeıli aıtyp jatqanymdy mezi qylar myljyńdyq dep oılamańyzdarshy, — basymnan ótken jaǵdaıda munyń ózgeshe orny bar.

Ádette ol derevná alańyndaǵy báıterektiń túbindegi sákige kep jaıǵasyp, erlik isteri jaıynda jyr ǵyp aıtyp otyratyn, biz bolsaq aýzymyzdy ashyp, kózimizdi jumyp, bir sózin qalt jibermeýge tyrysyp tyńdap otyratynbyz. Jer-dúnıede ol barmaǵan el joq kórinedi, ol qatyspaǵan shaıqas ta bolmapty. Kúlli Marokko men Týnısti meken etetin mavrlardan da kóp mavrdy jaıratypty, al jekpe-jek saıystarynyń sany Gante, Lýna, Dego Garsıa de Paredes pen ózi atap ótken myńdaǵan basqa sarbazdyń jekpe-jeginen de kóp kórinedi jáne barlyq aıqasta da bir tamshy qan tókpesten jeńiske jetipti. Aıtpaqshy, ol jaraqatynyń tyrtyq bop bitken oryndaryn kórsetken, odan tyrtyq sekildi birdeńeni ajyratý qıyn bolsa da, ol muny shaıqastar men qaqtyǵystar kezinde arkebýz oǵy tıgen jerler dep sendirip baǵatyn. Ol ózin óte óktem ustap, eserlik pen dórekiliktiń ne túrin kórsetti, týǵan anam — qolym, ata-tegim — istegen isterim, soldat mýndırin kıip alǵan kezimde korólge de sálem bermeımin, dep bósetin. Azyn-aýlaq mýzykanttyǵy da osynaý ózimshil ópiremdigine septigin tıgizip júrdi, gıtarany birshama táýir tyńqyldatatyny ras-ty, keıbireýler gıtara onyń qolyna tıgen boıda-aq sóılep qoıa beredi dep boı bermeıtin. Biraq, bul da az: onyń óleń shyǵaratyn da daryny bar edi, selomyzdaǵy usaq-túıek oqıǵalar týrasynda uzyndyǵy bir jarym mıl romanstar qurastyratyn.

Mine, ózim sizderge sıpattap bergen osynaý soldatty, álgi Vısente de la Rokany, osynaý kózsiz batyrdy, osynaý sánqoıdy, osynaý mýzykantty, osynaý aqyndy úıiniń alańǵa qaraıtyn terezesinen Leandra da talaı kórip, oǵan talaı kózin súzgen-di. Ádemi kıimderiniń álekeı-shúlekeıi kózin qaryqtyrdy, kóshirip jazyp, kim kóringenniń qolyna ustatyp júrgen romanstary esin ketirdi, jurttyń bárine jyr ǵyp aıtyp júrgen erlik isteri jaıyndaǵy daqpyrt onyń da qulaǵyna jetti, — bir sózben aıtqanda, bul arada da shaıtan aralaspaı is bitpese kerek, ana jigittiń buǵan qyryndaýǵa qulqy aýǵansha, qyzdyń ózi oǵan ǵashyq bop úlgerdi. Áıeldiń ózi yntaly bolǵan jaǵdaıda súıispenshilik túıinderi jyldam tarqatylatyny belgili ǵoı, Leandra men Vısente de op-ońaı til tabysyp, sansyz kóp ǵashyqtarynyń biri bolmasa biri Leandranyń oı-nıeti qandaı ekenin ańǵaryp úlgergenshe, ol muny iske asyryp ta úlgerdi: janyndaı jaqsy kóretin ákesiniń úıin tastap, — sheshesi joq-ty, — ózine-ózi tańyp júrgen óıtken-búıtken basqa isteriniń barlyǵynan góri bul iste kóbirek oljaly soldatpen birge selomyzdan qashyp ketti. Bul oqıǵa selomyzdy da, bul jaıynda qulaqtanǵan jandardy da tegis aıran-asyr qyldy. Men ne isterimdi bilmeı qaldym, Anselmo da abdyrady, ákesi qaıǵyǵa batty, týystary ashýǵa mindi, tártip saqtaýshylardan tynyshtyq ketti, jasaýyldar jan-jaqqa júgirýmen boldy. Jol bitkenniń bárin sholyp, orman-toǵaı men osy qalaı degen jerlerdiń bárin tintip shyqqan selolastary erketáıtik Leandrany arada úsh kún ótkende úńgirdiń ishinen tapty, — ústinde jalǵyz kóılek qana bar eken, al úıinen ózimen birge áketken qomaqty somadaǵy aqsha men altyn-kúmis áshekeıler úshti-kúıli joq bop shyqty. Jurt qyzdy japadan júdep bitken ákesine alyp kelip, bul qasiretke qalaı tap bolǵanyn surastyra bastady; qyz Vısente de la Rokanyń ózin aldap soqqanyn, úılenýge ýáde berip, úıinen alyp shyqqanyn, jer betindegi eń baı, eń kóńildi qalaǵa, anyǵyraq aıtqanda, Neapolǵa alyp baram dep sendirgenin, ańqaýlyqpen aldaýǵa kónip qalǵanyn óz yqtıarymen baıan etti; sóıtip, ákesiniń jıǵan-tergenin urlap alǵan qyz sol ózi úıinen iz-túzsiz joǵalatyn kúni túnde Vısentemen birge ketedi, al anaý ony bir bıik taýǵa alyp keledi de, keıin jurt baryp taýyp alǵan úńgirge qamap tastaıdy. Sondaı-aq, qyz soldat óziniń abyroıyn tókpegenin, tonap alǵan soń úńgirde qaldyryp, ózi qashyp ketkenin habarlady, bul jaǵdaı jurtty taǵy qaıran qaldyrdy. Ana buzyqtyń ustamdylyǵyna sene qoıý óte qıyn edi, senor, biraq qyzdyń soǵan tabandap turyp alǵany sonsha, qaıǵy basqan ákesi aqyr aıaǵynda osyǵan ılandy, sóıtip qyzynyń bir joǵalsa qaıtyp eshqashan qalpyna kelmeıtin asyl qazynasy qosa tonalyp ketpegenine kámil sengen ol qoldy bolǵan baılyqtary jaıynda oılaýdy da birjola umytty. Leandra kelip, áńgimesin aıtyp bergen sol kúni-aq ákesi, bizge eshteńe bildirmeı, ózine-ózi jasap alǵan jaman aty jarym-jartylaı bolsa da ýaqyt aǵynyna jutylar degen oımen qyzyn qalalyq monastyrǵa attandyryp jiberipti. Leandrany tanymaıtyn, onyń qandaı qyz ekenine, — jaqsy qyz ba, álde onsha emes pe, — kóńil aýdarmaıtyn jurttyń aldynda bul qylyǵyn jastyǵyna balap, jýyp-shaıýǵa bolar da edi, biraq ańǵarympazdyǵy men aqyl-parasatyn jaqsy biletinder muny ańqaýlyq dep emes, jeńiltektik dep, sondaı-aq áıel zatynyń jaratylysyna tán erekshelik, ıaǵnı oılanbaı is qylýshylyq jáne uıatty bilmeýshilik dep baǵalady.

Leandrany monastyrǵa qamaǵannan keıin Anselmonyń eshteńege zaýqy soqpaı qaldy — qalaı bolǵan kúnde de, áıteýir, kóz janarynan qýanysh ushqyny kórinbeıtin boldy, — meniń de kóz aldym qarańǵy tartyp ketti: janar otym jasyp, súlesoq kúıge tústim. Leandradan qol úzgen soń qatty qamyǵyp, qaıǵy shegip, ony bir kórýge zar boldyq, soldattyń sánqumarlyǵyna qarǵys aıttyq, tıisti dárejede qyraǵylyq jasamaǵany úshin Leandranyń ákesin jek kórdik. Aqyr aıaǵynda Anselmo ekeýimiz selony tastap, osy shalǵyndyqqa kep oryn tebýge uıǵarym jasadyq, osy jerde ol óziniń bir qora qoıyn baǵady, al men bir úlken otardy quraıtyn eshkimdi baǵyp júrmin, sóıtip, aǵash arasynda osyndaı tirlik keship jatyrmyz; bir jaqsysy, sezimge qalaǵanymyzsha erik beremiz: birese súıkimdi Leandrany jer-kókke syıǵyzbaı dáripteımiz, birese ony aıyptap áńki-táńkisin shyǵaramyz nemese ońasha otyryp, ony ah uryp arman etemiz já bolmasa árqaısymyz óz aldymyzǵa jaratqannan járdem suraımyz. Leandranyń basqa ǵashyqtary da bizden úlgi alyp, osynaý jartasty taýǵa kep jaıǵasyp, biz sekildi qoı-eshki baǵýǵa kiristi. Olardyń shamadan tys kóp jınalǵany sonsha, bul ara shyn mánindegi baqtashylar Arkadıasyna aınaldy, óıtkeni baqtashylar men olardyń qashalary bul aradan adym attaǵan saıyn kezdesedi jáne qaıda barsań da súıkimdi Leandranyń esimi qulaqqa shalynbaı qalmaıdy. Bireý oǵan qarǵys jaýdyryp, ony erke-sholjyń, jeńiltek jáne ardan bezgen dep ataıdy, ekinshisi ony yshqyry bos, jeńil júriske áýes dep kinálaıdy, basqa bireý ony aqtap, qateligin keshirgenin aıtady, óńge bireý ony sógip, balaǵattaıdy, sondaı-aq onyń sulýlyǵyn aıtyp tamsanatyndar da, minez-qulqyn shenep-mineıtinder de bar, — qysqasy, bári de ony kinálap, bári de ony pir tutady, osynaý esalańdyqtyń ábden asqynyp alǵany sonsha, ózine qaramaı ketkenine kúıinish bildirýshiler de kóbeıe bastady, — solardyń ishinde tipti onymen bir aýyz til qatysý baqyty buıyrmaǵandary da bar, — taǵy bir toby ókinishke boı aldyryp, qyzǵanyshtan órtenip kete jazdap shaq júr, al onyń eshkimniń boıynda qyzǵanysh sezimin oıata qoımaǵany anyq-ty, óıtkeni, buryn aıtyp ótkenimdeı, áýeli onyń is-qylyǵy málim bop, yntyzarlyǵy keıin ǵana tóbe kórsetken-di. Baqtashylardyń biri bolmasa biri óz baqytsyzdyǵyn jelge jarıa etpegen birde-bir jyra-jyqpyldy, bulaqtyń jaǵasyn nemese aǵashtyń saıasyn tappaısyń, Leandra esimi aıtylǵan boıda jańǵyryq ony alysqa alyp ketedi, taýlar — Leandra dep gúrildeıdi, jylǵalar — Leandra dep syldyraıdy, Leandra bárimizdi málimsizdik pen áýeıilik ahýalynda ustap otyr, bárimiz de áldeneden bostan-bos dámelimiz, oǵan qosa boıymyzdy áldenendeı bir úreı bılep alǵan. Osynaý óńsheń esýastyń ishinde eń tómengi, sonymen bir mezgilde eń joǵarǵy parasat-paıym ıesi baqtalasym Anselmo sekildi kórinedi maǵan, óıtkeni ókinish bildiretin sebepteriniń sonshalyqty kóptigine qaramastan, ol tek Leandranyń alysta júrgenine ǵana ókinedi, sóıtip ózi óte sheber oınaıtyn ravel áýeniniń qoshtaýymen kúıinishterin ánge qosady, bul, árıne, onyń aqyl-esi durystyǵyn ańǵartady. Men bolsam, basqa joldy, áldeqaıda jeńildeý jáne, óz oıymsha, áldeqaıda aqylǵa qonymdy joldy tańdadym, atap aıtqanda: áıelderdiń jeńiltektigin, turaqsyzdyǵyn, eki júzdiligin, ýádeleriniń jalǵandyǵyn, opasyzdyǵyn, sondaı-aq, arman-oılarynyń nysanasyn tańdaýdaǵy albyrttyǵyn áshkereleımin. Mine, senorlar, álginde ózderińizge jaqyndaǵan kezde shybyshyma arnap aıtqan sózimniń maǵynasy sizderge endi qazir jaqsy túsinikti bolǵan shyǵar: ol — áıel jynysty, sol sebepti ony onsha joǵary baǵalamaımyn, al, shyndyǵynda, bul otarymdaǵy eń jaqsy eshki. Ózderińizge aıtaıyn degenim de osy edi. Bálkim, kóbirek sóılep ketken shyǵarmyn, esesine dastarqanym da onsha jutań bolmaıdy: qasham qol sozym jerde, al onda jańa saýylǵan sút te, keremet dámdi sútsirne de, túri de ásem, ózi de tátti jańa pisken jemis te bar.

Lİİ taraý

Don Kıhottyń baqtashymen qaqtyǵysy jaıynda jáne zikirshilermen aradaǵy sırek kezdesetin kıkiljiń kezinde Don Kıhottyń terlep-tepship júrip aqyry jeńiske qol jetkizgeni jóninde

Baqtashynyń áńgimesi jurttyń barlyǵyna unady; baqtashy, ásirese, kanonıkti qatty yrza qyldy: onyń derevnáda turatyn qarapaıym baqtashydan góri oqý-toqýy bar qala turǵynyna tán áńgimeleý mánerine tánti bolǵan kanonık sváshennıktiń taýlarda ǵalymdar týady degen sózin óte oryndy dep biletinin aıtty. Otyrǵandardyń bári Eýhenoǵa kómek kórsetýge yqylas bildire bastady; solardyń ishinde Don Kıhot bárinen de kóbirek keńpeıildilik tanytty, óıtkeni ol bylaı dedi:

— Osy sózim sóz, baqtashy baýyrym, shytyrman oqıǵa izdep shyǵar múmkindigim bolsa, endi eshqandaı jamanshylyq kórmeýińe barlyq jaǵdaıdy jasaý úshin esh oılanbastan saparǵa attanyp keter edim: tálimger áıeldiń de, sondaı-aq kedergi jasamaq bolǵan basqalardyń da qarsylyǵyna qaramastan Leandrany monastyrdan (ony onda kúshpen ustap otyrǵandary kámil) alyp shyǵar edim de, yqtıaryńsha yqylas kórsetýiń úshin ony óz qolyńa tabys eter edim — tek, árıne, qyz-qyrqyndarǵa qandaı da bolsyn jábir kórsetýge tyıym salatyn rysarlyq qaǵıdalardy qatań saqtaýyń kerek bolady. Deı turǵanmen, jaratqan ıemiz jarylqar dep úmit etem jáne aq nıetti sıqyrshydan góri qara nıetti sıqyrshynyń qudireti joǵary bola qoımas dep senem, sóıtip, qorǵansyzdar men kembaǵaldarǵa arashashy bolmaqqa áý basta bergen sertime saı, bolashaqta ózińe kómek kórsetip, qamqorlyq jasaýǵa ýáde etem.

Baqtashy Don Kıhotqa qarap qaldy da, kıiminiń sıyqsyzdyǵy men túr-álpetiniń usqynsyzdyǵyna tańyrqanys bildirip, janynda otyrǵan shashtarazdan:

— Senor! Turpaty tym oǵash, sózi de sóleket myna kisi kim? — dep surady.

— Aý, bul jamandyqtyń joıympazy, jalǵandyqtyń jaýy, qyz-kelinshekterdiń qalqany, dáýlerdiń dushpany, urys dalasynyń qaharmany, dúıim jurtqa máshhúr Lamanchalyq Don Kıhot bolmaǵanda kim bolýshy edi? — dep jaýap qatty shashtaraz oǵan.

— Bul sózińiz kezbe rysarlar jaıyndaǵy kitaptarda jazylǵandardy esime salyp tur, — dedi baqtashy, — olar da ózińiz myna kisige qatysty aıtqan sharýalarmen aınalysatyn, biraq, menińshe, ne siz qaljyńdap otyrsyz, ne myna myrzanyń basynda mı joq.

— Óı, ardan bezgen aramza! — dedi buǵan jaýap retinde Don Kıhot. — Basynda mı joq qaýaq bas maqulyq myna sen, al meniń basym ózime jeterlik nársege toly, ondaı nárse seni dúnıege ákelgen ana saldaqydan týǵan saıqal shesheńde de bolmaǵany anyq.

Sózden iske kóshken ol, aldynda jatqan nandy aldy da, bar kúshimen baqtashynyń betine jiberip qaldy, sóıtip onyń murnyn daladaı qan qyldy; baqtashy qaljyńdy unatpaıtyn, oǵan qosa ózine áste qaljyń dep jorýǵa jatpaıtyn jábir jasalǵanyn kórgen ol kilemge de, dastarqanǵa da, as iship otyrǵan adamdarǵa da qaramaı Don Kıhotqa tura umtyldy, sóıtti de, ony keńirdeginen qos qoldap qylǵyndyra bastady, eger sol eki arada jedel jetip úlgergen Sancho Pansa ıyǵynan ala túspegende, bálkim, ony tunshyqtyryp óltirýden de taıynbaǵan bolar edi; tabaqtardy taptap, shyny aıaqtardy talqan ǵyp, ishindegileriniń bárin tógip-shashqan Sancho baqtashymen birge dastarqannyń ústine kelip qulady. Azattyq alǵan Don Kıhot baqtashyǵa qaıta umtyldy, al baqtashynyń betin onsyz da qan jýyp ketken-di, onyń ústine Sanchodan da tepki jegen-di, osyǵan baılanysty qandy kek almaqqa oıy ketip, tórt aıaqtap eńbektegen kúıi pyshaq izdep júrgen bolatyn, biraq onyń bul oıyn júzege asyrýǵa kanonık pen sváshennık bóget jasady, al shashtaraz baqtashynyń Don Kıhotty alyp uryp astyna búkteýine septesip jiberdi, sol sol-aq eken, beıshara rysarǵa judyryq jaýyp kep berdi, sóıtip kelesi sátte onyń da beti baqtashynyń beti sekildi qyzyl-ala qanǵa boıaldy. Kanonık pen sváshennıktiń kúlkiden ishegi túıile jazdady, jasaýyldar da máz-maıram bop, turaq tappaı typyrshyp, quddy bir ıt talastyryp jatqandaı, ekeýin bir-birine aıdap salýmen boldy; tek Sancho Pansa ǵana ne isterdi bilmeı alasurdy, óıtkeni kanonık malaıynyń qolynan bosanyp shyǵýǵa shamasy jetpeı dymy quryp, myrzasyna kómek bere almaı turǵan-dy.

Bir sózben aıtqanda, jurttyń bári kóńildi, máz-shat bolatyn, al eki jaýynger birin-biri aıamaı judyryqtap jatqan, biraq sol arada kerneı úni qulaqqa shalyndy, onyń sozylyńqy da jylańqy shyqqany sonsha, bári de dybys shyqqan jaqqa eriksiz bastaryn buryp turyp qaldy, alaıda álgi úndi qulaǵy shalǵan Don Kıhot basqalardan góri kóbirek ábigerlenip ketti; baqtashynyń astyna óz yqtıarymen túspegen ol, ájeptáýir dárejede taıaq jep te úlgergenine qaramastan, anaǵan bylaı dep til qatty:

— Shaıtan baýyrym, tyńda, — kúshiń men batyldyǵyń menen asyp túsýi sebepti seniń, árıne, shaıtan ekeniń kámil, — saǵan aıtar ótinishim: qanekı, ekeýimiz bir saǵatqa bolsa da bitimge keleıik, óıtkeni, kerneıdiń qulaǵymyzǵa kelip jetken úzdikken úni, shamasy, meni jańa shytyrman oqıǵalarǵa shaqyryp turǵan sekildi.

Óziniń bireýlerdi uryp-soǵýy jáne ózin de bireýlerdiń uryp-soqqany ábden jalyqtyrǵan baqtashy Don Kıhotty qolma-qol bosatty, anaý ornynan atyp turyp jurttyń bári bastaryn burǵan jaqqa basyn buryp tura qaldy da, kenet, zikirshilerdi eske salatyn aq kıim kıgen kóp adamnyń qyrdan tómen túsip kele jatqanyn kórdi.

Eskerte ketetin jáıt, sol jyly jerge nár sińirýge bulttar sarańdyq jasaǵan edi, osy jaǵdaıǵa oraı aınala-mańaıdaǵy barlyq eldi mekende qudireti kúshti qudaı qaıyrymdylyq qaqpasyn aıqara ashyp, jerge jańbyr jiberýi úshin sherýler uıymdastyrylyp, duǵa oqý, kúnálaryna keshirim ótiný rásimderi jasalyp jatqan bolatyn; osy maqsatpen taıaý mańdaǵy selonyń turǵyndary jota basynda ornalasqan, ózderi aıryqsha qadirleıtin bir zıarathanaǵa qaraı baǵyt alǵan-dy. Olardyń elden erek kıimderine zeıini aýyp ketkendikten, zikir salýshylardy buryn da talaı kórgeni Don Kıhottyń tars esinen shyqty, — kerisinshe, oǵan bul arada áldenendeı bir shytyrman oqıǵa bolatyndaı, kezbe rysar retinde osy oqıǵanyń bel ortasynda júrýi kerekteı kórinip ketti; álgi adamdar ákele jatqan, azaly jamylǵymen búrkelgen músindi ujdansyzdar men jaýyz qaraqshylar alyp qashqan áldebir ataqty senora eken dep oılap qalýy da osy senimin nyǵaıta tústi; osyndaı baılamǵa kelgen ol taıaq tastam jerde jaıylyp júrgen Rosınanttyń janyna júgire basyp jetti de, erdiń qasynan júgeni men qalqanyn bosatyp alyp, qas pen kózdiń arasynda atynyń aýyzdyǵyn salyp, Sanchodan semserin alyp berýin surady, sosyn Rosınantqa qarǵyp minip, sol arada turǵandarǵa qarap, qatty daýystap bylaı dedi:

— Al, jarandar, jer betinde kezbe rysar ordenine jatatyn kavaleronyń bolǵany qandaı ǵanıbet ekenine qazir-aq kózderińiz jetetin bolady. Qaıtalap aıtam, tutqynǵa áketilip bara jatqan ana qadirmendi senoranyń osy qazir qalaı azat etilgeniniń kýási bolǵannan keıin, kezbe rysarlar qurmetke laıyq pa, joq pa, ony ózderińiz-aq túsinesizder.

Osyny aıtqan ol, Rosınanttyń búıirinen shpory bolmaǵandyqtan, ókshesimen tebinip qaldy da, atynyń bar shabysymen, — biraq jelisimen emes, óıtkeni, osynaý bir ótirigi joq hıkaıanyń uzyna boıynda Rosınant jelip edi dep bir de bir márte aıtylmaıdy, — zikirshilerge qaraı quıǵyta jóneldi, sváshennık, kanonık pen shashtarazdyń ony ustap qalýǵa tyrysyp baqqandarynan, árıne, eshteńe óngen joq, — oǵan tipti Sanchonyń jalynyp-jalbarynǵan aıqaıy da áser etpedi:

— Qaıda tarttyńyz, senor Don Kıhot? Sizdi ıektep alǵan jáne katolıktik senimimizge qarsy shyǵýǵa túrtpektep turǵan qaı shaıtan? Ótirik bolsa atym óshsin, munyń zikirshiler sherýi ekenin, al oryntaqta alyp kele jatqan senora — balıǵaty buzylmaǵan pák bıkeniń qasıetti beınesi ekenin qalaı ǵana túsinbeısiz? Ne istegeli turǵanyńyzdy oılasańyzshy, senor, — bu joly tipti ne istemegińizdi ózińiz de bilmeıtinińiz kámil.

Sancho bosqa áýre boldy, — myrzasynyń aq shapandylarǵa tezirek jetip, qara jamylǵan senorany qutqaryp alý jónindegi oıǵa basy bútin berilgeni sonsha, onyń bir sózin de estimedi, al tipti estigen kúnde de báribir, ózine koról jarlyq berse de keri burylmas edi. Aqyry ol sherýge jaqyndap, Rosınanttyń tizginin tartty, — bul beıshara soǵan demalady ekem dep úmittenip qaldy, — sosyn qatty tolqýdan tarǵyldanyp shyqqan daýsymen:

— Sender, sirá, ar-uıattaryń taza bolmaǵandyqtan, betterin búrkep alǵandar! Qazir ózderińe aıtatyn sózimdi muqıat tyńdap alyńdar! — dedi.

Músindi kóterip kele jatqandar aldymen toqtady, al ándetip duǵa oqyp kele jatqan tórt psalomshynyń biri Don Kıhottyń erepeısiz túr-syqpytyna, Rosınanttyń kóteremdigine, Don Kıhottyń ózi baıqap qalǵan basqa da ezý tarttyrar erekshelikterine nazar aýdaryp, oǵan bylaı dedi:

— Senorym jáne baýyrym! Eger bizge birdeńe aıtpaq bolsańyz tezirek aıta qoıyńyz — myna aǵaıyndar denelerin qyzyl-josa qan ǵyp tastady, sondyqtan bir-eki aýyz sózben aıtatyn óte qysqa birdeńe bolmasa, áńgime tyńdap turarlyq murǵamyz joq jáne onyń bizge qajeti de joq.

— Men muny sizderge bir-aq sózben aıta alam, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot, — áńgime bylaı: myna súıkimdi senorany osy qazir qolma-qol bosatyńdar, kózindegi móltildegen jas pen kóńilsiz keıpi senderdiń ony kúshpen alyp bara jatqandaryńdy, oǵan áldenendeı bir qatty jábir-japa kórsetkenderińdi baıqatyp tur, al ózim bul dúnıege osyndaı zulymdyqtardyń tamyryna balta shabý úshin kelgen jan bolýym sebepti, oǵan ara túsip, ózi arman etken jáne ózine tıesili erkindigin alyp bermeıinshe senderge adym da attatpaımyn.

Bul sózdi estip turǵandar onyń jarymes ekenin túsine qoıyp, dý kúlisti, olardyń kúlkisi Don Kıhottyń ashýyn qozdyryp jiberdi, — bir aýyz sózge kelmesten semserin sýyryp aldy da, zembilge qaraı umtyldy. Músindi ákele jatqandardyń biri joldasymen oryn aýystyrdy, sosyn áldebireýi demalǵysy kelgende zembildi tirep qoıýǵa arnalǵan aıyr ma álde syryq pa, birdeńeni joǵary kóterip alǵan kúıi Don Kıhottyń aldynan qarsy shyqty, Don Kıhot semseriniń surapyl soqqysy da, mine, dál osy syryqqa kep tıip, ony ortasynan qaq bólip jiberdi, alaıda zembilshi syryqtyń qolynda qalǵan moltaǵymen Don Kıhotty semser ustap turǵan, qalqany qatty qaıyrym qareketten qorǵap qala almaıtyn qolynan ońdyrmaı qonjıtqany sonsha, beıshara Don Kıhot dym qarsylyq bildirer dármeni bolmaı atynan jerge jalp ete tústi. Onyń sońynan janushyra júgirip kele jatqan Sancho Pansa myrzasynyń qulap túskenin kórip, dushpanyna ony endi urmaýyn surap aıqaılady, — ol jadylanǵan rysar, ómirinde eshkimge eshqandaı zıan jasamaǵan adam, dedi. Alaıda zikirshini Sanchonyń aıqaıy emes, Don Kıhottyń tirshilik belgisin bildirmeı tyraıyp jatqany toqtatty; osyny kórip, Don Kıhotty óldige sanaǵan ol shapanynyń etegin qaıyryp aldy da, aldy-artyna qaramaı zyta jóneldi.

Sol aralyqta Don Kıhottyń basqa serikteri de kelip jetti, bulardyń týra tartyp ózderine tónip kele jatqanyn, aralarynda arbalet asynǵan jasaýyldar da baryn kórip, jaǵdaılarynyń qıyndaı túskenin ańǵarǵan sherýshiler músinniń mańaıyna shoǵyrlandy; sóıtip, kúláparalaryn kıip, qoldaryna shybyrtqylaryn, al psalomshylar shamdaldaryn alyp dushpannyń tyqsyrýyna toıtarys bermekke, al sáti túsip jatsa, tipti qarsy shabýylǵa shyqpaqqa ońtaılandy, biraq taǵdyr istiń jaıyn olar jobalaǵannan táýirirek etip oraılastyrdy, óıtkeni myrzamnan aırylyp qalǵan ekem dep oılaǵan Sancho onyń denesin qushaqtaı jyǵylyp, meılinshe aıanyshty ári meılinshe kúlkili túrde ony joqtap zar ıleı bastaǵan-dy. Bizdiń sváshennıkti sherýmen birge kele jatqan basqa sváshennık tanydy, bul jaǵdaı záre-qutyn joǵalta bastaǵan eki jaqty da birdeı tynyshtandyrdy. Bizdiń sváshennık Don Kıhottyń kim ekenin anaǵan eki-úsh aýyz sózben túsindirip berdi, sóıtip ol beıshara rysardyń óli álde tiri ekenin kórmekke soǵan qaraı qozǵalǵan kezde zikirshiler de onyń sońynan topyrlaı erip, Sancho Pansanyń kózinen jas tógip, bylaı dep joqtaý aıtyp jatqanyn estidi:

— Beý, rysarlardyń tarlany-aı, soıyldyń bir ǵana soqqysynyń ózi-aq jalaýly ómirińniń jibin úzip kete bardy-aý! Beý, áýlet-tuqymynyń ar-namysy, kúlli Lamancha men kúlli álemniń maqtanyshy men mereıi, seniń ólimińnen keıin jer-jahandy azǵyndar jaılaıdy-aý, óıtkeni endigi jerde olardy zulymdyǵy úshin jazalaıtyn da jan bolmaıdy ǵoı! Beý, dúnıedegi Aleksandrlar ataýlynyń bárin qosa eseptegendegiden de márt shúlengirim-aı, óıtkeni ózińe qyzmet etken bar-joǵy segiz aıymnyń ishinde ǵana sen maǵan jan-jaǵyn túgel teńiz shaıyp, qorshap jatqan eń jaqsy araldy syıǵa tartyp ediń-aý! Beý, menmenderdiń aldynda momyn, momyndardyń aldynda tákappar, — joǵa, olaı emes, kerisinshe demek edim! — qaýip-qaterden qaımyqpaıtyn, joqshylyqqa qamyqpaıtyn, eshkimge ǵashyq bolmaǵan, izgi nıettilerge elikteýshi, qara nıettilerdiń qas jaýy, zalymdardyń dushpany, — bir sózben aıtqanda, kezbe rysar, óıtkeni, osynyń ózi-aq bárin túsindirip beredi!

Sanchonyń zar qaǵyp jylaǵan daýysy Don Kıhotqa jan bitirdi, sóıtip onyń alǵash aıtqan sózi mynadaı boldy:

— Ózińizden qol úzip jyraq ketken jandar, beý, baldaı tátti Dýlsıneıa, budan da jaman taqsiret tartady. Jadylanǵan arbaǵa minýime járdem etshi, dostym Sancho, ıyǵymnyń súıekteri ýatylyp ketýi sebepti Rosınanttyń erinde otyra alatyn shamam joq.

— Qýana-qýana kómektesem, marhabatty myrzam, — dedi Sancho, — sóıtemiz de ózińizge tek jaqsylyqtan basqa eshteńe oılamaıtyn myna senorlarmen birge týra tartyp selomyzǵa baramyz, odań soń ózimizge kóbirek paıda túsetindeı jáne dańqymyz kóbirek shyǵatyndaı jańa bir joryqqa qam jasaımyz.

— Munyń óte oryndy áńgime, Sancho, ǵalamsharlardyń qazirgi zıandy

yqpalynyń kúshi azaıǵansha kúte tursaq, keremet kóregendik jasaǵan bolar edik, — dedi Don Kıhot.

Kanonık, sváshennık pen shashtaraz budan artyqtyń ózderine keregi de joǵyn málim etip, Sancho Pansanyń qarapaıymdyǵyna qaıran bolǵan kúıleri Don Kıhotty ózi osy araǵa sheıin otyryp kelgen arbasyna qaıta mingizdi; sherýge qatysýshylar qaıtadan qatar túzep jolǵa shyqty. Baqtashy bárimen qoshtasyp qala bardy, jasaýyldar ármen qaraı júrýden bas tartqan soń, sváshennık olardyń tıisti aqysyn tóledi, kanonık sváshennıkten Don Kıhottyń keıingi taǵdyry qalaı bolǵanyn: aqylǵa kelgenin nemese esersoqtyǵyn odan ári jalǵastyrǵanyn habarlaýyn surady, sony aıtyp óz jolymen ketti. Qysqasy, árkim ár jaqqa baǵyt ustap, jónderin tapty, tek sváshennık pen shashtaraz, Don Kıhot, Pansa men qandaı kepti bastan keshse de, qojaıyny sekildi qyńq etpeı kóterip júrgen Rosınant qana qaldy.

Arbakesh ógizderdi jegip, Don Kıhotty bir qushaq shóptiń ústine otyrǵyzdy da, sváshennık ózine nusqaǵan jolǵa túsip, bylq etpes baısaldy qalpynan tanbaǵan kúıi aqyryn aıańmen tartyp berdi, sóıtip arada alty kún ótkende olar Don Kıhottyń selosyna kelip kirdi. Bul talma tústiń kezi edi, kún jeksenbi bolatyn, sondyqtan Don Kıhottyń arbasy ótken alańda halyq qaptap júrgen. Jurttyń bári kim kele jatqanyn bilmekke japatarmaǵaı júgiristi, al ózderiniń jerlesterin kórgende, tańǵalmaǵan jan qalmady, sol eki arada balalardyń bireýi onyń jıeni men kútýshi áıelge biriniń naǵashy aǵasy, ekinshisiniń qojaıyny bop tabylatyn Don Kıhotty ógiz arbamen ákele jatqandaryn, óńi qýqyl tartyp, ábden júdep ketkenin, astynda tipten bir qushaq shópten basqa tósenish te joǵyn habarlady. Daýys sala eńireı jylap, mańdaılaryn tómpeshtep jáne ant atqan rysarlyq romandarǵa jańadan qarǵys jaýdyryp jatqan osynaý meıirban áıelderge aıaýshylyq bildirmeı qalý múmkin emes edi, al Don Kıhot esikten boı kórsetken kezde munyń bári jańa qarqynmen qaıtalandy.

Don Kıhot qaıtyp oraldy degendi estigen Sancho Pansanyń áıeli de júgire basyp jetti, kúıeýiniń oǵan atqosshy retinde erip ketkenin jaqsy biletin ol Sanchony kórgen boıda eń áýeli eseginiń amandyǵyn surady. Sancho oǵan esegi ıesinen de góri baqýatty ekenin aıtty.

— Jasaǵan ıem, bul jaqsylyǵyń úshin myń alǵys ózińe, — dedi áıeli. — Al, endi aıta ǵoı, qurbym, atqosshylyǵyńda aqshany qyryp taptyń ba? Maǵan jańa kıim aldyń ba? Balarǵa bashmaq she?

— Ondaı esh nárse ákelgem joq, báıbishe, esesine odan góri mańyzdyraq ta mándirek bir nárse ákeldim, — dep jaýap qatty Sancho,

— Onyńa óte qýanyshtymyn, — dedi áıeli, — qane, kórsete ǵoı, qurbym, álgi mańyzdyraq ta mándirek nárseńdi, sondaı kórgim kelip tur, sonda janym kishkene jaı tabar, áıtpese sonshama uzaq qańǵyp júrgen kezińde ózińdi kúte-kúte ábden toryǵyp, tıtyqtap bittim.

— Úıge barǵan soń kórsetem, báıbishe, — dep málim etti Pansa, — al ázirshe qanaǵat tutar nárseń mynaý: qudaı qosh kórip, shytyrman oqıǵa izdeýge qaıta shyǵar bolsaq, onda kór de tur, kóp uzamaı-aq men graf atanam nemese araldyń, aral bolǵanda, ánsheıin qý medıen birdeńeniń emes, eń jaqsy araldyń gýbernatory bolam.

— Aıtqanyń kelsin, shalym, onyń da bizge paıdasy tımese zıany tıe qoımas. Aıtpaqshy, aral degen ne nárse ózi, sony aıtshy maǵan, onsha uǵa almaı turmyn.

— Esekti balmen jemdemeıdi, — dep short kesti Sancho, — kezi kelgende bilersiń onyń ne ekenin, vasaldaryń ózińdi mártebelim dep áspettep turǵan kezde aýzyńdy ashyp qalarsyń áli.

— Aý, ne shatyp tursyń, Sancho? Qaıdaǵy mártebe, aral men vasaldy aıtyp tursyń? — dep daýystap jiberdi Hýana Pansa (Sanchonyń áıelin osylaı ataıtyn, kúıeýimen qandas týystyǵy bolmasa da, áıelderi kúıeýleriniń áýlet esimin alýy Lamanchada dástúrge aınalǵan nárse).

— Alyp ushpa, Hýana, aptyqpa, saǵan osy shyndyqty aıtqanymnyń ózi jetip jatyr, ázirshe jan balasyna tisińnen shyǵarýshy bolma. Al, jalpy, bilip qoıǵanyń artyq etpeıdi, áldenendeı bir kezbe rysardyń, shytyrman oqıǵa izdeýshiniń atqosshysy bolǵannan artyq raqat eshteńe joq eken. Ras, kóbine-kóp kóńiliń unatatyndaı shytyrman oqıǵa ushyrasa bermeıdi: júz rettiń toqsan toǵyzynda bári kerisinshe bop shyǵady. Muny óz basymnan ótkerdim, sebebi keı kezderde meni kórpege salyp qaqpaqyl qyldy, keı kezderde judyryq jegizdi. Biraq, solaı bola tursa da, shytyrman oqıǵa keziger degen dámemen taý-tasty kezip tentireý, ormanda adasyp júrý, jartasqa órmeleý, qamal-saraılarǵa barý, kóńiliń qalaǵan beketke toqtaý jáne jambas aqyǵa soqyr tıyn da tólemeý degen qandaı ǵanıbet deseńshi!

Sancho Pansa men jubaıy Hýana Pansa ekeýi osy ráýishte áńgime-dúken quryp turdy, al bul kezde Don Kıhottyń kútýshisi men jıeni oǵan kútim jasap, sheshindirip, eski kereýetine ákep jatqyzǵan edi. Anaý bularǵa mánsiz de maǵynasyz janarmen kóz tigip, óziniń qaıda tap bolǵanyn bile almaı daǵdardy. Jıenine muny osynda jetkizýdiń qanshalyqty qıyndyqqa túskenin baıandap bergen sváshennık, aǵasyn jaqsylap baǵyp-qaǵýy keregin, ekeýiniń de meılinshe qyraǵy bolǵany jón ekenin, áıtpese taǵy da qashyp ketýi múmkin ekenin aıtty. Osy jerde ana ekeýi qaıtadan aıqaıǵa basyp, rysarlyq romandarǵa qaıtadan qarǵys jaýdyra bastady, osyndaı qısynsyz sandyraqtardy jazyp shyǵarǵandardyń janyn jahannamǵa jiberýin surap jaratqanǵa qaıtadan jalbaryna bastady. Qysqasy, sváshennıktiń sózinen olardyń kóńili alaı-túleı bolyp, boıyn úreı bılep alǵan-dy, óıtkeni beti sál-pál beri qaraǵan boıda-aq aǵasy men qojaıyny qaıtadan taıyp turady-aý dep qaýip oılaǵan, sol qaýipteri aqyry beker bolmaı shyqty.

Alaıda bul hıkaıanyń avtory, úshinshi sapary kezinde Don Kıhottyń naqtyly qandaı qareket jasaǵanyn bilmekke asa bir áýesqoılyqpen jáne meılinshe mol ynta-jigermen kiriskenimen, ásirese, shynshyldyǵy shúbásiz shejirelerge kóbirek úńilgenimen, bul turǵyda eshqandaı derek keziktire almady; tek Lamanchanyń aýyzdan-aýyzǵa taraǵan ańyzdarynda ǵana úıinen úshinshi márte attanǵan saparynda Don Kıhottyń Saragosada bolǵany, osy qalada ótkizilgen ataqty týrnırlerge qatysqany, ol jerde asqan er júrektigi men aqyl-parasatyna laıyq oqıǵalardy bastan keshkeni jaıynda estelik saqtalypty. Onyń ólimi men qazasy týrasynda da birdeńe bilýdiń oraıy kelmedi, eger sáti túsken kezdeısoqtyq qorǵasyn qobdıshasy bar bir egde jastaǵy emshige jolyqtyrmaǵanda, — óziniń aıtýynsha, bul qobdısha qalpyna keltirý jumysy júrgizilip jatqan ejelgi zıarathana qıratyndysy arasynan tabylypty, — avtordyń shynymen-aq eshteńeden beıhabar kúıde qalary anyq edi; mine, tap osy qobdıshadaǵy pergamentterde gotıkalyq qarippen ıspan tilinde jazylǵan Don Kıhottyń kóptegen erligi jaıynda, Dýlsıneıa Tobosskaıanyń sulýlyǵy jaıynda, Rosınanttyń túr-sıaǵy týrasynda, Sancho Pansanyń adaldyǵy haqynda jáne Don Kıhotty jerleý jóninde málimetter keltiriletin óleńder, sondaı-aq birneshe epıtafıa jáne onyń minez-qulqy men daǵdylaryna arnalǵan maqtaý óleńder bar bop shyqty. Osynaý ári jańa, ári buryn-sońdy qulaq estip, kóz kórmegen hıkaıanyń aıryqsha shynshyl avtory solardyń ishindegi ajyratyp oqýǵa múmkin bolǵandarynyń bárin osy arada keltirip otyr. Sonymen birge, atalmysh hıkaıany jaryq dúnıege keltirý maqsatynda Lamancha muraǵattaryndaǵy izdestirý men aqtarystyrýǵa ketken orasan zor eńbegi úshin avtor óz oqyrmandarynan qazirgi kezde úlken suranysqa ıe bolyp turǵan rysarlyq romandarǵa parasat-paıymy mol adamdar qandaı senim bildirse, olardyń da bul dúnıege sondaı senim bildirgeninen artyq alǵys kútpeıdi: bul onyń eńbegine berilgen laıyqty baǵa bop tabylady jáne onyń boıynda qanaǵat sezimin týǵyzady, sondaı-aq ony osynsha shynshyl bolmasa da, áıteýir, odan bir qalyspaıtyn basqa da qyzyqty ári tartymdy dúnıelerdi izdep tabýǵa qulshyndyrady.

Qorǵasyn qobdıshadan tabylǵan pergamenttegi alǵashqy sózder mynadaı:

Lamanchadaǵy shaǵyn eldi mekennen, Argamasıládan shyqqan akademıkter aıbyndy Lamanchalyq Don Kıhottyń ómiri men ólimine arnap

HOC SCRİPSERUNT⁴⁴
ARGAMASILÁ AKADEMIGİ QARASURYQTYŃ DON KIHOTTYŃ MOLASYNA ARNAÝY
EPITAFIA

Iazon sekildi Grekıanyń atyn shyǵarǵan,
Lamancha óńiriniń dańqyn asyrǵan kezbe;
Kóńili flúger sekildi qubylǵysh lezde,
Ákki de taqys atyshýly bul nágúman:
Álemdegi óleńshi bitkennen baǵy asqan,
Sheber de suńǵyla jyrshy shyǵar, bálkim;
Ójettigi men batyrlyǵyn biletin árkim,
Qataıǵa deıin málim jaýynger-aldaspan;
Jolda tastap kúlli Amadısterdi,
Alyptardy ergejeılideı sezgen;
Hanymyna máńgi adal bop qalǵan;
Qyzǵanyshqa batyryp Belánısterdi,
Rosınantqa minip dúnıeni kezgen —
Osy taqta astynda jatqan tarlan.

ARGAMASILÁ AKADEMIGİ TASSARAŃNYŃ

İN LAUDEM DULCİNEAE GE TOBOSO⁴⁵

SONET

Oraýyz, pushyq muryn, dúrdik erin,
Eńgezerdeı kórseń sen áıeldiń soıyn,
Dýlsıneıa bul Tobosolyq, bilip qoıǵyn,
Esi kete súıdi ony Don Kıhot eriń.
Sony armandap uıqtamady debdirep,
Montel betkeıleriniń qaýyn,
Serra Negranyń jartasty taýyn,
Árli-berli jaıaý kezip, tentirep.
Rosınanttyń jazyǵy ne, jasaǵan?
Der shaǵynda júrgen kezde, jer sholyp,
Sheıit qyldyń nege ekeýin zorlyqtan?
Dýlsıneıa ajaryn tastady kór tasalap,
Kúlli álemge máshhúr anaý mert boldy,
Jalǵan sóz, ishtarlyq pen qushtarlyqtan.

ARGAMASILÁNYŃ EŃ SUŃǴYLA AKADEMIGİ DELQULYNYŃ LAMANCHALYQ DON KIHOTTYŃ SÁIGÚLİGİ ROSINANTQA ARNAǴAN MADAQ SÓZİ

SONET

Almas taqqa, Mars otyrǵan súıip,
Qyzyl-kúreń tartqan, boıalyp qanǵa,
Lamanchalyq qondy da, jer-jahanǵa
Jeńis jalaýyn jelbiretti bıik.
Saýyt-saımany sonsha úreıli, tosyn,
Semseri sonsha ótkir, saıysqa daıyn,
Bul jańa batyrdy, jańasha laıym
Jańa mýza endi jyrǵa qossyn.
Amadıstiń erligi ana bir zamanda,
Brıtanıanyń atyn áýeletti kókke.
Uldary ulǵaıtty grekter dárpin.
Endi qazir Kıhot Bellona hramynda,
Sóıtip, tańǵaldyrdy Lamancha, óktem
Grek elderi men Brıtanıa halqyn.
Ólmeıdi onyń erligi. Óıtkeni, maqtalǵan
Brıládor, Baıard sekildi attardan,
Rosınanttyń ózi-aq asyrdy dańqyn.

ARGAMASILÁNYŃ AKADEMIGİ QYLJAQBASTYŃ SANCHO PANSAǴA ARNAÝY

SONET

Mynaý Sancho Pansa. Bolsa da jataǵan,
Tulǵasy bıik dańqymen. Dúnıe ondaı
Atqosshyny áli kórgen joq dyrdaı.
Kepildik tipti bere alam men soǵan.
Armany bar edi onyń graf atanbaq,
Jete almady, átteń, tańǵalarlyq ne bar:
Qarsy boldy taǵdyr. Sol bir mundar
Esegin de tirideı qoıar edi jalmap.
Minip ap momaqan haıýanǵa eptep,
Momaqan Rosınanttyń sońynan, taǵy
Momaqan sarbaz ketti búlkektep.
Beý, tátti arman, turaqsyz eń netken!
Qandy sál ýaqyt qyzdyrasyń-daǵy,
Joǵalasyń qaıta, ustatpaı úrkektep.

ARGAMASILÁNYŃ AKADEMIGİ URTMİNEZDİŃ DON KIHOTTYŃ MOLASYNA ARNAÝY

EPITAFIA

Don Kıhot jatyr bul jerde,
Rosınant edi — arǵymaǵy,
Shytyrman oqıǵa edi armany,
Toımady judyryq jegenge.
Janynda onyń joldasy —
Sancho Pansa, jyraq ketpeıtin
Atqosshy edi baǵa jetpeıtin,
Aqırette qudaı qoldasyn!

ARGAMASILÁNYŃ AKADEMIGİ JYLMAQAIDYŃ DÝLSINEIa TOBOSSKAIaNYŃ MOLASYNA ARNAÝY
EPITAFIA

Molada myna, beý jalǵan,
Dýlsıneıa máńgi tynysh tapty.
Bolsa da sumdyq qaıratty,
Qutyla almady ajaldan.
Kóńili oǵan kóptiń tolǵan-dy,
Aqsúıek emes-ti, jalshy da.
Biraq, Don Kıhot bul malshyǵa,
Ólerdeı ǵashyq bolǵan-dy.

Mine, ózimiz ajyratyp oqı alǵan óleńderdiń bar-joǵy osy ǵana; qalǵanynyń áripterin qurt jep búldirip qoıypty, sonyń saldarynan jobalap bolsa da oqyp shyǵýy úshin bulardy bir akademıkke berýge týra keldi. Qulaǵymyz shalǵan habarlarǵa qaraǵanda, ter tóge tapjylmaı eńbek etýiniń arqasynda ol óz mindetin oryndapty, sóıtip Don Kıhot úshinshi márte saparǵa shyǵar degen úmitpen, ony jarıalamaqqa nıettenip otyrǵan kórinedi.

Forse altri cantera con miglior plettro⁴⁶.

Birinshi bólimniń sońy.

TÚSİNİKTEMELER

Aılaker ıdalgo

Lamanchalyq Don Kıhot

Birinshi bólim

G e r s o g  B e h a r s k ı ı g e  a r n a ý

Gersog Beharskıı — sol zamandaǵy asa baı ıspan aqsúıekteriniń biri, “Don Kıhotta” ózine arnaý sóz jazylýyna uzaq ýaqyt boıy kelisim bermeı tabandap otyryp alǵan tákappar, topas ári nadan shonjar.

P r o l o g

... abaqtyda budan ózge adamnyń sıqyn... — avtordyń 1597 jáne 1602 jj. Sevıládaǵy túrmege eki ret otyryp shyqqanyn eske salatyn emeýrin.

...eleýsiz-eskerýsiz ótkizgen osynsha jyldan keıin... — “Don Kıhottyń” birinshi bólimi jaryqqa shyqqanǵa deıin Servantes tek “Galateıa” (1585) romanyn ǵana jarıalaǵan bolatyn.

Áýlıe Foma — Foma Akvınskıı (1225 - 1274), tabıǵat pen qoǵam tanýǵa qatysty barlyq máseleni qarastyrǵan “Dinı ilimder jıyntyǵy” traktatynyń avtory.

Ksenofont — grek tarıhshysy (jyl sanaýymyzǵa deıingi (j.s.d.) 430 - 354 jj. aralyǵy).

Zoıl — grek rıtory jáne gramatıgi (j.s.d. İİİ ǵ. ortasynda Aleksandrıada ǵumyr keshken). Esimi tyrnaq astynan kir izdeıtin qatal synshynyń sınonımine aınalǵan.

Zevskıd — j.s.d. Ú ǵ. ekinshi jartysyndaǵy grek sýretshisi.

Ioann Indııskıı — shyǵystaǵy hrıstıandyq patshalyqtyń aty ańyzǵa aınalǵan basshysy. “Presvıter Ioannyń” patshalyǵyn evropalyq jylnamashylar birese Orta Azıaǵa, birese Efıopıaǵa, birese Úndistan men Qytaıǵa ornalastyrýmen boldy.

Imperator Trapezýndskıı — T r a p e z ý n d — Qara teńizdiń ońtústik jaǵalaýyndaǵy qala, 1204 j. kres ustaýshylar Konstantınopoldy basyp alǵannan keıin Alekseı Komnın sonda Trapezýnd patshalyǵynyń negizin qalady. Bul patshalyq 1461 j. deıin turdy.

Gramatık — fılolog, sondaı-aq ádebı synshy jáne negizinen latyn men grek mátinderine túsinikteme berýshi.

Muhıt-Teńiz, nemese Muhıttyq teńiz — sol tusta Atlant muhıty osylaı atalǵan bolatyn.

Kak (m ı f.) — Gerkýlestiń kúzetine berilgen sıyrlardy urlaǵan dáý, sol isi úshin Gerkýles ony qandy aıqasta jer jastandyrǵan. Aılaly da epsekti baýkespeniń sınonımi.

Epıskop Mondonedskıı — ıspan jazýshysy Antono de Gevara (1480 - 1545), Gaýdı (1528) jáne Mondoned (1545) epıskopy, jurtshylyqqa keńinen tanymal bolǵan “Mark Avrelııdiń altyn kitabynyń” avtory.

Medeıa (m ı f.) — Kolhıda patshasynyń qyzy, Iazonǵa altyn jabaǵyny qolǵa túsirýge kómektesip, sonymen birge Grekıaǵa qashyp ketken. Keıinnen Iazon Korınf patshasy Kreýstiń qyzyna úılenýdi uıǵarǵanda Medeıa óziniń kúndesin de, Iazonnan týǵan balalaryn da óltirgen. Ol jaıyndaǵy áńgime Ovıdıı “Metamorfozalarynyń” jetinshi kitabyna engizilgen.

Kalıpso (m ı f.) — Atlanttyń qyzy, Ogıgıı aralynyń nımfasy, Odısseıdi jeti jyl qonaq qyp kútken.

Sırseıa (m ı f.) — Odısseı serikteriniń bir bólegin shoshqaǵa aınaldyryp jibergen, biraq artynan onyń ótinishi boıynsha qaıtadan adam keıpine oraltqan sıqyrshy áıel. Ol jaıynda Vergılııdiń “Eneıda” atty shyǵarmasynda aıtylady.

Iýlıı Sezardiń “Jazbalary”... — Iýlıı Sezardiń (j.s.d. 100 - 44 jyldar) “Gall soǵysy jónindegi jazbalary”. Munda ol Gallıadaǵy óz áreketin: galldarǵa shabýyl jasap, olardy Rımge baǵyndyrý sharalaryn aqtap alýdy maqsat tutady.

Plýtarh — grek jazýshysy (jyl sanaýymyzdyń (j.s.) 46 - 126 jyldary). Onyń “Salystyrmaly ǵumyrbaıandar” atty eńbegi erekshe nazar aýdartady, munda kórnekti grek jáne Rım memleket qaıratkerlerine salystyrma jasalady.

Lev Iýdeı — ıtalán tilinde dıalog túrindegi “Mahabbat jaıyndaǵy suhbat” atty traktat jazǵan Iýda Abrabaneldiń (1460? - 1521 j. keıin) búrkenshik esimi.

Fonsekanyń traktaty — Avgýstındik monah Krıstoval de Fonsekanyń (1550? - 1621) “Jaratqanǵa degen mahabbat jaıynda” atalatyn traktaty 1592 j. jaryqqa shyqty.

Montel óńiri — Lamanchadaǵy jer ataýy.

Ýrganda — sıqyrshy áıel, “Amadıs Gallskıı” romanynyń basty keıipkeri Amadıstiń qoldaýshysy. Bet álpetin jıi ózgertip otyratyndyqtan oǵan “Ustatpaıtyn” degen laqap at berilgen.

Qaharly Roland, nemese Orlando — ıtalán jazýshysy Lodovıko Arıostonyń “Qaharly Roland” dastanynyń basty keıipkeri; rysarlar bastan keshken ertegige uqsas oqıǵalardy Arıosto ázil-ájýa túrinde baıandaıdy.

Gannıbal — Ekinshi Pýnı soǵysy kezinde Karfagen armıasyn basqarǵan dańqty qolbasshy (j.s.d. 247 - 183 jj. aralyǵy).

Alvaro de Lýna — Kastıl koroli İİ-shi Hýannyń nókeri, 1453 j. ólim jazasyna kesilgen.

Koról Fransısk — Pavıadaǵy (1525) shaıqas kezinde ıspandar tutqynǵa alǵan jáne Ispanıada bir jyl qamaýda otyrǵan fransýz koroli.

Hýan Latıno — ıspan shonjarynyń úıinde tárbıelengen negr. Ol shonjar ıeligindegi mekenderdi basqarýshynyń qyzyna sabaq beredi, qyz ony unatyp qalǵan soń, shirkeý olardyń nekege turýyna ruqsat etedi. Granada ýnıversıtetinde Latınoǵa gramatıka kafedrasy tapsyrylady.

Jupyny Jartas bıigin... — “Amadıs Gallskıı” romanynda Amadıstiń bir araldy basyp alyp, ony zańdy ıesi Brıolanaǵa qaıtarǵany áńgimelenedi. Naqsúıeri Orıana qyzǵanyshtan kúıip-janyp oǵan Brıolanamen kezdesýge tyıym salady. Qatty daǵdarǵan Amadıs rysarlyq erlik isterden bas tartýǵa bekinip, Jupyny Jartas bıigindegi meken-jaıǵa baryp jatyp alady. Sol Amadıske eliktemek bolǵan Don Kıhot ta sondaı kepterdi bastan keshpekke táýekel etedi. Bul jaıynda “Don Kıhottyń” birinshi bólimindegi HHÚ jáne HHÚİ taraýlarda baıandalady.

Don Belánıs Grecheskıı — rysarlyq romannyń keıipkeri.

Mıraflores — Amadıs Gallskııdiń ǵashyǵy Orıana turǵan qamal-saraı.

Vıládego beıbaq — ıspan máteliniń personajy (“Taban jaltyratqysh Vıládego”).

“Selestına” — ıspan ádebıetiniń HÚ ǵ. aıaǵynda jaryq kórgen aıtýly týyndysy, oǵan elikteýshiler óte kóp bolǵan. Onyń avtorlyǵy Fernando de Rohasqa tańylady.

Babeka — ıspan rekonkıstasynyń asa iri qaıratkeri Sıdtiń súıikti sáıgúligi.

Lasarılo — “Tormes jaǵalaýynan shyqqan Lasarılonyń ǵumyr joly” atalatyn alaıaqtar jaıyndaǵy hıkaıattyń bir epızodyn eske salmaq ıshara.

Anjelıka — Arıostonyń “Qaharly Roland” dastanyndaǵy áıel keıipker.

Klarıdána — “Rysar Feb” rysarlyq romanyndaǵy áıel keıipker, Trapezýnd ımperatory men amazon áıelder patshaıymynyń qyzy.

Solısdan — “Amadıs Gallskıı” personajdary arasyndaǵy bir rysardyń atqosshysy Lassındonyń anagramsy.

I t a r a ý

Lamancha aımaǵyndaǵy... áldebir seloda... — ıspan halyq romansynyń bir tarmaǵy.

Olá — ıaǵnı “olá podrıda” — ıspandardyń ulttyq taǵamy.

Kıhada, Kesada. — K ı h a d a — jaq súıek; k e s a d a — sútsirne qosylǵan pırog.

Felısáno de Sılva — kóptegen rysarlyq romannyń avtory.

Kavalero — dvorán tuqymynan taraǵandardyń jalpy ataýy; sózdiń tar maǵynasynda — ortasha dáýletti dvorándardyń ókili.

Sıgýensa — Gýadalahara provınsıasyndaǵy shaǵyn qalashyq, onda ekinshi dárejeli ýnıversıtet bolǵan.

Palmerın Anglııskıı — “Áleýetti rysar Palmerın Anglııskıı” rysarlyq romanynyń keıipkeri.

Amadıs Gallskıı, dáliregi Amadıs Ýellskıı (Amadıstiń otany — Gaula — Ýells, Vallıs). — “Perıon Gallskıı men koroleva Elısenanyń uly batyl da aıbyndy rysar Amadıstiń” (tórt bólimdi) negizgi nusqasy ıspan tilinde jazylǵan. Bizge málim alǵashqy basylymy Saragosada 1508 jyly jaryq kórgen.

Maese — sheber.

Sıd Rýı Dıas — (1043 - 1099) — ıspannyń ulttyq batyry, onyń erlik isteri “Sıd jaıyndaǵy jyr” men kóptegen halyq ánderinde (romanstarynda) dáripteledi.

Otty Semser Rysary — osy attas roman keıipkeri Amadıs Grecheskııdiń laqap aty.

Bernardo del Karpo — ıspannyń aty ańyzǵa aınalǵan batyry. Ronseval shatqalyndaǵy shaıqasta Bernardo del Karpo Saragosadan ózimen birge mavrlardy ertip keledi, sóıtip Uly Karl armıasynyń jeńilýine septik jasaıdy.

Roland — “Roland týraly jyr” men ortaǵasyrlyq kóptegen ańyz-áńgimeniń basty keıipkeri, Arıosto, Boıardo jáne t.b. dastandaryndaǵy negizgi personaj.

Morgant — Pýlchıdiń “Morgant-dáý” dastanynyń keıipkeri, asa meıirimsiz májýsı-dáý. Ony Roland hrıstıan dinine engizedi, odan soń Morgant múldem ózgerip ketedi, keńpeıil, sypaıy, kishipeıil adamǵa aınalady.

Rınald Montalvanskıı — Fransıadaǵy on eki perdiń biri, Torkvato Tassonyń “Azat Ierýsalım”, Boıardonyń “Ǵashyq bolǵan Roland”, Arıostonyń “Qaharly Roland” dastandarynyń personajy.

Ganelon — “Roland týraly jyr” personajdarynyń biri, Rolandtyń dushpany, odan kek qaıtarý úshin óz koroline satqyndyq jasaıdy.

Gonella — Ferrara gersogtarynyń (HÚ ǵ.) biriniń saıqymazaǵy; onyń shamadan tys jadaý aty bolǵan, ony jurt mazaqtap, kúlki qylǵan.

Býsefal — ańyzdyń aıtýynsha, Aleksandr Makedonskııdiń súıikti sáıgúligi.

Rosınant — eki sózden quralǵan ataý: “rosın” — mástek, “ante” — buryn jáne alda; ıaǵnı, burynyraqta mástek bolǵan at, sondaı-aq báriniń aldynda kele jatqan mástek.

Kıhote — beldemshe, rysarlyq jaraqtyń bir bóligi.

Senora — s e n o r, s e n o r a — aqsúıekter qaýymyna jatatyndar men syıly adamdarǵa aıtylatyn sypaıy túrdegi qaratpa sóz.

Dýlsıneıa — “dulce” (tátti, názik) sózinen týyndaǵan esim.

Toboso — Lamanchadaǵy qala, Toledodan ońtústik-shyǵysqa qaraı júz shaqyrymdaı jerde ornalasqan.

İİ t a r a ý

Avrora (m ı f.) — tańǵy shapaq qudaıy.

Lapıse shatqaly — Lamanchadaǵy Erená selosynan eki mıldeı jerdegi qalyń aǵashty shatqal.

Kastelán — qamal-saraıdyń, qorǵannyń komendanty.

...kıimim — saýyt-saımanym, qandy shaıqas — tynysym... — ıspan halyq romansynyń sózderi.

San Lýkar — San Lýkar Barramedskıı — Sevıládaǵy Gýadalakvıvır atyraýynda ornalasqan teńiz porty.

...tósegińiz — qatty tas, tań atqansha kóz ilmeý — uıqyńyz... — sol romanstyń sál-pál ózgertilip alynǵan joldary.

Lanselot — “Dóńgelek Ústeldiń” ataqty rysary, koról Artýrdyń zaıyby Djınevraǵa ǵashyq bolyp, sonyń qurmetine kóptegen erlik jasaıdy. Kitapta Lanselot jaıyndaǵy kóne romanstyń joldary keltirilgen.

Real — ıspannyń kóne kúmis nemese mys teńgesi. Bir kúmis real eki mys realǵa teń bolǵan.

İİİ t a r a ý

Malaga irgesindegi Percheles — P e r ch e l e s — Malaga qalasy mańaıyndaǵy eldi meken.

Rıaran araldary — Malaganyń mańaıy. Jeke-jeke toptanyp ornalasqan úıler “aral” dep atalǵan.

Sevıládaǵy Kompas, Segovıadaǵy Asogeho, Valensıadaǵy Olıvera, Granadadaǵy Rondılá — ury-qary, shýler jáne basqa da ońaı oljaǵa áýes alaıaqtar kóptep jınalatyndyǵymen jaman aty shyqqan qala shetindegi aýdandar.

Kordovadaǵy Potro — Kordovanyń ońtústik bóligine taqaý mańdaǵy, qylmyskerler jaılaǵan eldi meken.

Doná — D o n, d o n ıa — dvorándar qaýymyna jatatyndardyń ataǵy.

Ú t a r a ý

...Baldýın men markız Mantýanskıı arasynda bolǵan jaıdy... — “karolıngtik toptamadaǵy” ańyzdardyń biriniń ıspandyq nusqasy. Ań aýlap júrgen kezinde nókerlerinen qara úzip qalǵan markız Mantýanskıı orman arasynan Uly Karldyń uly — Karlotto ólimshi etip jaraqattaǵan Baldýınǵa kez bolady. Markız Baldýındi óltirgen adamnan kek qaıtarǵansha saqalyn taramaýǵa, qalaǵa barmaýǵa jáne qarý-jaraǵyn kúndiz de, túnde de janynan tastamaýǵa kreske kerilý qateri aldynda ant beredi.

Rodrıgo de Narvaes —1410 jyly ıspandar mavrlardan qaıta jaýlap alǵan Antekerdiń tuńǵysh alkaıdy (komendanty).

Abındarraes — aqsúıek tuqymynan shyqqan mavr, aqyn Antono de Vılegastyń (1549? -1577 mańaıy) jınaǵynda jarıalanǵan “Abındarraes pen Harıfanyń ǵumyry” atalatyn shaǵyn áńgimeniń personajy. Horhe de Montemaıordyń (1520 - 1561) “Dıana” atty pastoraldyq (baqtashylar ómirine arnalǵan) romanynyń tórtinshi bólimine engizilýi sebepti bul áńgime jurtshylyqqa keńinen tanymal boldy.

Avenserrag — Granadadaǵy áıgili mavr rýlarynyń biri.

Fransıanyń On Eki Peri — Uly Karldyń orta ǵasyrlyq rysarlyq dastandarda atalatyn on eki paladıni, solardyń qatarynda “Don Kıhotta” jıi kezdesetin Roland, Rınald Montalvanskıı jáne t.b. bar.

Dańqty Toǵyz Azamat — Bular mynalar dep sanalatyn: Iegoshýıa, Davıd, Iýda Makkaveı, Aleksandr Makedonskıı, Gektor, Iýlıı Sezar, koról Artýr, Uly Karl jáne Gotfrıd Býlonskıı.

Lısensıat — ýnıversıtetti bitirgeni týraly dıplom alǵan adam.

Úİ t a r a ý

Esplandıannyń erlikteri — “Amadıs Gallskııdiń uly, meılinshe meıirimdi rysar Esplandıannyń erlikteri” romany, 1510 j. jaryqqa shyqty.

Don Olıvant Lavrskıı — Antono de Torkemadanyń bul romanynyń tolyq aty — “Ǵajaıyp erlikteriniń arqasynda Konstantınopol ımperatory bolǵan, Makedonıa prınsi, jeńilýdi bilmeıtin rysar Olıvant Lavrskıı týraly hıkaıa” (1564).

Florısmart Gırkanskıı — Bul romannyń (Asa abyroıly jáne áleýetti rysar Florısmart Gırkanskıı jaıyndaǵy ulanǵaıyr hıkaıanyń birinshi bólimi”, 1556) avtory Melchor Ortego bolyp tabylady. “Don Kıhot” romanynda Florısmart esiminiń Felısmart dep jazylýy da ushyrasady.

Rysar Platır — “Prımalenon ımperatordyń uly, erekshe erjúrek ári áleýetti rysar Platır qareketteriniń shejiresi” (1533).

Kres Rysary — Roman eki bólimnen turady; birinshi bólimi bylaı dep atalady: “Germandyq ımperatordyń uly, Kres Rysary atalyp ketken Lepolemo qareketteriniń arab tilinde jazylyp, ıspan tiline aýdarylǵan shejiresi” (1521).

Rysarlyq aınasy — Áńgime: “Ǵashyq bolǵan Rolandtyń birinshi, ekinshi jáne úshinshi bólimderi. Graf Roland pen áleýetti rysar Rınald Montalvanskııdiń jáne basqa da kóptegen atyshýly rysardyń qareketteri jaıynda baıandalatyn Rysarlyq aınasy” dep atalatyn roman týrasynda.

Shynshyl jylnamashy Týrpın — orta ǵasyrlyq ańyzdarǵa qaraǵanda, reımdik arhıepıskop Týrpın — Ronseval shatqalynda bolǵan shaıqasqa qatysqandardan aman qalǵandardyń biri kórinedi. Ol Hİ ǵ. jazylǵan, Uly Karl men Rolandtyń Ispanıadaǵy ańyzǵa aınalǵan isteri jaıynda áńgimeleıtin latyndyq “Arhıepıskop Týrpın hronıkalarynyń” avtory sanalyp júrdi.

Matteo Boıardo (1434 - 1494) — ıtalán jazýshysy, “Ǵashyq bolǵan Roland” dastanynyń avtory. “Ǵashyq bolǵan Rolandtyń” sújeti keıin Lodovıko Arıostonyń “Qaharly Roland” dastanynda odan ári damytyldy.

...áskerbasy senordy... — “Qaharly Rolandty” 1549 j. ıspan tiline qotarǵan Heronımo de Ýrrea tilge tıek bolyp otyr. Aýdarmanyń kórkemdik sapasy tómen dep esepteledi.

Bernardo del Karpo — Aýgýstıno Alonsonyń “Jeńilýdi bilmeıtin rysar Bernardo del Karponyń erlikteri men izgi isteri jaıyndaǵy áńgime” dastany (1585).

Ronseval — Fransısko Garrıdo Vılenniń súreńsiz oktavalarmen jazylǵan “Ronsevaldaǵy ataqty shaıqastyń, sondaı-aq Fransıadaǵy on eki perdiń qalaı qaza tapqandyǵynyń shynshyl sıpattamasy” dastany.

Palmerın Olıvskıı — Bul romannyń birinshi bólimi “Áleýetti rysar Palmerın Olıvskıı jaıyndaǵy kitap” degen atpen 1511 j. jaryqqa shyqty.

...arnaıy sandyqshada... — Plýtarhtyń aıtýynsha, Darıı jeńilgennen keıin qolǵa túsken oljanyń arasynan aıryqsha kórkem sandyqsha taýyp alǵan Aleksandr Makedonskıı onda Gomer týyndylaryn saqtaýǵa ámir etipti.

Ataqty rysar Aq Tıranttyń ómir joly — Áńgime 1490 j. jaryq kórgen, keıin ıspan tiline aýdarylǵan (1511) bes bólimnen turatyn katalonıalyq rysarlyq roman “Jeńilýdi bilmeıtin áleýetti rysar Aq Tırant” jaıynda bolyp otyr. Rysarlyq romandardyń daǵdyly túrlerinen “Aq Tıranttyń” ereksheligi: onda keıde naqty ómir shyndyǵyna ısharat jasalynady, sondaı-aq áspetteý-ásireleý sharttylyǵyn azaıtý áreketi ańǵarylady; muny roman personajdarynyń sváshennık atap aıtatyn groteskilik esimderinen: Kırıeleıson (“Jarylqa, jasaǵan” duǵasynyń bastapqy sózderi), boıjetken Súıkimdi (túpnusqada: Ómirimniń lázzaty), jesir áıel Jylmaqaı, t. b. baıqaýǵa bolady.

Horhe Montemaıordyń “Dıanasy” — Bul roman Ispanıadaǵy pastoraldyq dep atalatyn janrdyń damýyna úlken áser etti.

...uzyn-shubaq tarmaqtar... — on eki býynnan turatyn óleń tarmaqtary. “Dıana” — qara sóz ben óleń alma-kezek aýysyp kelip otyratyn shyǵarma, bul pastoraldyq roman ataýlynyń bárine tán qasıet.

Salamantınestiń... Ekinshi Dıanasy — 1564 j. jaryq kórdi; Montemaıordyń “Dıanasyna” elikteý bolyp tabylatyn bul shyǵarmanyń avtory salamankalyq dáriger Alonso Peres bolatyn.

Hıl Polonyń “Dıanasy” — bul da Montemaıorǵa taǵy bir elikteme, onyń avtory Gaspar Hıl Polo (1561 j. qaıtys bolǵan) edi. Alonso Perestiń romanymen bir jylda basylyp shyqty.

“On bólimnen turatyn Mahabbat qýanyshy” — Antono de Lofrasonyń romany, 1573 j. jaryqqa shyqty.

“Fılıda baqtashysy” — Lýıs Galves de Montalvonyń (1549? - 1591) 1582 j. jaryq kórgen pastoraldyq romany.

“Alýan óleńder jıyntyǵy” — Pedro de Padılányń (1587) óleńder jınaǵy.

Lopes Maldonadonyń “Ánder jınaǵy” — 1586 j. jaryqqa shyqty.

Mıgel de Servantestiń “Galateıasy” — 7-shi bettegi túsiniktemege qarańyz.

Alonso de Ersılányń “Araýkany”. — Ispandardyń araýkandarmen (Ońtústik Amerıkalyq úndistermen) soǵysy jaıyndaǵy bul dastanynda osy soǵysqa ózi de qatysqan avtor ıspan otarshylaryna qarsy shaıqasqan úndisterge janashyrlyq bildiredi.

Hýan Rýfonyń “Avstrıadasy” — 1584 j. jaryq kórgen bul dastanda İİ Fılıpptiń zańsyz nekeden týǵan inisi don Hýan Avstrııskııdiń Granadadaǵy morıskilerdiń (hrıstıandyqqa kúshtep engizilgen mavrlardyń) kóterilisin aıaýsyz janyshtaǵan “erlikteri” áspetteledi.

Krıstoval de Vırýestiń “Monserraty” — dastan, 1587 j. jaryq kórgen.

“Anjelıkanyń kóz jasy” — Lýıs Baraon de Sotonyń Arıostonyń “Qaharly Rolandynan” alynǵan sújetke jazylǵan dastany (1586).

Úİİ t a r a ý

Karlıada — Heronımo Sempereniń Ú Karl jaıyndaǵy dastany (1560).

“Lev Ispanskıı” — Pedro de la Vesılá Kastelánostyń “Leon Ispanskııdiń birinshi jáne ekinshi bólimi” atalatyn dastany (1584), munda Leon (ıspansha leon — arystan) qalasynyń negizi qalanýy dáripteledi jáne osy qalada týyp-ósken “áýlıelerdiń” azapty ajaly jaıynda baıandalady.

“Imperatordyń is-áreketi” — Lýıs Sapattyń ımperator Ú Karlǵa arnalǵan, qyryq myń joldan turatyn “Dańqty Karl” (1566) dastanyn Servantes Lýıs de Avıldiń týyndysy dep qate kórsetken.

Rınald Montalvanskıı — İ-shi taraýǵa berilgen túsiniktemeni qarańyz.

Freston — “Don Belánıs Grecheskıı” romany personajdarynyń biri.

Úİİİ t a r a ý

Brıareı ( m ı f.) — júz qoly bar dáý.

Dego Peres de Vargas — toledolyq rysar; İİİ Fernando áskerinde qyzmet etken; mavrlarmen bolǵan urystarda asqan erligimen jáne jaýjúrektigimen kózge túsken.

Sıkor sýy — Sol zamandaǵy medısına sıkor sýyn jeńil de tynysh uıqy ákeletin dármek sanaǵan.

Jol kózildirigi — kózdi shańnan jáne kún sáýlesinen qorǵaıtyn áınek salynǵan betperde.

Agrahes aıtqandaı, ony áli kóre jatarmyz... — Ses kórsetý maǵynasynda qoldanylatyn bul sóz oramy rysarlyq romandarda jıi jolyǵady, sondyqtan mátelge aınalyp ketken. “Amadıs Gallskıı” romanyndaǵy personajdardyń biri Agrahestiń esimine baılanysty shyqqan.

...bul jaıynda ekinshi bólimde áńgimelenedi. — “Don Kıhottyń” birinshi kitabynyń birinshi basylymy (1605) tórt bólimnen turatyn. “Don Kıhottyń” 1615 j. shyqqan ekinshi kitabyn Servantes jalǵan “Don Kıhottyń” avtory Avelánedanyń jazǵanynan aıyrmasy bolýy úshin besinshi emes, ekinshi bólim dep atady.

İH t a r a ý

...shytyrman oqıǵalardy izdeýmen máńgilikke dańqy ketken... — Petrarkanyń Alvaro Gomes aýdarmasyndaǵy “Trıýmftarynan” alynǵan óleń tarmaǵy.

Arroba — salmaq ólshemi (11,5 keli).

Fanega — suıyqtyq ólshemi (55,5 lıtr).

Pansa men Sankas — P a n s a ıspansha — qaryn, s a n k a s — qyldyryqtaı sıraq.

...arabtar — bizdiń ata jaýymyz... — Ispandardyń arabtarǵa degen dushpandyǵynyń tamyry Úİİİ ǵ. basynda Iberıa (Pıreneı) túbeginiń eleýli bólegin basyp alǵan arabtarmen ıspan halqynyń jeti ǵasyrǵa sozylǵan kúresinde jatyr. Basyp alǵan jerler qaıta jaýlap alynǵannan keıin (HÚ ǵ. sońy) katolıktik shirkeý dinı fanatızmdi saqtaý men nyǵaıtý maqsatynda arabtarǵa degen násildik tózimsizdikti órshitý úshin qoldan kelgenniń bárin jasap baqty.

H t a r a ý

...bir shirkeýge baryp boı tasalaı turǵan jaman bolmas edi. — Sol zamanda shirkeýge aıryqsha artyqshylyqtar berildi. Dinı qyzmetshiler de, shirkeýden pana tapqan basqa jandar da azamattyq sotqa tartylmaıtyn.

Qasıetti aǵaıyndyq — Orta ǵasyrlarda, koról bıliginiń feodaldarmen kúresi dáýirinde, qaladaǵy erkinshilikti qorǵaýdy kózdeıtin qalalardyń jaýyngerlik odaǵy bop tabylatyn “Santa Ermandad” (Qasıetti aǵaıyndyq) qurylymy paıda boldy. Keıin ınkvızısıa polısıasy da osy atpen atala bastady.

Ferabras — Hİİ ǵ. jatatyn osy attas dastannyń personajy,

Mysyr ámiriniń balasy; ańyzdyń aıtýynsha, onyń qolynda ǵajaıyp emdik qasıeti bar bálzam bolǵan. Ferabrastyń áskerin on eki perdiń biri Olıve (ıspansha Olıveros) talqandaǵan.

Asýmbra — suıyqtyq ólshemi (2,02 lıtr).

Mambrın dýlyǵasy — M a m b r ı n — Boıardo men Arıosto dastandaryndaǵy personajdardyń biri, jaraqattan qorǵaıtyn ǵajaıyp qasıeti bar altyn dýlyǵanyń ıesi.

Sakrıpant — atalǵan dastandardyń personajy, maqtanshaq, kóppe adamnyń sınonımi.

Albraka — “Ǵashyq bolǵan Rolandta” baıandalatynyndaı, Anjelıka baryp jasyrynǵan jartas basyndaǵy qamal-saraı.

Sobradısa — “Amadıs Gallskııde” atalatyn qıaldaǵy patshalyq.

Hİ t a r a ý

Ravel — Yspasy bar, úsh ishekti skrıpka túrindegi mýzykalyq aspap.

Hİİİ t a r a ý

Koról Artýr — Brıtanıanyń ańyzǵa aınalǵan koroli (Úİ ǵ.), negizinen “Dóńgelek ústel rysarlary” erlikterine qatysty bop keletin orta ǵasyrlyq kóptegen ańyz ben dastannyń keıipkeri (koról Artýrdyń mańaıyndaǵylar as ta tók toılardyń kezinde táýir oryn, shamaly oryn deıtinder bolmas úshin jáne rysarlardyń bári ózderin teń sezinýi úshin dóńgelek ústel basyna jaıǵasatyn bolǵan).

Kól Rysary Lanselot — 25-shi betke berilgen túsiniktemeni qarańyz.

Elıseı dalasy — mıfologıalyq uǵym-túsinik boıynsha, jerdiń eń qıyr shetine ornalasqan jer-uıyq.

Kýrsııler, Kaılar men Sıpıondar — Ejelgi Rımdegi ataqty rýlar. Kolonna, Orsını, Monkada, Rekesender... — Italıanyń, Katalonıanyń, Aragonnyń, Kastılıanyń jáne Portýgalıanyń Servantes zamanyndaǵy ataqty rýlary.

Dzerbın — Arıostonyń “Qaharly Roland” atty týyndysyndaǵy personajdardyń biri, shotland koroliniń Roland arqasynda bostandyq alǵan uly. Birde óz qutqarýshysynyń saýyt-saımanyn taýyp alǵan ol soǵan mátinde keltirilgen jazbany túsiredi; bul Arıosto dastanyndaǵy óleńderdiń aýdarmasy (HHİÚ-shi jyr).

Pysyqaı Laredskııler — L a r e d o — Ispanıanyń soltústigindegi portty shaǵyn qalashyq. Amerıkamen saýda-sattyq arqyly baıyp alǵan adamdardy Pysyqaı Laredskııler dep ataǵan.

Sezar Avgýst — Rım ımperatory (j.s.d. 27 - j.s. 14), ol patshalyq etken zamanda aıtýly aqyndar (Vergılıı, Ovıdıı jáne t.b.) ǵumyr keshken.

Qudiretti mantýandyq — Rımniń ataqty aqyny Vergılıı (j.s.d. 70 - 19) Mantýıada týǵan. Ańyzdyń aıtýynsha, ol óziniń dańqyn shyǵarǵan “Eneıda” dastanynyń qoljazbasyn ózi ólgen soń órtep jiberýge ósıet etken.

HİÚ t a r a ý

Betıs — Gýadalkvıvır ózeni.

Lıvıa shól dalasy — ıaǵnı, afrıkandyq ústirtter.

Iksıon (m ı f.) — Iýnonany qolǵa túsirýge qumartqan Fessalıa patshasy; Iýpıter Iýnonany bultqa aınaldyryp jiberedi, al Iksıonǵa jer asty patshalyǵyndaǵy ot oranǵan sheńberde máńgilik aınalyp júrý jazasyn belgileıdi.

Sızıf (m ı f.) — Korınftiń negizin qalaýshy ári patshasy. Aldampazdyǵy men satqyndyǵy úshin qudaılar ony azapty da mánsiz jumys atqarýǵa: mindetti túrde keıin qaraı qulap ketetin úlken tasty taýdyń basyna qaraı qaıta domalatyp otyrýǵa májbúr etip qoıady.

Tantal (m ı f.) — Frıgıa patshasy, qudaılardyń qupıasyn jarıa etip qoıǵany úshin jer asty patshalyǵynda máńgilik ashtyq pen máńgilik shólden qatalaý azabyn tartýǵa kesilgen.

Tıtıı (m ı f.) — Evbeıa aralynan shyqqan dáý; Latonanyń abyroıyn tógýge áreket etkeni úshin jer asty patshalyǵyna jiberilip, onda kezquıryqtar baýyryn shuqylap otyratyn bolǵan.

Tamuq qaqpasyndaǵy tóbet — Jer asty patshalyǵyna kire beristi kúzetetin úsh basty tóbet, Serber.

Tasjúrek Neron — Rım ımperatory (54 - 68). El aýzyndaǵy ańyzǵa qaraǵanda, Rımdegi toǵyz kúnge sozylǵan surapyl órtke (64) sol kináli bolǵan.

Tarkvınııdiń qaıyrymsyz qyzy — Ańyzdyń aıtýynsha, bundaı masqara iske barǵan Servıı Týllııdiń qyzy, Tákappar Tarkvınııdiń áıeli (qyzy emes) kórinedi: ol ákesiniń máıitin qorlaǵan.

HÚ t a r a ý

Iangýastyq malshylar — Keıinirek dáýletti arevaldyq malshylar jaıynda da aıtylady. Mal aıdaýmen ol kezde tutas bir eldi mekender aınalysqan.

Maıdan qudaıy (m ı f.) — Mars.

Sılen (m ı f.) — Vakhtyń tárbıeshisi jáne qasynan qalmaıtyn serigi, qashan da mas bop júretin semiz shal.

Júz qaqpaly qala — Joǵarǵy Egıpettiń astanasy bolǵan, Nil ózeni jaǵasynda ornalasqan Fıvy — Júz qaqpaly dep, Beotıanyń astanasy bolǵan, Sılen barǵan Fıvy — Jeti qaqpaly dep atalǵan.

HÚİ t a r a ý

...dvorán tuqymynan ekenin keremetteı maqtan tutatyn... — Marıtornes Astýrıadan, mavrlar jaýlamaǵan óńirden bolatyn. Astýrıada týyp-óskender shyqqan tegine qaramastan ózderin gottardyń tuqymy, ıaǵnı dvorán sanaıtyn.

Areval malshylary. — A r e v a l o — Kastılıadaǵy eldi meken.

Graf Tomılás — “Olıvanyń uly, Ierýsalım patshasy jáne Konstantınopol ımperatory Enrıkeniń ǵumyrbaıany” (1498) atty rysarlyq romandaǵy qosalqy personajdardyń biri.

HÚİİİ t a r a ý

Trapobana — durysy Traprobana (Seılon aralynyń ejelgi ataýy).

Garamanttar — Nýmıdıanyń ońtústik shegine jaqyn mańaıdy mekendegen halyq.

Ksanf — Kishi Azıadaǵy Skamandr ózeni.

Massılıalyq taý shalǵyndary — Nýmıdıanyń shyǵysyndaǵy jer ataýy.

Fremodont — Ponttaǵy Qara teńizge quıatyn ózen. Ańyz boıynsha onyń jaǵalaýynda amazon áıelder turǵan.

Paktol — Lıdıadaǵy, Sard mańaıyndaǵy tabanynda altyn qumy bar ózen, Germniń bir salasy (qazir Sarabat dep atalady).

Tartes alqaptary — T a r t e s — Ispanıanyń ońtústik-batysynda, Gýadalkvıvır ózeniniń saǵasynda ornalasqan fınıkıalyq ejelgi qala.

Gýadıana — Ispanıadaǵy arnasy áldeneshe ret jer astyna enip, onan soń jer betine qaıta shyǵyp otyratyn ózen.

Dáriger Lagýna — Grek emshisi Dıoskorıdtiń (jyl sanaýymyzdyń İ-shi ǵ.) emdik shópter jaıyndaǵy traktatyn ıspan tiline aýdarýshy ári oǵan túsinikteme berýshi.

HİH t a r a ý

Sıd Rýı Dıas... oryndyqty syndyryp tastaǵan bolatyn... — Sıd jónindegi romanstardyń birinde bir joly onyń áýlıe Petr soboryna bas suǵyp, ıspan koroliniń oryndyǵy papanyń janyndaǵy fransýz koroliniń oryndyǵynan tómenirek turǵanyn baıqap qalǵany jaıynda aıtylady. Sıd kóp oılanyp jatpastan fransýz koroliniń oryndyǵyn aıaǵymen teýip qulatady da, ornyna óz koroliniń oryndyǵyn ákep qoıady. Ashýlanǵan papa Sıdti shirkeýden alastaıdy. Sol kezde Sıd papaǵa bylaı dep til qatady: “Kúnámnen arylt, eger óıtpeıdi ekensiń, keıin buǵan ókinetin bolasyń”, deıdi.

HHİ t a r a ý

... qolóner qudaıynyń soǵys qudaıyna arnap soqqan... — ıaǵnı Výlkan Marsqa arnap soqqan. Shyn máninde, ańyz boıynsha, Výlkan Marsqa arnap qarý emes, jińishke temir tor daıyndap bergen.

Elena (m ı f.) — Parıs alyp qashqan, asqan sulý grek kelinshek.

...ózime jábir kórsetilgen jaǵdaıda bes júz sýeldo... —“Tómengi” qaýymǵa jatatyndar jábir kórsetken jaǵdaıda dvorándar qaýymynyń ókilderi ózderine berilgen artyqshylyqtarǵa sáıkes olardan aqshalaı aıyp óndirip alatyn.

HHİİ t a r a ý

Galera — eskekti keme. Bul arada qylmyskerlerge kesilgen jaza maǵynasynda qoldanylyp otyr: olardy galeranyń bortyna kisendep, dińkeleri quryǵansha eskek estiretin bolǵan.

HHİİİ t a r a ý

qulaǵym solar atqan jebeniń yzyńynan tunyp ketti — Qasıetti aǵaıyndyq qylmyskerlerdi ólim jazasyna keskende, olardy baǵanaǵa baılap qoıatyn da, sadaqpen atyp óltiretin.

— ...ol Sanchoǵa eseginen túsýge... ámir etti... — Shamalydan keıin:

“Sancho bolsa Hınesumpaı de Pasamonteniń aıarlyǵy arqasynda qojaıyny sońynan júkterin arqalap jaıaý borsańdady”, delinedi. Bul qarama-qaıshylyqqa Servantes “Don Kıhottyń” ekinshi bóliminde túsinik beredi.

HHİÚ t a r a ý

Tısba — Ovıdııdiń Pıram men Tısba jaıyndaǵy hıkaıatynyń keıipkeri (“Metamorfozalar”).

HHÚ t a r a ý

Ezop, ıaǵnı Ezop, grektiń ataqty mysalshysy (j.s.d. Úİ-shy ǵ.).

Andrıaktar — “Amadıs Gallskıı” romanynda kezdesetin jartylaı ań, jartylaı adam keıpindegi qubyjyqtar.

Medor — Arıostonyń “Qaharly Roland” dastanynyń personajy.

Astolf, Bradamanta — Arıostonyń “Qaharly Roland” dastanynyń personajdary: A s t o l f — rysar, B r a d a m a n t a — Rınaldtyń qaryndasy jáne rysar Rýdjerdiń súıgeni.

Gıppogrıf — ertegide jolyǵatyn haıýanat: jartylaı jylqy, jartylaı grıf.

Frontın — Rýdjerdiń qanatty sáıgúligi.

Barra — temir taıaqty múmkin bolǵanynsha alysqa laqtyrýǵa negizdelgen oıyn.

Amarılıs, Dıana, Sılvıa, Fılısa, Galateıa, Fılıda — kópshilik arasyna keń taraǵan baqtashylyq romandardaǵy keıipker qyzdar.

Lýkresıa — Rımdegi ataqty Tarkvınııler áýletinen shyqqan áıel; jaý júrektigimen jáne pák-taza bolmysymen aty shyqqan.

Labırınttegi Tezeı arqaýy sekildi — Arıadnadan alǵan jiptiń arqaýymen Krıttegi labırıntten (sansyz kóp bólmesi bar, shyǵar joly shytyrman qapastan) adaspaı aman shyqqan Tezeı jaıyndaǵy ańyzǵa jasalǵan emeýrin.

HHÚİ t a r a ý

Agramant — mavrlar patshasy, “Qaharly Roland” keıipkerleriniń biri.

Favndar, sılvandar (m ı f.) — dala men orman pirleri.

HHÚİİ t a r a ý

...koról Vamba zamanynan... — ıaǵnı, este joq erte zamannan. V a m b a — got koroli (672 - 680).

Marıı — Rımdegi halyqtyq partıanyń basshysy jáne Sýllanyń negizgi qarsylasy, jeti ret konsýl bop saılanǵan (j.s.d. 106 - 86 jyldar.).

Katılına — senattyq olıgarhıaǵa qarsy, demokratıalyq toptar qoldaǵan qastandyqty uıymdastyrýshy. Qastandyqty j.s.d. 63 jyly Sıseron áshkereledi.

Sýlla — demokratıalyq partıaǵa qarsy kúres ashqan rımdik dıktator (j.s.d. 138 - 78 jyldar.).

Iýlıan — got aqsúıekteriniń ókili graf Iýlıan. Ańyzǵa qaraǵanda, Kava esimdi qyzyn (álde áıelin) zorlaǵany úshin koról Rodrıgodan kek alý maqsatynda mavrlardan kómek suraǵan, sóıtip bular Ispanıany jaýlap alǵan.

HHİH t a r a ý

Vasaldarymnyń negr bolǵanynda turǵan ne bar? — Afrıkandyq negrlerdi satyp alý men satý, keıin olardy Amerıkaǵa jóneltý HÚİ - HÚİİ ǵǵ. Ispanıada keńinen taraǵan tirlik bolatyn.

Solomon jotasy — Alkala de Enarestiń ońtústik-batysyndaǵy Sýlema jotasy; bul jerde ol Komplýtpen shendestirilip otyr (Komplýt — Ptolemeı atap ótetin Alkalanyń latynsha ataýy).

Meotıa kóli — Azov teńiziniń ejelgi ataýy.

Peso — Ońtústik jáne Ortalyq Amerıkada (HÚİ - HÚİİ ǵǵ.) aqshanyń jetispeýshiligi saldarynan baǵaly metaldardyń belgili bir salmaqtaǵy quımalary paıdalanylǵan (“peso” ıspansha “salmaq degendi bildiredi). 1 peso — kúmistiń ýnsıasyna nemese segiz kúmis realǵa teń bolǵan.

HHHİ t a r a ý

...qulaǵyna synap quıǵan syǵan esegindeı... — Sol zamanda halyq arasynda syǵandar attaryn satqan kezde shabysy qatty kórinýi úshin qulaǵyna synap quıady deıtin senim bolǵan.

Don Sıronhıl Frakııskıı — tórt bólimnen turatyn “Jaý júrek rysar Don Sıronhıl Frakııskıı” rysarlyq romany.

Jalań aıaq aǵaıyndar — Fransıskandyq ordenniń monahtary, olarǵa shárkeıden basqa aıaq kıim kıýge tıym salynǵan bolatyn.

HHHİİİ t a r a ý

Lýıdjo Tansıllo — Neapoldyq aqyn (1510 - 1568), “Shadıar Petrdiń kóz jasy” dastanynyń avtory.

Kýbok synaǵy — Arıostonyń “Qaharly Roland” dastanyndaǵy epızod. Dastannyń XLİİİ jyrynda bir rysardyń ǵajaıyp qasıeti bar kýbok týraly áńgimesi engizilgen: eger bireýdiń jubaıy oınas jasaýmen aınalysatyn bolsa, onda kýboktaǵy sharapty simirgen kezde sharap onyń keýdesine tógiletin bolǵan. Osyndaı ǵajaıyp kýbok týraly áńgime atalmysh dastannyń XLİ jyrynda da kezdesedi.

Danaıa (m ı f.) — Argos patshasy Akrısııdiń qyzy. Nemerelerińniń biriniń qolynan qaza tabasyń degen kóripkel joramalyn qaýip tutqan patsha qyzyn jan adam mańaılaı almaıtyn munaraǵa jalǵyz qamap, syrtynan qaraýyl qoıyp, ıtke kúzettiredi. Qyzdyń sulýlyǵyna esi kete ǵashyq bolǵan Iýpıter munaraǵa altyn jańbyr túrinde enedi.

Estrado — úıdiń áıelder turatyn jartysyndaǵy edenniń kilem tóselip, kópshik tastalǵan bıikteý bóligi. Osyndaı bıikteý bóligi bar jáne qonaq qabyldaıtyn bólme de estrado dep atalǵan.

Eskýdo — ıspandyq ejelgi altyn teńge.

HHHİÚ t a r a ý

Porsıa — Mark Brýttyń jubaıy. Óziniń eshteńeden jasqanbaıtyn batyl da júrekti ekenin, sondyqtan Iýlıı Sezarǵa qarsy daıyndalyp jatqan qastandyqqa qatysýǵa laıyqty ekenin dáleldeý maqsatynda kúıeýiniń kózinshe ózin aýyr jaraqattaǵan. Keıin kúıeýiniń maıdan dalasynda qaza tapqanyn estip, ózin-ózi óltirgen.

HHHÚ t a r a ý

...de Lotrek pen uly qolbasshy Gonsalo Fernandes Kordovskıı arasyndaǵy shaıqasta... — Fransýz marshaly de Lotrek Italıadaǵy fransýz armıasyna sardar bop 1527 jyly taǵaıyndaldy, “uly sardar” atanǵan Gonsalo Fernandes Kordovskıı 1515 jyly qaıtys boldy (anahronızm).

HHHÚİİ t a r a ý

Almalafa — er adam men áıel adam kıetin arab syrt kıimi.

Sılla men Harıbda. — S s ı l l a — Sısılıa shyǵanaǵynyń ıtalán betindegi jartas, Sısılıa jaq bettegi H a r ı b d a ıirimine qarsy ornalasqan. Mıfologıada — árli-berli ótip jatqan kemelerdiń úreıin ushyratyn tajaldar túrinde sýretteledi; úlken qaýip-qater sınonımi.

HHHÚİİİ t a r a ý

Kavaler — qamaldyń negizgi dýalyndaǵy eńseli qurylys.

HHHİH t a r a ý

...odan Mılanǵa baryp... — Ol kezde Mılandaǵy qarý-jaraq zaýytynyń dańqy gúrlep turǵan bolatyn.

Alessandra della Palla — Mılan gersogtyǵyndaǵy Tanaro ózeniniń jaǵasyna ornalasqan, qalyń qabyrǵalarmen qorshalǵan qamal.

...gersog Albanyń Flandrıaǵa attanbaqshy bop jatqanyn... — Nıderlandyny qanǵa bóktirip jýasytqan Fernando Alvares Toledskıı, nemese gersog Alba, ol jaqqa Italıada ornalasqan ıspan otrádtarynan iriktelgen qosyndy bastap 1567 jyldyń kúzinde attandy.

Egmont pen Gorn esimdi graftar — ıspan ústemdigine narazy nıderland aqsúıekteriniń jetekshileri; 1568 jylǵy 5 maýsymda ekeýi de ólim jazasyna kesildi.

Dego de Ýrbına — Servantes qatysqan, Lepanto mańaıynda bolǵan shaıqastaǵy ásker basy.

Venesıamen jáne Ispanıamen odaq — papa Ú-shi Pıı bastamasymen qurylǵan lıga. 1571 jyly túrikter sol kezde Venesıaǵa baǵynyshty Kıpr aralyn basyp alýy saldarynan Venesıa men Ispanıanyń Jerorta teńizindegi ıelikterine qaýip kúsheıe bastaýyna baılanysty lıga túriktermen kúreske arnalǵan birikken flot uıymdastyrdy. Flotty basqarýǵa Ú-shi Karldyń zańsyz nekeden týǵan uly don Hýan Avstrııskıı (1547 - 1578) bekitildi.

1571 jylǵy 7 qazanda túrik floty men birikken ıspandyq-venesıalyq flot Grekıa jaǵalaýyndaǵy Lepanto shyǵanaǵynda toqaılasty, sol jerde túrik flotyna kúırete soqqy berildi.

Ýlýdj-Alı (1508 - 1580 j. jýyq) — shyqqan tegi kalabrıalyq, túrikterde qyzmet atqardy. 1565 j. Malta irgesindegi jeńisi úshin Trıpolıtanıa patshalyǵyna ıe boldy; bul araldy túrik flotılıasynan qorǵaýdy Ú Karl Malta ordenine júktegen bolatyn. Lepantodaǵy shaıqasqa qatysty, sondaı-aq 1574 j. Týnısti qaıta jaýlap alý kezinde túrik flotynyń qımyl-áreketine basshylyq jasady.

Malta ordeni — ıoannıtterdiń, nemese gospıtálerlerdiń áskerı-dinı ordeni; kres joryqtary kezinde paıda boldy. 1530 j. ıspan koroli Ú Karl osy ordenniń ıeligine Malta aralyn berdi. Araldy Jerorta teńizindegi strategıalyq tirek pýnktine aınaldyrý maqsatyn kózdegen túrik flotymen ordenniń turaqty kúres júrgizýine týra keldi. 1565 j. aral Dragýt basqarǵan, ol qaıtys bolǵannan keıin Mustafa-pasha basqarǵan túrik flotynyń qorshaýyna tústi, biraq abyroıyn saqtap, aqyry berilmedi.

Djovannı Andrea — Lepanto shaıqasynda birikken eskadranyń oń qanatyn basqarǵan genýıalyq ásker basy.

...bul bizdiń admıraldyń kinásinen nemese nemkettiliginen emes-ti... — ıaǵnı, Hýan Avstrııskııdiń.

Jıren Saqal deıtin qaraqshy — túrik qaraqshysy, túrik flotynyń admıraly. Onyń balasy Gasan-pasha Aljırdi bılep turdy. Bul arada sóz Gasan-pasha jóninde emes, Jıren Saqaldyń nemeresi Magomet-beı jóninde bolyp otyr, tutqyn tilge tıek etken kemeniń kapıtany da sol edi. Magomet-beıdiń shekten tys qatygezdigimen aty shyqqan bolatyn.

Mýleı — “myrzam”, “ustazym” degen maǵyna beretin arab sózi. Bul ataq arab halıftary men patshalaryna beriletin.

Goleta — Týnıs aılaǵyna kire beristi qorǵap turǵan fort. 1535 j. ony ıspandar jaýlap alǵannan keıin onda ıspan garnızony qaldyrylǵan. 1573 j. Venesıa Túrkıamen beıbit bitimge kelgen soń koról İİ Fılıp qamal qorǵanysyn nyǵaıtý jumysyn basqarý úshin Don Hýan Avstrııskııdi Goletaǵa jibergen. Biraq, 1574 j. túrik flotynyń shabýyly İİ Fılıptiń josparyn iske asyrmaı tastady.

Gabrıele Chervellon — mılandyq dvorán, Týnıstegi qala ákimi, Goleta men Týnısti jaýlap alǵannan keıin túrikter ony tutqynǵa aldy. Tutqynnan bosaǵannan keıin Golandıadaǵy ıspan áskerinde qyzmet etti. 1580 j. Mılanda qaıtys boldy.

Pagano Dorıa — Andrea Dorıanyń aǵasy, Lepantodaǵy shaıqasqa qatysty, Goletany qorǵaý kezinde qaza tapty. Onyń óz inisine jasaǵan “ólsheýsiz jaqsylyǵy” — bar baılyǵyn inisine tartý etkendigi bolatyn.

Tabarka — Afrıkanyń soltústik jaǵalaýyndaǵy, teńiz jaǵasyndaǵy eldi meken. Týnısti qorshaý kezinde túrik flotyna Ýlýdj-Alı basshylyq jasaǵan edi (joǵarydaǵy túsiniktemeni qarańyz). Ýlýdj-Alıdiń sóz bop otyrǵan qareketin onyń aqjúrektigimen emes, ashkózdigimen túsindirgen jón: Dorıanyń ólim tabýy saldarynan ony asa qomaqty somadaǵy ótemaqyǵa aıyrbastaý múmkindiginen aırylyp qalǵanyna qatty kúıingen edi.

XL t a r a ý

Fratıno — ıaǵnı Monashek, Ú-shi Karl men İİ-shi Fılıpp tusynda Gıbraltarda bekinis salý isin basqarǵan ıtalán ınjeneri Djakomo Paleassonyń laqap aty. Sondaı-aq, ol Servantestiń “Jaý júrek ıspan” pesasyndaǵy keıipkerlerdiń biri retinde de kórinedi.

Gasan Aǵa — Aljırdiń bıleýshisi. Bul arada Servantes Aljırde 1580 jylǵa deıin, ıaǵnı Servantestiń ózi quldyqtan bosatylǵanǵa deıin, bılik júrgizgen Gasan-pashanyń esimin keltirýdiń ornyna, Gasan Aǵa esimin aýyzǵa alyp otyr deıtin pikir qalyptasqan.

...Saavedra deıtin... — áńgime Servantestiń ózi jaıynda bolyp otyr, ol bes jyl Aljırde tutqynda bolǵan jáne qashyp qutylýǵa talaı ret talpynys jasaǵan.

Ál-Bata — Orannan eki mıldeı jerde ornalasqan qamal.

XLİ t a r a ý

Arnaýt Mamı — Servantes pen inisi Rodrıgo 1575 j. Ispanıaǵa qaıtyp kele jatqan “El Sol” (“Kún”) galerasyn basyp alǵan teńiz qaraqshylarynyń bastyǵy.

Sýltan — túriktiń quny 125 asper (asper — realdyń segizden bir bóligi) turatyn altyn teńgesi.

— Juma — arabtardyń demalys kúni.

Arraıs (a r a b.) — eskekshilerdiń bastyǵy.

Nızaranı — ıaǵnı, nazareı (hrıstıan ańyzy boıynsha, Iısýs Hrıstos týǵan qala sanalatyn Nazarettiń atyna baılanysty shyqqan.)

Kava Rýmıa — Albatel múıisi.

Tórt buryshty jelkender nemese tik jelkender — machtanyń orta tusynan kóldeneń ilinetin bórenelerge kerilgen tórt buryshty nemese tik buryshty kenep mata.

Shynjyrly doptar — zeńbirektiń bir-birine kishkene shynjyr arqyly bekitilgen eki doby.

Jaǵalaý kúzetetin salt atty jasaq — Ispanıa jaǵalaýyn teńiz qaraqshylary shabýylynan qorǵaý úshin arnaıy uıymdastyrylǵan jeńil kavalerıa. Munarada otyrǵan baqylaýshylar jaǵalaýǵa jaqyndaǵan kemelerdi nazarǵa alyp, qaýip tóngen jaǵdaıda laýlatyp ot jaǵý arqyly belgi beretin bolǵan.

...qasıetti ınkvızısıanyń kómegimen qasıetti shirkeýdiń aıasyna qaıta oralmaqshy edi... — Túrikterde tutqynda bolyp, “shirkeý aıasyna” qaıta oralǵan dinnen bezgenderge ınkvızısıa belgilegen tártip meılinshe qarabaıyr bolatyn. “Din buzar” dep tanyǵandarynyń bárin aıryqsha qatygezdikpen jazalap otyratyn ınkvızısıa, túrik tyńshylarynan góri Batystyń jaǵymsyz ıdeıalarynyń jylystap kirip ketýinen qatty qorqatyn.

XLİİ t a r a ý

Aýdıtor — sot júıesindegi iri sheneýnik.

XLİİİ t a r a ý

Palınýr (m ı f.) — Troıadan Italıaǵa attanǵan Eneı jasaǵy kemelerindegi bas jolbasshy.

Úsh keıiptegi aspan shyraǵy — ıaǵnı, úsh túrli fazadaǵy aı. Gorasıı men Ovıdıı ony aspandaǵy Aıdan, jerdegi Dıanadan jáne tozaqtaǵy Gekatadan quralǵan “úsh keıiptegi qudiret” dep ataǵan-dy.

...attaryńdy jegýge asyǵyp turǵan aspannyń altyn shashty shamshyraǵy... (m ı f.) — Aspan álemin bir kún júrip aınalyp shyǵatyn kúımesin jegip jatqan Feb (kún).

Órminez jelaıaq qyz (m ı f.) — ózen qudaıy Peneıdiń qyzy, nımfa Dafna. Unatyp qalǵan Apolon (Feb) onyń qyr sońynan qalmaı júgirýmen bolady, aqyr sońynda aıaýshylyq bildirgen ákesi ony lavrǵa aınaldyryp jiberedi. Peneı ózeni Fessalıada ornalasqan.

Medýza (m ı f.) — úsh gorgonnyń (áıel keıpindegi tajal) biri, onyń kózi túsken adam tasqa aınalyp ketedi, al basyndaǵy shashtyń ornynda — jylandar.

...asa taıaǵy — basynda, al táji — qolynda. — Ol zamandaǵy qylmyskerlerge qoldanylatyn jazanyń biri — qoldaryna tájdiń sýretin kúıdirip basý bolatyn.

XLY t a r a ý

...Agramant qosynyndaǵy ózara qyrqys... — “Qaharly Rolandtyń” HHÚİİ jyrynda Uly Karldyń ótinishi boıynsha jebireıil Mıhaıldyń Parıjdi qorshap jatqan Agramant patshanyń qosynyna iritki salatyny jaıynda aıtylady. Ózara qyrqys paıda bolyp, aqyry Agramant buǵan Sobrın patshanyń kemeńger keńesi boıynsha toqtaý salady.

“Alkavala” — qandaı da bolsyn satylǵan zatqa salynatyn salyq; Servantestiń zamanynda ol on paıyzdan artyqty qurap, eldegi taýar aınalymǵa aýyr zardap keltirdi.

“Koroleva týflıi” — patshanyń nekege turýyna baılanysty óndiriletin salyq, budan túsken qarajat tek korolevanyń óz basyna, onyń óz qajettilikterin óteýge jumsalatyn.

Arenda — orta ǵasyrlarda jeti jylda bir ret tólenip turatyn jer salyǵy.

XLÚİ t a r a ý

Oktavıan tusyndaǵydaı tynyshtyq... — O k t a v ı a n A v g ý s t — Rım ımperatory (jyl sanaýymyzǵa deıingi 27 j. — jyl sanaýymyzdyń 14 j).

... qashyp bara jatqan nımfanyń sońyndaǵy qýǵynshy... (m ı f.) — Nımfa Dafnany qýyp kele jatqan Feb (kún).

XLYİİ t a r a ý

“Rınkoneta men Kortadılo jaıyndaǵy hıkaıat” — Servantestiń 1613 jyly jaryq kórgen “Ǵıbratty novelalar” jınaǵyna endi.

Kanonık — sobordaǵy sváshennık.

Indıa bramınderi — dálirek aıtqanda, ejelgi Indıa halqy bólingen tórt kastanyń eń joǵarǵy tobyna jatatyn brahmandar, abyzdar.

Efıopıanyń gımnosofısteri — Egıpet pen Efıopıada keń taraǵan ejelgi úndi dinı sektasy. Ol jurtty ómirde jan raqatyn taptyratyn nárseniń bárinen bezinýge, tándi tozǵyndatýǵa, baılyq pen qurmet-qoshemetke qyzyqpaýǵa shaqyrdy.

Mılet ertegileri — Mılettik Arıstıd qurastyrǵan (shamasy, j.s.d. İİ-shi ǵ. aıaǵynda bolsa kerek) mahabbat novelalarynyń jınaǵy jóninde áńgime bolyp otyr. Bizge jetpegen bul jınaqtyń “Mılet ertegileri” degen ataýy osy janrdyń jalpy esimine aınaldy.

Apolog — alegorıalyq áńgime, taǵylym bererlik mysal.

Ptolemeı — Klavdıı Ptolemeı, jyl sanaýymyzdyń İİ-shi ǵ. Aleksandrıada ǵumyr keshken matematık, astronom jáne geograf.

Sınonnyń satqyndyǵy — S ı n o n — ishinde grek sarbazdary jasyrynyp jatqan aǵash atty qalaǵa kirgizýdiń qajettiligine troıalyqtardy úgittep kóndirgen grek.

Evrıaldyń dostyqqa adaldyǵy — N ı s pen E v r ı a l — Eneıdiń serikteri, olardyń aralarynan qyl ótpes dostyǵy jaıynda Vergılııdiń “Eneıdasynda” sýretteledi.

Zopırdiń turaqtylyǵy — Z o p ı r — vavılondyqtardyń parsy patshasy Darııge qarsy kóterilisi kezinde ózin-ózi aýyr jaraqattap, vavılondar qosynyna ótkennen keıin, olardy ózin osyndaı halge dýshar qylǵan Darıı dep sendirgen parsy jaýyngeri. Osylaısha vavılondyqtar senimine ıe bolǵan ol keıin olardyń Darııge moıyn usynýyna qol jetkizedi. Alaıda, patsha mundaı qurbandyqpen kelgen jeńisti paıdalanýdan bas tartady.

XLÚİİİ t a r a ý

...grek jáne latyn poezıalarynyń qos alyby — Gomer men Vergılıı.

Komedıa — HÚİİ ǵasyrdaǵy Ispanıa dramatýrgıasy janrǵa bólý degendi bilgen joq (komedıa, drama, tragedıa degen sekildi). Mazmuny qandaı bolǵanyna qaramastan barlyq úsh aktyly pesa komedıa dep ataldy.

“Izabella”, “Fılıda” jáne “Aleksandra” — Lýperso Leonardo de Arhensola (1562 -1613) jazǵan tragedıalar. “Fılıda” tragedıasy bizge jetken joq, al qalǵan ekeýine kelsek, bular, kanonık aıtqandaı kórkem dúnıeler emes.

“Jazalanǵan qaıyrymsyzdyq”, “Nýmansıa”, “Saýdager mahabbaty”, “Kórgendi kúndes” — alǵashqysy Lope de Vega qalamynan shyqqan; úshinshisin valensıalyq aqyn ári dramatýrg Gaspar de Agılár jazǵan, ortaqol ǵana pesa, tórtinshisin — valensıalyq dramatýrg Fransısko Tarrega (1554 - 1602) jazǵan, bul da kórkemdik jaǵynan álsiz dúnıe. Servantestiń “Nýmansıasy”, shamasy, HÚİ ǵ. 80-shi jyldarynda jazylsa kerek. Bul týyndysyn ol 1615 j. jaryq kórgen dramalyq shyǵarmalar jınaǵyna engizgen joq; osy tragedıasy da, sondaı-aq “Aljırlik salt-dástúr” atalatyn dramalyq sýrettemeleri de HÚİİİ ǵ. ǵana tabyldy, sóıtip alǵash ret jaryqqa 1784 j. shyqty. Eki shyǵarma da Servantes shyǵarmashylyǵynyń alǵashqy kezeńine jatady.

...Týllıı aıtqandaı... — ıaǵnı, Sıseron aıtqandaı. Ol komedıa “ómirge elikteýshilik” (“ómirdiń aınasy” emes), “adamgershilik minez-qulyq aınasy jáne aqıqattyń aıǵaq-nyshany” syndy bolýǵa tıis dep jazǵan-dy.

... dúnıeniń tórt buryshy túgel qamtylǵan bolar edi — Bul kezde Avstralıa qurlyq esebinde áli belgisiz bolatyn.

Pıpın — frank koroli İİİ-shi Pıpın Qortyq (751 - 768).

Uly Karl — frankter koroli (800 - 814), memleketiniń aýmaǵyn áldeqaıda keńeıtken aıtýly áskerbasy hám jahanger.

Imperator Iraklıı — vızantıalyq ımperator (610 - 641).

Gotfrıd Býlonskıı — alǵashqy kres joryǵyn basqarǵan (1096 - 1099) Tómengi Lotarıngıa gersogy (1058 - 1100).

Dinı taqyryptaǵy komedıalar — áýlıeler ómirinen alynǵan sújetterge jazylǵan komedıalar.

...baq-talaıy mol bir jazýshymyzdyń sansyz kóp komedıasy... — Lope de Vegaǵa meńzeý. Lope de Veganyń ózi jasaǵan tizimde onyń HÚİ ǵ. 80-shi jyldarynan 1602 jylǵa deıin jazǵan 219 dramalyq shyǵarmasy tirkelgen.

...ol yrzashylyq berip, qol qoıyp, mór soqpaıynsha jergilikti ókimet oryndary birde bir komedıany sahnalaýǵa ruqsat etpeıtin bolsa... — shirkeý sheneýnikteriniń teatrǵa qarsy HÚİ ǵ. 90-shy jyldarynan bastap júrgizgen uzaqqa sozylǵan nasıhat naýqanynan keıin, shynymen-aq 1608 jyly sváshennık talap etken túrdegi ortalyqtandyrylǵan senzýra ornatyldy.

XLİX t a r a ý

...olar jańa sektalar jasaqtaıdy jáne ómirdiń jańa tártibin túzedi... — HÚİİ ǵ. ekinshi jartysynda ınkvızısıa “Amadıs Gallskııden” qudaıǵa kúpirlik keltiretin nárseler tapty.

Lýzıtanıa — keıin Portýgalıa memleketi qurylǵan aımaqtyń ejelgi ataýy.

Vırıat — lýzıtandyqtardyń rımdikterge qarsy kóterilisin basqarǵan baqtashy (j.s.d. 151 - 140 jj.).

Graf Fernan Gonsales — Kastılıany mavrlardan azat etken rekonkıstanyń aty ańyzǵa aınalǵan qaıratkeri. Oǵan “Fernan Gonsales týraly dastan” (Hİİİ ǵ.) men kóptegen romans arnaldy.

...Valensıada — Sıd. — Sıd Rýı Dıastyń týyp-ósken jeri Býrgos edi. “Sıd” laqap atyn ol Valensıany mavrlardan azat etkennen keıin aldy.

...Andalýsıada — Gonsalo Fernandes. — Áńgime Andalýsıadaǵy shaǵyn eldi meken — Montıláda týyp-ósken, “uly qolbasshy” delinetin Gonsalo Fernandes Kordovskıı týrasynda bolyp otyr.

Florıpa jáne Gı Býrgýndskıı. — Fransıanyń on eki perine qatysty ańyz-áńgimelerdiń birinde mavr admıraly Balannyń qyzy, Florıpa sulýdyń on eki perge óz úıinen baspana bergeni jaıynda aıtylady. Olardyń arasynda Gı Býrgýndskıı de bolady, qyz soǵan ǵashyq bop qalady.

Mantıbl kópiri — sol ańyzdardyń aıtýynsha atalmysh Balannyń ıeliginde bolǵan kópir, ony qatygez dáý Galafr qorǵap turady.

Beıshara Gvarın — ıtalándyq rysarlyq romannyń keıipkeri (Hİİİ ǵ.).

Qasıetti Graal — orta ǵasyrlyq ańyz-áńgimeler boıynsha birtutas almastan oıyp jasalǵan, kreske kerilgen Hrıstostyń qany jınalǵan ydys. Kóptegen rysarlyq ańyz ben romanda osynaý ydysty izdeýge shyqqan rysarlardyń erligi men janqıarlyq qareketi jaıynda aıtylady.

Trıstan men koroleva Izolda — ortaǵasyrlyq rysarlyq dastandardyń (Hİ - Hİİ ǵǵ.) keıipkerleri, bul dastandarda kornýeldik koról Marktiń áıeli Izolda men koróldiń jıeni Trıstannyń mahabbaty sýretteledi.

Per men Magelona sulý — “Neapol koroliniń qyzy Magelona sulý men Provansal koroliniń uly Perdiń hıkaıasy” (Hİİİ ǵ.) atalatyn fransýz rysarlyq romanynyń keıipkerleri.

Joan dı Merlý — 1433 j. jat jerlik rysarlarmen kúsh synasý úshin basqa elderge attanǵan portýgal dvorány.

Pedro Barba, Gýterre Kıhada — dı Merlý kózdegen maqsatpen 1435 j. basqa elderge saıahatqa shyǵyp qaıtqan ıspan rysarlary.

Fernando de Gevara — ıspan dvorány; 1436 j. avstrıalyq rysar Georgpen Venada jekpe-jek saıysqa túsken.

“Ádiletti saıys” atty kitap — dálirek aıtqanda, týrnırdiń kýágeri Pero Rodrıges de Lena jazǵan, arada júz jyldaı ótken soń Hýan de Pınede óńdep, jetildirip qaıta jarıalaǵan (1588) “Sýero de Kınonestiń ádiletti saıysy” atalatyn kitap. Kitapta áńgime etiletin bul erekshe saıys ǵashyǵynyń sulýlyǵyna aıryqsha tánti bolǵandyǵynyń belgisi retinde moınyna temir shyǵyrshyq salyp júrýge sert etken Sýero de Kınonestiń bastamasy boıynsha ótedi. Osynaý sertten arylý úshin óziniń toǵyz dosymen birge Leonnan alty mıl qashyqtaǵy kópirden ótetin jerdi qorǵap turǵan ol meıli otandasy bolsyn, meıli jat jerlik bolsyn, kez-kelgen rysarmen saıysýǵa daıyn ekenin málim etedi. Bul jekpe-jekke kóptegen rysar qatysady.

Mosen Lýıs de Falses — 1428 j. kastıldik rysar Gonsalo de Gýsmanmen jekpe-jek saıysqa túsken navarralyq rysar.

Per — fransýzsha teń degen maǵyna bildiredi.

Shadıar Iakov (Santágo), Kalatrava, Alkantara ordenderi — Ispanıada rekonkıstanyń bastapqy kezeńinde paıda bolǵan dinı-rysarlyq ordender; Ioann ordeni — ıoannıtter (303-shi bettegi túsiniktemeni qarańyz).

Lİİ t a r a ý

Iazon (m ı f.) — altyn jabaǵyny izdeýge shyqqan argonavtardyń basshysy.
Qataı — orta ǵasyrlarda Qytaı osylaı atalǵan.
Serra Negra — Serra Morenanyń basqa ataýy: Kastılıany Andalýsıadan bólip turǵan taý qyrattarynyń tizbegi.
Bellona (m ı f.) — Rım ańyz-áńgimelerindegi soǵys arý-qudaıy, Marstyń qaryndasy.
Brıládor — Rolandtyń sáıgúligi.
Boıard — rysar Rınaldtyń sáıgúligi.

V. ÝZIN.

---