InfoHub Logo

Qustardyń boljamynsha bári de ózgeshe bolýy tıis edi. Kún nury shalqyǵan jasyl baq, yqtasyny mol, qoıý japyraǵy tógile bitken ný aǵash, ár adym saıyn kezigip turatyn býnaq-býnaq maıly qyzyl qurt, shashylyp jatqan túrli yryzǵy bolsa kerek edi. Qustarǵa keregi bárinen de buryn ashyq aspan ǵoı. Tóbeńde aınadaı móldiregen, kók torǵyn aspan myń qubylyp, tóńkerilip tursa, kún nury shýaǵyn meılinshe shashyp, tirshilik ıesine anadaı eljirese, qus bitkenge odan ózge ne kerek. Al sonyń bári múlde basqasha bop, qıýy ketip, qyrsyq shalǵanyn qaıtersiń. Kelgenderine de onsha kóp bolǵan joq. Sol ýaqyt ishinde jylt etken kún kózin kórýdiń ózi qustarǵa qıametke aınaldy. Aspandy zilbaýyr, surqaı bult tumshalap, sýyq aýa dym búrkip tunjyrady da turdy. Uzaq ýaqyt silbelep tynbaı jaýǵan ja­ýynnan keıin uıytqyp soqqan sýyq jel jonyńnan ótedi, baıǵus qustar qaıtsin, mundaıda bir-birimen qushaqtasyp, uıysyp ósken aq qaıyńnyń kógiljim japyraǵynyń arasyn pana etip, búrisedi de otyrady. Eger tosynnan bir meıirimdi jan kezigip, onyń sharapaty tımegende jaǵdaı qalaı bolar edi, kim bilsin.

Kún jeksenbi edi. Oıynda esh nárse joq Eljan tysqa shyqsa, bir top qus esik aldynda dán terip tynbaı sapyrylysyp júr eken. Bala qarady da, ańyryp turyp qaldy. Múlde beıtanys bógde qustar eken. Jáne qus bolǵanda osy ýaqytqa sheıin kórmegen qustary. Al osy ýaqytqa deıin kórgen qustarynyń ishindegi eń ǵajaby, tóresi osy dese de bolǵandaı edi. Búkil ón boıyn tiginen ıir-ıir tolqyn jasap, qyzǵylt qońyr reń kómkeripti. Qanattary beıne altynnyń býyna malyp alǵandaı. Alýan túrli qubylyp, jalt-jalt etedi.

Ásirese, erekshe kózge túsetin jeri omyraýy eken. Eki top­shynyń ortasynda qıyla bitken sál jazańdaý alqym tusy
merýert tógilgendeı, ıakı gaýhardyń ushqynyn sepkendeı sát saıyn óńin ózgertip, túrli-túrli túske bólenip, san qıly kóri­nis ańǵartady.

«Shirkin, tabıǵat netken sheber, — dep tamsandy bala ishinen, — tipti kórmegenimiz kóp eken ǵoı. Myna qusty jaratýshy adam balasyna sulýlyqtyń ne ekenin kózben kórýge jáne sulýlyqqa tabyný úshin jaratqan bolar. Mundaı qustarǵa oq atpaq túgil, mańyna tas laqtyrýǵa bolmaıtyn shyǵar. Jan-jaǵyna tuzaq quryp, ot jaqpaq túgil, eshkimniń eshbir jamandyqqa kózi qıa qoımas. Óıtkeni bular — qos qanatty sulýlyq táńiri. Al su­lýlyqty baǵalaý, súıe bilý paıǵambar súnneti, adamdardyń adal paryzdarynyń birinen sanalsa kerek».      

Qustar ózara kúbirlep, kúńkildesip te qoıady.

— Shirkin-aı, bir izgi nıetti janǵa kez bolar ma edik, — dep egdeleý ana qus arman aıtyp edi, ózgeleri, onyń sózin ilip áketti.

— Átteń deseńshi.

— Osyndaıda biz zaryǵyp izdegen altyn dánderdi óziniń jomart qolymen ońdy-soldy shashyp tastasa.

— Al biz bolsaq, sol marjan dánderdi qyzyǵa-qyzyǵa terip jat­saq.

Osy kezde esik aldyna shyqqan boıy seltıip turǵan bala ishke qaıta enip ketti. Nesi bar, dán kerek bolsa shashady da tastaıdy. Mundaı ǵajap qustardan esh nárseni aıaýǵa bolmaıdy.

Esjan aýyz úıdiń buryshynda aǵash jáshiktiń ishinde saqtaýly qyp-qyzyl dánnen qos ýysyn toltyra alyp shyqty da shashyp-shashyp jiberdi.

Bógde qustar áý basta oqys qımyldap úrkip qap, dúr kóterilip ushty da, izinshe qaıta qondy.

— Raqmet, — dedi aıdary jelkildegen ata qus báriniń atynan alǵys aıtyp. — Qustar degdar ári aqyldy keledi. Olar ózderine jasaǵan bóten bireýdiń jaqsylyǵyn esh ýaqytta da umytpaıdy. Biz de saǵan eger qolymyzdan kelse árýaqytta qol ushyn berip, kómek kórsetýge ázirmiz.

— Senderge de raqmet, qustar, — dedi bala. — Kelgenderiń qandaı jaqsy bolǵan. Aǵash kerek pe, áne tur. Uıa kerek pe, jasaımyn. Dán qajet pe, tabylady.

Onyń bul sózine qustar shý ete tústi.

— O, qandaı jaqsy adam!

— Lebizi netken ystyq.

— Mundaı keńpeıildi bolar ma!

— Biz muny ómir boıy umytpaımyz.

Esjan aıtqanynyń bárin oryndady, bir emes, tórt-bes uıa jasap, úı artyndaǵy aq qaıyńnyń butaǵyna ilip qoıdy. Qustardyń súıikti asy — altyn dándi erteli-kesh qaǵys qaldyrmaı, molynan shashty. Al qustardyń balaǵa úıir bolǵany sonshalyq, onyń tóbesi kórindi bitti, aınalyp ushyp, aldy-artyn qaýmalap, qarmap alatyndy shyǵardy. Bala úıden uzaǵan sátte de biraz jerge deıin tóbesinde tolqı ushyp, shyǵaryp salyp, keıin sol tobyn jazbaǵan kúıi qaıta kútisip alyp júrdi. «Tabıǵattaǵy ne nárse bolmasyn, adamdardyń ıgiligi úshin jaratylǵan, — dep oı topshylady bala ishinen, — sondyqtan da olarmen tek til tabysa bilý kerek. Tilin tapsań olar da óz tirshiliginen syr shertedi. Qınalǵanyn aıtady, qýanǵanyn aıtady, ózińmen oı bólisip, muńyn shaǵady. Shirkin, sondaı shýaqty shaqtar qısapsyz mol bolsa ǵoı».

Áýeli myna qyzyqty qarańyz. Keı-keıde bala uıyqtaıtyn bólmeniń terezesiniń ashyq kózinen ishke kirip, kereýettiń basyna shkaftyń ústine tizilip otyryp, qonaqtap ta júrdi. Sondyqtan bul erke qustarǵa Eljannyń bólmesi, oǵan qajetti zattardyń bári aıdan anyq tanys edi.

Sonymen jaz ótip, kúz jetti de, bógde qustar Eljan bólmesinde aqyrǵy ret túnep shyǵyp, tústik elderine qaraı ushyp ketti. Eljannyń bar qyzyǵy bógde qustardyń qanatyna ilesip, solarmen birge ketkendeı edi. Balanyń kóńili qulazydy. Ol jalǵyzdyq tabyn sezindi.

Eljannyń jylda bir ret oqýdan qol úzip, óziniń aýyspaly ǵajap sandyqshasymen tústik elderine saıahat jasap, seıil quryp, biraz ǵylymı zertteý jumysyn jasap qaıtatyn ádeti bolýshy edi. Bıyl da sol dástúr qaıtalanyp, aýyspaly sandyqshamen júzip shyqqan bala kók teńizde uzaq júzip, aqyry adasyp, eń sońynda tanymaıtyn jabaıy araldyń údesinen bir-aq shyqty.

Bul ózi bir adam balasynan alys jatqan jumbaq syrly ǵajap, sulý aral eken. Sandyq qaıyqshany araldyń shetine qaldyryp, ózi beıǵam júrip kele jatyr edi, aldynan qazannyń túp kúıesindeı qap-qara óńsheń jabaıy adamdar shyǵa keldi de, balany tabanda bas salyp ustap alyp, urandaǵan, shýlaǵan qıqý salǵan kúıi kósemderiniń aldyna bir-aq alyp keldi. Bala ózine qaýip tóngenin anyq sezdi. Biraq saspady. Qalaıda qutylýdyń sátin oılap, kúrespekke bel býdy.

Jabaıy adamdar mekeni qalyń pálma aǵashynyń dál ortasynda eken. Qaı jaqqa qarasań da aǵashtan qıyp, qamyspen qıýlastyryp jasaǵan dúnıeden kóz tunady. Tipti kósemniń ózi bıik eńseli qamys úıde turady eken. Kósem aýrý edi. Sondyqtan ol tutqynǵa túsken balaǵa ıtten qoryqqan eshkideı úńireıip uzaq qarap turyp-turyp, aıaǵynda birdeńe dep qyr ete qaldy. Bala qaıdan uqsyn, kózi jypyq-jypyq etip, shókelep otyr edi, qubyjyqtyń qyr ete túsken úni estilgende etpetinen jata ketti. Kósem unatpaǵan, yzaly qalypta taǵy bir nárse dep edi, oǵan qoshemetshileri jaýap qaıtaryp, daýryǵysyp ketti. Óz tilderinde áldenelerdi aıtyp, daýryǵysyp jatty. Biri birdeńe dep, qolyn kóterip, kózin alaıtyp, jan-jaǵyna zárin shasha qarsa, endi biri áldeneni julyp jerdeı bolyp, óz-ózinen dolyryp, qaharyn tókti. Yńǵaıy, bul jabaıylar ózderinshe birdemeniń baıybyna bara almaı, baıbalam salyp jatsa kerek. Bala eshtemeni anyq uǵa almady.

Sálden soń balany dedektetip kósem aldynan áketip, basqa úıge qamap tastady. Kósemniń dúnıede bilmeıtini joq, júzden asqan jasy bar, kópti kórgen basy bar, bir kári baqsysy bolýshy edi. Óz ulyǵyn osyǵan deıin talaı páleden saqtap, talaı aýrýdan aıyqtyrsa da osy márte joly bolmaı ábden júnjip, kiriptar bolyp júrgen.

Sol sum pıǵyldy baqsy mana aq násildi balany kórgende kókten izdegeni jerden tabylyp, qýanǵanynan yrshyp-yrshyp túsip, keıde jata qap domalap saq-saq kúlip, eki sanyn sabalap, kósemniń aldynan bir-aq shyqty.

Basyn jerge jetkenshe ıip:

— Dat, taqsyr, — dedi.

— Datyń bolsa aıt, — dedi kósem.

— Aıtsam, men sizdiń dertińizdiń emin taptym.

— Ol ne eken?

— Qolǵa túsken tutqyn bala — táńiriniń sizdi emdep jazý úshin jibergen qurbandyǵy.

— Ony qaıt deısiń?

— Sol balany tirideı shyjǵyryp, maıyn óne boıyńyzǵa jaq­sańyz, saýyǵasyz da ketesiz.

— Ábden bolady, qamqorshym. Al emińdi qashan qoldanbaqsyń?

— Buıyrsa, eki kúnnen keıin.

— Jaqsy. Buǵan da kelisýge bolady.

Kósem ıegin qaǵyp qalyp edi, baqsy eńbektegen kúıi ortadan shyǵyp ketti.

 Ne isterin bilmeı, basy qatqan Eljan ózinshe ermek bolsyn dep ózi qamalǵan úıdiń bir tal qamysyn sýyryp alyp, sodan sybyzǵy jasap alyp edi. Teginde bilgen ónerdiń zıany joq qoı. Kókiregi jerge, júregi muńǵa toly bala ózi biletin ánderdi oınaı jónelip edi, dúnıege bir túrli sıqyrly saz jaýyp ketkendeı boldy.

Eljan ózi biletin ánderdi birinen soń birin quıqyljytyp oınaı berdi. Ýádeli kúni kósem ordasyna alyp keldi. Búgin kó­sem ordasy adam aıtqysyz kóńilsiz eken. Kósemnen bastap, aına­lasyndaǵylardyń bári óńderi sup-sur bolyp, demderin ishine tar­typ, túnerip alypty. Bosaǵaǵa taıaý tusta qurǵaq otyn laýlap janyp jatyr. Dúnıe bir sát tunjyrap, ólim lebin taratyp turǵandaı eken.

Eljannyń júregi dir ete tústi.

Sonymen budan ary ne bolar eken dep oılamaǵan bala qolynda­ǵy qamys syrnaıdy myń qubyltyp oınaı jóneldi. Bala nebir ǵa­jap ánderdiń sarynyna saldy. Jazǵy dalanyń ystyq lebi, aıaýly jannyń jalyn atqan ińkár úni, bulaqtyń maıda sazy, aq qaıyńnyń názik sybdyry estilýshi edi bul ánderden. Eljanǵa qoı degen eshkim bolmady.

Al jas ónerpaz tipten qanattanyp, túrli-túrli sazdardy tamyljytyp, tópep tóge berdi, tóge berdi.

Sybyzǵy úniniń áser etkeni sonsha, saraı qyzmetkerleri ózin-ózi ustaı almady, áýeli jaýar bulttaı tunjyrap, túıilip turdy da, artynsha únsiz eńirep jylaı bastady. Keıbir kóńili bostary birin-biri qushaqtap zar eńiredi.

Tutqynǵa túsken saraı bıshisi óńkeı qara qarǵanyń ishindeı jalǵyz aqqýdaı jas tutqyn qyz bolsa shydap tura almaı, ortaǵa sekirip shyǵyp, ǵalamat bıge basty. Syrnaıdyń názik syńǵyryna jas arýdyń alýan qımyldy ásem bıi qosylyp edi, saraı ishinde osyǵan deıin bolmaǵan ǵajap saltanat ornady.

Kenet kósem suq saýsaǵyn shoshaıtty. Onysy toqta degen belgi edi. Óıtpeýge ábdisi qalmaǵan. Sebebi ózi de bordaı bosap, káriligi esine túsip, eńirep jylaýǵa shaq turǵan. Eljan syrnaıyn qolyna aldy.

Ot áldeqashan óship, kúli sýyp qalypty. Kósem jas ónerpazǵa qarap jymıdy da:

— Áketińder balany, — dedi gúj etip. — Kópten beri kúlki degenniń ne ekenin umytyp qalyp edim. Al ol meniń kóńilimdi ashty. Budan bylaı ol bos, erkin júrsin. Biraq aıyrylyp qalmańdar. Endeshe, báriń de bossyńdar.

Kirgenderdiń bári izinshe syrtqa bet aldy da, saraı ishi qulazyp bos qaldy. Sóıtip Eljan men jas arý sol kúnnen bastap kósem saraıynyń kóńilashar qýanyshyna aınaldy.

Ertesi Eljan seıil quryp júr edi, kenet ózin qaýmalap bir top qus saý etip qona bastady. Qarasa, jazdaı ózimen birge bolǵan bógde qustar. Bala qýanǵanynan ne derin bilmeı jylap jiberdi.

Aıdary jelkildegen ata qus:

— O, adam, sen nege jylaısyń? — dedi sypaıy til qatyp. — Sen nege jylaısyń? — dep áýelgi sózin jáne bir qaıtalady. — Sen áýeli nege jylaısyń, bizge sonyń mánisin aıtshy. Biz áýeli seni jy­latqan netken jaǵdaı, sony bilgimiz keledi. Al sen jasqanba, jaltaqtama, ne bolǵanyn bizge tolyǵymen baıandap shyq. Onyń bul aıtqanyn qalǵan qustar da qostap, qýanǵandarynan qanattaryn qaǵyp-qaǵyp jiberip, tileýles kúı tanytty.

— Senderdi kórgenime qýanǵanymnan jylap turmyn, — dep bala óziniń barlyq bastan keshkenderin aıtyp berdi.

— Jaǵdaıym qıyn, — dedi bala. — Mende aýyspaly sandyqsha bar. Ol sýly jerde qaıyq bolyp júzedi de, kók aspanda ushaq bolyp qalyqtaıdy. Bir ókinishtisi, sol aýyldan júzip shyqqanda sandyqty ushaqqa aýystyratyn kilt úıde qalyp qoıypty. Qanatty dostarym meniń, senderge aıtpaǵym sol, sender maǵan sol kiltti tezinen ákelip berseńder jaqsy bolar edi. Múmkindiginshe sony tezirek ákelip berińder.

Qustar:

— Maqul! — dedi de myqty tórt-beseýi osharylyp usha jónelip, sodan tabandatqan jeti kún degende álgi kiltti ákelip berdi.

— Mine, kiltińiz, — dedi ábden sharshap, qur súldesi qalǵan qustar.

— Raqmet, — dedi bala kúlim qaǵyp.

— Biz saǵan elińe jetýge óz kómegimizdi aıamaımyz, — dedi qustar. — Tek basyńa aýyr kún týǵanda syrnaıyńdy tartsań boldy.

— Árıne, tartam, — dedi bala.

Kilt qolǵa tıgesin jaǵdaı múlde ózgerip sala berdi.

Budan keıin kósem saraıynda eki-úsh ret qyz ekeýi óner kórsetti de, úshinshi kúni qyz ekeýi serýendep aral jaǵasyna keldi. Qarasa sandyq qobdısha sol orynda tur eken. Bala júgirip kelip otyrdy, qyz da artynsha kelip, ol da jaıǵasty.

Osy kezde kári baqsy bastaǵan qara túleıler de óz qaıyqtar­y­­na otyra bastap edi. Eljan sál júzip baryp, ushaqtyń kil­tin óz tetigine salyp burap qalyp edi, qaıyq lyp etip usha jóneldi.

Sodan talmaı uzaq ushty. Talaı teńiz, talaı araldardan ótip, bir jerge kelgende tutasqan qoıý qalyń bultqa kóz boldy da, amalsyz jaǵalaýǵa kelip qondy. Sálden soń Eljan ekinshi bir kiltti burap kep qalyp edi, ushaq qaıyqqa aınaldy da ketti. Qyz ekeýi ózara sóılese almasa da ymmen túsinisip, qaıyqty sýǵa ákep túsirdi. Úsh kúnnen soń kún ashylyp, teńiz betindegi surapyl soıqan basyldy. Alyp aıdahardaı myń buralyp dóńbekshigen taýdaı-taýdaı tolqyndar saıabyrsyp, mop-momaqan kúıge aýysypty. Teńiz beti myń mıllıon altyn untaqtaryn shashyp tastaǵandaı jalt-jult etedi. Alys kók jıekti saǵym kómkeripti. Sonaý bir qıyrda jelkenderi qarańdap, jolaýshy kemeleri baıaý júzip barady. Keme murjasynan shyqqan qoıý qara tútin sál túıdektelip turyp, artynsha qara jipteı tarqatylyp, suıylyp, sozalań tartyp artta qalyp barady.

Erkin júzip, baıaý jyljyp kele jatqanda aldarynan úlken keme kez bola ketti. Úlkendigi sondaı, týra qara jerdiń bir ból­shegi kóship kele jatyr ma dersiń. Kememen salystyrǵanda qaıyq qaraǵaıdyń qasyndaǵy jalǵyz tal jańqadaı seziledi.

Bala jaılap qasyna keldi. Qyz qýanyp qol bulǵady. Sol sátte kemeniń syrtqy kemere jolyna óńsheń bir iship alǵan, ýdaı mas jandar shyqty da aıǵaılaı bastady.

— Balaqaı, qaıyǵyńdy beri bur, — deıdi bireýi ózeýrep, — beri kel, kele ǵoı, biz seniń qasyńdaǵy bıkeshti kórgimiz keledi.

— Durys aıtady, — dep qoshtady ekinshisi. — Kel, jaqyndap kele ǵoı...

— Eı, aǵaıyn, — dedi bala ashyq únmen, — qaljyńdy qoıyńdar, odan da aıtyńdarshy. Pálen jerge qalaı jetýge bolady. Biz adasyp qaldyq. Jol kórsetińdershi qudaı úshin.

Kemedegiler daýryǵysyp ketti.

— Ne deıdi ózi?

— Esi aýysqan-aý deımin.

— Qaıdan kelgen neme ózi.

— Bári qursyn, qyzy ádemi eken. Men soǵan qyzyǵyp turmyn.

— Bylaı bolsyn, jigitter, qaıyqty tutqyndap, qyzdy ózimiz alaıyq ta, ana nemeni qaıyǵymen qoıa berelik. Júrsin láılip kók teńizdiń ústinde.

— Durys aıtady.

— Dál aıtty.

— Endeshe, iske kiriselik.

Eser top kemeni qaıyqshaǵa taıaý ákeldi de qatar júzdi.

— Eı, maýbas, — dedi bireýi ekilenip, — kel beri, parohodqa min.

Áıtpese adasyp ólesiń.

— Raqmet, — dedi bala. — Odan da jol kórsetińizshi.

— Men saǵan ne aıtyp turmyn, — dep tepsindi áýelgi sózdi aıtqan dáý. — Sóz uqpasań, óz azabyń ózińe. Qazir alyp kemeniń jal-jal tolqyndarynyń arasynda qalasyń. Qaıyǵyńmen qosa ajdaha tolqynǵa jutylyp tynasyń. Kók teńizge jem bolasyń. Sen emes, seniń kókeńdeıdiń talaıy osy kók teńizdiń oqpanynda ketken. Sorly bala, ólmesińdi oıla, biz saǵan bile bilseń, janymyz ashyp tur. Sen sony durys túsin, mıǵula neme.

— Senderdi esalań top dep ataıdy, — deıdi bala ekilene sóılep. —

Kállalaryńda torǵaıdyń mıyndaı mı bolsa, qudaı atsyn. Sol úshin de men sender men tildeskim kelmeıdi. Sender sony anyq túsinińder.

— Qap, mynanyń qutyrýyn-aı, — dep julqyndy kemedegiler. — qap, qoldyń jetpeı turǵanyn qarashy. Átteń, myna qol jaǵasyna bir jetse...

— Aqymaq ekensińder, aǵaıyndar, — dedi bala ashýlanyp. — al, aýlaq ketińder.

Onyń bul sózine ashýlanǵan top, kemeni qaıyqqa qaraı buryp, jyldamdyǵyn arttyryp, tezdete túskeni sol edi, qaıyq lyp etip kóterildi de, shaǵyn ushaqqa aınalyp usha jóneldi.

Eljan osylaısha bar qıyndyqty artqa tastap, beıtanys jas arýdy serik etip, týǵan jer, ushqan uıasyna qaraı týra baǵytpen zýlap kele jatty.

Dánesh Ahmetuly

---