InfoHub Logo

Balaǵa at qoıýǵa kelgende qazaqtan ótken «nahal» eshkim joq. Olar dúnıejúzilik esimderdiń qojasyndaı onyń tóbesine shyǵyp otyryp alady da, «mynaý ananyki eken, mynaý mynanyki eken» dep bas qatyryp jatpaı, qaısysy aýzyna tússe sonysyn alyp balasyna japsyra salady. Ol esim jaqsy ma, jaman ba, qazaq topyraǵyna úılese me, úılespeı me, úılese qalǵan kúnde dál sonyń balasyna kelise me, kelispeı me — onymen isi de bolmaıdy. Tipti, sol ózi qurmettep otyrǵan adam kim bolǵan, ne istegen, ulty qaısy, qazaqqa onyń qatysy bolyp pa edi, bolmap pa edi, ony da oılap bas qatyryp jatpaıdy. At pa — at, sondaı bireý boldy ma — boldy, bola ma — bolady, basqasynyń oǵan keregi shamaly. Tipti, álgi adam búkil ómirin qazaqqa qarsy jumsap júrip saryp etse de ol onyń atyn balasyna qoıýdan taıynbaıdy. Eger on mıllıon qazaqty aralap shyǵa alsańyz dúnıejúzindegi barlyq ulttar men taıpalardyń attaryn túp-túgel kezdestire alatynyńyzǵa kámil senemin. Qazaqtar úshin dúnıejúzilik esimderdi emin-erkin ıemdený HH ǵasyrdyń 30-60 jyldary aralyǵynda erekshe damydy. Amerıkanyń alǵashqy prezıdentinen bastap Qaraspandaǵy bazarkom Oqapqa deıingi attar Qazaqstanda tyń jerlerdi ıgerý naýqanyndaı keń aýqymda emin-erkin ıgerildi. Dúnıejúzilik esimderdi ıemdený naýqany barlyq úlken jańalyqtar sekildi ár jerde ártúrli júrdi de, keıbir alys túpkirlerge tym kesh jetip, kesh aıaqtaldy. Sol kezdegi saıası oqıǵalardyń tiri kórsetkishindeı Oktábr, Sosıal, Avrora, Potemkın, Reva, Lúsıa, Komýna, Stahan, Chapaı, Shors, Roman, Rollan, Maksım, Marks, Engels esimdi balalar kóshe-kóshelerde qulyndaı shaýyp júrdi. Tipti, bútin bir memleketter men astanalardyń atyna ıe bop qalǵan qara domalaq balalar da az kezdespeıdi. Búkil respýblıka sheteldik attarǵa birshama toıattap, basyn astaýdan kóterip, kúıis qaıyryp turǵan shaqta «Jıdeli» kolhozyna bul naýqan endi ǵana jetip edi. Jalpy, bul aýylǵa jańalyq bitken jurttyń eń sońynan jetetin ádeti, tipti, sovet úkimeti de Syrdan keship ótip, Allanyń ýysyndaǵy alys aýyldy tabamyn degenshe de eki jyl júrgen. Sovet úkimeti degendi bul aýyl kenetten estidi. Bes qanat qara úıdiń aldynda qatpa qara kempir jaıbaraqat jabaǵy jazyp otyrǵan, eki atty jerden shyqqandaı taban asty saý ete qaldy. Saý ete qaldy da al kep bunyń aty-jónin, ákesiniń atyn, qaıdan shyqqanyn, kimnen týǵanyn, kimmen turatynyn, saıası kózqarasyn, bala-shaǵasyn túp-túgel surap shyqty. Surap bolǵan soń: «endi siz sovet adamy bolasyz» dedi de, attaryna otyryp basqa úılerge ketti. Qara kempir túkke túsinbeı qaldy. Feodalızm kezinde tútken júnin sosıalızm kezinde de jalǵastyryp, qannen-qapersiz otyra berdi. Bútin bir dáýirden bútin bir dáýirge jún tútip otyryp-aq attap ketkenin ol oılaǵan da joq. Ertesine de oılamady, óıtkeni oılanatyndaı eshteńe de ózgermedi: sol aýyl, sol adamdar, sol úı, sol jún, sol tirshilik, sol kúlki, sol muń. Tek bir jarym aıdan soń ǵana bir qarasha úı qyzyl otaý dep atalyp, mańdaıshasynda:

«Jolsy bıler jasyn kedler» degen eshkimge túsiniksiz bir jazý men oryssha boqtaı alatyn «kózi ashyq» murtty qazaq paıda boldy. Álgi qyzyl polatnaıda qandaı sóz jazýly turǵanyn ol úsh kúnnen soń keshke qaraı on shaqty qıqy-jıqy adamdy jınap alyp túsindirip berdi. Sóıtse, ol uran eken. Uran bolǵanda da kisiniń záre ımanyn ushyratyn uran bop shyqty. «Joıylsyn baılar, jasasyn kedeıler!» Mine, gáp qaıda! Al bular osyndaı úzildi-kesildi saıası urannyń astynda úsh kún boıy (!) mamyrajaı ómir súrip kelgen!

Jurt jumylyp iske kiristi de ketti.

Alty kúnniń ishinde baı joıylyp, kedeıler ǵana qaldy.

Kelesi aıda urannyń «Jolsy bılar» degen jartysy óshirilip, «jasyn kedler» degen ekinshi jartysy ǵana qaldy.

Sóıtip, bul óńirde jańa ómir — kedeıler ómiri bastaldy.

Sol qatpa qara kempirdiń búgingi urpaǵy Ábdáshim qazir osy aýylda padashy. Onyń on bir balasy bar, beseýi qyz, altaýy ul. Sonyń altynshy uly, ıaǵnı, uldan kenjesi týylǵanda búkil aýyl bop onyń atyn bir aýyzdan Bonapart qoıdy. Baıaǵy osy aýylda alǵash paıda bolǵan oryssha boqtaı alatyn murtty qazaqtyń búgingi urpaǵy bul balany osylaı atasa óte durys bolady dep sheshti. Bonaparttyń kim ekenin bilińkiremeı bir top qıqy-jıqy qazaq daǵdaryp qaldy. «Bonapart — fransýz degen eldiń patshasy. Olardyń kúshti áskeri bolǵan, bul sonyń komandıri,— dep dáleldedi ol oıyn. — Nemene, balań Bonaparttaı bolsa taqıańa tarlyq qyla ma?»

Balanyń ákesi Ábdáshim:

— Tarlyq qylmaıdy ǵoı, — dep kúmiljidi. — Biraq, tym shetel eken. Osy ózimizdiń sovet mámlákátinen sol sıaqty eshkim joq pa?

— Bar,— dedi osy aýylǵa alǵash oryssha boqtaýdy úıretken qazaqtyń tuqymy. — Kotovskı bar, Shors bar, Chapaı bar. Biraq olardyń bári qoıylyp júr. Biz eshkimde joq jańasyn alaıyq. Óskesin balań da bárimizge rıza bop júrsin.

— Tym shetel eken-aý...

— Nesi bar shetel bolsa! Ulttyq tar sheńberde qalmaı keńirek, bıigirek oılaý kerek. Olar da bizdiń attarymyzdy alyp jatyr ǵoı.

— Qandaı attardy?

— Búkil ámirıka men nemis elin alyp qarańdarshy, Konrad degen famılıadan aıaq alyp júre almaısyń.

— Konrad?

— Iá, Konrad! Ol kádimgi siz ben bizdiń rýymyz!

— Qońyrat pa?

— Endi qalaı? Qońyrat! Qıadaǵy bir elder bizdi syılap, rýymyzdy famılıa qylyp alyp jatqanda bizdiń tomaǵa tuıyq jatqanymyz uıat emes pe? Olar da el, olar da mámlákát. Bonapart ta bir eldiń azamaty. Esite qalsa urpaǵy qýanar, estimese árýaǵy razy bolar.

Murtty qazaqtyń búgingi urpaǵy logıkalyq jaǵynan jurtty jeńip ketti de, Ábdáshimniń balasy Bonapart dep ataldy.

Toı toılandy, azan shaqyryldy, at qoıylyp, resmı bekip ketti.

Ábdáshimniń sol kenje uly úılenetin bopty degen habar shyqqan kezde shaǵyn aýyldyń jigitteri bir dúrligip qaldy. Dúrlikkende, úılengen adamdy kórmeı júrgendikten nemese Bonaparttyń jigit bolǵanyna keremet qýanǵandyqtan emes, prosto toıdyń araqsyz ótpeıtinin oılap qýanysty.

Jaýshy jiberý, quda bolý, betke un jaǵysý, qyzǵa belgi salý t.s.s. tolyp jatqan joralǵylar artta qalyp, toı kúni belgilendi. Erigip júrgen eshkim joq, jurttyń báriniń sharýasy bar, sondyqtan toı bolatyn kúndi jurtqa kúni buryn habarlaý qajet boldy.

Sóıtip, attaı bir aıdan soń Bonapart kelinshegin alyp kelý kerek bop sheshildi.

Toıǵa attaı bir aı qalǵanda, keshke qaraı Ábdáshimniń úıi kenet abyr-sabyr boldy da qaldy. Áıelder sybyrlaı sóılesip, aýladan balalar alastalyp, ıtter uıasyna qýyp tyǵyldy.

Aıryqsha kútpegen oqıǵa kezinde jınalatyn aýyldyń bes-alty shal-shaýqany men kózqaraqty tórt-bes erkegi Ábdáshimniń túpki úıine kirip alyp, uzaq keńesti.

— Qyrsyq! — dedi álden soń orta jastaǵy Dórjan ashyq turǵan terezeden jartylaı shegilgen papırosyn shıyra laqtyryp.

— Týǵannan qyrsyq edi, áli qyrsyǵyp keledi.

— Masqara! — dedi qálpe shal kózin jumyp.

— Endi el-jurtqa ne deımiz! — dedi Dórjan terisine syımaı. Dórjan — bularǵa eki atadan baryp qosylatyn aǵaıyn, ıaǵnı Bonaparttyń nemere aǵasy bop keledi. Jas jaǵynan alǵanda ol Ábdáshimnen bes jas kishi, biraq, ákesi Ábdáshimniń ákesinen úlken, sondyqtan ol bulardan ózin bıik ustaýǵa, aqyl-keńes berýge, kerek jerinde daýys kóterýge, tipti, azamattyq pravo jaǵynan tómen turǵan bulardyń keıbir shekten shyǵyńqyrap bara jatqan tentekterine aýyq-aýyq qol jumsap qoıýyna, tipti, sheshelerinen boqtaýǵa da qaqysy bar.

— Qudd-anyń qudireti!...— dedi Rát aqsaqal ózimen-ózi aqyldasqandaı aspanǵa qarap.

Jerge jaıylǵan keń dastarqan tóńiregindegi adamdar taǵy únsiz qaldy. Aýyr oıdan báriniń eńseleri túsip, aldaryna qoıǵan kesedegi shaılarynyń áldeqashan sýyp qalǵanyna eshqaısysy da mán bergen joq.

«Tótenshe komısıa» Ábdáshimniń úıinde erekshe oqıǵany talqylap jatqan shaqta búkil aýyl kolhozdyń basqarma múshelerinen bastap mekteptiń pedsovetine deıin dúrligip, sol jaqtan keletin habarǵa qulaq túrýmen boldy. Aýyldy aıaǵynan tik qoıyp, qulaq bitkendi qalqaıtyp ketken ne edi sonshalyqty?

Másele...

Qysqasyn aıtqanda, bir aıdan keıin kelinshek ákeletin bop otyrǵan Bonapart súndetke otyrǵyzylmaǵan bop shyqty.

Bul kútpegen oqıǵa edi. Onyń áseri tóbeden jaı túskennen bir de bir kem bolǵan joq.

— Qap!— dep taǵy bir kúrsindi Dórjan ishin órtep bara jatqan kúıikke shydaı almaı. — Qap! Aınaldyrǵan alty balaǵa jóndep qaraı almaı!.. Áı, adam alty bala emes, aldyndaǵy alty júz qoıdyń da qaısysy qalaı ekenin bilip júredi ǵoı. Nemene, altynshy balańa kelgende albasty basyp qaldy ma bárińdi!..

— Endi... tirlik, tirlik dep júrip... Qalaı umytyp ketkenbiz... basym jetpeıdi, — dep kúmiljidi Ábdáshim.

— Tirshilik bárimizde de bar. Osy otyrǵandardyń bireýi bos emes, — dep Dórjan otyrǵandardy qolymen sypyra kórsetip shyqty.

— Al, myna aqsaqaldyń toǵyz ul, on alty nemeresi bar. Sharýasy senen de kóp. Biraq ol birde-bir balasyn umytyp sen sekildi masqara bolǵan joq. Solaı ma, aqsaqal?

— Qudaı betin aýlaq qylsyn,— dep shal saqalyn ashýlana sıpady.

— Al, sen umyttyń... balalar umytty, ana qatynyń qaıda qarap júr?

— Ol da... Jumys... bala kóp... Masqara bop.

— Masqara! Masqaranyń kókesi áli alda!— dedi bularǵa urysýǵa da, keı sátte qol jumsaýǵa da moraldyq pravosy bar Dórjan. — Bul habar erteń qudalardyń qulaǵyna shalynsyn, masqaranyń kókesin sonda kóremiz.

Bulardyń ashý-yzasy qansha qatty bolǵanymen osy kezge sheıin óz ishterinde edi, Dórjan kep qazannyń qaqpaǵyn ashyp qalǵanda onyń tunshyqqan býy aspanǵa atylyp, shýdasy áp-sáttiń arasynda bularǵa álázir syn kózben qarap otyrǵan qudalar aýylyna qaraı shubatylyp júre berdi. Onsyz da tyǵyryqtan jol tappaı amaly quryp otyrǵan dastarqan basyndaǵylar mynadaı keleńsiz áńgimeniń qudalar aýylyna jetpeı tynbaıtynyn oılaǵanda árqaısysy otyrǵan-otyrǵan ornynda qara jerge kirip kete jazdady.

— Al, endi ne amal bar? — dedi Dórjan otyrǵandarǵa túgel qarap shyqqan soń «báleniń bári sende» degendi tanytyp Ábdáshimge qadala qarap: — Ne aıtasyń?

— Ne aıtýshy em... Masqara boldyq. Bir albasty basypty...

Óli tynyshtyq qaıta ornady. Ol tym uzaqqa sozylyp, eńseni ezip bara jatyr edi, kenet Masaqbaıdyń úni estildi.

— Osy ýaqqa sheıin túk sezbeı kelip-kelip, dál búgin qalaı bile qoıdyńdar?— dedi ol jurttyń bárin kinálaǵan daýyspen

— Neni?— dedi óz qıalymen ózi bop otyrǵan Ábdáshim, áýelgide túkke túsinbeı.

— Neni bolýshy edi, álgini de! Balańnyń bálesin aıtam! Júrip-júrip kep dál áıel alatyn kezde!.. — Ol myrs etip teris aınaldy. — Aqyry umytqan ekensińder, sol boıy umytyp júre bermedińder me? Endi kep taban asty eldi dúrliktirip. Solaı-aq júre berse... balalarynyń aýzy qısyq bolady dep pe edińder. Otyr ǵoı anaý temirjoldyń ar jaǵynda bir qora orys. Daý da joq, damaı da joq, balalarynyń bári balapandaı súp-súıkimdi. Al, qyzdary qandaı sulý, úrip aýyzǵa...

— Áı, Masaqbaı, ne ottap otyrsyń!— dep Dórjan onyń sózin bólip jiberdi. — Kimniń sulý, kimniń albasty ekenin senen bireý surady ma?

— Endi... suramasa aıtpaý kerek pe?

— Al, qudalarǵa ne deımiz? Sony oılasaıyq ta.

— E, olarǵa ne deý kerek? Eshteńe demeımiz. Olardyń... bizdiń ishki sharýamyzda nesi bar? Tekseredi deısiń be?

Ol sýyp qalǵan shaıyn urttaǵany sol edi, oıyna qaıdaǵy bir báleler túsip pysqyryp kep jiberdi. Búrkilgen shaı jambastap jatqan Dórjan men eń úlken aqsaqal Ráttiń betin jýdy da ketti. Áldene degeli aýzyn asha bergen Dórjan men aýyl basyna týǵan mynadaı aýyr jaǵdaıdan jol tabý úshin damylsyz saqalyn salalap otyrǵan Rát sýǵa túsken mysyqtaı pysqyrynyp, taban asty ózderimen ózderi álek boldy da ketti. Rát aqsaqal juqa shapannyń ishki qaltasynan sharshysyn alyp, kózin tars jumǵan boıy bet-aýzyn súrte bastap edi, úı ıesi Ábdáshim esik jaqqa qarap órt shyqqandaı aıǵaı saldy.

— Sý, sý ákelińder! Tez!

Kúni boıy tek osy jarlyqty ǵana ańdyp esik aldynda tapjylmaı otyrǵandaı qaǵylez qara bala jez shylapshyn men jez qumandy alyp úıge jalańdap kirip keldi. Onyń shapshań qımyl-áreketi men jarq-jurq etken kóz janaryna qarap, qolǵa sý quıý úshin emes, bireý-mireýdiń kesilgen basyn alyp ketý úshin kelgen eken dep oılap qalýǵa bolar edi. Tym bolmasa aıybymdy osymen jýaıyn degendeı Masaqbaı da jalańdap turǵan balany Rát pen Ábdáshimge qaraı jalma-jan ıtere qoıdy.

Betine shaı búrkilgen ekeýi kezek-kezek shaıynyp aldy.

— Haramy tirlik! — dedi Rát aqsaqal betin oramalmen súrtip jatyp. — Bul kápirdiń aýzynan shashyraǵan shaıdan haram sýdyń ıisi shyǵady dúr!..

— Bá-ss-se! — dep Dórjan Masaqbaıǵa yzbarlana qarady. — Neǵyp bul taban asty lepire qaldy desem, bir báleniń doǵy bar eken ǵoı. Tań atpaı qaıdan iship júrsiń eı, a?

Masaqbaı tas kereń adamsha melshıip otyra berdi.

— Áı, aıtsańshy, tań atpaı qaıdan iship júrsiń? Búkil aýylda bir tamshy araq joq edi ǵoı.

Ol jumǵan aýzyn ashpady.

— Vot partızan! — dedi Dórjan yzalanyp. — Qaıdan taptyńdar deımin! — Iá, qaıdan ishtiń? — dep Ábdáshim de suraqqa aralasty. — Túsip pe? — Ol ıegimen dúken jaqty megzedi.

Masaqbaı basyn bolar-bolmas ızedi de:

— Jańa ǵana, — dedi kúbirlep.

Rát aqsaqaldan basqa erkekterdiń bárinde belgisiz bir shydamsyzdyq paıda bop qozǵalaqtaı bastady.

— Sózbuıdaǵa sala bermeı tez shesheıik — dedi Dórjan álgi habardan soń kenet jurtty asyqtyryp. — Kóp ezip otyratyn ne bar, kessek keseıik, kespesek osy boıy júre bersin.

Sóıtip, aýyldaǵy «tótenshe komısıanyń» sheshimi boıynsha Bonapart súndetke otyrǵyzylatyn boldy. Ol kóp uzamaýy tıis, búgin, lajy bolsa jumystan shaqyryp kelip túske sheıin-aq tyndyryp tastaý kerek dep sheshildi. Mundaı asyǵystyq bıylǵy jylǵy aýa raıynyń asa qolaısyz bop, kúnniń tym ysyp turǵanyna baılanysty edi... «Tótenshe komısıa» músheleri osyndaı aptap keziniń ózinde de kesilgen deneniń ary ketse on bir, on eki kúnde jazylatynyn, tym bolmady degende Bonaparttyń basqasyn bylaı qoıǵanda jolǵa júrýge jarap qalatynyn anyq eseptep alyp, asyǵys bata jasady.

Rát aqsaqal óz sheshiminiń lázzatyna shomyp ońasha úıde shaı ishýge qaldy da, orta jastaǵylar Masaqbaıdy alǵa sap kolhoz dúkenine qaraı shuǵyl attandy.

Esik aldynda turǵan úsh aıaqty eki motosıkldiń bireýi óristen mal alyp kelýge, ekinshisi Bonapartty ákelýge ketti.

Aýla ishindegi balalar jatatyn jazdyq kıiz úı túgel bosatylyp Bonapartqa berildi.

Arada eki saǵattaı ýaqyt ótkende operasıa bastalyp ketti: kıiz úıdiń ishinde Rát aqsaqal Bonapartty súndetke otyrǵyzyp, bastyrma astynda Masaqbaı men Dórjan qara qoshqardyń terisin sypyryp jatty.

Bonapart, árıne, bos júrgen adam emes, ol da ózgeler sekildi komýnızmniń materıaldyq-tehnıkalyq bazasyn jasaýǵa belsene atsalysyp, bólimsheniń sheberhanasynda motorıstiń kómekshisi qyzmetin atqaryp júrgen. Bir emes eki kún qatarynan jumysqa kelmegen soń sheberhana meńgerýshisi Ispanáli men motorshy Vetnambek úshinshi kúni keshke qaraı Ábdáshimniń úıine keldi. Ekeýi aýlaǵa kirgeni sol eken Ábdáshim olardy kúni boıy ańdyp turǵandaı qaqpa aldynan qaǵyp alyp, aı-shaıǵa qaramaı túpki úıge kirgizip jiberdi.

Tórde dastarqan jaıýly tur eken. Dastarqan ústinde ashylmaǵan eki bótelke «pshenıchnaıa» men grýzın konágin kórip, jumys babymen kelgen ekeýiniń resmı júzindegi sustylyq taban asty suıylyp sala berdi.

— Jata bersin, — dedi tún jarym aýa aıaǵyn shalys basqan Ispanáli aýladan shyǵyp bara jatyp.

— Ábden jazylǵansha jatsyn, — dedi Vetnambek Bonaparttyń halin óz kózimen kórip turyp. — Eseıgen kezde... bul degen... qıyn bolady. Nıshevo! — Ol kózi balpıyp jatqan Bonaparttyń shashyn uıpalap qoıdy. — Meniń... áıelimniń aǵasy... úı... úılengen soń baryp netilgen... oǵan qaraǵanda sen... sen qaıda-a... endi úılengeli ǵana jatsyń...

Ertesine dáriger Oskar (Asqar) keldi. Ol da áıelimen tań ata ketti.

— Jata bersin, — dedi ol da. — Qansha ýaqytqa bolsa da, búleten daıyn, maǵan dese eki aı jatsyn!

— Bireý-mireý tekserip kele qalsa aýrýhanadan búgin ákeldik deńizder, — dep áıeli de olarǵa aqyl-keńes berdi.

Sonan soń partorg, agronom, bas ınjener keldi.

Sonan soń kolhoz bastyǵy keldi.

Ábdáshim men áıeli qonaq kútýden ábden qajyp, jıǵan-tergen qarajatyn toıǵa deıin-aq bitirýge aınaldy.

Kelgen qonaqtardyń bárine ortaq bir-aq nárse aıtyldy, ol — bul oqıǵany jan adamǵa aıtpaý.

Bári de ýáde berdi.

Bonapart bir jeti jatty — jazylmady, eki jeti jatty — jazylmady. Ábdáshimniń úı-ishi ábirjı bastady. Dórjan bolsa qudaıdyń qutty kúni jumystan kele salyp Bonapart jatqan qarasha úıge kiredi de:

— Qalaısyń? — deıdi. Ol úndemeıdi, nemere aǵasyna qarap esi aýysqan adamdaı balpıyp jatady da alady. Ertesine taǵy kelip.

— Qalaı?— dedi.

Ol ıyǵyn qozǵady.

— Qalaısyń eı? — dedi eki kúnnen soń. Úshinshi kúni:

— Qalaısyń eı, ıttiń balasy? — dedi ashýlanyp. — Nege jazylmaıdy o báleń!

— Qaıdan bileıin...

— Sen bilmegende kim biledi, aıdalada júrgen men bilem be?

— Endi qaıt deısiń. Oınap jatqan joqpyn ǵoı.

— Sen bále jumystan qashyp ádeıi jatqan shyǵarsyń. Ary ketkende on kúnde jazylyp ketetin nárse edi ǵoı.

— Senbeı tursyń ba?

— Árıne. Daıyn tamaq, salýly tósek. Eı, mynaýyń ne?— Dórjan onyń jastyǵynyń astynan aýzy qyltıyp turǵan bótelkeni sýyryp aldy.

— Qaınaǵan sý ǵoı... — dedi Bonapart kúmiljip.

— Qaıdaǵy qaınaǵan sý? Onyń saǵan ne keregi bar?

Bonapart ne derin bilmeı kúmiljip qaldy. Dórjan da qazymyr bále eken, bótelkeniń tyǵynyn ashyp ıiskep kórdi. Murnyna senbegendeı tiline bir-eki tamyzdy. Endi onyń shyn araq ekenine kózin jetkizip almaq bolǵandaı jutyp aldy da:

— Araq qoı mynaýyń, — dedi oǵan zekip. — Munyń ne?

— Jigitter tez jazylasyń degen soń...

Dórjan oılanyp otyrdy da, bótelkeden taǵy da eki ret jutty. Zootehnıkpen tańǵa sheıin ishken Dórjannyń araqsińdi denesi álgi úsh-tórt jutymnan soń-aq boıy qyzyp shyǵa keldi.

— Eı, seniń myna jatysyń jatys emes, — dedi oǵan tóne sóılep. — Aıtshy, ne oılap jatsyń? Bir aıdan soń... toıys, on tórt kúnnen soń qalyńdyǵyńdy alyp kelýge barasyń... Al seniń myna gáýpek basyńa túk te kirip-shyǵatyn emes.

— Endi ne deısiń maǵan. Ózderiń ǵoı...

— Ońbaǵan, jatyp isher. Eı, baıaǵyda ózimiz, — ol taǵy urttap aldy, — úsh-aq kúnde turyp ketkenbiz, bildiń be?

— Ol baıaǵyda. Qazir basqa zaman.

— Myna mısyzdyń aıtyp jatqanyn qarashy eı, nemene, zaman ózgerdi dep adamnyń jaratylysy da ózgeredi dep pe eń? Teriń jaman! Terisiniń jamandyǵy naǵashylaryna tartyp týar ma bu báleniń.

— «Jigittiń jaqsylyǵy naǵashydan» degen.

— Jat tynysh, ýáj aıtady taǵy da. Ne betińmen maqaldatyp jatsyń.

— Endi meniń ne kinám bar?

— Ákeń de ońbaǵan, sen de ońbaǵansyń! — Dórjan kúıikke shydaı almaı araqtan moldaý-moldaý eki jutty da, ony qaıtadan jerge qoıýdyń keregi bolmas degendeı bótelkeni qolynan shyǵarmaǵan boıy áńkildeı sóılep ketti. — Báriń ońbaǵansyńdar! Júrip-júrip kep úılenýge bir aı qalǵanda oılaýyn! Boldy, úndeme! — Ol áldene degeli kele jatqan! Bonaparttyń aýzyn ashtyrmady. — Erteń taǵy kelem. Tyryssaıshy. Jazylam degen nıet joq qoı ózińde. — Ol araqtyń qalǵanyn qaǵyp saldy da, bótelkeni eshkim kórmesin dep omyraý qaltasyna salyp qoıdy.

— İshińnen qudaıǵa sıyn! Bonapart! Sadaǵa ket sen Bonaparttan.

Ol kenet qarqyldaı kúldi. — Bonaparttarynyń «Jıdeli» kolhozynda qandaı halde jatqanyn fransýz beısharalar estise qalaı bolar eken,á! Estigenimen qoımaı kelip kórse!.. Ah-ha-ha! Bonapartqa da sol kerek!

Ol esikke jete berip keri buryldy da:

— İshpe araqty! Seni qurtyp jatqan sol! — dedi de táltirekteı basyp shyǵyp ketti.

Bonaparttyń jaıy aǵaıyn-týysty shynymen ábigerge túsirdi. Qalyńdyqqa barýǵa on kún qalǵanda aýyldaǵy baıaǵy «tótenshe komısıa» Ábdáshimniń úıine sáskege jýyq taǵy jınaldy.

«Komısıanyń» sheshimi boıynsha Bonapart moldaǵa qaraldy, keshkilik aq taýyqpen alastaldy, qara qoı soıylyp eti jurtqa taratyldy, áýlıeniń basyna túnetildi, úı syrtynan myltyq atyldy. Bári zaıa ketti. Aǵaıyn-týystyń amaly taýsylyp, endi ne isterlerin bilmeı saldary sýǵa ketip otyrǵanda úıge Masaqbaı kirip keldi.

— Bir saǵattan soń ortalyq televızıadan Kashpırovskııdiń seansy beriledi. Ol degen naǵyz áýlıe. Qyryq jyl jatqan saldy ornynan turǵyzyp, tazdarǵa shash shyǵaryp jatyr. Televızordy Bonapart jatqan úıge shyǵaraıyq.

— Onda rozetka joq — dedi Ábdáshimniń barlyq jaǵdaıdan jaqsy habardar kenje qyzy taq etip.

— Joq bolsa o báleni súıemeldep televızor turǵan bólmege ákelý kerek.

Dál solaı etildi... Seans bastalýǵa on mınýt qalǵanda Dórjan men Masaqbaı Bonapartty televızor aldyna ákep jatqyzdy da, osy seansty baıaǵydan kórmek bop júrgen bala-shaǵa men qyz-qyrqyn, kempir-keshek túgel kórshi úıge kóshirildi.

Seans bastaldy. Kashpırovskıı áser etti me, álde ózderine ǵana belgili bir kúıdiń áldıinen be, álden soń Masaqbaı men Dórjan qalǵyp-múlgýge kiristi. Seans sıqyryna engen adam ádette arnaıy buıryq alǵansha oıanbaý kerek edi, biraq, bul ekeýi aýyq-aýyq selt etip, Kashpırovskııge bir, kózi balpıyp jatqan Bonapartqa eki qarap qoıyp, ara-arasynda sóılep otyrdy.

— Qalaı? — dedi Dórjan bir oıanyp ketken kezinde nemere inisine qarap.

Bonapart úndemedi.

— Áseri bar ma? — dedi Masaqbaı jaqsy jaýap alýǵa zaryqqan únmen.

Ol taǵy úndemedi.

Kashpırovskıı sózin jalǵastyrdy: «Men aýrýlardyń atyn atamaımyn. Meniń sózderimdegi belgisiz qudiret aýrý ataýlynyń bárin ózi taýyp jatady. Adam organızminde biz bilmeıtin tylsym qýat bar. Men soǵan senemin. Ol kúshti biz eshqashan anyq aıta almaımyz. Meniń sózderimnen keıin sizderdiń boılaryńyzdaǵy sol ǵajaıyp qýat oıanady. Oıanady da tándegi kesel ataýlymen ózi kúresedi. Seans kezinde sizder eshteńe oılamańyzdar, boıdaǵy kesel jaıly umytyp ketýińizge de bolady. Sonda da seans qudireti aýrýdy ózi izdep tabady. Men jaıly ne oılasańyzdar da erikterińizde. Men ony kóńilime almaımyn. Óıtkeni men sizderge jaqsylyq qana tileımin...»

— Sen nege uıyqtamaısyń eı, — dedi Dórjan taǵy bir selt ete túskende inisine keıip.

— Tumshalap jaýyp apsyń, ashyp otyr, ashyp otyrshy, — dedi Masaqbaı Bonaparttyń ústindegi juqa kórpeni tómen ysyryp. — Uıalma. Erkekter ǵana otyrmyz ǵoı. Vo, osylaı...

Ol Bonapartty jalańashtap qoıdy.

«Seans kezinde sizder óz tirlikterińizben aınalysa berińizder. Úıge kórshilerińiz kelse, nemese otta turǵan sháınek qaınap ketse, bala jylasa — televızor, aldynan turyp kete berýge bolady. Seans qudireti báribir sizdi izdep tabady. Endi oıana bastańyzdar. Komanda beremin. Onǵa sheıin sanaımyn. Bir. Eki. Úsh. Sizderdiń uıqy qushaǵyna enip, belgisiz bir qudirettiń áserinde otyrǵandaryńyz— jaqsylyqtyń nyshany. Tórt. Bes... Endi oıana bastańyzdar. Alty. Jeti...»

Seans bitken soń Dórjan men Masaqbaı Bonapartty qarasha úıge qaıta aparyp tastady.

— Endi jazylasyń, — dedi ekeýi qosarlana sóılep.

Dórjan jastyqtyń astyna qolyn júgirtip kórip edi, izdegen nársesi joq bop shyqqanyna ishteı nalyp qaldy.

— Joq pa, álde tyǵyp qoıdyń ba?— dedi Dórjan, inisi tósekke jaıǵasyp bolǵan soń.

— Anaý, keregede ilýli turǵan grelkany al...

— Malades! — dedi Masaqbaı áıeli ul tapqandaı qýanyp.

— Alqash,— dedi Dórjan grelkanyń aýzyn ashyp jatyp. — Búıte berseń ómiri jazylmaısyń, araq sińgen terige bir emes on Kashpırovskıı de túk isteı almaıdy, bildiń be?

Kórshige ketken bala-shaǵa men kelin-kepshikter shýyldap aýlaǵa kirgende, Dórjan men Masaqbaı grelkany qoıyndaryna tyǵyp qarasha úıden atyp-atyp shyqty.

Ábdáshimder áýleti kelgen qonaqtardyń bárinen bul oqıǵa týraly jan adamǵa tis jaryp aıtpaýyn qansha qadaǵalap tapsyrǵanmen, el qulaǵy elý, kúıeý jigittiń mynadaı masqara kúıde jatqany jaıly habar syzdyqtap otyryp qudalar jaǵyna da jetken edi. Áýelgide olar senbedi. Qaýeset ulǵaıyp bara jatqan soń qyz ákesi túndeletip Ábdáshim aýlyna bir jansyzyn jóneltti. Ertesine ol qaıtyp keldi. «Ne boldy? dep antalaǵan jurtqa ol:

— Masqara boldyq, ras eken, — dedi saly sýǵa ketip.

Áıelder betin shymshyp, erkekter únsiz kúrsinýmen boldy. Qalyńdyq túpki úıge kirip alyp aǵyl-tegil jylady.

Sol kúni túnde bulardyń da úıinde «tótenshe komısıanyń» jınalysy ótti.

Mynandaı buryn-sońdy bolmaǵan qorlyqqa tóze almaǵan qyz ákesi et jaqyn aǵaıyndarymen bir túnde Syrdyń ar jaǵyndaǵy jańa ashylyp jatqan sovhozǵa kóshti de ketti.

Bul eki arada Bonaparttyń da beti beri qarap, atqa otyrýǵa jarap qalyp edi. Ábdáshimniń úı-ishi men jaqyn týystary Bonaparttyń aman-esen jazylǵanyna qatty qýanyp, Allaǵa razylyq bildirip juma namaz kúni qara toqty soıyp toı jasady. «Áýeli qudaı, sonan soń Kashpırovskıı! — dep Masaqbaı ózeýrep qoımady. — Oǵan telegramma joldamasań adamgershilikten aırylamyz».

Kashpırovskııge telegramma joldandy.

Dórjan men Masaqbaı Bonaparttyń jazylǵanyn jurtqa kórsetý úshin keshqurym ony tor atqa mingizip aldy da, aýyldy bir aınalyp shyqty. Qaıtar joldarynda sovhoz keńsesine soǵyp, onyń aldynda turǵan Dzerjınskııdiń eskertkishine gúl qoıdy. Bular eskertkish qasyna kelgende vodovoz aıdaıtyn Marken eskertkishtiń shańyn jýyp bolyp, áldekimdi sybap boqtap, shlangalaryn jınap jatyr eken.

— Kimdi boqtap júrsiń eı?— dedi Dórjan ony qorqytpaq bop.

— Kimdi bolýshy edi, áıteýir sen emessiń.

— Endi kimdi?

— Bárin.

— Onda men de kettim ǵoı.

— Ketseń ket, ózgelerden áýlıemisiń?

— Kóppen kórgen uly toı, jaraıdy, kettim, — dedi Dórjan mynandaı qýanyshty kúni darqandyq tanytyp.

— Atam zamanǵy mılısıanyń bastyǵyna eskertkish qoıyp, — dep burqyldady sý tasýshy, — bul bizdiń aýylǵa kelgen joq, bizdiń aýyl ony tanymaıdy da, sóıtip oǵan eskertkish qoıady. Qoısa qoısyn-aý, jýýyn aıtsaıshy. Ózin shınelimen qoıypty, qatpar-qatparyna turǵan shańdy ketirý qudaıdyń bir azaby.

— Oǵan neń ketti, sýdy shashasyń da ketesiń.

— Nem ketýshi edi, ýaqytym ketedi. Bul úshin sovhoz dırektory maǵan bir tıyn da tólemeıdi. Al men bir reısti kem jasaǵan bop shyǵam. — Ol sózdiń aıaǵyn oryssha-qazaqsha boqtaýmen bitirdi de mashınasyna otyrdy.

— Marken, bizdiń Bonapart jazyldy,— dedi Masaqbaı at ústinde qyzdaı syzylyp otyrǵan jigitke súısine qarap.

— Jazylmaıtyn ol SPID dep pe ediń, árıne jazylady.

— Júz gramǵa qalaısyń?

— Joq. Taǵy bir reıs jasaýym kerek. Mynaǵan ketken ýaqytymdy ótemesem bolmaıdy, — dep ol Dzerjınskıı eskertkishine qarap qoıdy.

— Búrsigúni qudalyqqa baramyz, qalasań birge júr.

— Qaıdaǵy qudalyq?

— Ne, bilmeıtin be eń?

— Bilem, biraq barmaısyńdar?

— Nege? Ne dep tursyń óziń?

— Sol, barmaısyńdar. Qudalaryń kóship ketken. Aldyńgúni «úılenýge bir aı qalǵanda súndetke otyrǵyzylyp jatqan jyndyǵa beretin qyzymyz joq» dep olar áýletimen Syrdyń ar jaǵyna kóship ketti.

Osyny aıtty da Marken esigin sart jaýyp júrip ketti.

Tóbelerinen jaı túskendeı bular bir-birine qarap sileıip turdy da qaldy.

Sol kúni túnde bul habardyń ras-ótirigin anyqtap bilý úshin Ábdáshim qudalar aýylyna bir jansyzyn attandyrdy. Ertesine ol qaıtyp kelip, antalap turǵan olarǵa:

— Masqara boldyq, ras eken! — dedi saly sýǵa ketip.

Aǵaıyndar arasynda daý-janjal burq ete qaldy. Bári Ábdáshimdi jerledi, «esek» dedi, «shoshqa» dedi, «mısyz» dedi, teńemegen jan-janýarlary qalmady. Ony birjola ılep bolǵan soń balasyna aýysty. Ony da «ıt» dedi, «shoshqa» dedi, «teriń adamnyń terisi emes, dońyzdyń terisi» dep urysty. «Jalpy, bizdiń tuqymǵa tartpaǵansyń» dep kelip, naǵashy jurtyna da til tıgizip ótti.

«Tótenshe komısıa» túndeletip taǵy bas qosty. Sol komısıanyń sheshimi boıynsha el-jurtqa masqara bop otyra berýdiń endi orynsyz ekeni aıtylyp, Ábdáshim eń jaqyn týystarymen birge Sozaqtyń mıdaı dalasyna jeti otar qoı alyp, óz betinshe arendalyq ádiske kóship tyndy.

Kóshken kezde olar Bonapart jatqan qarasha úıdi jurtqa tastap ketti, «barlyq qyrsyq — osydan» dep jorydy.

Bul eki arada Kashpırovskııdiń kezekti seansy televızordan taǵy berildi. Seans kezinde rızashylyq bildirgen kóp telegrammanyń biri etip ol Bonaparttan barǵan maǵynasy jat, sózi buldyr telegrammany oqyp ózi de tań qaldy. Telegramma mynandaı túrde berilip edi:

«Asa qurmetti Anatolıı Mıhaılovıch! Siz— jer betindegi eń uly adamsyz. Sizge dúnıejúzindegi árbir úı esiginiń aldyna bir-bir eskertkish qoıýlary kerek. Men, Bonapart, áke-sheshemniń salaqtyǵynan úılenýge bir aı qalǵanda súndetke otyrǵyzylyp edim. Esebimiz boıynsha ary ketkende bir jarym jetiden soń jazylyp, úılenýge jarap qalýym kerek edi. Biraq jaǵdaı biz oılaǵandaı bolmaı shyqty. Terim jaman ba, álde Rát aqsaqaldyń ustarasy dezınfeksıalanbaǵan ba, súndetim úsh jetide de jazylmaı qoıdy. Qudalar men qalyńdyǵymnyń aldynda endi masqara bolǵaly turǵan jerimde siz meni qutqaryp aldyńyz. Sizdiń bir seansyńyzdan soń men qulan-taza saýyǵyp, atqa minip shabatyn boldym. Eki kúnnen soń qalyńdyǵymdy ákelýge baramyn. Sizge myń da bir rahmet. Qolyńyz tıse bizdiń aýylǵa kelińiz.

Sizge tabynýshy — Bonapart»

Seans ústinde eshteńege túsinbeı Kashpırovskııdiń ózi de tutyǵyp qaldy.

— Ǵajap! — dedi ol álden soń baryp. — Jer beti ǵajaıypqa toly degen osy. Jolyń bolsyn, Bonapart! Úılenýge kómegim tıgeni úshin asa qýanyshtymyn.

Arada on kún ótken soń Ábdáshimniń jurtynda qalǵan qarasha úıdiń syrtqy jaǵyna qyljaqbas jigitter mynandaı jazýy bar taqta ilip ketipti:

«Bul úıde 1989 jyly 8 ıýl men 28 ıýl aralyǵynda Bonapart súndetke otyrǵyzylǵan».

Bul jazýdy kórgen adam kúlmeı ótpeıtin boldy.

Qazaq bop ómir súrý qyzyq sıaqty.

---