InfoHub Logo

Respýblıka jas jazýshylarynyń bul máslıhaty sovet halqy ómirinde tarıhı oqıǵa bolǵan, elimizdiń odan ári komýnızmge qaraı damý jolynda, búkil sosıalısik qozǵalystyń damýynda jańa beles bolýǵa tıis. Sovet Odaǵy Komýnıstik partıasynyń XX sezinen keıin birinshi ret shaqyrylyp otyr. Partıanyń XX sezi halqymyzdyń aldyna uly mindetter qoıdy jáne eńbekshilerdiń sanaly tvorchestvolyq ınısıatıvasynyń órkendeýine keń jol ashty. İlgerirekte belgilenip, XX sıeze keń de tereń talqylanyp uly arnaǵa túsken partıa men úkimettiń elimizdiń óndiristik qýatyn arttyrý, halyqtyń ál-aýqatyn jaqsartý jaıyndaǵy sharalary iske asyp, tamasha jemisterin bere bastady. Bul rette etene baýyrymyz Komýnıs partıasynyń, onyń Ortalyq Komıtetiniń kóregen saıasaty jeńisiniń ǵajaıyp aıǵaǵy esebinde burynyraqta jartylaı qulazyp jatqan qazaq dalasynan bıylǵy jyly Otan qambasyna quıylǵan bir mıllıard put astyqty aıtsaq ta jetkilikti. Qazaqstan elimizdiń yrys-qut mekenine, molshylyq bulaǵyna aınaldy.

XX sıez elimizdiń óndiristik qýatyn, materıaldyq baılyǵyn ulǵaıtýda ár eńbekshiniń ınısıatıvasyn, qabiletin barynsha jumsaýyna keń jol ashsa, mádenı qurylysymyzdyń da budan ári damýyna sara jol ashty. Kórkem ónerdiń tereń, sony, tyń qubylystary arqyly halqymyzdyń rýhanı baılyǵyn jańa satyǵa kóterý múmkinshiligin meńzedi. Kórkemdik jańa bıikterge kóterilý maqsatyn qoıdy.

Bul bıik maqsatqa jetýdegi bizdiń kórkemdik quralymyz talaı synnan ótken, ózin aqtaǵan sosıalısik realızm ádisi bolmaq. Partıa bizdiń ádebıetimizdegi eleýli kemshilikterdi ashyp kórsetti. Jazýshylarymyzdyń sovet halqynyń zor talabynyń bıigine jete almaı kele jatqanyn eskertti. Aty shýly tartyssyzdyq (konflıktsizdik) teorıasynan ádebıetimizdiń asa úlken zıan shekkenin jáne sonyń zardabynan áli de qulantaza arylyp bolmaǵanymyzdy biz jasyrmaımyz. Árbir jaman daǵdynyń ómiri edáýir bolady, ol biraz ýaqytqa deıin shalǵaıǵa jarmasyp qalmaıdy. Osyǵan baılanysty sovet ádebıetindegi eleýli kemshilikterge qarsy biraz syn aıtyldy.

Biraq sosıalısik keıbir elderdegi ózderin halyq úshin jazatyn, sosıalısik ıdeologıadaǵy jazýshylar sanatyna qosatyn ádebıetshiler, bizdiń ózimiz qatal synǵa alǵan keıbir kemshilikterimizdi ilik etip, sosıalısik realızm ádisine qarsy ashyq shabýyl jasaýǵa deıin barǵany málim. Bul ózi teris nıetten, ne bolmasa adasýshylyqtan týsyn, túp negizi sońǵy kezdegi halyqaralyq jaǵdaıǵa oraı býrjýazıalyq ıdeologıanyń belsene bastaýynan týǵan nárse sıaqty. Biraq adam balasynyń kórkemdik damýynda uly qyzmet atqarǵan, XIX ǵasyrda óziniń asqar bıigine kóterilgen synshyl realızmniń zańdy murageri, Oktábrde týǵan jańa zamannyń kórkem oıynyń kórinisi bolyp dúnıege kelgen sosıalısik realızm ádisiniń berik irgetasy ondaı soqtyqpadan muqalmaıdy. Qyryq jyl boıy eń gýmanısik ıdeıanyń, halyq oıynyń kórkem kórinisi bolyn, sosıalısik qurylystyń jaýyngerlik quralyna aınalyp, dúnıe júzilik daýyldarda qaltyramaı, toryqpaı adam balasyn jarqyn bolashaqqa, ómirge úndegen sosıalısik realızm ádebıetine, onyń qarsylary qaı ádis, qaı ádebıetti qarsy qoımaq? Dekadansty ma? Álde súrrealızmdi me? Álde taǵy osylar sıaqty soǵysty, búlinshilikti, adamǵa degen óshpendilikti, moraldyq azǵyndyqty, qasıetsizdikti ýaǵyzdaıtyn, eń beri salǵanda ómirden bezinýdi, ádilettikten kúder úzýdi, dúnıeden túńilýdi ýaǵyzdaıtyn aǵymdardyń qaıysyn qarsy qoımaq? Biz qazirgi zamandaǵy dúnıe júzi ádebıetiniń tabystaryn joqqa shyǵarýdan áste aýlaqpyz. Olardan sheberlikke úırenýge sosıalısik realızm tyıym salmaıdy. Jáne ózge elderdiń aldyńǵy qatarly jazýshylary sosıalısik realızm ádebıetiniń tabysyna zor qurmetpen nazar aýdaratyny anyq.

Bizdiń keıbir kemshilikterimizdi, syndaǵy keıbir syńarjaqtyq jaılarymyzdy tilge tıek etip, qaısybireýler sosıalısik realızm ádisine qansha kúıe jaǵýǵa tyryssa da onyń taza tánine juqpaıdy.

Osy qunarly ádispen qarýlanyp sharyqtap ósken bizdiń jas prozamyz júzdegen jyldar prozalyq dástúri bar evropalyq ádebıetpen kórkemdik dárejesin uıalmaı salystyrýǵa bolatyn «Abaı», «Abaı joly», «Oıanǵan ólke», «Botakóz» romandaryn, sondaı-aq jas dramatýrgıamyz «Eńlik — Kebek», «Qozy Kórpesh — Baıan sulý», «Túngi saryn», «Aqan seri — Aqtoqty», «Dostyq pen mahabbat» pesalaryn týǵyzdy. Qazaq poezıasy jańa satyǵa kóterilip, sony óris tapty.

Qazaq ádebıetine sońǵy jyldary jas talanttar, jańa shyǵarmalar qosylyp tolyqty. Soǵystan keıingi on jyl ishindegi qosylǵan talanttardyń shyǵarmalaryn qospasaq qazirgi qazaq ádebıeti anaǵurlym olqy bolyp kóriner edi. Ásirese poezıa, ádebı syn janrlarynda jas kadrlar kóbirek esti. Hamıt Erǵalıev, Syrbaı Máýlenov, Juban Moldaǵalıev sıaqty ádebıetke soǵystan keıingi kelgen aqyndar qazaq sovet poezıasyna eleýli úles engizip, onyń kórnekti ókilderiniń qataryna qosyldy. Bulardan basqa da poezıaǵa óz únimen kelgen, óskeleń aqyndar az emes. Bular týraly jas dep aıtýǵa da bolmaıdy. Olardyń izin basqan talanttar da aýyz toltyryp aıtýǵa jarap qaldy. Ádebıetke keıinirek kelse de osy kúngi ádebıet synynyń negizgi júgin arqalap júrgen, sovet ádebıetin keńirek zerttep monografıalar jaza bastaǵan Táken Álimqulov, Aıqyn Nurqatov, Serik Qırabaev, Balamer Saharıev, Myrzabek Dúısenov, Á. Narymbetov sıaqty synshylar bar. Ádebıet synyna sońǵy jyldary aralasa bastaǵan Qaljan Nurmahanov, Qarataı Quttybaev, Rahmanqul Berdibaev t. b. óz qabiletterin sátti ańǵartty.

Proza janryndaǵy jas kadrlardyń ósýi joǵarǵy atalǵan eki janrdan qalyqtaý bolsa da munda da jastardyń ósýi baıqalady. Á. Nurpeısovtyń «Kútken kún» (Kýrlándıa), S. Shaımerdenovtiń «Bolashaqqa jol» romandary, Z. Qabdolovtyń «Ómir ushqyny» povesi, B. Sokpaqbaevtyń «Alystaǵy aýylda» povesi men áńgimeleri, N. Ǵabdýllınniń povesi men áńgimeleri, S. Sarǵasqaevtyń eki povesi, S. Baıazıtovtiń áńgimeleri shyqty. Kórip otyrsyzdar, jas prozaıkter jazǵan shyǵarmalar san jaǵynan az emes. Buǵan P. Áýtálipovtyń, S. Aldabergenovtiń, N. Serálıevtiń áńgimelerin, jýrnalda jarıalanǵan Ó. Qanahınniń «Aýyr kúnder» romanyn, B. Toqtarovtyń «Baqyt joly», A. Baıtanaevtyń «Bolat» povesterin t. b. qossaq bul tizim ulǵaıa beredi.

Joǵarǵy atalǵan eki janrdan prozadaǵy jastardyń ósýi qalyqtaý deıtin sebebimiz san jaǵynan emes, osy janrdaǵy jastar shyǵarmalarynyń qazaq prozasyndaǵy alatyn orny, dárejesi jaǵynan. Eger de poezıaǵa soǵystan keıin qosylǵan Hamıt Erǵalıev poemalary, Syrbaı Máýlenov óleńderi qazirgi qazaq poezıasynyń eń ilgeri qataryna kóterildi desek, solarmen qatarlas prozaǵa kelgen jastardyń shyǵarmalary jóninde muny aıtý áli erterek. Oǵan keıbir sebepter de bolýǵa tıis. Bizdiń prozamyz kesheýildeńkirep, keıin ósti. Aldyńǵy býyn jazýshylary da ádebıetimizdegi osy tyń janrda keıinirek qalyptasty. Qazirgi jetken bıigin qyrqynshy jyldary tapty. Ekinshiden, proza aýyr janr. Birden ómirdi jan-jaqty jáne tereń qamtý, kórkemdik sheberlikke jetilip ketý óte sırek kezdesetin nárse. Biraq proza jazyp júrgen jastardyń ósý tendensıasy bar. Olardyń kóbi qazir izdený, sheberligin shyńdaý jolynda.

Qazirgi proza jazyp júrgen jastardyń kóbine tán nárse olardyń ádebıetke birsydyrǵy jazýshylyq mádenıetpen kelýi. Eger de, biz soǵystan burynǵy prozaǵa aralasqan jastardy alsaq olardyń kóbinde-aq osy jazýshylyq mádenıet kem bolatyn. Ózgeni qoıǵanda, qazaq prozasynyń jaqsy úlgilerinen jete úırene almaǵan bolatyn. Olar qarasóz quralyn jete meńgere almaı, sýretteý tásiline jetile almaı, oqıǵany qara dúrsin jalań baıandaıtyn. Sol kezdegi jazýshylarǵa mundaı prımıtıvızmnen arylý asa qıyn boldy. Al, qazirgi ádebıetke kelgen jastar prozanyń barlyq komponentterin, sýretteý tásilin, az-kem bolsyn kompozısıa qurý ónerin, portret, peızaj jasaý ádisterin, eń mańyzdysy adamnyń ishki dúnıesin sýretteýdi azdy-kem meńgerip ıaǵnı maman ádebıettiń talabyna jaýap bererlik jaǵdaıǵa kelýde. Munyń ózi jas prozaıkterdiń budan bylaı jedel ósýine negiz bolarlyq nárse. Ádebıettik jolyn iri shyǵarmalar jazýdan bastaǵan Á. Nurpeısov, S. Shaımerdenov, 3. Qabdolov alǵashqy shyǵarmalarynda osyndaı janr ereksheligin edáýir meńgergendikterin, prozaǵa daıyndyqtaryn jaqsy tanytty. Bul atalǵan jazýshylardyń roman, povesteri keıbir kemshilikterine qaramastan osy kúngi qazaq ádebıetiniń talabyna jaýap bererlik shyǵarmalar.

Eger de bul qýantarlyq jaı bolsa, osy jas prozaıkterge tán negizgi kemshilik bar sıaqty. Onyń biri iri shyǵarmany bastan-aıaq kórkemdik tıanaqqa (hýdojestvennaıa zavershennost jetkize almaý. Negizgi oqıǵa men janama oqıǵalardyń, negizgi keıipkerler men janama keıipkerlerdiń ara salmaǵyn paıymdaı almaı, negizgi ıdeıasyn kórkemdik turǵydan tıisti dárejede damyta almaýy. Ekinshi kemshilik, ómirge tereń boılaı almaı, kóbine ústińgi qabatta jatqan oqıǵalardy shyǵarmaǵa ózek etý. Bul eki kemshilik te jastyqqa baılanysty júre túzeletin nárse.

Ótken jyly plenýmda jas jazýshylardyń dramatýrgıasy týraly arnaıy baıandama jasaldy. Odan beri bir jyl ótse de soǵystan keıingi dramatýrgıaǵa kelgen jas jazýshylar jóninde biz tilge tıek eter esh nárse taba almadyq. Óıtkeni sońǵy on jyldan beri bul janrda jastar qalamynan shyqqan eleýli bir de shyǵarma joq. Eń myqtaǵanda belgili bir naýqanǵa laıyqtalǵan, tez umyt bolyp jatqan azyn-aýlaq bir-eki aktyly shaǵyn pesalar ǵana bar. Ótken jylǵy baıandamaǵa ilikken iri pesalardyń bári áli de pispegen, shala-shıki nárseler bolatyn. Bul shyǵarmalardyń aıaǵy qazir qoıboldyǵa aınalǵan sıaqty. Dramatýrgıanyń bolashaǵy bizdi qatty oılandyrýǵa tıis. Jalpy qazaq dramatýrgıasy, teatr óneri qazir órleý ústinde dep eshkim de aıta almaıdy. Bizdiń teatr ónerimiz qyrqynshy jyldardyń bas kezindegi bıiginen kóterile alǵan joq. Tartyssyzdyq teorıasynan qatty zıan shekken dramatýrgıamyz ben teatr ónerin toqyraýdan shyǵarý úshin áli de kóp jumystar kerek. Sol sharanyń biri esebinde kómek kórsetý, janr ereksheligin meńgerýge, bilimin, mádenıetin kóterýge járdem etý Qazaqstan jazýshylar odaǵynyń eń basty mindetiniń biri bolýǵa tıis.

Bul saladan Amantaı Sataevtyń alǵashqy adymy kóńilge medeý bolarlyq. Ol qıyn kınodramatýrgıa janrynda eńbek etip júr. «Qurmanǵazy» atty kınosenarıı jazdy. Qazir «Aqbópe» senarıin jazyp júr. Jas talanttyń alǵashqy tabysyna qýana otyryp oǵan: «Tek erterek tarıhı taqyrypqa, daıyn sújetke boı uryp, jazýshylyq jolyńnyń bas jaǵyn jeńildetip alma, óıtseń keıingi jaǵy qıyn bolyp júrer», — degen tilek artqymyz keledi.

Sońǵy jyldary jastardyń tvorchestvo jolynda kóp izdenýi, tvorchestvolyq belsendiligi artqany baıqalady.

Keıbir jas jazýshylar alǵashqy úırený kezeńinen ótip, sheberligin shyńdap kórkemdik bitimi túgel kelgen syndarly shyǵarma jazýǵa shyndap nıet etti. Ábdijámıl Nurpeısov «Kýrlándıa» romanyn qaıta qarap kóp jóndedi. Bul roman jónindegi keıbir bizdiń oıymyzsha jańsaq pikirlerge toqtala ketken jón. Alǵashqyda táýir atalǵan osy shyǵarmany keıingi kezde «nashar, syn kótermeıdi» degen pikirler týyp júr. Bizdińshe bul qate pikir. «Kýrlándıa» romanynda jas jazýshy eń aldymen óziniń talantyn, sheber sýretkerligin tanytty. Soǵys ómirin oqýshylardyń kóz aldyna kórkem elestete bildi. Sonymen birge azdy-kópti shyn maǵynasyndaǵy jandy, kórkem boıaýly obrazdar jasaı aldy. Biz ómirde kezdestirip júrgen zamandastarymyzdyń oı-armanyn, is-áreketin ǵana emes, túr kelbetin, daǵdysyn, minez-qulqyn, biraz jaǵdaıda ishki dúnıesin sol bir boıaýy sembegen yp-ystyq jandy kúıinde kóz aldymyzǵa elestetip berdi. Taǵy bir ásirese aıtyp ketetin qasıet — jas jazýshy qazaq tilin jaqsy biletinin jáne ony kórkem shyǵarma quraly esebinde sátti qoldana alatynyn kórsetti. Bul romannyń kóptegen ásem betteriniń kórkem boıaýy áli de ońǵan joq. Biraq osy qýantqan qasıetterimen birge «Kýrlándıa» romanynda jastyqtan, tájrıbesizdikten týǵan kóptegen kemshilikter de boldy. Ol eń aldymen shyǵarmanyń kompozısıasynyń bolbyrlyǵy, basty oqıǵalary solǵyn tartyp, janama qosymsha oqıǵalardyń romanda óte kóp oryn alýy. Kóp jerlerde orynsyz shubalańdyq, uzaqtyq. Avtor kóringen nársege qyzyǵyp sýretteýdi tek sýretteý úshin qoldanǵan jerleri de az emes. Qysqasy, avtor negizgi oqıǵalar men negizgi geroılardy roman ishindegi qalyń kópshilikten bólip, jerine jetkize, shaǵyndata kóterip sýretteı almady. Taqyrypty erkin meńgere almaı, qalyń oqıǵanyń yqpalyna túsip yǵyńqyrap ketken. Bul romannyń «Kútken kún» degen atpen qysqartylyp jarıalanǵan varıantynyń ózinde avtor joǵarydaǵy aıtylǵan kóp kemshilikterden arylyp, shyǵarmanyń jibin shıratyp, sýyn syǵyp, biraz jóndegenin kóremiz. Qazir jazýshy bul jumysyn tolyq aıaqtady.

Burynyraqta ádebıet synshysy esebinde kórinip, ádebıette biraz oı-pikir ańǵartqan Zeınolla Qabdolov prozaǵa kólemdi shyǵarmamen keldi. Ótken jyly «Ádebıet jáne ıskýsstvo» jýrnalynda onyń stýdent jastar ómirinen jazylǵan «Ómir ushqyny» atty povesi jarıalandy. Ol taıaýda baspadan kitap bolyp shyqty. Eske alatyn bir jaǵdaı povestiń jýrnaldaǵy varıanty men kitaptyń arasynda edáýir ózgeris bar. Bul ózgeris kólem jaǵynan ǵana emes,eń aldymen sapasy jaǵynan, kórkemdigi jaǵynan. Jýrnaldaǵy ústirt aıtylǵan jaılar kitapta tereńirek, tolyǵyraq qamtylady. Birsypyra obrazdar odan ári tolyqtanyp kemeldene túsken. Shyǵarmanyń tili de jaqsaryp sýretteri aıqyndalyp kórkemdene túsken.

Avtor úlken sovet ómiriniń bir bólshegin – ýnıversıtet ómirin oıyp alyp,ony taramdap jumysshylar ómirine jalǵastyryp oqýshyny sol bir ásem de jarqyn, kóńilge jyly jastyq bolmyspen tanystyrady. Bul shyǵarmany oqyp shyqqanda ádemi jarqyn ómirdi kóz aldyńnan ótkizip, ár túrli jaqsy adamdarmen tanysyp, olardyń syryn uqqandaı bolasyń. Shyǵarmanyń geroılary kóńilińe jyly ushyrap keıbireýleri tipti ystyq tartyp turady. Oqýshyǵa osyndaı áser týǵyzýy — shyǵarmanyń eń bir basty mindeti oryndalǵan sıaqty.

Poveste birneshe jaqsy jasalǵan harakterler, obrazdar bar. Avtor obraz jasaýǵa, adam minezin sýretteýge sheber desek asyryp aıtqan bolmaımyz. Mundaǵy keıipkerlerdiń minez-qulqymen de, psıhologıasymen de, túr-túsimen de, qımyl-áreketimen de tipti oı oılaý júıesimen de qysqasy adamdyq bolmysymen bir-birinen daralanǵan. Bul jazýshy úshin eń birinshi talap, asa kerekti qasıet. Qaben men Taımannyń, ıa bolmasa sol ekeýimen Sashanyń arasynda eshqandaı uqsastyq joq. Bul povestegi eń bir tartymdy, boıaýy tolyq, tyń obrazdar esebinde Qabendi, Aıbardy, Arynǵazyny, jaǵymsyz keıipkerlerden Dáýletovti, Mýsındi, 3áýreshti eń aldymen ataý kerek. Sondaı-aq qysqa da bolsa Muńal men Dáýren sıaqty jumysshylar obrazy óte tartymdy aıqyn este qalarlyq dárejede shyqqan. Bul adamdardyń bári naǵyz shyn ómirden tyń qalpynda jeke-dara harakterler bolyp kitapqa sátimen engen. Bular kóptegen tanys keıde tipti joldas bolǵan syr minezdi adamdar sıaqty. Biraq oqýshy osylardy kitaptan emes ómirden kórdi. Arynǵazy sıaqty ańqaý, aq kóńil, oqýǵa qulyqsyzdaý, oıyn-saýyqqa qumar stýdentti joǵary oqý ornynan talaı kezdestirgen bolarsyzdar. Munyń jáne bir erekshe qasıeti oıyn-saýyqqa ózi saıran salyp qyzyq kórýden góri jurtqa qyzmet etýdi kóredi. Onyń saýyqtan tabatyn barlyq raqaty jurtqa garmon tartý ǵana. Ol odan sharshamaıdy da, zerikpeıdi de. Arynǵazy akordeonnyń ar jaǵynda basy qyltıyp otyrǵan bar keskin-keıpimen, ańqaý minezimen shyǵarmaǵa ómirden týra dik ete túskendeı.

Ia bolmasa kitaptan kóz almaıtyn salqyn minezdi, turmysta taqýalaý Qaben she? Bul obrazdyń da syry jaqsy ashylǵan. Qaben anyq sara oıdyń adamy. Ol esh nárseni dúdamal, kómeski qaldyra almaıdy. Ár pikirin esep shyǵarǵandaı dál tizimdep bólip, túbirine deıin tintinektep qazyp ataıdy. Ómirde dál osyndaı adamdar da, jastar da bar.. Jazýshy Qabenniń osy taqýa qazymyrlyǵyn tartymdy bir ıýmormen sýrettep, syrtqy salqyndyqtyń, qurǵaqtyqtyń ar jaǵynan onyń janynyń jylýyn, ishki jyly lebin sezdirip qoıady. Osy adamnyń keı minezderin unatpaı, keı minezderine kúlkiń kelse de aqyry ony bir túrli ish tartyp qalasyń.

Avtor jaǵymsyz keıipkerlerdi de sátin taýyp sýretteı bilgen. Qýys keýde, bále qýǵysh, taıyz bilimdi profesor Mýsınniń obrazy, minezi is-áreketine saı táýir sýrettelgen. Ásirese ári tákappar, ári jaǵympaz Jabas Dáýletovtiń obrazy sátti jasalǵan dep aıtar edim. Bizde kóbine jaǵympazdy sýrettegende ony jylmańdatyp, jalpyldatyp, ıildirip, syzyldyryp qoıady. Dáýletov olaı emes. Ol tákappar, pań, syrt kózge ór minezdi adam sıaqty kórinedi. Biraq óstip júrip-aq, sol pań qalpyn buzbastan-aq kerekti adamdarynyń ebin taba biledi. Dál osy minezdes mansapqorlar, ómirde bar ekeni anyq. Avtor shemaǵa urynbaı bul obrazdy tyńnan ashqan.

Basty keıipkerler Taıman men Nadá obrazdary týraly bólekteý pikir aıtqym keledi. Taıman obrazy negizinen ıntellektik jaǵynan ishki oı dúnıesiniń damýy, ózge dúnıeni qabyldaýy jaǵynan damıdy. Taıman kóp áreket etpeıdi. Ol kóbinese syrtqy isterden, basqa adam áreketterinen áserlenýi arqyly sýrettelip otyrady. Onyń ómirinde eki úlken tolqý bar, onyń biri Nadáǵa ǵashyq bolý, ekinshisi ákesiniń qazasy. Avtor osy eki úlken rýhanı tolqýdyń ústinde óz geroıynyń ishki dúnıesin edáýir ashady. Meniń oıymsha psıhologıalyq jaǵynan edáýir ashylǵan Taıman obrazynyń syrtqy sýreti, harakteriniń jotasy joǵarǵy atalǵan obrazdardaı aıqyn emes sıaqty. Dál bir umytylmastaı este qalatyn, aýmaı kózge elesteıtin keıde súıindirip, keıde kúıindirip, birde átteń degizip, kerek jerde kúldirip este qalatyn qylyq, is-áreketter Taıman basynda az sıaqty.

Nadá obrazyn avtor tereńdetip, jandy, beıneli túrde sýretteýge barmaǵan. Onyń realdyq ómiri, turmystaǵy tirshiligi, minez-qulqynyń qyrlary kómeski qalǵan. Negizinde ol kádimgi tiri qyzdan góri óte bir asyl, alysta qıaldaı buldyraǵan ǵashyqtyq obektisine aınalyp ketken.

Poveske aıtylyp júrgen sújeti álsiz, kompozısıasy bolbyrlaý, bastan-aıaq tartylǵan ózek joq degen syndar meniń oıymsha osy basty eki keıipkerdiń obrazyndaǵy olqylyqtardan týǵan sıaqty. Osy eki keıipkerdiń arasy bastan-aıaq shyǵarmaǵa ózek bolyn tartylyp, avtordyń osy tóńirekte tek qana mahabbat emes, taǵy da tolyp jatqan syrlardy ashýyna mol múmkindigi bar edi. Basqalardyń qımyl-áreketin, negizgi oqıǵalardy osy tóńirekke órgende povestiń kompozısıalyq qurylysy jınaqy, sújet jelisi tartymdy bir júıemen, negizgi bir arnamen órbigen bolar ma edi.

Shyǵarmanyń tili jaqsy degende onyń kedir-budyrsyz jatyqtyǵyn, avtor oıyn jetkizýge, oqıǵany baıandaýǵa mashyqtyǵyn aıtyp otyrǵan joqpyz. Ol qolyna qalam ustaǵan árbir adamǵa tán nárse bolýǵa tıis. Onymen jazýshy tiliniń baılyǵy da, ereksheligi de áste kórine almaıdy. Biz eń aldymen avtordyń ár qubylysty, ár adamnyń minez-qulqyn, qımyl-áreketin óz kózimen ǵana kórip, bálkim ózgeler baıqamaıtyn, óz turǵysynan ańdap, soǵan laıyqty, boıaýly sýretter jasaı alǵanyn aıtamyz.

Zeınolla tiliniń ásirese kózge túser bir ereksheligi onda ıýmor kóp. Ol bir jurtty kúldireıin dep qınalyp oılap tapqan kúlkili epızodtar emes, shyǵarmanyń ón boıyna shym-shymdap enip otyratyn tabıǵı ıýmor. Avtor kóp adamdardyń minez-qulqyna, oqıǵalarǵa sál ǵana ezý tartyp, keıde myrs etip kúlip jiberip jyly kóńilmen elige sýretteıdi. Bul povesti oqýǵa sátti jaǵdaı týǵyzady. Kitaptyń basynan aıaǵyna deıin oqýshy kóńilin baýraǵan jaıdary jyly sezim úzilmeıdi. Zeınollanyń ıýmory keıde ıronıaǵa aýysqandaı bolady. Biraq ol esh ýaqytta ashshy satıraǵa jete almaıdy. Teginde avtorda satıralyq talant joq, onyń ózi lırıkteý adam sıaqty.

Jazýshy keıde kúlkili portretterdi jap-jaqsy jasap óziniń ıýmorlyq sezimin aıqyn ańǵartady: «Qudaı Hrıstofor aǵaıǵa ólshep-piship, qıyp kesip onsha sarańdyq etpeı-aq «artyq ketse saǵan ketsin» degendeı, birshama mol bitim bergen. Qandaı deısiz ǵoı? Keshirińiz, siz bala kúnińizde jańa jaýǵan qardan jentektep kisi jasap kórdińiz be?.. Já, ony qoıa turalyq, bylaı: bir kúrek ıi qanǵan saz balshyqty sylq etkizip tegis jerge tastaı salsańyz — Hrıstofor aǵaıdyń isingen kónekteı jap-jalpaq beti paıda bolady. Onyń orta tusyna kúıgen kirpishtiń bir kesek synyǵyn qoıa qoısańyz — Hrıstofor aǵaıdyń judyryqtaı qyp-qyzyl murny shyǵa keledi. Murynnyń eki jaǵyn ala, sál joǵaryraqtan bas barmaǵyńyzben eki syzyp kóz jasańyz da, onyń ústine taýyqtyń eki qaýyrsynyn jalbyrata shanshyp qabaq jasańyz: al, qabaqtyń joǵarǵy jaǵyna qansha syzyq syısa, sonsha ırek syza berińiz: Hrıstofor aǵaıdyń mańdaıy qyryq qyrtys ájim. Jalǵyz-aq saz balshyqtyń ornynda turǵan tas kesekteı tómengi jerin alaqandaı qyp oıyp alýdy umyta kórmeńiz: Hrıstofor aǵaıdyń eshqashan aýzy jabylyp, ezýi jıylyp kórgen emes» (104-bet). Osy bir óte kúlkili groteskke aınaldyryp sheber jasalǵan portrette ashshy mysqyl joq, jaı qaǵytý, ájýa bar. Osynyń ózi avtor talantynyń baǵytyn anyqtaıtyn sıaqty.

Osy arada qazirgi jas prozaıkterdiń kórkemdik sýretteý ádisindegi bir jaǵdaıǵa toqtala ketken jón. Bizdiń prozamyzdyń jas kezinde ádebıetke kelgen kóp jazýshylar biraz ýaqytqa deıin fólklor yqpalynan shyǵa almaı júrdi. Olarǵa áser etken nárseler ertegiler, ańyz-hıkaıalar, maqal-mátel, aforızmder. Osynyń saldarynan olar sezimdi berýdiń ornyna dıdaktıkaǵa urynyp, sýretteý ornyna baıandaýǵa salynyp, al portret jasaǵanda ertegidegi daıyn portretterdiń yqpalyna túsip ketetin. Sondyqtan da jeke adamnyń qaıtalanbas portreti ornyna myń adamǵa salsań da nobaıy keletin standartty keskin-keıip, túr-tulǵa, keıde tipti minezder de jasalatyn. Prozaǵa keıinirek kelgen jastardyń prozamyzdyń jasyraq kezine tán bolǵan osy bir sýretteý kemshilikterinen qashqandyǵy baıqalady. Olar qazir baıandaýdyń ornyna sýretteýge, dıdaktıkanyń ornyna sezimdi berýge, jeke-dara adam portretterin jasaýǵa tyrysady. Bul, árıne, naǵyz mamandanǵan ádebıetshi bolýǵa tyrysqandyq. Biraq osy jolda jas jazýshylarǵa tán bir úlken kemshilik baryn atap ótken jón. Ol Ábdijámıldiń basynda, ásirese Safýannyń basynda bar. Ábdijámıldiń kemshiligi ol keıde qysqa aıtylyp ketetin, negizgi oqıǵaǵa qatynasy shamaly nárselerdiń ózin qazymyrlap uzaq, keıde tipti bolbyr sýretteıdi. Munyń ózi shyǵarmany aýyrlatyp, jibin bosatyp, bolbyratyp jiberedi. Al, Safýanǵa tán kemshilik ol áli de sýretteý tásilin meńgere almaı júr. Jandy portret jasaý ornyna anatomıalyq portret, jansyz músin jasaıdy. Ol shamasy adamnyń bet-aýzyn túk qaldyrmaı túgel aıtyp bergennen jaqsy portret jasalady dep oılaıtyn bolsa kerek. Ádebıette olaı bolmaıdy. Keıde táptishtep túp-túgel sýrettegennen góri erekshe jandy bir shtrıhtiń ózi kóńilge qona ketip, kóp nárseni ańǵartady. Keı jas jazýshylardaǵy eń basty kemshilik adamdy anatomsha bólshektep aldyna salady da, ony jandy beıne qurastyryp jınastyra almaıdy. Barlyq kórkemdik quraldy qosyp, qoryta almaıdy. Portret pen minezdi, qımyl men ishki dúnıeni qabystyryp bir-birinen ajyratyp alarǵa bolmastaı tutas bitim jasaı almaıdy. Tabıǵat sýretinde aýa, tynys jetpeıdi de qımyl-áreket sezimge boıalmaıdy. Keıbir prozalyq shyǵarmalardy shemaǵa aınaldyrǵan eń basty kórkemdik kemshiliktiń biri osy sıaqty.

Al, Zeınolla povesindegi bir qýantarlyq jaǵdaı ol osy joǵaryda aıtylǵan jas jazýshylardyń basyndaǵy kemshilikten edáýir arylǵan. Onyń adamdarynyń ajarynyń nury bar, tabıǵatynyń tynysy bar. Biraz jaǵdaıda oqıǵalarynyń da syry bar. Árıne, munyń bári kemeline kelip, shyńyna kóterilip bolǵan jaıttar emes, biraq bastamasy táp-táýir. Keleshekte tereńdeı túsýine múmkindigi bar. Qazaq ádebıetiniń eń bir táýir úlgilerinen biraz úırengendigi baıqalady.

Osy táp-táýir, oqýshynyń kóńilin jylytqan shyǵarmada eleýli kemshilikter de bar. Eń birinshi kózge túsetin kemshilik sújet álsizdiginde. Poveste bastan-aıaq tartylǵan shıraq bir arna joq. Sújet degende biz shytyrman oqıǵany da aıtpaımyz. Ár jazýshynyń stıli ár túrli. Mysaly, jurtshylyq táýir ataǵan Vera Panovanyń «Serikter» povesinde de bastan-aıaq tartylǵan júlgeli oqıǵa joq. Shyǵarma birneshe bólshekten quralatyn sıaqty. Bul avtordyń álsizdigi me, bilmeımin. Biraq oqýshylar osy poveste sújettik tutastyq joǵyn baıqamady, súısinip oqydy. Al, «Ómir ushqyny» povesinde osy kemshilik ózin baıqatpaı qoımaıdy. Onyń negizgi sebebi bizdińshe mynada sıaqty. Panovanyń povesinde kesek-kesek tulǵalar, olardyń bıografıasy jáne bir qatty eskeretin jaǵdaı, úlken ishki tartys bar. Al, Zeınolla povesinde kóp obrazdar shtrıhpen beriledi de ishki tartys báseń. Sondyqtan kóp jaǵdaıda kereksiz adamdar qabattasyp, onsyz da álsiz oqıǵany aýa jaıyltyp áketedi.

Kóp ádebıetterde oqıǵaǵa, qımyl-áreketterge jóndi mán bermeı tek adamnyń ishki dúnıesine, psıhologıaǵa qurylǵan shyǵarmalar da bar. Barlyq shyǵarmada birdeı shytyrman oqıǵa bolýy mindetti emes. Al, Zeınolla povesiniń sújetin suıyltyp turǵan nárse shym-shytyryq oqıǵa tizbeginiń joqtyǵy emes, dramatızmniń álsizdigi. Keıipkerler arasynda qarama-qarsy talas-tartys, qaıshylyq, arnaly kúres az bolǵandyqtan ıaǵnı oqıǵa dramatızmi az bolǵandyqtan jazýshy jeke keıipkerlerdiń basyndaǵy dramaǵa qaraı boı urýǵa tıis edi. Al, avtor olaı etpegen. Keıipkerlerdiń basyna túsetin qıyndyq munda az. Bola qalsa ońaı jeńgen. Avtor kóp jaıttarǵa tereńdep barmaı, ushtyǵyn ańǵartady. Lapyldaǵan jalynnyń ornynan ushqynyn kórsetedi. Sondyqtan da povesti oqyǵanda onyń jaqsy qasıetterimen birge bir túrli toqmeıildilik sezim týady, bul samarqaýlyq tek sújet jelisiniń álsizdiginen ǵana emes, sonymen birge ásirese shyǵarmanyń ishki qurylysynyń bosańdyǵynda dep bilemiz.

Áli de shyǵarmanyń keıipkerlerin ekshep, azaıtyp, onyń ornyna keıbir obrazdardy kóbirek damytyp, árkim jasaǵan qysqa, kelte qımyldardy tutastyryp júıeleı túsý kerek sıaqty. Saparov pen Arman áreketi. Ras, bul ekeýi eki jaǵynan kórinedi. Biraq osy jaǵymdy geroılardyń isteri epızodtyq dárejede qalǵan. Olardyń Mýsınge qarsy kúresi úlken tartysqa aınalmaı, jeke qaqtyǵystar tóńireginde tuıyqtalǵan. Shyǵarmada jalpy tartystyń negizi belgilenip, alǵashqy qaqtyǵystar kórsetiledi de, kúres odan ári shıryǵyp damyp kete almaıdy. Bul sóz joq, onyń kompozısıalyq qurylysyn bosańdatady.

Prozalyq úlken shyǵarma — ishine kórgen-bilgenniń bárin tyǵa beretin sozylmaly rezınka qapshyq emes, artyq japsyrylǵan da, oısyrap olqy turǵan da esh nársesi joq, tutas bitim. Osyny bizdiń kóp jazýshylarymyz eskermeıtin sıaqty. Roman, povestiń ishine ózi bilgen nárselerdiń bárin syıǵyzýǵa tyrysady. Soraıyp bólek turǵan butaqtarǵa taramaıdy. Jazýshy kitaptyń ár betin qoldan kelgenshe tyǵyz etý kerek. Ár oqıǵa, epızod, kórinis jalań bolmaı, eki qabat, úsh qabat, tipti qat-qabat bolyp jatýy kerek. Mysaly, «Ómir ushqyny» povesinde mynandaı bir kórinis bar. Almasqa bireý telefon soǵyp edáýir kerildesedi. Osynyń ózi bir betten artyq oryn alady. Al, aıdaladaǵy bireý osy shyǵarmaǵa nege kerek bola qaldy desek, ol avtordyń mynandaı bir aforızmin aıtý úshin qajet bolǵan eken. «Bastyq bolǵan adam jurttyń bárin qolbala kórýge bola ma? Tereń kabınettegi taıyz minezder qashan quryr eken?!» (116-bet). Ómirdegi biz kórip júrgen kemshilikterdiń bárin qystyra berýdi kitap kótermeıdi, al eger avtor áste shydaı almaı, osy bir kemshilikti mineı ketkisi kelse, oǵan qosymsha osy kórinisti taǵy paıdalanýǵa bolatyn edi. Óıtkeni álgi bastyq Almastan telefon arqyly Maǵrıpany suraıdy. Áıeldiń atyn atamaı «Ernardyń áıeli kerek» deıdi. Al povestiń ón boıynda aralary belgisiz Almas pen Maǵrıpanyń qosylyp qoıǵanyn aıaǵynda bir-aq bilip qalamyz. Al, avtor dál osy arada Maǵrıpanyń burynǵy kúıeýiniń aty atalǵanda Almas júregin dir etkizip, onyń kóńilindegi qyzǵanyshty ańǵartyp ketýine bolatyn edi ǵoı. Minekı, sonda álgi ádepsiz bastyq ta synalady, keıipkerdiń de sezimi kórinip qalady. Jazýshy tek qana keıbir qyzmetkerler jaqsy taqyryptaǵy leksıany jaman jasap, jalyqtyrady degen syn aıtý úshin parktiń ishinde bolǵan bir leksıany bet jarymǵa sýretteıdi. Ia bolmasa, aldynda eńbek súıgishtigi kóringen Almastyń jumys istep, kitap oqyǵanyn da uzaq baıandap ketedi. Mine bular shyǵarmaǵa paıdasy joq, qıyp tastaýdy kerek etetin nárseler.

Taǵy bir biz baıqaǵan, biraq tez joıylatyn usaq kemshilik: avtor realısik sarynda baıandap kele jatyp, keıde kútpegen jerden orynsyz patetıkaǵa urynady. Munyń ózi baısaldy, sabyrly áńgime aıtyp kele jatyp, kútpegen jerden aıqaılap jibergendeı áser týǵyzady. Mysaly: «Nadányń ákesi Nıkolaı Lenskıı tós qaltasynan saǵatyn shyǵaryp, Kreml munarasyndaǵy máńgilik saǵatpen, dáýir saǵatymen túzep alady da, jumysyna traktor parkine jónelip bara jatady. Ony Moskva elimizdiń qasıetti gımnimen shyǵaryp salady» (240-bet).

Ia bolmasa, ákesi qaıtys bolǵan soń eki-úsh kúnnen keıin qaıtadan oqýyna júrip bara jatqan Taıman qulynym dep qushqan sheshesine bylaı qoshtasady: «Mama! — dep qushaqtaı aldy Taıman sheshesin, — men júremin. Oqýymdy tez bitirip kelemin. Muńal aǵamnyń qasyna kelemin. Adam nege óledi, qoı, naǵyz adam ólmeıdi. Máńgilik ómir degen osy eken ǵoı!» (360-bet).

Mundaı orynsyz patetıka realısik shyǵarmanyń boıyna sińe almaı synaptaı bólinip turady.

Kórkem sýretteýdi, obraz jasaýdy, adamdardyń harakterin ashýdy tym táýir meńgerip qalǵan Qabdolov shyǵarmasynyń boıyndaǵy eń iri kemshilik — jáne biz joǵaryda aıtqan kemshilikterdiń bári osydan týyndaıtyn sıaqty, — ol poveste sýrettelgen ómirdiń taıyzdyǵynda. Poveste ómir shyndyǵy bar, ómirdi bilý bar, biraq ómir syryna tereń boılaý jaǵy kemis sıaqty. Jazýshy ómirdiń ústińgi qabatyn alǵan.

Povesti oqyp bitirgende jaıdary kóńilmen jabasyń. Kóz aldyńnan kúnshýaq ómir ótedi. Jap-jaqsy jarqyn jastardy kóresiń. Olardyń erteńi qandaı bolatyny da kórinip-aq tur. Mamandyǵy emes, adamdyǵy kórinip tur. Jazýshynyń jany jumsaq, ózi kóńilshekteý sıaqty. Ómirdiń shýaǵynan basqa syzy, súıenishinen basqa yzasy, kúıinishi, sátimen birge sátsizdigi, tatýlyǵynan basqa arnalysy, qıan-keski kúresi bar emes pe? Jastardyń dostyǵymen birge túńilýi bar emes pe? Avtordyń óz sózine shamalastyryp aıtqanda, bul shyǵarmada ómirdiń ushqyny kóringen. Al onyń kelesi shyǵarmasynan biz ómirdiń jalynyn da, yzasyn da kútemiz. Sony onyń aldyna qatty talap etip qoıamyz.

Bıyl baspadan shyqqan Raıymqul Áýtálipovtyń «Áke dosy» áńgimeler jınaǵy ádebıetimizde kóńil aýdararlyq nárse. Sońǵy jyldary azdaǵan ilgerileý baıqalǵandyqpen, bizdiń ádebıetimizde, novela janry uzaq jyldar toqyrap qaldy. Qazaq áńgimesiniń negizin qalasqan Áýezov, Músrepov, Muqanov, Ábishev sıaqty jazýshylar úlken shyǵarma jazýǵa boı urdy da áńgime jazýdan tyıylyp qaldy. Jalǵyz Imanjanov qımyly bul janrdy toqyraýdan shyǵara almady. Sóıtip kóp ýaqyttardan beri áńgime jazý tek balalar úshin jazatyndardyń ǵana úlesine derbes tıip keldi. Sońǵy kezde áńgime jazýshylar sany kóbeıip keledi. Solardyń ishinde kóbirek te, sáttirek te jazatyn jas prozaık Raıymqul Áýtálipov. Ol eń aldymen áńgime jazý ereksheligin uǵynǵan. Ondaǵy ár jazýshyǵa shartty bolsa da, kóp jazýshylarymyzdyń boıynan tabyla bermeıtin bir qasıet dúnıeni óz turǵysynan óz kózqarasymen kórýi. Sýretteıtin ómir qubylystaryn óz kóńiliniń eleginen ótkizýi. Ázir sheberlikke jetilip bolmasa da Raıymquldyń óz boıaýyn ózgemen shatastyrmaı tanýǵa bolady. Jazýshyda názik baıqampazdyq bar. Ol harakter ashýda usaq shtrıhtardy sátti paıdalanady. Oqıǵany, geroılardyń qımyl-áreketterin jazýshy lırıkalyq jyly sezimge bólep jetkizedi, Raıymqul talantynyń negizgi baǵyty osylaı sıaqty. «Tyń sóıleıdi» degen áńgimesinde ol alystan kelgen jas qyzdyń taǵdyryn sóz etedi. Bul óte bir názik syrly áńgime. Munda jas qyzdyń jan tolqyny lapyldap laýlamaı, ishteı tolqyp, syrtqa tepsinetin syrlylyqpen ózinshe ásem bir kúıde jetkizilgen. Áńgimeniń bas keıipkeri Inessa Ýkraınadan Qazaqstanǵa tyńǵa keledi. Onymen birge onyń qazir basqa adamǵa úılenip kelgen ǵashyǵy da keledi. Inessa sonyń qaraýynda isteıdi. Qyzǵanyshtan shydaı almaı qaıtadan qashyp ketý áreketin de jasaıdy. Qyz seziminiń alǵashqy sátsizdigi, onyń qyzǵanyshy, jańa jer, jańa ortanyń Ineske áseri áńgimede sarań boıaýlarmen tartymdy sýrettelgen; munda kishkentaı bolsa da ózinshe taǵdyr, adam obrazy jasalǵan. «Sabantoı» áńgimesinde de adam taǵdyry ájeptáýir kórinedi.

Áýtálipovtyń «Áke dosy» áńgimesi de sátti shyqqan. Munda orys pen qazaqtyń qarapaıym eki sharýasynyń arasyndaǵy adamdyq dostyq qonymdy sýrettelgen. Jazýshy osyndaıda jıi kezdesetin, ásire-qyzyldan, jasandylyqtan aýlaq adamdardyń qarym-qatynasyn, qarapaıym ómir qubylysyn shynshyl sýretteı bilgen.

Biraq bul jınaqtaǵy áńgimeniń bári pisip jetilgen, kórkemdik bitiminde min joq nárseler emes. Eń aldymen kózge túsetin nárse — avtor alýan túrli taqyryptarǵa barady. Biraq ol taqyryptardyń bári birdeı avtorǵa jaqyn, kóńilinde pisip jetilgen nárseler emes, sondyqtan da keıbir áńgimeleri ústirt, tartymsyz bolyp shyǵady. Avtor ózi jetken bıiginen aırylyp, quldyrap tómendep ketedi. «Syılyq», «Jylqyshylar», «Iýbıleı» áńgimeleri osyny ańǵartady. Mundaı jaǵdaıda avtor ózine tán lırızmnen aırylyp, qurǵaqtyqqa, ústirttikke urynady. Keıde tipti shemaǵa da túsip ketedi. Áýtálipov izdený jolynda. Ol kúshin ár qıaǵa bir salyp baıqaǵysy keletin sıaqty. Ózine tıisti sabaq ala alsa, onyń osy alǵashqy jınaǵynda talantynyń beıim kúshti jaǵy da, taıǵanaqtap ketetin álsiz jaǵy da ózgelerden anyq kórinip turǵan sıaqty.

Sońǵy jyldary ádebıetke aralasa bastaǵan Qalmuqan Isabaev áńgimeleriniń kóbin Qazaqstannan tys taqyrypqa arnaıdy. Biz buǵan qarsy bolmasqa tıispiz. Týysqan halyqtar ómiri de qazaq ádebıetine ene bersin. Isabaevtyń «Sharýa baqyty» degen áńgimesi sátti shyqqan. Avtor demokratıashyl Germanıadaǵy tap tartysynyń bir epızodyn kórkem sýrettegen. Munda álinshe táp-táýir adam harakterin ashýmen birge, jas jazýshy sharýa psıhologıasyndaǵy ózgeristi de sátti baıqaǵan. Isabaevtyń «Qazaq válsi» áńgimesi de oqýshyny qyzyqtyrady.

Isabaevtyń tili nashar bolatyn. Qazir avtordyń til jaǵynan tóselip kele jatqany baıqaldy. Biraq áli de onyń tili kedeıleý.

Ábdirash Kópbaev «Shaldýar» deıtin áńgimesinde adam harakterin ashýǵa boı urdy. Adam minezin sýretteýde áp-ádemi boıaýlar tapty. Sýretshilik talantyn ańǵartty. Biraq Kópbaevtyń ózge áńgimeleri oqýshyny eliktirmeı júr. Ol kóbine áńgimeni tartymsyz sújetke, tıanaqsyz oqıǵaǵa qurady. Tyń sýretter taba almaı zeriktiredi. Dál osy syndy — eńbegi jarıalansa da jazýshylyqqa jete almaǵan S. Aldabergenov áńgimeleri jaıynda da aıtýǵa bolady. Onyń kóp áńgimeleri túıinsiz jaıttarǵa, jalań saıası taqyryptarǵa qurylady da kórkemdik sheshimi jabaıy keledi.

Jas prozaık Kárim Baıalıev ómirden ózi kórgen-bilgenin jazady. Onyń áńgimeleriniń taqyryby tyń, osy kúnge deıin elenińkiremeı kelgen ómirdiń túrli salalary. Avtorda qysqa áńgimege beıimdik bar. Jas jazýshyda oı, fantazıa bar. Biraq sheberlik joq, tili nashar, sóz saptaýy qalyptaspaǵan. Ekinshi kemshilik — qaı áńgimesinde bolsyn geroıynyń ishki syryn tolyq asha almaıdy. Biraq jazýshyda ot bar, qoltyǵynan demep jiberse, ári qaraı ózi alyp ketetini kórinip tur. Onyń «Siz kimsiz?» degen áńgimesi osyndaı senim týǵyzady.

Jap-jaqsy áńgimeler jazyp talantyn tanytqan Saıyn Muratbekovtiń (Taldyqorǵan) «Meniń qaryndasym» degen áńgimesi júrekke jyly, tartymdy, ádemi sheshimin tapqan.

Qýanyshty nárse, sońǵy jyldary proza janrynda jastar kóbeıip keledi. Olar qazaq ádebıetiniń san jaǵynan kóp bolmasa da kúshti proza otrádyn molaıtýda.

Bizdiń qazaq ádebıetiniń ásirese, qazaq prozasynyń úlken jetistikteri bary sózsiz. Sonymen birge ádebıet damý úshin, keıbir eleýli kemshilikterine, damýǵa bóget qubylystarǵa toqtalmaı ketýge bolmaıdy.

Biz biraz jyldar RAPP-tyń eski aýrýyn qaıta qozdatqan tartyssyzdyq teorıasy, ómirdi jyltyratyp kórsetý sıaqty keselderge qatty shaldyqtyq ta, sonyń saldarynan qulan-taza aıyǵyp kete almaı júrgen sıaqtymyz. Kóp shyǵarmalarymyzdyń boıyndaǵy kemshilik te osy zardaptan. Joǵarydaǵy aıtylǵan Qabdolovtyń povesiniń boıyndaǵy kemshilikter de osy tartyssyzdyq teorıasynyń salqynynan sıaqty. Jazýshynyń prozalyq talantyn tanytqan, keı jaǵdaıda sýretkerligin ańǵartqan S. Shaımerdenovtiń «Bolashaqqa jol» romanyna da tartyssyzdyq teorıasy kóp zıan tıgizdi. Sondyqtan da kóp jerde shyǵarmanyń tynysy álsiz, geroılary sylbyr tartyp, qurǵaq aqyl ıelerine aınalǵan. Jazýshy «úlgili stýdentterdi» kórsetem dep jastaryn oınaqy minezden, jastyq jalynnan aıyryp, erterek qartaıtyp alǵan. Bul jastar súrinbeıdi de, esh nársege ókinbeıdi de, urynbaıdy, eń aıaǵy ǵashyq bolǵan qyzy meshanka bolsa, júregi dir etpesten notasıa oqyp, tastap ketip júre beredi. Op-ońaı úlgili qyz taýyp alady. Mine osynyń saldarynan Máýlen, Jená sıaqty jaǵymdy geroılar jansyz shemaǵa aınalyp ketken. Qaıta Inesh, Muzdarapov sıaqty jaǵymsyz geroılardyń boıynan az da bolsa sezim, ómir baıqalady. Sóıtip, kerisinshe — jazýshy maqtaımyn degenin jamandap, jamandaımyn, degenin maqtap alǵan. Buǵan úlken sebep, roman 1953 jyly daıyn bolǵanmen, 1950 jyldardan jazyla bastady. Onyń ústine avtordyń túpki oıy odan árirek týǵan bolý kerek. Al bul naǵyz tartyssyzdyq teorıasynyń dáýirlep turǵan kezi edi. Mine sondyqtan da jazýshyǵa sol teris jaǵdaı qatty áser etken jáne de erkin, ashyq ǵylymı tartysty sýretteýdiń ornyna tek biryńǵaı Lysenkoǵa tabynýǵa ákelip soqtyrǵan.

Tartyssyzdyq teorıasy jastarǵa ǵana emes, búkil ádebıetimizge, iri jazýshylarymyzǵa da qatty áser etti. Ǵabıden Mustafın «Mıllıoner» povesinde Jomart pen Jaqyptyń, ıaǵnı eski men jańanyń arasyndaǵy tartysty shıryqtyryp qatty bastaǵanymen aıaǵyn tym jińishkertip, óte jeńildetip aldy. Kolhozshylar ómirin kóp ásirelep, jyltyratyp emes, orynsyz jaltyratyp kórsetti. Sol kezdegi kolhozshylar turmysynyń qıynshylyǵyn, sol qıynshylyqtyń sebebin ashýdyń ornyna áli de bolmaǵan aǵyl-tegil molshylyqty úıe saldy. Bizdińshe, avtor bul shyǵarmasyn qaıta qarap, kóp jóndeýi kerek sıaqty. Jazýshy «Shyǵanaqta» tapqan realısik arnasynan «Mıllıonerde» kóp ýaqyt aýytqyp baryp, oǵan «Qaraǵandyda» qaıtadan tústi. Bul roman keıbir kórkemdik kemshilikterine qaramastan, ázirge qazaq ádebıetindegi sovet turmysynan jazylǵan eń qunarly shyǵarma bolyp tabylady.

Taqyrybyna bola shyǵarmanyń kórkemdik kemistigin, shıkiligin keshirý bizge jaman ádet bolyp jabysty. Shyn maǵynasyndaǵy halyqqa eń kerekti kórkem de tereń shyǵarma jazýǵa salqynyn tıgizdi. Ádebıette aıqaıshylar, sholaq belsendiler osyndaıdan paıda boldy. Bul jas jazýshylardyń asa bir aýlaq bolatyn nársesi. Ońaı jeńiske, ońaı ataqqa ıe bolǵysy kelgen jas jazýshylar mansapqorlyqqa urynbaı qalmaıdy. Mansapqor adam shyn mánisindegi jazýshy bola almaıdy, halyq aldyndaǵy azamattyq boryshyn óteı almaıdy.

Osylaısha negizinen taqyrypqa ǵana kóńil bólý bizdiń negizgi geroıymyz adam ekenin qaǵa beris qaldyrdy. Ári-beriden soń «Qaraǵandynyń kómirin jazyp jatyr», «Balqashty jyrlap júr», «Ońtústiktiń maqtasyn jazyp júr» degen sóz saptaýlary shyqty. Biz, árıne, iri taqyryptar alýǵa tipti qarsy emespiz. Biraq ádebıettiń eń basty mindeti etip iri adam obrazyn jasaýdy batyl qoıatyn ýaqyt jetti. Shynyn aıtý kerek, biz osy búgingi dáýirden halyq aýzynan tastamaıtyn tiri, shynaıy kórkem shyǵarma jasaı alǵan joqpyz. Orys klasıkterin, basqa da ádebıetterin aıtpaı-aq ózimizdegi bar múmkinshilikterdi alyp kóreıikshi, Abaı, Bazaraly, Dárkembaı, Dármen, Uljan, Igilik, Juman sıaqty esten ketpes kesek obrazdar bizdiń sovettik ómirden áli jasalmaǵanyn qalaı jasyra alamyz? Ia bolmasa dramatýrgıamyzda «Eńlik — Kebek», «Qozy Kórpesh — Baıan sulý», «Túngi saryn», «Aqan seri — Aqtoqty» pesalarymen teń túsetin dramanyń shyǵarmalar óz zamanymyzdyń ómirinen jasalmaǵany aıqyn emes pe? Búgingi taqyrypqa arnalǵan pesalarymyzda Eńlik pen Espembet, Jantas, Júztaılaq, Qozy men Baıan, Qodar, Qarabaı, Aqan, Naýan obrazdaryna teń keletin obrazdarymyz bar ma? Joǵaryda atalǵan obrazdardy basqa eshkim de emes, kózi tiri óz jazýshylarymyz jasaǵan joq pa? Osyǵan qaraǵanda sovettik ómirimizdiń kórinisi esebinde úlken shyǵarmalar jasaýǵa bizdiń múmkinshiligimiz bar emes pe? Komýnıs partıasynyń XX sezi aldymyzǵa osyndaı iri talaptar qoıǵan joq pa? Túpteı kelgende jas, kári dep bóletin de esh nársesi joq, bireýdiń talanty erte, bireýdiń talanty kesh ashylady. Qazaq ádebıeti bireý-aq, sondyqtan da ár talap jas, káriniń aldyna túgel qoıylmaq.

Kóp jastar prozadaǵy jolyn balalar ádebıetinen bastap, soǵan beıimdelip kele jatyr. Negizinen qazaqtyń balalar ádebıeti jastardyń qolynda. Bul janrda kóptegen kitaptar shyqty. Kóp áńgimeler gazet-jýrnaldarǵa basyldy. B. Soqpaqbaev, N. Ǵabdýllın, S. Sarǵasqaev, S. Baıazıtov sıaqty jazýshylardyń eki-úshten poves, áńgimeleri jarıalandy. F. Dinıslamov, N. Serálıev, A. Baıtanaev, M. Gýmerov taǵy basqa jas jazýshylar povesterin, áńgimelerin kitap etip shyǵardy. Balalar ádebıeti salasynan shyǵatyn kitaptyń sany ásirese ózimizdiń tól kitaptar, ádebıetimizdiń ózge salalarymen salystyrǵanda az emes. Bul salada bizdiń keıbir tabystarymyz da bar. Keıbir jas jazýshylar stıl ózgesheligin edáýir meńgerip, balalarǵa tartymdy ónege bolarlyq kitap jazdy. Bul rette eń aldymen Berdibek Soqpaqbaevty ataǵan jón. Ol bir áńgimeler jınaǵyn, eki povesin jarıalady. Úshinshi poves jazyp bitirdi. Soqpaqbaevtyń «Alystaǵy aýylda» povesi keı jerleriniń solǵyndyǵyna qaramastan negizinen sátti shyqqan shyǵarma. Avtor munda balalar psıhologıasyn jaqsy ashady. Balalar arasyndaǵy dostyq, bir-birine kómek máseleleri tartymdy, kórkem beınelengen. Bir aıta ketetin nárse Soqpaqbaevta alaqoldyq kúshti. Onyń povesiniń keı jerinde kóńil súısinter jandy qubylystar, kórkem sýrettelgen bala minezderi shyn súısintse, keı jerde tartymsyz qaradúrsin baıandaýǵa urynyp ketedi. Sol sıaqty bir kitapta taqyryby tyńnan tabylǵan, sheshimi sheber, bas-aıaǵy jınaqy jup-jumyr áńgimelermen birge túısinsiz, tyndyrymsyz, avtor sezimine bólenbeı qurǵaq oqıǵany jalyqtyra baıandaıtyn nársiz áńgimeleri aralas júredi. Bul avtordyń ózine qatal talap qoıa almaǵandyǵynan týǵan.

Nyǵmet Ǵabdýllın balalarǵa arnap birazdan beri jazyp keledi. Onyń shyǵarmasyna biraz pikirler de aıtylady. «Alǵashqy marshrýt» atty tuńǵysh povesiniń shemaǵa qurylyp, sátsizdikke ushyraǵany málim. Ol bıyl «Qurbylar» degen atpen áńgimeler jınaǵyn shyǵardy. Óz turǵylastaryna qaraǵanda Ǵabdýllınde baıqalatyn bir erekshelik, ol tek mektep, oqý jaıly ǵana emes, balalardyń mektepten tys ómirin, eńbegin jáne ómirdiń ózge qubylystaryn kórsetýge talpynady. Sońǵy áńgimeler jınaǵynda Ǵabdýllınniń ádebıetke edáýir tóselip qalǵandyǵy baıqalady. «Qurbylar», «Kishkentaı muǵalim» atty áńgimeleri osy ysylǵandyqty, ómir qubylysyn sýretteýge mashyqtanǵandyqty tanytady. Biraq tóselýmen ǵana talant óspeıdi. Osy jınaqtyń ishinde ómir qubylysynyń jańalyǵymen jarq etip kóz tartatyn, tapqyr sheshimimen tańdandyratyn sony nárseler az.

Nasrıdden Seralıevtiń «Ójet qyz», «Aıly túnde», «Meniń únim» áńgimeleri boıyna shaq tartysy, áser jańalyǵy, kishkentaı geroılarynyń psıhologıasyn ashýy arqyly oqýshyny qyzyqtyrady. Mashqar Gýmerov kishkene balalar úshin «Dáriger» degen jap-jaqsy áńgime jazdy. Bul jas avtordyń jaqsy jaǵy balalar dıalogyna sheber. Ol ár jastaǵy balany óz tilimen sóılete biledi. Saıt Baıazıtov sońǵy shyqqan «Aral robınzondary» atty áńgimeler jınaǵynda óziniń óskendigin ańǵartpaǵan. Ol negizinen eki baǵytta jazýǵa nıet etetin sıaqty. Birinshiden, áńgimeni qyzyq oqıǵaǵa quryp, balalardyń tapqyrlyǵyn kórsetkisi kelse, ekinshiden, balalar arasyndaǵy dostyqty shyǵarmalaryna ózek etkisi keledi. Biraq osy eki taqyrypty da jas avtor áli meńgere almaǵan. Tapqyrlyqty kórsetetin shytyrman sújet qurýǵa qıaly jetpeı, buryn jazylǵan nárselerdi solǵyn qaıtalaıdy. Al balalardyń dostyǵyn kórsetýge kelgende de tyń sıtýasıa, qarym-qatynastardyń jańa kórinisterin taba almaı, eski súrleý jolmen tartady.

Sansyzbaı Sarǵasqaevtyń «Bir otrádta» deıtin tuńǵysh povesi jansyz shemaǵa qurylǵan sátsiz shyǵarma edi. Ol povestiń ishinde ilip alar kórkem epızod bolmaýy, bir jerden jarq etip balalyq tabıǵı minez kórinbeýi jas avtordyń bolashaǵy týraly qatty oılantqan. Sarǵasqaevta talant bar ma degen suraq týdyrǵan. Jas avtordyń «Sáýleniń jańa dostary» degen sońǵy povesi osy pikirdi ózgertetin sıaqty. Bul poveste kóp kemshilikter bar. Artyq júrgen qyzǵylyqsyz taraýlar bar. Tiliniń de mini kóp. Biraq munda shyn ómir kórinisteri bar. Balalardyń shyn súısindirerlik minez-qulqy, kishkene geroılardyń obrazdary bar. Nury jyltyrap áp-ádemi balalyq tabıǵı minezimen sátti sýrettelgen Áýshen obrazyn eń aldymen ataý kerek. Áýshen avtordyń jaǵymdy keıipkeri emes. Ol ózi sabaqqa da nasharlaý, oqýǵa durystap qulyq qoımaıtyn sekektegen ushqalaq qyz. Balalardyń sózin de buǵyp tyńdap júredi. Biraq avtor onyń osy minezderiniń bárin mynaýsy jaǵymdy, mynaýsy jaǵymsyz dep bólmeı, moral aıtpaı, dál bir tabıǵı qalpynda áp-ásem túsire qoıǵan. Onyń minezindegi jaǵymdy, jaǵymsyz jaqtaryn tapqyrlyqpen sýrettep, túpteı kelgende jaqsy nıetti, ómirge yntyq, qyzyqshyl kóńildi jas balanyń súıkimdi beınesin jasaǵan. Povestiń negizgi keıipkeriniń biri Qaısar obrazy jaqsy shyqqan. Bul joly avtor ádettegi shema boıynsha jaman balany úlgili jaqsy balanyń kómegimen túzetýden aýlaq. Qaısar ór minezdileý, birbetkeı qyńyr bala. Ol keıde tártipsizdikter jasaıdy, oqytýshynyń sózin de tyńdamaı ketetin kezi bolady. Qaısar minezindegi osyndaı kemshilikterdi syrtqy oqıǵaǵa jeli ete otyryp, avtor sol balanyń harakterin jaqsy ashady. Ol qyńyr bolsa da adal, meıirban. Jurtqa jaqsylyq, isteýge qumar. Óz basyn aqtaýǵa tyryspaıdy. Jazyqsyz qıanat bolsa ishke túıip úndemeı júre beredi. Bireýge jaqsylyq isteımin dep japa shekse de, óz basyn aqtap alýǵa tyryspaı renishin jasyryp, tomaǵa-tuıyq qalady. Dostyqqa da berik, óz joldasynyń anaý-mynaý usaq qıanatyn elemeıdi. Jurtqa keshirimi mol.

Kelden obrazy da nanymdy, jap-jaqsy jasalǵan. Ol ózi otlıchnık, qoǵam jumysyna belsene aralasqan bolyp ylǵı kózge túsip júredi. Onda ózimshildik pen qyzǵanysh kúshti. Joldastaryna jaqsylyqty qımaıdy. Onyń jáne de ózi tasada turyp joldasyn aıdap salatyn, jaýapkershilikke kelgende taıyp ketetin minezderi bar. Keıde tipti jasyrynyp alyp bildirtpeı dosyn jamandaıdy. Ondaı adamnyń qorqaq bolatyny anyq. Ol qorqaqtyq, qaltyraýyqtyq Keldende de bar. Mine, osy úsh balanyń arasyndaǵy qarym-qatynas minezder týra úlkenderdiń basynan kishireıtip alynǵan sıaqty. Iaǵnı erteń óskennen keıin osy úsh balanyń árqaısynyń qandaı adam bolatyny kórinip tur. Budan biz avtordyń jasandylyqtan shyǵyp, shyn ómirge bet burǵanyn, shemanyń ornyna tabıǵı nurly sýret tapqanyn kóremiz. Biraq sonymen birge avtordyń áli de arylmaǵan kóp kemshilikteri bar. Osy sátti úsh keıipkerden basqa povestegi ózge adamdardyń bári shyn maǵynasynda obraz qalpyna keltirilmeı, shemaǵa aınalyp ketken. Poves «Sáýleniń jańa dostary» dep atalady. Al, osyndaǵy Sáýle qaıda desek, ol shyǵarmada joq. Sáýle jas vojatyı. Ol balalardyń júregine jol taba almaı qınalady. Biraq onyń sezimi, balalardy uǵynýy, adam tanýy naǵyz shemalyq túrde baıandalady. Jamal Tólendınova deıtin bir keremet kóregen muǵalıma bar. Ol Sáýleniń eki eli qasynan qalmaı, ony qınaǵan nárselerge op-ońaı jaýap, sheshim taýyp beredi de otyrady. Bul eki obrazdyń ekeýi de shyqpaǵan. Sondyqtan poves óziniń atyn aqtamaı tur. Balalarǵa soǵys týraly áńgime aıtyp beretin ataqty baǵban ári balyqshy Zahar Kýzmıch te kóldeneń qosylǵan kereksiz keıipker. Onyń obrazy da shyqpaǵan, poveste bitiretin sharýasy da joq. Osymen birge avtordyń til kemshiligin de basa aıtý kerek. Ol balalar dıalogyn harakter asharlyqtaı dárejede táp-táýir meńgergenmen negizgi tilge kedeı. Ásirese sýretteý jaǵyna kemisteý. Keıde az da bolsa ózi tapqan balalarǵa laıyq sýretteý ádisinen taıqyp kete beredi. Mysaly, «Sáýle óz oıynyń taǵy bir talshyǵyn qozǵap, jabyrqata túsken bul sózge qatqyl ǵana shyraısyz ún qatty» — degen sıpattaý poveske úlkender ádebıetinen kirgen.

Qazirgi qolda bar balalar ádebıetindegi negizgi kórkemdik kemshilik, eń aldymen til kemshiligi. Osy salada jazyp júrgen jastardyń eń sátti shyǵarma bergenderiniń ózderi tilge kedeı. Olardyń leksıkonyndaǵy sózder az. Qazaq tiliniń bar baılyǵyn qazaq sóziniń syryn ashyp paıdalana almaıdy. Azdy-kópti sátti eńbekter bergen, shyǵarmasynyń tapqyr sheshimimen qyzyqtyratyn Soqpaqbaev tiliniń ózi de júdeý. Jas jazýshylar bir jaǵynan qazaq tiliniń leksıkalyq baılyǵyn tolyq meńgerip paıdalana almasa, ekinshi jaǵynan sóz qıystyrýǵa, sýretteý ádisine orasholaq. Balalar ádebıetiniń tili jatyq, uǵynyńqy bolýy birinshi shart. Sonymen birge jeńildik, oınaqylyq jáne kerek. Balalar ádebıetindegi sýretteý ádisi, obraz qoldaný tásili erekshe bolýǵa tıis. Munda tek sýretteýdiń, epıtet, teńeý qoldanýdyń dáldigine júgire berýge bolmaıdy. Kóbine balalardy yntyqtyratyn oınaqy kórinis, qyzyq teńeý, este qalarlyq epıtetter kerek. Iaǵnı, balalardyń qubylysty, ómirdi qabyldaýy, kórinisten áserlenýi, ár nársege kózqarasy turǵysynan sheber sýrettelip, eliktirý shart. Sonymen birge jas oqýshyny oıyn anyq aıtýǵa, beıneli sóıleýge, qysqasy, til mádenıetine, sóz baılyǵyna úıretý kerek. Al, bizdiń balalar jazýshylarynyń sóz saptaýy kóbine bylaı kelip otyrady: «Qýat qaltasynan ádeıilep ýatqan tas kesekterin alyp, jalma-jan rogatkasyn ońtaılaýǵa kiristi» (M Gýmerov), «Osyndaı ádemi, ashyq keshte syrǵanaq tebýdi asa unatatyn Samat bir kisilik jeńil shanasyn súıretip, úı syrtyndaǵy syrǵanaq tebý úshin ádeıilep úıilgen bıik qar basyna shyqqan edi» (N. Ǵabdýllın), «Qaıta ol óz joldastaryna turlaýlylyǵymen, salmaqtylyǵymen tanylatyn... shynynda, Jalǵastyń qoı kózderi men bıdaı óńdi dóńgelekshe júzinde áldenege asyqqandyqtyń belgisi paıda bolǵan-dy». (N. Seralıev).

Balalar ádebıetinde jazyp júrgen jas jazýshylardyń ekinshi bir úlken kórkemdik kemshiligi olarda tapqyrlyq joq. Kóp áńgimeler, povester jas oqýshysy qyzyqtyrmaıtyn kúndelikti qarapaıym tirshilik tóńiregine qurylǵan. Sylbyr bastalyp, túıinsiz sylbyr aıaqtalady. Ádemi sújettik qaltarystar, eliktiretin oqıǵalar, qyzyq jaıttar, kútpegen burylystar joq. Bala qıalyn eliktirmeı, tańdandyrmaı, samarqaý baıandalady. Jas keıipkerlerde renish, ókinish joq, olar sátsizdikke ushyramaıdy. Balalar basyndaǵy qıyndyq az ba? Keshegi soǵystyń zardaby she? Jetim balalardyń qaıǵysy qaıda?

Bizdiń balalar jazýshylaryndaǵy bir jaǵymsyz ádetti atap etý qajet. Keıbir shyǵarmalar sújettik sıtýasıalar tyń emes, buryn tabylǵan, ásirese orys ádebıetinde shyqqan sújetterdiń varıasıasy sıaqty. Mundaı ádet jaqsylyqqa aparmaıdy. Al, keıde bireýi táýir taqyryp taýyp alsa sony kóbi jabylyp tintinektep aınala qazatyn ádet te joq emes. Balalar ádebıeti dep atalatyn talaı kitaptardy oqyp shyqqanda olardy bir-birinen ajyratý, jeke keıipkerlerdiń minez-qulqyn este saqtaý tipti qıyn-aq.

Aýyr da bolsa shyndyqty aıtsaq bizge shyn maǵynasyndaǵy balalar ádebıeti áli jasalǵan joq. Osy atalǵandardyń bári jáne de kóp avtorlardyń eń táýir dep júrgen shyǵarmalary osy ádebıetti jasaýdaǵy barlaý ǵana sıaqty. Jáne bir qınalatyn nárse osy barlaý jumysy ylǵı bir baǵytta júrip keledi. Osynshama avtorlardyń jınalyp kelip jazatyny negizinen úlgili bala men sabaqqa nashar tártipsiz bala arasyndaǵy kúres. Keıingi kezde osyǵan saıahat, azdap eńbekke aralasý taqyryptary qosyldy. Osy taqyryppen balalardy ábden jalyqtyryp alǵan joqpyz ba degen zańdy suraq týady. Onyń ústine osy avtorlardyń bir-birinen stıldik aıyrmashylyqtary joqtyń qasy. Jáne de báriniń derlik til baılyǵy shamaly. Buǵan balalar ómirin oqýǵa qyzǵylyqty etip sýretteı almaı, kóbine qurǵaq, balalardy jalyqtyratyn aqyl aıtýǵa beıimdigimizdi qossaq, bizdiń balalar ádebıeti kóńil qýantarlyqtaı emes ekeni aıqyndala túsedi.

Balalarǵa tek ózderi týraly, mektep jaıly ǵana aıtý jetkiliksiz ekeni daýsyz. Bizde qyzǵylyqty oqıǵa quryp jazyp júrgen adamdar joq. Osy janrdaǵy kitaptar dúnıe júzi balalarynyń eń súıikti rýhanı azyǵy emes pe?

Balalarǵa fantasıkalyq ádebıet kerek. Tabıǵat, jan-janýarlar týraly qyzǵylyqty ádebıet kerek. Osy kúngi ǵylymnyń tańǵajaıyp tabystaryn túsinikti etip baıandap berýde, týǵan jerimizdiń, tamasha tabıǵattyń syryn ashyp, haıýanattar ómirin sýrettep berýde biz Jıtkovtyń, Bıankıdiń taǵy basqa tamasha jazýshylardyń tájirıbesin nege úırenbeımiz degen zańdy suraq týady.

Jas oqýshylarǵa ǵajaıyp ertegiler de kerek. Bizde bul janrda jazyp júrgen jazýshy joq. Al, Qazaqtyń kórkem ádebıet baspasy atam zamannan beri qazaqtyń barlyq jas urpaqtaryna jan azyǵy bolyp kele jatqan ertekterdi basyp shyǵarýdy múlde qoıdy.

Balalarǵa úlkender týraly da kóp aıtý kerek. Úlkenderdiń ómir úlgisi arqyly adamgershilikti, eńbeksúıgishtikti, dostyqty, erlikti uǵyndyrý kerek. Bul salada jazylǵan azǵantaı áńgimeler talshyqqa jaramaıdy. Olar qunarsyz, súreńsiz, balalardy tartpaıdy. Balalar men úlkenderdiń qarym-qatynasy da bizdiń ádebıette jóndi sóz bolǵan joq. Sonymen birge jas oqýshylarǵa tarıhı oqıǵalar týraly, ásirese tarıhtaǵy úlken adamdardyń ómiri týraly kitaptar kerek. Bul salada istelmeı jatqan jumys ushan-teńiz. Bizdiń balalar ádebıetimiz jas oqýshylaryn tar sańylaýdan syǵalatyp, mekteptiń bosaǵasynan ǵana kórsetip otyr.

Al, bizdiń eń basty mindetimiz jas urpaqtyń aldynan esikti keń ashyp, úlken keń dúnıeni jadyrata kórsetip, ǵajaıyp qıaldarǵa eliktirip órge bastaý.

Ózge janrlarǵa qaraǵanda bizde poezıa otrády úlken. Poezıaǵa qosylyp jatqan jas talaptar da kóp. Prozaǵa ásirese dramatýrgıaǵa jańa kúshter keıde aralaryn úzip kesheýildeńkirep qosylsa, poezıaǵa qosylǵan kúshterdiń biriniń-biri ókshesin basyp, úzilmeı kele jatqany baıqalady. Soǵystan keıingi ýaqytta baspa júzinen jyl saıyn óleń jazǵan jańa esimder arylǵan joq. Oblystan, aýdannan shyqqan jańa talaptardyń kóbisi osy poezıa janrymen aınalysady. Budan tórt-bes jyl buryn óleńderi jaryqqa shyǵyp, synnyń nazaryn aýdaryp, esimderi kópshilikke belgili bola bastaǵan jastardy qospaǵanda, sońǵy kezde ǵana kórine bastaǵan Tumanbaı Moldaǵalıev, Shamıl Muhamedjanov, Qıbat Imanǵalıev, Beken Ábdirazaqov, Saǵı Jıenbaev, Erkin İbitanov, Ámırıddın Álenov, Qazybaı Nurmaǵambetov, Smat Qabylbaev, Shona Smahanuly, K. Týǵanbaev, taǵy basqa kóptegen jas aqyndar bar. Bular alǵashqy júrek syryn, dúnıeden kórgen áserin óleń sózben tolǵap, poezıaǵa endi enip kele jatqan jastar. Árıne, kóbiniń óleńderi áli pisip jetpegen, mamandyǵynan jattyǵýy basym. Biraq súısine kóńil aýdararlyq nárse birsypyra jas aqyndar ómirdi ózinshe kórip, ózinshe tolǵaǵysy keledi. Keıbireýleri jańa taqyryp, ózindik stıl izdeıdi.

Jartysyn alshy janymnyń,
Azyrqansań tipti berdim bútinin,
Dep ár qyzǵa jalyndyń
Júregińniń aıtqan bolyp úkimin.
Sol roldi búgin de
Sheber oınap tursyń sulý qasynda.
Oıla, joldas,
túbinde
Ómir kerek! Ózińe de qalsyn da.

Sátti shyqqan óleń. Kóringenge kóz súzgen turaqsyz ǵashyqtar jóninde talaı óleńder jazylyp edi, biraq İbitanov osy kóp jyrlanǵan taqyrypty ádettegideı jaǵymsyz keıipkerdi balaǵattap jamandamaı, aqyl aıtýǵa salynbaı sátti bir formasyn taýyp, ózinshe jańasha sheshken. Avtordyń osyndaǵy tapqyr ıronıasy jaǵymsyz adamdy jamandaýdan da, oǵan aqyl aıtýdan da anaǵurlym kúshti áser etedi.

Ádebıette jamandyqqa qarsy eń kúshti quraldyń biri kúlki. Sol kúlki poezıamyzda kóp jylǵa deıin tıisti oryn ala almady.

Tikeleı jazǵyryp jamandaǵannan, ashýmen zekigennen, syqaq etip qaǵytqannan, oqýshyny kúldirip jırendirgen anaǵurlym áserli bolmaq.

Qazirgi qazaq poezıasynda satıra keń óris almaı otyr. Ózge ádebıet úlgisin atamaǵanda osy saladaǵy Abaı úlgisin damytyp júrgen aqyndar saýsaqpen sanaýǵa da jetpeıdi. Jalǵyz Asqar Toqmaǵambetovty ǵana ataı alamyz. Sondyqtan da satıralyq óleńder jazyp júrgen T. Ismaılov tájirıbeleri súıinishti nárse. Jas avtordyń biraz izdengeni baıqalady. Tóleýjan Asqardyń izin baspaı, óz betimen ombylaıdy. Satıralyq oıdy jetkizý úshin jańa forma, óleńniń jańa yrǵaǵyn izdeıdi. Sıllabıkalyq mashyqty yrǵaqtan aýytqyp, jartylaı tonıkalyq ıntonasıa tabady. Jas aqyn Maıakovskııge kóbirek elikteıdi. Qarapaıym sózdi poezıaǵa kóterýge tyrysady.

...Biraq, asyl sezimniń urylary
Betterin boıap satý —
bar tirshiligi,
Birdiń emes, qashanda myńnyń jary,
Osylar —
mahabbattyń haltýrshıgi!

Jas aqyn opasyz áıelderdi osylaı áshkereleıdi. Qamshymen osqandaı, qarapaıym, ótkir, tapqyr sózben soǵady. Opasyz, turaqsyz áıeldiń jeksuryn bolashaǵyn jıirkente ashady.

Qyzyǵyp shoshqasy men sıyryna
Sarqaryn tartqan kezde —
Sıdorova
Boldy da tozǵan bir shúberekteı
«Mahabbat bazarynda» qalar ótpeı!

Qarapaıym tilmen, áshekeısiz teńeýmen aıtylǵan osy joldar sonshalyq kúshti maǵynaly shyqqan.

Jas aqyn stılin sátti tapqan. Biraq oǵan qoıatyn úlken talabymyz: ishkishter men jaman minezdi áıelderdi kóbirek tóńirektep kettiń, taqyrybyńdy keńeıt, iri obektilerge bar, keńirek arenaǵa shyq. Osy sózdi jas aqynnyń tvorchestvosyna da, óz basyna da talap etip qoıǵan durys sıaqty.

Balalar úshin jazyp júrgen aqyndardan Múbárak Jamanbalınov pen Ánýarbek Dúısenbıev ádemi talanttarymen bólegirek nazar aýdarady. Bul eki jas aqyn óz janrlaryn tapqan. Olardyń óleńderi balalardy shyn qýantty. Dúısembıevtiń jaqsy óleńderi men sátsiz óleńderi aralasyp júrgenin eskertý kerek. Keıde onyń tili aýyr, tipti oralymsyz bolyp ketetin kezderi bar. Balalardy tutyqtyrýǵa bolmaıdy. Jamanbalınov jaqsy ósip keledi. Onyń sózinde kedir-budyr az. Al kóbisinshe tili ádemi de, oınaqy da. Kishkene oqýshysyna aıtatyn oıyn qınalmaı, ádemi beınelep jetkizedi. Ol jas geroılarynyń súıkimdi qylyqtarymen birge aǵattyǵyn, unamsyz minezderin kórsetip opyq jegizip otyrady. Keıde qaǵytyp, mazaq etip oqýshysyn kúldire de biledi. Kishkene oqýshylaryna tabıǵattyń ásem kórinisin de áp-ádemi jyrlap beredi. Biz oǵan súıkimdi bolsa da jazǵanyń shaǵyndaý, úlkendeý sújet izde, balalardy qyzyqtyra tús, olardyń aldyna dúnıe syryn tereńirek, molyraq ash der edik.

Kashshaf Týǵanbaev (Semeı) kóbinese saıası lırıkaǵa oıysyp júr. Óleń formasyna jaýapty qaraıdy. «Maıakovskıımen áńgime» degen óleńi jurtshylyq nazaryn aýdardy. Onda tereń oı, temir logıka, oryndy sheshim bar. Biraq baspasózge óte sırek qatysady. Sońǵy kezde tipti kórinbeı ketti.

Tumanbaı Moldaǵalıev ádebıetke eki-úsh jyl ǵana buryn keldi. Biraq qazirdiń ózinde kózge túsip qaldy. Baspaǵa jınaǵyn berdi. Lırıkaǵa, mahabbat lırıkasyna kóp barady.

Aı qarady kógildir kól betine,
Qyz qarady kóldegi kelbetine, —

dep bastaıtyn óleńi onyń tili oramdy, sýretshilik qabileti kúshti ekenin tanytady. Biraq kúırekteý keledi kóp óleńi. Úlken fılosofıalyq tujyrymdar jasaı almaı, qurǵaq emosıamen ketedi. Aqynnyń kemshiligine keshirim jasap, «jas» degen syltaý aıta berýge bolmaıdy. Esterińizde bolar, Lermontov, Petefı, Shellıler osy Tumanbaı jasynda talaı tereń shyǵarmalar bergen joq pa edi?

Sońǵy jyldary ásem lırıkalarymen jarq etip kózge túsken, oqýshysyn súısindire, úmittendire kelgen jas talanttyń biri Saǵı Jıenbaev. Jas aqynnyń óleńge degen jaýapkerligi jaqsy. Óleńniń qos taǵany — sezim men maǵyna ǵoı. Biraq óleń degen sıqyrshynyń odan da ózge búgip jatqan syrlary kóp. Saǵı óleńniń sol sıqyrlaryn — ishki úndestigin, mýzykalyq sazyn, oınaqy ushqyrlyǵyn izdeıdi. Sony taba da biledi. Áli qataıyp jetpese de poezıamyzǵa ózderiniń erekshe, balaýsa daýystarymen kelgen bir top jasty atamaı óte almaspyz.

Erkesh Ibrahım (Kókshetaý), Muqtar Qurmanalın men Qazybaı Nurmaǵambetov (Aqtóbe), Á. Abaıdildanov (Taldyqorǵan) lırıkalyq mınıatúralardy kóp jazyp, lırıkalyq geroılarynyń jan qubylysyn, oı-armanyn, qýanysh, renishin tym táýir asha biledi. M. Qurmanalın tyń týraly sıkl jazdy. «Shevchenko Qarabutaqta», «Sovhoz selosy», «Nóser» degen óleńderi onyń sheberliginiń pisip qalǵanyn kórsetedi.

Jańa talap jas aqyndarǵa tán negizgi bir kemshilik aqyndyq mádenıettiń, sheberliktiń tapshylyǵy. Jańa talaptardyń kóbi aqyndyq obraz, til taba almaı, kúndelikti bolyp jatqan oqıǵalardy baıandamashynyń tilimen uıqastyrady. Bul pikirdi dáleldeý úshin Jazýshylar odaǵyna kelip túsip jatqan kóptegen jańa talaptardyń óleńderinen júzdegen mysaldar keltirýge bolar edi. Mysaly, shyǵarmalary baspada jarıalanyp júrgen Álenovtiń kóp óleńderi bylaı bolyp keledi:

Aıtyp turǵan bul ánin
Barlyq halyq biledi.
Bul da beıbitshilikke
Arnaýly ánniń biri edi.
...Kolhozyna aýylda
Salynady qalamyz.
Sonyń zatyn alýǵa,
Moskvaǵa baramyz.

Árıne, mundaı joldardy óleń dep ataýǵa bolmaıdy. Keıbir jastar neni jyrlaýdy, qalaı jyrlaýdy bilmeıdi.

Sóıtip, óziniń poezıalyq obektisin taba almaı jańsaq basady.

Gúrildeı ekskavator,
Asaǵan shombal tastardy.
Osy ǵoı alyp shyn batyr,
Teńegen oıǵa asqardy, —

dep jazady Shákir Ybyraev. Adamdy jyrlaýdyń ornyna temirdi, mashınany jyrlamaq bolady.

Kóp jas talaptar óleńge jaýapsyz qaraıdy. Oıyn tolqytyp kókireginde pisip jetpegen nárselerdi de jaza beredi. Óziniń súıgen taqyrybyn, kóńilin tebirentken qubylysty óleńge aınaldyryp, sol óleńdi qaıta-qaıta, qat-qabat jóndep shyńyna jetkizý úshin álektenbeıdi. Jan qınaǵysy kelmeıdi. Islam Shuǵaev Jazýshylar odaǵyna on myńǵa tarta jol óleńderin usyndy. Bul óleńderdiń ishinde jas avtordyń aqyndyq talantyn tanytatyn jeke joldar, sátti obrazdar anda-sanda jylt etip kórinip qalady. Al, túgel alǵanda osy qyrýar jyrdan basýǵa jararlyq jaqsy bir óleń tabý qıyn. Avtor shubatyp on myń joldy jaza bergenshe, óziniń kóńili ketken bir óleńin on qaıtara, tipti júz qaıtara jóndep shynyqtyra berse óte durys bolmas pa edi. Bylapyttap jaza berý jastarǵa jaman ádet. Al, bir shyǵarmany san qaıtara jóndeý klasıkterden qalǵan qasıetti úlgi. Bizge Pýshkınniń bir óleńin júz elý qaıtara jóndegeni málim.

Óleń jazý tásilin edáýir meńgerip qalǵan, baspada jarıalanyp júrgen birsypyra jas aqyndarǵa tán kemshilik — qaıtalaý. Olar tyń obraz, jańa oı tappaı, sarjaılaý bolyp qalǵan taqyryptardy qaıtalaıdy. Ne bolmasa bir aqynnyń sátti aıtylǵan oıyn ekinshi sózben qaıtara aıtady.

Jelgen atpen jyldy qýyp jetpekpin.
(Eset)

Áldı, áldı uıyqta, bópem,
Saıasynda nurly tańnyń.
Júr kúzetip soldat ákeń,
Shekarasyn Uly Otannyń.
(Ó. Jaılaýov)

Partıam, sensiń jan anam,
Ósirdiń óziń baǵyńda.
Boryshym óter kóp saǵan,
Ant bolyp jatyr janymda.
(Q. Aıtjan)

Aldyńǵy «Jelgen atpen jyldy qýyp jetpekpin» degen obrazdyń Syrbaı Máýlenovtyń burynyraqta jarıalanǵan «Biz kelemiz jyldy qýyp quıǵytyp» degen jolynan qandaı aıyrmashylyǵy bar. Al, sońǵy keltirilgen eki shýmaq bizdiń poezıamyzda qaıta-qaıta eseleı aıtylǵan oı, pikirler emes pe? Avtor ózi neni ashty? Neni kórdi? Qandaı jańa obraz tapty? Bul oıdyń jalqaýlyǵy, qıaldyń enjarlyǵy, qıynnan qashyp ońaıǵa boı urý. Bir qınalatyn jaǵdaı mundaı mysaldardy ondap, júzdep keltirýge bolady. Jas aqyndarǵa qatal talap qoıylýy shart. Mundaı óleńder jaryqqa shyǵa berse jas aqyn ombylap óz betinshe jol tabýdyń ornyna bireýdiń arqasyn yqtap, ózgeniń ońaı izine túsip jaman úırenip ketedi. Keleshekte odan tvorchestvonyń adamy emes, epshil konúnktýrshık shyǵady. Mysalǵa jasynan óleńderi ońaı basylyp, qınalyp izdenbeı tvorchestvolyq enjarlyqqa, qıaldyń sylbyrlyǵyna boıyn úıretip alyp, saqal-shashy aǵarǵansha túzele almaı júrgen aqyndar joq pa bizde.

Eń talantty degen jas aqyndarymyzdyń shyǵarmalarynan baıqalatyn bir kemshilik bar sıaqty. Bizdiń poezıamyzda biraz ýaqyt ústem bolǵan halyq aqyndarynsha tolǵaýdan, lepirme kóp sózdilikten, elegıalyq, odalyq stılden qashyp biraz jas aqyndar óz óleńderin naqtyly ómir qubylysyna quratyn boldy. Obrazdy detal, shtrıhtermen ashýǵa tyrysty. Bul salada edáýir tabystary da bar. Biraq naqtylyq degen jaqsy nıet olardy edáýir aýytqytyp alyp ketti. Poezıanyń taqyrybyn tym usaqtatyp jiberdi. Jyrlaýǵa tatymaıtyn bolmashy usaq qubylystardy óleń etýge ákelip soqty. Poezıanyń qanatyn álsiretti. Jalyndy pafosty sýytyp, tereń oı tolǵaýyn dyz etpe kishkene súıinishke saıdy.

Sońǵy jyldary ásirese jas aqyndar tvorchestvosynda mahabbat lırıkasy edáýir ópic aldy. Jaqsy-jaqsy syrlar ashyldy. Adam kóńilin tebirentetin óleńder paıda boldy. Ádebıetke jańa kelgen jas talaptardyń kóbisi óleńderin osy taqyryptan bastap, alǵashqy júrek dirilin, jyly sezimderin ala keldi. Biraq jyrlaýshylar kóbeıgen saıyn mahabbat jyrlarynyń ózi qaıtalana bastady. Jáne bir aıtatyn jaǵdaı jastardyń kóbisi-aq osy taqyrypqa jan-jaqty tereńdep bara almaı aıly tún, alǵashqy kezdesý, hat kútý, saǵyný, kezdesetin jerge kelmeı qalý sıaqty mahabbattyń alǵashqy qadamyn tóńirektep júrip aldy. Buǵan keıinirek kelip turaqsyzdyq, azdap opasyzdyq máselesi aralasty. Mahabbat taqyryby esh ýaqyt jyrlap túgesilmek emes. Árbir adamnyń psıhologıasy ony jańasha ashady. Biraq bizdiń jas aqyndar mahabbattyń belgili bir azǵana atrıbýttaryn qaıtalap, eseleı jyrlap bir tóńirekti shıyr etip barady.

Jastardyń osy tóńirekti aınalsoqtaýy qalaı bolar eken? Saıası lırıka janry dál qazir órleý ústinde dep aıtý qıyn. Jastardyń kóbi óleńge yńǵaıly jeke bastyń lırıkasyna oıysyńqyrap barady. Qazirgi bir úlken mindet burynǵy etek alǵan jalańqabat aıqaıdan, tikeleı madaqtaýdan arylyp, saıası lırıkanyń jańa formalaryn, jańa mazmunyn izdeý shart. Bul saparda jalań eliktemeı, Maıakovskıı tájirıbesine kóbirek úńilgen jón bolar edi. Saıası lırıkany tıanaqty oqıǵaǵa, sújetke quryp kórse qaıter edi? Múmkin sonda jańa bir forma tabylyp qalmas pa edi? Qazaq sovet poezıasynyń azamattyq lırıkada qalyptasqan mashyqty daýysy bar. Kóp jetistikteri bar. S. Seıfýllın men B. Maılınniń, Q. Amanjolovtyń, Á. Tájibaevtyń, T. Jarokovtyń, Sh. Saınnyń, Q. Bekhojınniń, X. Erǵalıevtiń, S. Máýlenovtiń saıası lırıkalary bizdiń poezıamyzdyń iri tabysy. Oǵan osqyra qaraýǵa bolmaıdy. Olar el ómirindegi iri oqıǵalarǵa jalyndy ún qosty, halyqty tebirentken jaǵdaılarǵa tolyǵynan ún qosyp otyrýy kerek. Bul onyń azamattyq boryshy.

Ádebıet synymyz edáýir ilgeri basty. Qazir onyń budan ári jedel damıtyn bolashaǵy, ósý prosesi kórinip tur. Budan burynyraqtaǵy tartyssyzdyq teorıasy bizdiń ádebıetimizdiń basqa salalarymen birge synymyzǵa da kóp zardabyn tıgizdi. Oısyz jeńil syndar, ádebıet shyǵarmalaryna ústirt kózqaras, jalǵan talap edáýir ópic aldy. Ol ádebıettiń kórkemdik dárejesiniń osaldaýyna, oqýshylarymyzdyń talǵamyn buzýǵa edáýir áserin tıgizdi. Ádebıettiń kórkemdik ereksheligin, sonymen birge negizgi maqsatyn uǵynbaı «ıdeıalyq tazalyq» degen adal nıetti sózdi búrkenish etip shyǵarmalarǵa orynsyz talap, jalǵan qıanattar taqqan saýatsyz, ur da jyq syndar paıda boldy. Olar ádebıettiń tabıǵatyn túsinbeı, ıa bolmasa túsingisi kelmeı, kórkemdikten ıdeıany bólip alyp, kórkem obrazdarmen, ómir shyndyǵymen qabysa ashylatyn shyǵarma ıdeıasyn traktat dárejesinde tikeleı ashyp jalań qabat berýdi talap etti. Kórkemdikpen, ásermen berilmegen jalańash ıdeıanyń ádebıette ómir súre almaıtynyn uqpady nemese uqqysy kelmedi. Sóıtip olar tilesin-tilemesin, ádebıetti tereń ıdeıalyqqa emes, jalań úgitke, ıdeıa taıyzdyǵyna qaraı ıtermeledi.

Osymen sabaqtas ádebı murany zertteýde, baǵalaýda da iri kemshilikter, qatelikter boldy. Ótken ǵasyrdyń ókilderine, búgingi zaman jazýshylaryna qoıylatyn talaptar qoıyldy. Árıne, olar ondaı talapqa jaýap bere almady. Sondyqtan halyq murasy, XVIII—XIX ǵasyrlar men XX ǵasyrdyń bas keziniń ádebıeti túgelge jýyq jaramsyz dep tabyldy. Keıbir synshylar Abaıdyń aldy-artynda tuldyr qaldyrmady. S. Nuryshev sıaqtylar Abaıǵa bir jaǵynan halyq poezıasy, shyǵys klasıkteri áser etti degen pikirdi zıandy dep daýryǵyp jurtty úrkitpek boldy. Mine sondyqtan da Qazaq SSR Ǵylym Akademıasynyń Til jáne ádebıet ınstıtýty biraz jyldarǵy eńbegin tek Abaı men Jambyldy zertteýge ǵana saısa da Abaı tvorchestvosynyń eki úlken bastaý-bulaǵy — qazaqtyń halyq ádebıeti men shyǵys klasıkteriniń áseri zertteýsiz qaldy. XVIII—XIX ǵasyr ádebıeti túgelge jýyq arhıvke berildi. Bul muralar sońǵy kezde eshbir zertteýsiz qaldy. Qazir osylardy qaıta zertteý, jaryqqa shyǵarý ádebıetshilerdiń aldyndaǵy úlken mindet. Ótken ǵasyrlar aqyndarynyń qózqarastaryndaǵy qaıshylyqtardy, tvorchestvolyq shytyrman joldaryn zerttegende sol kezdegi zaman shyndyǵyn, olardyń týǵyzǵan ekonomıkalyq, qoǵamdyq jaǵdaıdy, ol dáýirdegi qazaq qaýymynyń dárejesin esten shyǵarmaý kerek. Qazaq qoǵamynyń XIX ǵasyrdaǵy damýy men orys qoǵamynyń XIX ǵasyrdaǵy damýy bir emes. Sol kezdegi qazaq aqyndaryna ózi tustas orys aqyndary men qaıratkerleriniń oı tereńine, ıdeıalyq bıigine jete almadyń dep aıyp taǵý — dıalektıkaǵa qaıshy. XX ǵasyrdyń bas kezindegi ádebıetti taldaǵanda da osy jaǵdaıdy eskerý kerek sıaqty.

Qazir ádebıet zertteýdegi bolǵan ústirttikterge, qatelikterge qarsy biraz syn aıtylyp júr. Ol syndy «Qazaq ádebıeti» gazetiniń, «Ádebıet jáne ıskýsstvo» jýrnalynyń betterinen kórýge bolady. Sońǵy kezde bul máselege «Kazahstanskaıa pravda» gazeti aralasa bastady. Bul qýantarlyq jaǵdaı. Biraq bul máselede eki jyldan beri ilgerilegenimiz shamaly. Kóp synshylar men ádebıetshiler ázirge másele kóterý dárejesinen óse almaı júr. Endi sol muralardy qaıta zerttep, árbir qubylys jóninde tıanaqty pikirler aıtatyn ýaqyt kelgen sıaqty.

Qazir bizdiń ádebıet synymyz budan az ǵana jyl burynǵy dárejesinen edáýir kóterilip, ádebıettiń keleli, problemalyq máselelerin kótere bastady. Búkil ádebıetimizge ortaq máselelerdi sóz etip, janr erekshelikterin, stıl máselesin qozǵaı bastady. Sovettik dáýirdegi ádebıetimizdiń tájirıbesi — sosıalısik realızm tájirıbesi — ár saladan tekserile bastady. Munyń ózi synymyzdyń, ádebı oı-pikirimizdiń ilgerilegendigin pash etedi; eń aldymen qazaqtyń ádebıet taný ǵylymynyń tez damýyna jaǵdaı, negiz jasalǵandyǵyn tanytady. Jasyratyny joq, qazirgi ádebıet synymyzdyń negizgi júgin arqalap júrgen jastar. Burynǵy azǵantaı, egde synshylarymyzdyń keıbireýleri biryńǵaı ádebıet zertteýde, al qaısybireýleri tipti prozaǵa oıysty. Búgingi mádenıet máselelerine óte az aralasady.

Qazirgi jas synshylarymyzdyń kóbisi sovettik dáýirdegi ádebıetimizdi zertteýge kóbirek kóńil bólip júr. Serik Qırabaev Ǵabıden Mustafın tvorchestvosy jóninde monografıa jazyp jaryqqa shyǵardy. Aıqyn Nurqatov Muhtar Áýezov tvorchestvosy jaıynda on baspa tabaq eńbek jazyp baspaǵa daıyndady. Táken Álimqulov Qasym Amanjolov poezıasyn zertteýmen shuǵyldanyp júr. Qaljan Nurmaqanov túpnusqa jáne aýdarma jaıynda eleýli eńbek jarıalady. Qarataı Quttybaev, Rahmanqul Berdibaev, Seıdilda Ordalıev, Balamer Saharıev taǵy basqa jas synshylar ádebıettegi tıptik, jaǵymdy geroı problemasy, sheberlik máseleleri jaıynda eleýli pikirler aıta bastady. Bul eńbekter men maqalalar azdy-kópti kemshilikterine qaramastan qazaqtyń ádebı oıynyń ilgerilegendigin baıqatady.

Ádebıet synymyzda áli de eleýli kemshilikter bar. Árıne, budan tórt-bes jyl burynǵy synǵa taǵylǵan kemshilikterdiń kóbisi joıyldy. Biraq qazirgi ósý, ilgerileý kezeńimen baılanysty jańa talaptar týdy, jańa kemshilikter ashyldy. Qazir biz: ádebı synymyzdy — pikir aıtpaı, shyǵarmanyń mazmunyn baıandaıdy, týyndynyń kórkemdik qasıetin attap ótip, tek saıası jaǵyna ǵana toqtalady, jalań, jalǵan aıyptar avtorǵa ıarlyk taǵady dep kinálaımyz. Tıptik jáne jaǵymdy geroı problemalaryn synshylarymyz belgili dárejede búkil odaqtyq jáne qazaq ádebıetiniń tájirıbesine súıenip táýir talqylady. Biraq kóp máselelerde — keıbir synshylar aıtqan pikirlerin ádebıetimizdiń tájirıbesimen baılanysty bermeıdi. Al keıde tyń zertteý, sony pikir aıtý ornyna ádebıettegi daıyn teorıalardy soǵatyn synshylar da bar. Buǵan mysal retinde Muqash Sársekeevtiń «Ádebıet janrlary jaıynda» degen maqalasyna toqtala ketken jón. Ol bylaı dep jazady: «Poezıanyń salasy ekeý: lırıkalyq óleń, epıkalyq poema. Lırıkalyq óleń qysqa jazylyp, shaǵyn bir ǵana qubylystyń, jaıdyń tóńireginde oı óristeıdi». Odan ári: «Prozanyń kishi túrine áńgime, novela, ocherk, pýblısısıkalyq maqala jatady. Áńgime bir faktyny ǵana sýretteıdi, onda qatynasatyn adamdardyń sany da az, arqaýy da qysqa»... Mektep oqýshylaryna úıretetin osy daıyn formýlany avtor óz pikiri esebinde maqalasynda ózek etedi. Al keı jerde osy teorıalardan qazaq ádebıetiniń tájirıbesimen dáleldemek bolǵanda, táltirektep shatasyp ketedi. Álgi alǵan shemasyna qolyna ilikken shyǵarmany jumarlap syıǵyzbaq bolady. Avtor bylaı dep jazady: «Oqıǵa basty keıipkerlerdiń ólimimen kilt bitip, sonymen shymyldyq jabylsa, sovet jazýshysy tragedıa janrynyń qazirgi jaǵdaıǵa saı damýyna ózinen eshteńe qosa almaıdy, klasıkter qolyna jaýtańdap qarap qalar edi. Ǵ. Músrepovtiń jazýshylyq tapqyrlyǵy, sheberligi pesanyń fınalynan kórinedi», — bul ne degen ústirt oı. Synshy sovettik tragedıanyń barlyq ózgesheligin dál shymyldyq jabylar aldynda bireýdi sóıletýden izdeıdi. Al osy pikirin dáleldeý úshin odan ári ol bylaı deıdi. «Jazýshynyń eń sońǵy sózdi Jaınaqtyń aýzyna salýy tegin emes. Onyń ál ústinde jatqan Amankeldige: «Joldas komısar! Qala jaýdan tazalandy, tý ornynda berik!» degen raportynan jazýshynyń ıdeıalyq maqsaty, tragedıanyń optımızmi, keıipkerlerdiń (Jaınaq, Plasýnov, Baný t. b.) jarqyn bolashaǵy búkpesiz ańǵarylady». Minekı, kórip otyrmyz, Jaınaqtyń sońǵy bir aýyz sózi bolmasa, «Amankeldi» optımısik tragedıa bolyp shyqpaıdy eken. Al eger bir sebepterden qala jaýdan arylmaı qalsa, onda bul tragedıa baryp turǵan pesımısik tragedıa bolmaq. Bul ádebıet synyndaǵy bilimsizdiktiń, formalızmniń bir kórinisi. Osy arada eskerte ketetin nárse, synshy ádebıetti kóbirek oqýǵa kerek. Eń bolmaǵanda sovettik ádebıettiń jaqsy úlgisinen habardar bolýǵa tıis. Eger tragedıa jóninde pikir aıtpaq bolsa, ol tragedıalardyń eski hám jańa úlgilerimen tanysyp júrýi qajet.

Keıbir jas synshylarymyzdyń bilimi, ádebıetti túsinýi kemisteý. Keıde olar jaqsy men jamandy, sátti men sátsizdi aıyra almaı qalady. Jańsaq pikir aıtyp oqýshy jurtshylyqty shatastyrady. Muzafarov joldas Muqanovtyń Shoqan Ýálıhanov pesasy týraly resenzıasynda: «Chernyshevskıı obrazy jaqsy shyqqan», — dep maqtaıdy. Shyndyq olaı emes edi. Chernyshevskıı obrazy sátti shyqpaǵandyqtan, ol pesanyń sahnalyq varıantynda túsip qaldy. Muzafarov kórkemdik bitimi kelisti obrazdardyń syryn ashýdyń ornyna, keıipkerlerdiń óz aýzyndaǵy sózderdi sıtataǵa alyp, saıaz da jurtqa belgili shyǵarmada qozǵalǵan máselelerdi aıtady. Ol kórkem obrazdyń tabıǵatyn túsinbeı, tarıhta kimniń tulǵasy iri bolsa, sonyń obrazy jaqsy shyǵýǵa tıis degen uǵymda bolsa kerek. Bul bizdiń synshymyzdyń áli de jetilmegen jaǵy.

Bizdiń zertteý eńbekterimizde, maqalalarymyzda áli de kórkem obrazdy jan-jaqty tereń taldaý kemis. «Romannyń negizgi keıipkerleriniń biri Meıram Omarov — partıa basshylyǵyn beıneleıtin obraz. Jazýshy onyń boıyna partıa qyzmetkerlerine laıyq qasıetterdi oryndy jınastyra bilgen», — dep jazady Qırabaev óziniń Ǵabıden Mustafın tvorchestvosy týraly eńbeginde. Ol Meıram obrazyn negizinde osy turǵydan ǵana taldaıdy. Bizdiń kóp synymyzda kóp keıipkerler qoǵamdyq ár túrli kúshtiń nemese taptardyń ókili retinde qaralady da barlyq obraz osy turǵydan taldanady. Obraz degen ókil ǵana emes, sonymen birge ol adam ǵoı. «Abaı», «Abaı joly», «Oıanǵan ólke», «Botakóz» týraly qansha zertteýler, maqalalar jazylǵanmen, ondaǵy obrazdarǵa bir jaqty qarap, ár keıipkerlerdiń kórkem obrazdyq mánin ashyp bere almaı júrmiz. Jazýshylardyń obraz jasaýdaǵy sheberlikteri de jeke sóz bolǵan joq. Jalań qımylmen, jaqsy ıdeıamen tolyq qandy obrazdar shyqpaıdy. Biz Bazaralyny halyq ókili deımiz de, onyń jýandarǵa qarsy qımyldaryn mysalǵa alamyz. Odan árige barmaımyz. Al eger de Bazaralynyń aýzyndaǵy sózderi men Qunanbaı Tákejandarǵa qarsy qımylyn ǵana qaldyryp, ózge boıaýlaryn sylyp alsaq, bul obraz qandaı bolmaq? Bazaralyny dál óz zamanynyń adamy etip turǵan (eń aıaǵy túnde qyz oıatýyna deıin) syrly boıaýlar qaıda? Bizdiń synymyz ádebıettiń ózinde bar qasıetti oqýshyǵa túgel ashyp jetkize almaı júr.

Bizdiń ádebıetimizde sońǵy jyldar óndiristi jazý kerek ne, jazsaq qalaı jazý kerek degen másele sóz bolyp júr. Bul máseleni óndiris prosesi emes, eńbek prosesi dep qoıǵan jón bolar. Bul toqtala ketý kerek bolatyn jaıt. Óıtkeni sońǵy jyldary ádebıet tájirıbesiniń ózi sony alǵa usynyp otyr. Óndiristi kórsetpeı, jumysshy obrazyn, ǵylymdy aıtpaı ǵalym obrazyn jasaý qıyn. Biraq, másele qalaı kórsetýde. Biz joǵaryda sóz etken Z. Qabdolov povesinde osynyń sátti jaǵy da, sátsiz jaǵy da bar. Mysaly, Máýlen men Muńaldy istep júrgen eńbeginen bólip ala almaısyń. Bulardyń naǵyz jumysshylar ekeni kórinip tur. Al Taımannyń «óndirisi» kishkentaı, ıaǵnı onyń munaı jónindegi ǵylymdary talastarǵa óz dárejesinde aralasy, kózqarasy bóp-bólek tur. Jazýshy munaı jónindegi jańa ǵylymdy Taımannyń boıyna sińirip, sezimine boıap bere almaǵan. Tek minbege shyǵyp anyqtama esebinde ol ǵylymnyń jaıyn tikeleı baıandaǵan. Sol sıaqty S. Shaımerdenovtyń «Bolashaqqa jol» romanyndaǵy bıologıa ǵylymy jónindegi talas ta oqıǵaǵa, geroılardyń obrazdarynyń damýyna qatyspaı, negizgi arnadan bólek tur. Romannyń bas geroılary Máýlenniń de, Ineshtiń de bul tartysqa aralasy joq. Romanda aıtylǵan bıologıa jónindegi maǵlumattardy arnaıy oqýlyqtardan oqyp ta tanysýǵa bolady. Bul óndiristi kórsetýdiń sátsiz jaǵy. Óndiris shyǵarmaǵa bólek arqaý bolyp búıirden kirmeý kerek. Keıipkerlerdiń qanyna sińýge tıisti. Eger de biz agronom ashqan jańalyqty sýretteýmen bolsaq, onyń barlyq ǵylymı prosesin sýretteýimiz kerek, sol joldaǵy oǵan kezdesken qıyndyqtardy, kedergilerdi, kúres, izdený ústindegi geroıdyń sezimin, qıyndyqty jeńý ústindegi geroıdyń rýhanı ósýin kórsetýimiz kerek. Ádebıet óndiristegi, ǵylymdaǵy jańalyqty baıandamaıdy, jańashyl geroıdyń obrazyn ashady. Iaǵnı biz óndiristiń, eńbektiń tehnologıalyq prosesin emes, psıhologıalyq prosesin sýretteýimiz kerek.

Bizdiń synshylarymyz kóbine shyǵarmalarǵa bir turǵydan ǵana úńilip, ádebıettiń tárbıelik róline tar kózqarasta júr. Kóp synshylar ádebıettiń saıası-tárbıelik mánine den qoıady da, ózge jaǵyna barmaıdy. Ásirese, ádebıettiń mádenı-tárbıelik máni jete aıtylmaı júr. Ádebıet adamdy ómir súrýge, turmys qurýǵa úıretedi. Moraldyq tárbıemen qatar estetıkalyq kórkemdik tárbıe beredi. Sezim mádenıetine tárbıeleıdi. Talǵamyn arttyrady, tilin baıytady. Aqyr aıaǵynda ádebıettiń oqýshyǵa lázzat beretinin de esh ýaqytta umytýǵa bolmaıdy.

Sondyqtan da ádebıettiń kórkemdik, estetıkalyq problemalary, obrazdyń kórkemdik maǵynasy (sýshnost, til sheberligi bizdiń ádebıet synymyzdan tereń de kóp zertteýdi qajet etedi. Shyǵarmaǵa naǵyz kórkem ádebıet zańdarynyń turǵysynan talap qoıatyn ýaqyt jetti. Shyǵarma eń aldymen shynaıy kórkem ádebıet dárejesine jaýap beretin bolýy kerek. Eger de shyǵarma kórkem bolmasa, onyń taqyryby da, aktýaldyǵy da, ıdeıasy da eshbir kádege jaramaıdy. Ondaı bolsa jazýshylyqty jınap qoıyp, leksıa oqyǵan paıdaly.

Bizdiń osy kúngi ádebıetimizdiń uly orys ádebıetimen baılanysy, tamyrlastyǵy tereń zertteýdi qajet etedi. Orys ádebıetiniń jaqsy úlgilerin úırený máselesine durys talqylaý júrgizý kerek. Sonymen birge baýyrlas respýblıkalar ádebıetteriniń ózara qarym-qatynasy, bir-birine áseri bizdiń synshylarymyz eskerýsiz qaldyrǵan másele. Bul saladan M, Áýezovtiń birdi-ekili maqalalarynan ózge esh nárse ataı almaımyz. Bul bizdiń synshylarymyz úshin asa qyzǵylyqty taqyryp. Biraz jaǵdaılarda qazaq ádebıetiniń damý jolyn búkil sovet ádebıetiniń, sosıalısik realızm ádebıetiniń ortaq damý jolynan bólip almaı, óziniń zańdy ortasynda zertteýimiz qajet. Bizdiń synshylarymyzǵa orys jáne basqa týysqan ulttar ádebıeti jóninde pikir aıtý qyzǵylyqty emes pe? Ásirese, kóbirek uǵynyqty túrki tilderdegi ádebıetke pikir aıtý mindet emes pe?

Bizdiń synymyz ádebıettiń ulttyq sıpattarynda jan-jaqty, baısaldy tekserýi kerek. Dúnıe júzilik ádebıettiń tamasha úlgileri eń aldymen shyn mánindegi ulttyq shyǵarmalar ekeni anyq. Qazaq ádebıetiniń eń jaqsy atalyp júrgen shyǵarmalarynyń boıynan ulttyq sıpattar mol tabylady. Osyny taldap jetkizý jas jazýshylarǵa kóp kómek bolmaq. Óıtkeni sońǵy jyldary kóp jas aqyndardyń, keıbir jas prozaıkterdiń orys ádebıetine jalań eliktep júrgeni baıqalady. Keıbir aqyndar obraz júıesin kóshirip alýǵa deıin barady. Kóp óleńder, tipti prozalar da túsiniksiz, oqýǵa aýyr bolyp barady. Ondaı nárselerdi oryssha oılap úırenbegen adamdardyń túsine qoıýy da qıyn. Mundaı nárse ádebıettiń ajaryn qashyryp, júdetip jiberedi. Sovettik ádebıet qazynasyna biz ózimizdiń ózgeshe qazaqy boıaýymyzdy, ulttyq tyń harakterlerdi engizýimiz kerek.

Bizdiń synymyzdaǵy eń basty kemshiliktiń biri sosıalıs realızm ádisindegi múmkinshiliktiń keńdigi týraly jalpy aıtamyz da, al shyǵarmalarǵa taldaý jasaǵanda tar turǵydan kelemiz. Árkimniń talant erekshelikterin eskermeı, ár alýan talanttarǵa bir turǵydan talap qoıamyz. Eger de bir jazýshy jańa men eskiniń arasyndaǵy shıryqqan kúresti sýretteýge beıim bolsa, al basqa bir jazýshy bir adamnyń basyndaǵy psıhologıalyq prosestiń izine túsip, ishki tartysty sýretteýge ıkem bolady. Al, bireýlerdi geroıkalyq obraz qyzyqtyrsa, keı jazýshylar ómirdegi teris qubylystardy áshkereleýge sheberligin tanytady. Meniń oıymsha A. Sýrkov joldastyń keıbir jazýshylardy «ómirdiń qaltarysyn tintkileıdi» dep aıyptaǵany sosıalısik realızm ádisin keńirek túsinýge septigin tıgizbese kerek. Bizdińshe ómirdiń qaltarysyn da tazalaý kerek. Turmystaǵy barlyq zıandy qubylystarmen kúresý kerek. Ásirese, bizdiń qazaq jazýshylarynyń aldynda adam sanasyndaǵy kapıtalızmniń qaldyqtarymen birge rýshyl feodalızmniń qaldyqtarymen de kúresý mindeti bar. Sanadaǵy feodalızmniń qaldyǵymen kúres bizdiń búgingi ádebıetimizden oryn alǵan joq.

Bizde ásirese satıra jaǵdaıy qıyn. Satıra jóninde zertteý eńbekter joq. Aıtylyp júrgen pikirler shym-shytyryq, qarama-qarsy. Pikir alysý retinde toqtala ketkim keledi. Meniń oıymsha Á. Tájibaevtyń «Dýnaı Shýbaevıch» atalatyn satıralyq komedıasyna berilgen baǵa qate sıaqty. Á. Tájibaev belgili bir jaǵdaıda keıbir kemshilikterdi paıdalanyp edáýir óristegen jaman qubylysty jınaqtap, úlkeıtip ashty. Biz jazýshylardan satıra jaz dep talap etemiz de satıranyń eń basty quraly — groteskti tartyp almaq bolamyz. Ulǵaıtyp kórsetip, shegine jetkize masqaralamaı, satıra týmaıdy. Menińshe, bul pesany zıandy dep jaýyp tastamaı, ondaǵy bar eleýli kemshilikterdi durys ashyp, avtorǵa kórsetý kerek edi. Al jaǵympazdyqpen dandaısýdy, dandaısyǵanda tipti qutyryp ketýdi áshkereleýden bizge keler qandaı zıan baryn men bilmeımin.

Bizge Gogolder men Shedrınder kerek dep «Pravda» aıtqaly tórt jyldaı ýaqyt ótti. Biraq satıra janry Odaq kóleminde artta qalyp keledi. Moskvadaǵy Ortalyq ádebıet baspasóz oryndarynda satıra máselesi keń talqylanyp, tıisti sheshimin tapqan joq. Synshylar jaqsy nıetti jalpylaı aıtady da, satıralyq jeke shyǵarmaǵa kelgende, qorqaqtyq kórsetedi. Baıqaısyzdar ma, bizde óltire soǵatyn ashshy satıradan kóri, jan aýyrtpaı, sıpaı qamshylaıtyn jeńil vodevılge boı urý basymyraq bolyp bara jatqan joq pa? Qorǵanshaqtyq úlken iske aparmaıdy. Satıra máselesine jan-jaqty tereń, batyl talqylaıtyn ýaqyt jetken joq pa? Bul da sosıalısik realızm ádisiniń keleli bir máselesi emes pe?

Bizdiń jas synshylar ár shyǵarmanyń óz aldyna qoıǵan naqtyly maqsatyn, múmkindigin, janr ereksheligin, taqyrybyn, sheshimin durys uǵynyp, sosıalısik realızmniń keń turǵysynan taldanǵany abzal. Shyndyqtyń syryn ashýda solaqaı belsendilerdiń qoqan-loqysynan yǵyp, taısalmaýy kerek. Ideıalyq prınsıpti berik ustaı otyryp, ony sosıalısik realızm ádisiniń keńdigimen durys baılanystyra bilse jón bolar edi.

Qazaq ádebıeti talantty jas kadrlarmen tolyǵyp, kúnnen-kúnge molyǵyp keledi. Bul jaqsy jastardy mápelep, tárbıeleý, baýlyp ósirý Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń abyroıly mindeti. Ádebıet áleminde kózge túsken árbir talanttan kóz jazyp qalmaı, qaz turǵan jasty qoltyqtap aıaǵynan nyq bastyryp jiberý — bir-eki kúnniń jumysy emes. Onyń ústine ár jastyń ósý joly ár túrli ekenin, oǵan oraı ár jasqa isteler kómektiń de ár túrli ekenin eskersek, bul jumystyń asa qıyn ekenin túsinemiz.

Bizdegi baıqalatyn bir kemshilik — jastarǵa degen qatal talapty jumsartyp aldyq. Kóp nashar nárseler talǵaýsyz basylyp ketip júr.

Balalarǵa arnalǵan kóp jınaqtarǵa tán nárse — bir-eki jaqsy áńgimege bes-alty nashar áńgimeni súırettirip qoıa beredi eken. Shynyn aıtqanda, birdi-ekili áńgime jazǵan Baıazıtov pen Mashqarlar áli jeke jınaq bererlik dárejege jetken joq. Jastar tarapynan nashar kitaptar az basylyp júrgen joq.

Nesin jasyramyz, alysta júrgen jastarǵa qamqorlyq óte az. Olar tıisti konsýltasıa, járdem ala almaıdy. Qoljazbalary uzaq jatyp qalady, jete tekserilmeıdi.

Jas jazýshylardyń moraldyq keskini jóninde de úndemeı ketýge bolmaıdy. Keı jas jazýshylar altyn ýaqyttary men densaýlyqtaryn beıbereket shashyp, jańa gúldep kele jatqan jas talanttaryn rásýa etýde. Bul sıaqtylar bizde biren-saran emes. Ondaı jastardyń ádebıet úshin joǵalyp ketýi qaýipti nárse. Bir-eki óleńi basylǵan jas aqyn araq ishýdi kádimgideı mártebe kóredi. Ári-beriden soń ishpegen adamda talant bolmaıdy degen uǵym da joq emes.

Nesin jasyramyz, Odaq tóńiregine kelgen jastardyń kóretini biryńǵaı jaqsy ónege emes, osy sharap degen páleden talaı talanttardyń janbaı jatyp óshkeni málim. Talaı jaqsy jazýshylar bizge jan aıamaı eńbek etýdi, jeńil turmystan bezinýdi, úlken maqsat úshin shybyn jandy azapqa salýdy ýaǵyzdap, ózderi de sondaı zor adamgershilik, erlik úlgisin kórsetip ketti. Araq aqyndyqqa emes, azǵyndyqqa jeteleıdi.

Bizdiń jas jazýshylarymyzǵa eńbeksúıgishtik jetispeıdi. Talant degen eńbek. Jas jazýshylardyń tvorchestvolyq belsendiligi az desek, — onyń aty jalqaýlyq, — oı enjarlyǵy, qıal shabandyǵy. Óz basym, Nurpeısovten basqa bir shyǵarmany úsh-tórt qaıtara jazǵan jasty kórmedim, estimedim. Al Tolstoı degen kisi «Anna Karenına» sıaqty úlken shyǵarmany on eki qaıtara kóshirgen. Djek London kúnine on toǵyz saǵat jumys istegen. Bizde tvorchestvolyq úzilister uzaq.

Eger solar izdenýge ketip jatsa jaqsy ǵoı. Jazýshy qalamy qımyldamaı óspeıdi. Bul jaǵynan tvorchestvo sportqa uqsastaý, neǵurlym kóp jattyqsań, solǵurlym jetile túsesiń. Aıyrmasy tek Sporttyq tabystyń shegi bar, al tvorchestvonyń shegi joq.

Jas jazýshylardyń bilimi, erýdısıasy kemis desek, bul da shyndyq. Ári-beriden soń ózi jazyp júrgen janr ereksheligin bilmeıtin jastar da az emes. Ondaılar jas dramatýrgtar arasynda kóp. Keıbir pesa jazyp talaptanyp júrgen jastar sahna zańdaryn jete zerttep bilýge asyqpaıdy. Stanıslavskıı eńbekterimen de jóndep tanys emes. Jalpy ónerdiń bar salasyn jete bilý ár jazýshynyń mindeti, sonymen birge jazýshy barlyq elderdiń mádenıetinen de maǵlumaty bolýǵa tıis. Artyq bolsa ǵapý etińizder. Jazýshy kún saıyn óz bilimin, mádenıetin kóterýge tıis. Jazýshy — halyq oqytýshysy, bilimi olqy, mádenıeti kem adam kimdi oqytpaq?

Ómirdi zertteý degendi bir-eki aılyq tvorchestvolyq komandırovkaǵa, ústirt, maǵlumat, aqpar jınaýǵa saıatyn sholaq uǵymnan arylatyn ýaqyt kelgen sıaqty. Jas jazýshy ómiriniń ishki aǵynyn, tereń sarynyn, ózgeler elemeıtin qubylystardyń syryn ańǵara bilýge tıis. Árıne, kóńili soqyr adamdar tek faktyny, sıfrdy, jalań isti kóredi. Jazýshy shyǵarmasyna búkil ómir boıy jıǵan-tergenin túgel beredi. Sondyqtan da tez taýsylyp qalmas úshin ómirdi kóbirek, tereńirek zertteý shart qoı.

Búgingi máslıhatqa Almatydaǵylardy qospaǵanda, oblys, aýdandardan júz qaraly jas talap qatynasyp otyr, olardyń azdy-kópti eńbekteri bir baıandamaǵa syımaıdy. Eger bárin atap shyǵýdy maqsat etsek, bul baıandama budan da nashar bolar edi. Jastar shyǵarmalary semınarda qaralady. Qyryq shamaly aqyn-jazýshylar jas jazýshylardyń shyǵarmalaryn talqylap, aqyl-keńes aıtady, naqtyly kómek etedi. Buǵan keshegi pleným men búgin, erteń shyǵyp sóıleıtin joldastardyń pikirlerin qossaq, ala bilgen adamǵa az aqyl aıtylmaǵan sıaqty.

Sońǵy jyldarǵy ádebıetke kóz jibergende jas jazýshylarymyzdyń kóp qıyn kedergilerdi jeńip, esip kele jatqanyn baıqaımyz. Bul negizinen qazaq ádebıetiniń jalpy ósý-ilgerileýimen tamyrlas. Qara dúrsin jansyz shyǵarmalardan arylyp, shyn maǵynasyndaǵy kórkem, tereń ıdeıaly órshil ádebıet jasaý birinshi maqsatymyz. Adam balasynyń kórkem oıyn jańa satyǵa kóterý mindeti qoıylyp otyr. Bul mindetti oryndaýda sovet ádebıetiniń kópke tanylǵan ókilderi, ósip kele jatqan jastary bar — qazaq ádebıeti kadrlary eleýli úles qosatyny haq.

1956

---