InfoHub Logo

Anton Pavlovıch Chehov óziniń jora-joldastarynyń arasynda otyrǵanda, aýyr kúrsinip: «Men ólgesin bir jyldan keıin meniń shyǵarmalarym da óledi», — degen eken. Osy sózdi erterekte bir jerden oqyǵanym bar. Biraq kimniń jazǵanynan oqyǵanym este qalmapty. Sodan «osy dáýde bolsa Maksım Gorkııdiń «A. P. Chehov» degen esteliginde bolar» dep sony qaıyra oqyp shyqtym. Onda bul sóz kezdespedi. Al, oqyǵanym bar bolsyn — Gorkııden keıin Chehov jaıly sóz aıtý tipti qıyndap ketti. Ol bir — dáýdiń aldynda býynym qaltyrap, arýaqtyń mysy basqany ǵana emes. Meni dirildetken — Gorkıı kózimen kórip jáne buljytpaı dál aıtyp bergen Chehov beınesiniń páktigi. Chehovtiń jasandylyqty, ásire qyzyldy jek kórgeni kópke málim. Ol dúnıede kishipeıil, ózin qorash tutqan eki adam bolsa biri, bireý bolsa ózi. Osy kishipeıil, qarapaıymdyqtyń da shalyp turatyn nury, sharpıtyn lebi bola ma deımin. Taǵy da sol Gorkııdiń aıtýyna qaraǵanda Chehovtiń ózi ǵana emes, onyń qasyna jolaǵandar da ózin «biliktirek, tereńirek» kórsetkisi kelgen qyzyl sózder men jalyndy minezden lezde aıyǵyp, kádimgi tabıǵı qalpyna túsedi eken.

Bul jazýshy jaıly sóz aıtýdyń qıyndyǵy sol — bir jaǵynan onyń ulylyǵyna tabynyp, talantyna tańyrqamasqa joryq joq, al ekinshi jaǵynan Chehov tulǵasy bir mysqal jalǵan aıtý bylaı tursyn, tıtimdeı áshekeıdi, ásire qyzyldy kótermeıdi. Onyń dańqy — álemdi jańǵyrtyp kúrkirep aqqan ózen emes, tereńnen tepsingen tuńǵıyq onyń sulýlyǵy — jalt-jult etken qyzyldy-jasyl boıaýsyz, áshekeısiz shynaıy sulýlyq.

«Men ólgesin bir jyldan keıin meniń shyǵarmalarym da óledi», — degen jazýshy dúnıe júzilik ádebıetke tutas bir ǵasyr bop qaldy. Álemge áıgili jazýshy Ernest Hemıngýeı óziniń jastaý kezinde tamasha bir jańalyq ashypty. Ol: «Chehovten keıin Chehovke deıingi prozamen jazýǵa bolmaıdy», — dep túıgen eken. Demek Chehov ádebıettiń arǵysyn berisinen ajyratyp turǵan úlken jota bolǵan ǵoı. Sol Hemıngýeıden bastap, dúnıe júziniń sońǵy elý alpys jyldaǵy talaı-talaı úlken jazýshylaryna Chehovtiń áseri tıdi.

Chehov arǵy-bergi zamandaǵy eń shynshyl, aqaýsyz shyndyqty jazǵan, ári ómirdiń myń qatpar qyrtysyn túgel kórgen kóregen, mergen jazýshy boldy. Endi ony oqyǵannan keıin «osy táýir-aý» degen talaı jazýshylardyń ózderiniń kóp jaıttardy oıdan shyǵarǵany, biraz oqıǵany qoldan quraǵany kórinip qalatyn boldy. Hemıngýeı sóziniń maǵynasy da osynda tárizdi. Dúnıe júzilik ádebıetke jasaǵan Chehov áseri — barǵan saıyn álsireýdiń ornyna kúsheıip baratyn sıaqty. Arǵylaryn qoıǵanda Remark, Moravıa, Oldıngton, keıinirek jarqyrap kózge túsken Selındjer, Bel sıaqty jazýshylardan da Chehovtiń áserin tanyǵandaı bolamyn. Jalpy batystyń búgingi ádebıetiniń aldyńǵy qatarly ókilderi — Chehovtiń qospasyz taza shynshyldyǵyn, Dostoevskııdiń sezimtal, qamkóńil syrshyldyǵyn ushtastyryp qyzǵylyqty bir baǵyt belgilegen.

Keıingi kezdegi batysta da, bizdiń elde de dokýmentti prozaǵa kóbirek boı urýshylyq ta osy áserdiń jalǵasy ma dep qalasyń. Biraq Chehov qansha realıs bolsa da, jer baýyrlaǵan qanatsyz natýralızmge boı urǵan emes. Uǵyný úshin onyń poezıa men lırıkaǵa toly «Dala» atty povesin oqyp shyqsaq ta jetkilikti. Shynynda da osy bir ǵajaıyp poves turǵan boıy, dala týraly jyr, tabıǵatqa degen tebirengen sezim.

Ári-beriden soń Chehov degen jeke adam, jazýshy ǵana emes kórkemdik oıdyń jańa satysy, ádebıettegi úlken bir sarqylmas arna bolyp elesteıdi. Osy arna qazaqtyń jańa ǵana qaz tura bastaǵan prozasyna Beıimbet Maılın beınesinde keldi. Biz Beıimbetti qazaqtyń Chehovi dep maqtanyshpen ataı alamyz. Biraq bul sózden Maılın Chehovke jalań elikteýshi nemese Chehovtiń qazaqsha kóshirmesi degen uǵym týmasqa kerek.

Chehov ulylyǵynyń bir syry — oǵan eshkim tikeleı, jalań elikteı almaıdy. Chehovke uqsady degen jazýshylarymyz — Chehovtiń kórkemdik, estetıkalyq prınsıpin ustanyp, óz halqynyń ómiriniń san qıly qatparyn qoparyp, tyńnan jol salýshylar ondaılar ár halyqta bar.

Chehov bizdiń búgingi ádebı tájirıbemizge de úlken yqpal jasaýda. Aýyl sharýashylyǵy, óndiris týraly romandardyń jasandy, daıyn konstrýksıasyn syndyrýda shematızm men shtamptan arylýda Chehov ónegesiniń orny erekshe. Óıtkeni, ol ómir qubylystaryn avtor qıalynda daıyn turǵan shyǵarmanyń sújettik zańyna ıip ákelgen joq, árqashan oqıǵanyń damýyn ómirdiń óz logıkasyna baǵyndyrdy. Jurt kúnde kórip ańǵarmaı júrgen nárselerdiń erekshe syryn asha bildi. Sóıtip ol jazýshy kózi kóre bilse — ómir degen dúnıeniń túpsiz tereń ekenin, onyń alýan túrli sarqylmas syry baryn kórsetip ketti.

1970

---