InfoHub Logo

Jýyrda jazýshy Á. Nurpeısov ekeýmiz Moskvaǵa ushtyq. Qalada qyryq gradýs ystyq. Samolet ishi odan da beter qapyryq. Yndynymyz keýip qatalap baramyz. Uıatty qoıyp, stúardessany zyr júgirtip qaıta-qaıta sý suraımyz. Biraq jylyp ketken mıneral sý, shólimizdi údetip, ishimizdi keptire beredi. Ekeýmiz bir-birimizge qarap: «Shirkin-aı, Alataýdyń káýsar bulaǵynan bir kesesin simirip jiberer me edi», — dep arman etemiz.

Shyńǵys Aıtmatov shyǵarmasy týraly sóz aıtýdy oılaǵanda meniń oıyma dál osy oqıǵa keldi. Shynynda da qazirgi topan óleń men topan prozanyń mol zamanynda Shyńǵys shyǵarmasyn oqysań — shól qandyrmaıtyn jylymshy sýdy ishe-ishe ishiń kepken kezde qaınar bulaqtyń móldir sýyna bas qoıǵandaı meıiriń qanady.

Bul jazýshynyń atyna san tilderde madaq sóz az aıtylǵan áli de aıtyla bermek. Biraq keıde sol ásire madaq, tańdaı qaqqan tamsanystar qaıtalanbas som talanttyń tereńin uǵyp, shyn asylyn tanýǵa onsha kóp paıdasyn tıgize de qoımaıdy. Óıtkeni búkil sovet ádebıetine ózinshe bir qubylys bolyp kelgen Shyńǵys Aıtmatov sıaqty shynaıy talanttar oılana sóıleýdi, qınala zertteýdi qajet etedi.

Men de Shyńǵys qalamynan týǵan dúnıeni qapy jibermeıtin oqýshylardyń birimin. Keı týyndylaryn óz aýzynan tyńdap, aqyldasyp, pikirlesken kezderim de boldy. Osy jazýshynyń qaı shyǵarmasyn oqysam da onyń esimin alǵash estip, tuńǵysh týyndysymen syrttaı tanysqan kezim eske túsedi.

Elý jetinshi jyldyń kúzinde «Qaharly kúnder» romanyn aýdaryp jatqan orystyń qart jazýshysy, «Oktábr» jýrnalynyń redkollegıa múshesi Aleksandr Mıhaılovıch Drozdovtyń úıinde bolǵanymda Shyńǵys esimin alǵash estidim. Ol kisi: «Qyrǵyzdyń bir jas jazýshysy «Betpe-bet» degen uzaq áńgime jazyp ákeldi. Sony aýdardym. Famılıasy... famılıasy sizdiń famılıańyzǵa uqsas... Aıtanov», — dedi. Sol kezde ózge tursyn aýdarmashysy shatastyryn otyrǵan Aıtmatov famılıasy arada eki jyl ótpeı-aq, odaq tursyn sonaý batys elderinde de dúr ete tústi. Aleksandr Mıhaılovıchke «Betpe-bet» qatty áser etse kerek, ol tebirene otyryp áńgimeniń negizgi jelisin maǵan aıtyp berdi. Áli oqymaı turyp, sol Aleksandr Mıhaılovıchtiń aıtýynda bul shyǵarma maǵan myqty áser etti. Keıin oqyp shyqqanda sol áserim kúsheıe tústi. Jas jazýshy ómirdiń naǵyz bir ózekti jerin ustap, qasiretti jaǵdaı arqyly — keıipkerleriniń túbegeıli adamgershilik qasıetin jerine jetkizip, saralap ashyp beripti.

Osy ótkir de quryshtaı shymyr, shaǵyn bolsa da salmaǵy romannan aýyr shyǵarmany oqyǵanda úlken oıǵa qaldym. «Betpe-bettegi» sýrettelgen oqıǵa men ómir kórinisteri de kóbimizge tanys, sýretteý tásilinde de pálendeı alyp-julyp bara jatqan erekshelik joq. Al, sóıte tura osy shyǵarmanyń ásirese sol kezdegi qalyń ádebıetten oqshay bólinip, tańyrqatqan sebebi nede? Sóz joq, bul sol kezdegi konflıktsizdik teorıasy men ómirdi syrlap kórsetetin jalǵan boıama tásilderdiń molshylyǵynan qýań tartqan ádebıetimizdegi jańa lep, batyl sóz boldy. «Betpe-bet» sovet ádebıetine qalamy qaltyramaıtyn, ómir shyndyǵyna berik, batyr jazýshy — azamat jazýshy kelgenin ańǵartty.

«Jigitke paıda bermes jalǵan erlik» demekshi ádebıetke de jalań batyrlyqtyń paıdasy shamaly. Ádebıettegi batyrlyq tereń shyndyqpen tamyrlas. «Betpe-bette» tereń ómir shyndyǵy jatyr. Shyǵarmanyń basty keıipkeri Seıde bar tabıǵatymen, jaratylys bolmysymen naǵyz halyqtyq obraz. Onyń boıynda halyqtyq ana sútimen kele jatqan adamgershilik adaldyǵy, mahabbatqa beriktigi de mol, sonymen birge arǵy zamannan áli arylyp bolmaǵan oı-órisiniń tarlyǵy, mesheýligi de barshylyq. Onyń oı-órisiniń jetken jeri — ot basynyń, úı-ishiniń qamy, qudaı qosqan qosaǵy jaqsy kórgen jarynyń qamy. Óz basynyń janǵa jamandyǵy joq, esh pendege jaqsylyqtan basqa tilemeıdi. Bul árıne, ár jaqsy adamnyń basynda bolatyn tabıǵı tilek. Al osy ot basy men el muraty qaıshy kelgende... Jazýshynyń sheberliginiń de, talant qudiretiniń de shyrqap kóringeni osy ara. Ot basy, jaqsy kórgen jaqynynyń ar jaǵynda halyq, el, Otan múddesi bary... Bul uǵymǵa jetý Seıdege asa qymbatqa túsedi. Ol oǵan burynǵy abzal tutqan asylynyń kúıreýi, jan shoshyrlyq psıhologıalyq kúızelis arqyly jetedi. Shynynda da Otanǵa degen opasyzdyqty áriden-tereńnen qoparyp, halyqtyń túbegeıli qasıetimen tamyrlastyryp, jerine jetkize áshkerelegen ekinshi bir osyndaı shyǵarmany ataý ońaı emes. Ońdy-soldy qoldanylyp júrgen «tereń ıdeıaly» degen asyl sóz arzandap ketpeý úshin, dál osyndaı shyǵarmalarǵa ǵana aıtylsa kerek.

Áıtse de Shyńǵystyń atyn Odaqqa, odan shetelderge taratqan kelesi týyndysy «Jámıla» povesi boldy. Bul shyǵarmany qazaqtyń uly jazýshysy Muhtar Áýezov qatty súısinip, elge nasıhattady, onymen fransýzdyń ataqty jazýshy-aqyny Lýn Aragondy tanystyrdy. Lýı Aragon: «Álemdegi eń asyl mahabbat» dep maqala jazyp, bul povesti batys elderine keń madaqtady. «Jámıla» povesi jas jazýshynyń alǵashqy qadamyndaǵy jańa bir belesi boldy. Jáne jazýshy talanttyń jańa qyryn, onyń lırıkalyq arnasyn tanytty.

Ár shyǵarma, árıne, yńǵaıyna qaraı árkimge ár túrli áser etedi. «Jámıla» sıaqty tamasha povesti qansha qatty unatsam da, men úshin «Betpe-betten» alǵan áserim, onyń qasiretti tereńdigi artyǵyraq kórinetin. Osy oıda júrgenimde, alpysynshy jyly aqyndar Qýandyq Shańǵytbaev, İztaı Mámbetov, Shyńǵys shyǵarmalaryn zertteýshi jáne olardy qazaq tiline, tatar tiline aýdaryp júrgen marqum Qaljan Nurmahanov tórteýmiz, Frýnze qalasyna Shyńǵysqa qonaqqa bardyq. Uıyqtar aldynda Shyńǵys men jatqan dıvannyń qasyna kelip otyrdy. Áńgimelesip, pikirleskisi kelgen túri bar. Bul bizdiń alǵashqy uzaq pikirlesýimiz edi. Sóz arasynda men joǵarydaǵy oıymdy aıttym.

— Kóp maqtalyp jatqan «Jámılań». Biraq maǵan sol alǵashqy «Betpe-betiń» kóbirek unaıdy. Al, ózińe qalaı?

— Maǵan da solaı, — dedi Shyńǵys jymıyp.

Qazir oılanyp qarasam da osy oıymdy durys kórem. Óıtkeni Shyńǵys Aıtmatovtyń keıingi jazylǵan talaı jarqyn da ótkir, tamasha shyǵarmalarynyń negizgi qasıetteri tarynyń qaýyzyndaı sol «Betpe-betke» sıyp turǵan tárizdi. Abzaly Shyńǵys shyǵarmalarynda lırızmnen góri shıelenisken dramatızm, kerek deseńiz tragızm basym. Onyń povesteriniń aýmaı ekranǵa ne sahnaǵa túse qalatyny da osyǵan aıqyn dálel.

Osy kezdeskenimizde de ádebıettegi «ne jazyp jatsyń» sóz boldy.

— Birinshi muǵalim týraly poves jazyp jatam, — dedi Shyńǵys. Jańa týyndysy qatty tolqytyp júrgen tus bolar. Kishkene býlyǵyp otyrdy da: — Áıteýir birinshi muǵalim... tuńǵysh ustaz jaıly shyǵarma bolmaq, — dedi.

Qyzǵylyqty ádebıet álemine dendep endi kirip kele jatqan ystyq kezdegi áńgimemiz de ystyq, tolqymaly boldy. «Osy shyǵarmaǵa barymdy salyp jatyrmyn. Osydan keıin jazatyn esh nársem qalmaıtyn sıaqty» — dedi Shyńǵys. Budan keıin: «Botakóz», «Ana — Jer-ana», «Armanym Áselim», «Qosh bol, Gúlsary», «Aq keme» baryn Shyńǵys sol sátte bilgen de, oılaǵan da joq.

Shyńǵys óziniń geroılary sıaqty bólinip jarylýdy, eki oıly dúdámaldyqty bilmeıdi. Keıinge esh nársesin irkip qalmaı, ár týyndysyn eń sońǵy jazyp jatqan dúnıesindeı sarqyla, taýsyla jazý shynaıy talantqa tán qasıet.

Bul qasıet jazýshynyń ár shyǵarmasynan kórinip tur. Aıtmatovtyń qaı dúnıesin alsań da ar jaǵynda aıtylmaǵan esh nárse qalmaǵan sıaqty. Árbir ómir qubylysyn, dramalyq qaıshylyqty túbine deıin úńgip, ábden shıratyp, shıryqtyryp beredi.

«Ana — Jer-ana» povesin qoljazba kúıinde, avtordyń óz aýzynan tyńdaǵanda Z. Qabdolov ekeýmiz uzaq ýaqyt súısine tańyrqaǵanbyz. Keshegi surapyl soǵys alyp kelgen bar ana qasiretin, jar qasiretin bir adamnyń basyna túgel syıǵyzyp bergen bul shyǵarma tereńine deıin tebirentpeı qoımaıdy. Munda uly qasiret, tereń tragızm bar, biraq bul tragızm adamnyń — ananyń adamgershilik uly qasıetin, rýhanı qudiretin ashqan órshil tragızm. Abzaly kórkem shyǵarmany ómir shyndyǵynan góri jalań pafosqa qaraı oıystyratyn pýblısısıkalyq saryn bul poveste óziniń dál bir qajetti temperatýrasynda úlken sezimdi qyzdyryp, shıryqtyra túsedi.

Jıyrmasynshy ǵasyrdyń kórkem oıynyń jetken bir bıigi adam sezimin baqaıshaǵyna deıin shaǵyp tereń de názik taldaıtyn jáne rıasyz shyn sýretteıtin — psıhoanalız. Bul búgingi álem ádebıetindegi tamasha qubylys. Biraq Aıtmatov talantynyń tabıǵaty budan bólek. Ol adam janyna mıkroskoppen úńilmeıdi. Onyń keıipkerleri eki udaılyqty bilmeıtin, dúdamaldan aýlaq kesek, som tulǵalar da, sýretteıtini úlken jan kúızelisi, iri otty sezimderdiń qaqtyǵysy. Búginde tolyp jatqan álem ádebıetiniń aǵysynda, san-alýan ǵajaıyp sýretkerlerdiń arasynda Shyńǵys ónerine erekshe, ózindik sıpat berip turǵan da osy qasıet.

Kórkemdik tásilinde taratyp taldaýdan jıyntyqtap shıratý ádisi — ıaǵnı analızden sıntez basym bolǵandyqtan, Shyńǵys shyǵarmalarynyń kólemi de shaǵyn. Ol ómirlik oqıǵalardy aram maıynan aryltyp, dramalyq ózegin tereńnen arshyp alady da jerine jetkize shıryqtyryp bere biledi. Onyń shyǵarmalarynyń syǵýly turǵan serippedeı serpindi bolýynyń túpki syry osynda.

Sonymen birge jazýshynyń jiti kózi, Abaısha aıtqanda kóńil kózi qarapaıym ómir qubylysynyń ar jaǵyndaǵy, ózge adam ańǵarmaıtyn tereń syryn qapy jibermeıdi. «Aq keme» povesindegi jaǵdaıdy kórmeı júrgen jazýshylar joq-aq shyǵar. Bir úıli jan men ózine táýeldi shókimdeı tóńiregin bılep-tóstep júrgen adamdar az ba. Ondaılardyń ár aýyldan bireýi emes, birnesheýi tabylatyn bolar. Al, osy kishkentaı tırandardyń áleýmettik, qoǵamdyq úlken zıanyn jerine jetkize áshkerelegen, ásirese Aıtmatovsha áshkerelegen jazýshylar, aı, kóp bolmas. Alǵashqyda synnyń da bul shyǵarmaǵa úrke qaraǵany sol jańalyǵy men batyldyǵynan bolar. Ia, ashshy shyndyqtan at-tonyn ala qashatyn jaýyrdy jaba toqýǵa úırengen kólgir toǵysharlar bul týyndyǵa bir-bir kesek laqtyryp ta baqty. Biraq bıik shyǵarma óziniń bıiktigin istedi.

Úlken áleýmettik problema, azamattyq taqyryby Aıtmatov shyǵarmalarynda báseńsip kórgen emes. Onyń jańa bir belesi belgili qazaq dramatýrgi Qaltaı Muqamedjanovpen birigip jazǵan «Kóktóbedegi kezdesý» (Voshojdenıe na Fýdzıamý)» dramasy boldy. Bul pesada ópen prozaık pen tájirıbeli dramatýrgtyń aqyl oıy qabysyp — adamdyq pen adaldyq problemasyn áleýmettik bıik satyǵa kóterdi.

Aıtmatov qazir álemge aıan jazýshy. Onyń eńbekterin qaı halyq ta qýana qarsy alady. Biraq jazýshy shyǵarmasy aldymen óz halqyna jaqyn. Óıtkeni ol halyqtyń ishinen shyqqan tól týyndysy, boıdaǵy bary, abyroıy. Qyrǵyzben birge Shyńǵysqa qazaq ta ortaq desem asyryp aıtqan bolmaspyn. Óıtkeni aǵaıyndy eki ulttyń tirligi, taǵdyry, turmys-salty ortaq, rýhanı bolmysy, endigi egiz. Shyńǵys keıipkerleriniń ulttyq sıpatyn qazaq, qyrǵyz dep bólý qıyn.

Shyńǵys alǵash Lenındik syılyqqa usynylǵanda eki eldiń ortaq aǵasy Muhtar Áýezov, qyrǵyzdyń aǵa jazýshysy Túgelbeı Sydyqbekovke:

— Qyrǵyzdyń Taı torysyn báıgege qosyp turmyz ǵoı. Eki el bolyp birge kótermeleıik, — dep edi.

Shyńǵystyń elý jyldyq mereıli merekesi de eki elge ortaq. Qazaq oqyrman qaýymy ótken jyly «Qosh bol, Gúlsaryny» oqysa, bıyl Aıtmatov shyǵarmalarynyń qalyń tomyn qolyna alyp otyr. Bul kitapty da ortaq Alataýdyń káýsar bulaǵyna bas qoıǵandaı súısine simirer dep senemiz.

1978

---