InfoHub Logo

Ol meni aǵa dep syılaıdy. Men ony Azamat dep qadirleımin. Meniń shyǵarmalarymdy onyń keı-keıde izdep oqıtynyn bilem. Al men onymen jyl aralatyp izdep kezdesemin. Óıtkeni ol ásemdikke qumar jan. Sulýlyqqa tabynǵan jan. Ózi qandaı kelbetti bolsa, jan saraıy da sondaı kórkem. Jáne de ol óte namysshyl. Jaqsy maǵynasyndaǵy namysshyl adam. Al namys — jan qaıraty. Janyp otyrmasa, namys ta muqalmaq. Sol namysyn muqaltpaıtyn azamattyq paryzy onyń keýdesine shyraq ornatqan. Namys pen paryzdy qabat jekken onyń kókiregi — án men kúıdiń kenishi.

Án men kúı ylǵı da ásem. Al ásemdikke elitkish kóńil ámanda syrshyl. Onyń syrshyl kóńili Shortanbaı, Táttimbetti ardaq tutqan. Maıasar aqyndy, Qyzdarbek, Ábdı, Sembek kúıshilerdi uǵyndyrǵan. Sol ataýsyz qalǵan jerles kúıshileriniń murasyn izdettirgen oǵan. Taptyrǵan, halqyna tabystaýǵa talpyndyrǵan. Qyzdarbek, Sembek, Ábdı kúıleriniń bolashaq urpaqtyń ıgiligine aınalarynan úmitin úzbeıdi. Senimin joǵaltpaıdy. Úmit pen senimniń tili — kúı. Kúı rýh pen jannyń elshisi de. Ol: "kúımen aýyzdanǵan sábı soıylǵa umtylmas" deýmen keledi.

— Sofeke, sizdiń bir kitabyńyzda "Án — ókinish pen súıinishtiń perzenti. Kúı — kúıik pen shattyqtyń syǵyndysy" degenińiz ylǵı kókeıimde júredi. Buryn án kózden jas tamyzatyn. Ol — qýanysh ıakı renish jasy boldy múmkin. Kúı kúrsintetin, kúı shalqytatyn... Al qazir... Kúı joq. Ánnen mán qashqan. Sazy maqaý, sózi mylqaý ánde qandaı qasıet bolsyn, — dep únsiz qaldy da, qarsy aldymyzdaǵy kóbigin burqyrata tynyshsyz tolqyǵan Balqash kólge — Kókshe teńizge kóz jiberdi. Tynymsyz tolqyǵan teńiz tynymsyz tolqyǵan oıymen úndese me, júzine jylý ornap, kózine jylt oraldy. Endi syrshyl jannyń syry aqtaryldy. — "Kókshe teńizdiń jaǵasynda alqyzyl týlar jelbireıtin. Turǵyndarynyń júzinde alaýlap nur oınaıtyn. Jeńis kúıi júrekterdi dúrsildetip, keýdelerde kúmbirleıtin" deıdi seksenniń jeteýindegi burynǵy eńbekker, búgingi zeınetker kórshim. Jaı ǵana aıtady. Biraq kómeıine kómilgen ashshy suraq baryn sezem.

Aýyrǵan janymen mynaý esik-terezeleri tars bekitilgen úılerden tógiletin sábıdiń ásem kúlkisin ańsaıtyn bolar. Anaý sehtyń, sonaý ónerkásip ordasynyń búgingi tym tyrs mesheýliginen seskene, ishteı kúrsinip, burynǵy eńbek kúıiniń qońyrqaı da bolsa júrekke jyly sarynyn kókseıtin bolar.

Al ózi... naǵyz tarıh. Qarapaıym ǵana eńbek torysy, biraq tiri tarıh. Jas kezinde qıal qushaǵyna endi me eken ol... bilmeımin. Ǵasyrlar boıy tylsym qoınyna tyǵyp, qazynasyn jurt kózinen jasyrǵan tóbeni, 517 tonna... bes júz on jeti (nyqtap qaıtalady) tonna qoparǵysh dári qoıyp, kenshilerdiń ertegiden de artyq qudiretimen tóńkerip tastaýy qandaı ǵajap! Dımekeńmen, Dımash Ahmetuly Qonaevpen birte qoparǵan ǵoı Qońyratty.

Keıin 1938 jyldyń 23 sáýirinde Balqashtyń alǵashqy mys konsentratyn da quıýǵa qatysqan. Halqynyń urpaǵynan urpaǵyna tabystap kelgen armandy ósıetin oryndap, alǵashqy mysty qolyna ustaǵandaǵy qarıa kórshimniń keýdesin kernegen qýanyshty sizder, aqyn-jazýshylar ǵana qaǵaz betine túsire alarsyzdar, men jetkize almaımyn...

Al, mynaý Saryshyǵan... Polıgon... Qalqan. Ese alam, úles, talabymdy qarýmen, strategıalyq raketalarmen sheshe alam deıtin óktemshilderge tosylǵan berik qalqan. Elbasynyń ózi... Qarýly kúshterdiń Bas qolbasshysy Nurekeń aǵa Nazarbaevtyń osy Saryshyǵan polıgonyna basa nazar qoıýy — el irgesiniń beriktigine, beıbit tirliginiń buzylmaýyna úlken kepil.

Ótken jyly baıyrǵy Qorjyntúbekke ornalasqan Prıozersk qalasynyń qyryq bes jyldyǵyna arnalǵan merekege qyryq beske jýyq general qatysty desem shyndyqtan aýytqymaspyn. Árıne, onyń kóbisi Reseı Federasıasynyń ókilderi ǵoı. Memleketterimizdiń kollektıvtik qaýipsizdigin nyǵaıtý jolynda áýe shabýylynan qorǵaýdyń nebir jańa tásilderin kórsetken bıylǵy jylǵy Saryshyǵan polıgonynda ótken áskerı jattyǵý synaqtaryna arnaıy qatysqan Elbasynyń oıynan shyǵa alǵanynyń kýási boldyq. Prezıdentimiz Qarýly kúshterdi nyǵaıtýǵa barynsha qoldaý kórsetip otyr. Bir ǵana mysal. Sońǵy jylda Qazaqstanda polktyń jattyǵý oıyndaryna nebári 10 myń áskerı ǵana qatyssa, bıylǵy birinshi jarty jyldyqta osy jattyǵýlarǵa 30 myńnan astam jaýyngerler qamtylypty.

Ol maǵan júzin burdy. Kózinde yrzalyq nury álde senimdilik nyshany turǵan-dy. Yrzalyǵy da, senimdiligi de maǵan ári túsinikti de boldy. Ári unady. Endi men Saǵynbaıǵa, Prıozersk qalasynyń ákimi Saǵynbaı Mukataıuly Medeýbaevqa óz rızashylyǵymdy jetkizýge asyqtym.

— Men de saǵan qatty rızamyn, baýyrym.

Saǵynbaı dál osyndaı betke maqtar "yrzalyqtardy" unatpaı ma, júzi qubylyp, qozǵalaqtap qaldy.

— Sizderdi yrza eterlik ne isteı qoıyppyn. Keıde qol qysqalyǵy, keıde qarajat tapshylyǵy qınaı beredi-aý.

Áıtpese... — taǵy kidirdi. Suńǵaq denesi sál dir etti de, adamdy únemi ózine tartyp turatyn jylýly janarǵa kireýkelenip kómeski kóleńke ornady. — Áıtpese mynaý shalqar kól, anaý jaıyn dala jan-janýardyń peıishine aınalar mekeni ǵoı...

— Oralmandardy oraltyp, ózge de jumyssyz qalǵandardy mańaıyna toptap, qolyńnan kelgenshe kómegińdi aıamaı jatqanyńa qanyqpyn. Ol da azamattyǵyńnyń bir qyry ǵoı, Satynbaıjan. Qalań jaınap, ana tiliń saırap, qarakózderiń kún sanap kóbeıip keledi. Al endi mynaý qańyrap bosaǵan úılerdiń esik-terezesin kirpishpen qalap, sylap, syrlap qoıǵyzýyń tipti ǵajap!..

— Qoldan kelgeni osy ǵana...

— Budan artyq ne isteýge bolar. Talaı jerde, talaı qulazyǵan qala, qańyraǵan kóshelerdi men kórmedi dep peń.

Sol bosqyndardyń bosaǵan jurtynda qalǵan úılerdiń óliktiń kózindeı mólıgen qýys terezeleriniń úńireıgen orny, opyrylǵan qabyrǵalarynyń arsa-arsa qańqalary kórgen jannyń júregin titirkendirmeıdi deımisiń. Al, sen...

Usaq-túıek eshteńe joq. Ár usaq-túıekke osyndaı úlken jaýapkershilikpen qaraý — iri istiń baspaldaǵy ǵoı. Bosaǵan úıleriń báz-baıaǵy qalpynda. Esigin buzǵyzbaı, terezesin julǵyzbaı saqtap otyrýyń erteńińe senýińniń,el keleshegine úmit artýyńnyń kepilindeı-aý, baýyrym. Osy úılerge qandastaryńdy ornalastyryp, qam-qaraket jasap, jumys taýyp berýiń — tek ákimdik mindetiń ǵana emes, adamgershilik qasıetiń de. Al adamgershilik qasıet erlikpen aǵaıyndas.

Saǵynbaı taǵy da bas shaıqady. Betime qarap sál kúlimsiredi.

— Erlik — eldik qasıetten týyndaıdy. El qasıeti erin týǵyzady. El-ana ul-qyzyn eńbekte shyńdaıdy. Eńbek arqyly erlikke baýlıdy. Ras qoı osym, ata?

— Ras! Erliktiń eldik qasıetten týyndaıtyny ras.

Qalaı dál aıttyń! — dep Saǵynbaıǵa rıza bop qyzyǵa qaradym.

Saǵynbaı endi rahattana kúldi.

— Oý, Sofeke! Bul sizdiń sózderińiz ǵoı. Jattap alǵam.

Endi men kúleıin. Árıne óz jazǵanymdy ózimniń umytqanyma yńǵaısyzdanam, biraq ákim inimniń jadyna saqtap júrgenine yrzalyqpen kúldim bilem.

— El emespiz be... Eki qoly aldyna syımaǵandarǵa jumys taýyp berý, solardy eńbekte shyndaý ákimderdiń, bıliktegilerdiń mindeti ǵoı, — dep Saǵynbaı ornynan turyp, ózin izdep kelgen eki-úsh adamǵa qaraı burylyp ketti.

Saǵynbaıdyń óner salasynda syılaıtyn atalary kóp.

Saǵynbaıdy izdep baratyn aǵalary da mol. Jasy otyzdan endi asa bergende Jezqazǵan oblysynyń Shet aýdany partıa komıtetiniń birinshi hatshysy bolǵan Medeýbaev sol totalıtarlyq kezeń dep atalatyn tusta nomenklatýralyq bıik laýazymdy oryndarǵa ábden ekshep, jan-jaqty tekserip, ıleýin qandyryp, barynsha qadaǵalap baryp qana taǵaıyndalatyndardyń ishindegi aýdan basqarǵandardyń eń jasy bolatyn. Jáne sol aýdandy ol qandaı abroı, qurmetpen basqaryp edi. Ol senim, ol abroı-qurmet Saǵynbaıdyń iskerligine, tapsyrǵan mindetin úlken jaýapkershilikpen oryndaıtyn qasıetine, bıik adamgershiligine, eńbek adamyna jasar qamqorlyǵyna, óner adamyna bildirer izetine baılanysty da bolar.

Solardyń taty bir aıtaǵy: Prıozerskidegi ákimdik qyzmetinen bir-eki jylǵa Almatyǵa aýysqan Satynbaıdy qala turǵyndary men áskerıler qalap shaqyryp, qaıtadan óz ortasyna oraltqan da edi.

Sekseninshi jyldary — komýnıstik ıdeologıanyń tegeýrindi tusynda-aq osy Satynbaı zar zaman jarshysy — Shortanbaıdyń, halyq aqyny Maıasardyń mereıtoılaryn eshkimnen qaımyǵyp, qybyjyqtamastan aýdan kóleminde dúrildetip ótkizgen-di. Respýblıkanyń túkpir-túkpirinen aıtys aqyndaryn shaqyrtyp, astanadan, oblys ortalyqtarynan aqyn-jazýshy, ǵalymdardy arnaıy adam jiberip aldyryp, ǵylymı-praktıkalyq konferensıalar uıymdastyrǵan. Otyzynshy jyldary atylyp ketken Dıa qajy, Ábdı, Sembektiń óleńderin jınatyp, kúılerin izdettirip, azamattyq erlik tanytqan.

Búginde Saǵynbaıdy Serik Qırabaev, Tursynbek Kákishev, Kákimbek Salyqov, Sáken Júnisov, Muhtar Maǵaýın, Dúısen Qorabaevtaı ádebıet pen ónerdiń qaıratkerleri Qaırat Baıbosynov, Erik Asqarov, Bekbolat Tileýhanov, Janat Jaýbasov t.b. qurdas-dostary izdep baryp, saǵynyp tosyp otyrady. Óıtkeni Arqa óńiri — ánshi men kúıshiniń, aqyn men jyrshynyń mekeni. Ol — jyr keni, án keni, kúı keni. Al Saǵynbaı júregi — osynyń báriniń kenishi. Án — onyń ómir serigindeı, kúı — janynyń ińkáryndaı. Armanshyl halqynyń án men jyry — qos qanaty bolsa, sol qos qanat búgin Saǵynbaıda. Shý asaýdaı aspanǵa shanshylatyn Arqanyń án-áýenderin keýdesinde tolqytqan, ańshylyq, qusbegilik ónerdi qadir tutqan ol keshegi sal-serilerdiń izbasaryndaı bop seziledi maǵan.

Búgingi elýge entikpeı jetip, jigit aǵasyna, el aǵasyna aınalǵan Saǵynbaı azamattyqtyń asqaq jolymen ilgeri tartyp barady. Toqtama, kidirme, Sákem! Týǵan jerge degen súıinishińnen iri-iri áreketteriń týyndaı bersin. Al áreket ámanda erlikke bastaıdy. Azamatty shyndaıdy. Elý jas — erdiń der kezi. Arshyndaı ber.

---