InfoHub Logo

«Bos ýaqyt» degen túsinik ejelgi qazaqqa jat uǵym. Mundaı sózdiń shyǵyp kelýiniń ózi bertindegi jaǵdaı. Iaǵnı tól qazaq qoǵamynyń joıylyp, otarshyldardyń jasandy qoǵamy ornaǵannan beri paıda bolǵan ógeı túsinik. Qol bostyq qazaq qoǵamynda bolmaǵan. Óıtkeni kóshpendi ómir salty bos otyrýǵa, qol bos salaqtap qarap júrýge mursha bermegen. Biraq endi qansha joqtasań da ondaı qoǵam qaıtyp kelmeıdi. Tek sondaı qoǵamda ómir súrgen halyqtyń urpaǵy bar. Olardyń boıynda sondaǵy adamdardyń pıǵyly men ádeti saqtalyp qalǵan desek qatelespeımiz.

Ulttyq mentalıtet dep júrgenimiz sol. Bizde onyń bútin bolmysy saqtalmasa da, juqanasy qalǵan. Sonymen ejelgi qazaqtyń «bos ýaqyty» týraly aıtsaq, qazirgi qazaqtyń jaıyn soǵan salystyryp bilýimizge bolatyn shyǵar. Balalar negizinde oıynmen er jetken. Onyń ózinde de kóshpendi turmystystaǵy balanyń oıyny men jumysy bir-birimen ajyraǵysyz bolyp aralasyp ketken.

Bes jasqa kelgen ul men qyz «qol qanat» dep atalǵan. Onyń mánisi kúndelikti úı sharýasynda «berip jibershi, apara qoıshy, ustaı turshy, ákele qoıshy…» deıtin sansyz qaraketerdi osy balalar atqarǵan. Sheshesiniń «qol qanaty» sekildi bolatyny sodan. Qazaq osyǵan arnap «Taıdyń mingeni bilinbes, balanyń jumsaǵany bilinbes» degen maqal shyǵarǵan.

Mysaly, ózinen kishi baýyryna kóz-qulaq bolyp, ony oınatyp-aılandyrýdan bastap, óredegi jas qurtty jınasý, oshaq basyna otyndy ákelý, ydys-aıaqty jınasýdan bastap qyz balaǵa tıesili jumys. Ákesiniń atyn otqa qoıyp, ony ákelip erttep, mama aǵashqa baılaýdan bastap, órilip jatqan aıyl-turmannyń shettigin shetinen ustasyp qol ushý berý túgeldeı ul balaǵa jarasatyn usaq-túıek jumystar. Bul shyn mánisinde bala úshin jumys qana emes, kúndelikti kózi qanyq, bolyp, qoly jattyǵa beretin, sanasyna tozbaı toqylatyn áreketti tárbıe. Endi osy kóshpendilerdiń bitip bolmaıtyn jumys-qaraketi oıynmen de astasyp jatady.

Iaǵnı oıyny — jumysqa, jumysy — oıynǵa aınalǵan. Bes jasynda taıǵa mingen ul qozy baǵyp, buzaý qaıyrǵan. Sondaı kezde saqa atyp, asyq oınaýǵa, jaq tartyp usaq ań-qusty kózdep dáldeýge ýaqyt tapqan. Odan ózge ne túrli ulttyq oıyndardyń bári de osyndaı murshasyz kezde oınalyp, jeńip-jeńilip degendeı óz kemeline jete bergen. Qarshadaıynan at qulaǵynda oınap, kózdegenin qapy jibermeýge tyrysqan bozbala qazirgishe aıtsaq, at sporty men atý óneriniń sheberine aınalǵanyn ózi de sezbeı qalar edi.

Mundaı tynymsyz, kúndelikti tárbıe jattyǵýynan ótken ul jaýkershilik zaman týsa — daıyn jaýynger, beıbit kezde qolynan bári keletin isker azamat bolyp er jetken. Sóıtip qazaq jigitteri túzde batyr bolarlyq qyraǵy, jaýjúrek er, túzde qara jon qaıtpas azamat, sharshap-shaldyqpas arys bola bilgen. Mundaı adamdarda erigip esinep otyrarlyq «bos ýaqyt» qaıdan bolsyn!

Al qyzdyń jóni tipti bólek. Bes jasynan bala ýatýdyń babyn bilip, sheshesiniń toqyp jatqan órmeginiń jibin orasyp, orap otyrǵan shıiniń júnin tútisip, ájesi esip otyrǵan shýdanyń shetin orasýdan bastap, saba pisip, as pisirýdiń sansyz qaraketine aralasa júrip, ulttyq naqyshtaǵy kıim-keshektiń pishilýi men tiglýin de úırene júrip, ósken jas boıjetken uzatylar kúniniń kelgenin de bilýge murshasy bolmaǵany — «bos ýaqyt» degeniń de bolmaǵanynyń belgisi ǵoı.

Eger bos ýaqyt boldy desek, ol qyzyq dýmanǵa toly toı-tomalaq kezindegi esten ketpes ulttyq oıyndar oınalatyn shaq desek shyndyqqa janasady. Aıly keshtegi alysqa laqtyryp sabylyp tappaǵan aqsúıek, aqsúıektiń syltaýymen birin- biri izdegen qyz-bozbala. Ándi áýeletken altybaqan, júrekter alyp ushyp, qustaı quldyraǵan qyzqýar… Biraq, bulardy bos ýaqyt deýge bola ma? Ol — halqymyzdyń ulttyq kelbetin jasaǵan qımas kezder edi. Endigi bos ýaqyttar degenimiz solardy esten ketirer, ermek desek aǵat bolsa qoımas. Degenmen jańa ýaqytqa saı, jańa ulttyq kelbetimizdi somdarlyq «bos ýaqyt» tapsaq oǵan sóz bar ma?!

---