InfoHub Logo

Burysh jalbyz (máta perechnaıa, Mentha h piperita L.) — bıiktigi 1 metrge jetetin kóp jyldyq shóp tektes ósimdik. Tamyr sabaǵy jer astynda kólbeý ósedi, jińishkeleý kelgen kóptegen qosymsha tamyrlary bar. Sabaqtary túzý, tórt qyrly, qyzyl tústi ári qysqa, ushtary súıir, jumyrtqa tárizdi, biraq uzynsha kelgen, shetteri ótkir, ara tisti, uzyndyǵy 8 sm, eni 2 sm shamasynda. Japyraqtary qarama-qarsy ornalasqan, gúlderi ashyq qyzyl tústi, masaq tárizdi. Gúl tostaǵanshasy tútikshe tárizdi, bes qalaqshadan turady, táji sý quıatyn voronkaǵa uqsaıdy, gúl japyraqtary birine-biri jabysa bitken. Shilde aıynan qyrkúıek aıyna deıin gúldeıdi. Ósimdiktiń jaǵymdy hosh ıisi bar.

Burysh jalbyz jabaıy kúıinde tabıǵatta kezdespeıdi. XVII ǵasyrda Anglıada sý jalbyzy men jasyl jalbyzdy tozańdastyrý arqyly burysh jalbyz alynǵan degen derekter bar. Reseıge XVII ǵasyrda mádenı ósimdik retinde ákelingen. Qazirgi kezde elimizde bul ósimdik úı jerlerde kóptep ósiriledi. Ósimdikti vegetatıvti jolmen tamyrylap kóbeıtedi.

Halyq medısınasynda bul jalbyzdyń «sý jalbyzy» degen túri qoldanylady. Onyń dárilik qasıetteri burysh jalbyzynyń dárilik qasıetterine uqsaıdy. Sý jalbyzy — alasalaý kelgen, ylǵaldy jerlerde, taýdyń saı-salalarynda ósetin ósimdik. Dári jasaý úshin onyń gúldegen kezinde jerge túsken bóligin jınap alady. Quramynda efır maılary, onyń ishinde mentol, menton degen terpender bar. Ósimdiktiń quramynda bulardan da basqa karotın jáne flavonoıd kosylystary bar. Ósimdiktiń quramyndaǵy mentoldyń qabynýǵa qarsy áser etetin, júrektiń, mıdyń, ókpeniń qan tamyrlaryn keńeıtetin, ót aıdaıtyn qasıetteri bar. Júrektiń tusy shanshyp aýyrǵanda, asqazan jáne ishek túıilip aýyrǵanda burysh jalbyzdyń sýly tunbasy jaqsy járdem beredi. Tis aýyrǵanda, joǵarǵy tynys joldary jáne bronh qabynǵanda da burysh jalbyz em úshin qoldanylady.

Orystyń halyq medısınasynda burysh jalbyz ót aıdaıtyn, ter shyǵaratyn jáne búırekke tas baılanǵanda nesep aıdaıtyn dári esebinde paıdalanylǵan. Keıbir ǵalymdar burysh jalbyzdy gıpertonıa, ateroskleroz, búırek, baýyr, asqazan aýrýlaryn jáne dızenterıany emdeý úshin qoldanady (N.G.Qovaleva). Burysh jalbyzdyń japyraǵynan jasalǵan tunbany aýyz ýylǵanda, tis túbiniń etteri qabynǵanda olardy shaıý úshin qoldanady.

Dárini daıyndaý jáne qoldaný tásili

10 gram ósimdikti 1 stakan qaınap turǵan sýǵa salyp 20 mınýt tundyrady da, 1 as qasyqtan kúnine 3-4 ret tamaqtanardap jarty saǵat buryn ishedi. Asqazan qyshqyly qalyptan tys kóbeıgende burysh jalbyzdy myna ósimdiktermen qosa paıdalaný óte tıimdi bolyp esepteledi. Burysh jalbyzdyń japyraqtarynan 15 gram, úsh japyraqty sýbedeniń japyraqtarynan 2 gram, myńjapyraqtyń gúlderinen 15 gram, ıisti askóktiń tuqymynan 15 gram, shaıqýraıdyń shóbinen 30 gram alyp aralastyrady. Osy qospanyń 2 as qasyǵyn 2 stakan qaınap turǵan sýǵa salsh, 2 saǵat býlandyrady. Daıar bolǵan dárini salqyndatyp, súzip alady da, shetinen urttap iship, bir kún ishinde taýysady.

---