InfoHub Logo

Búırektiń organızmdegi eń negizgi qyzmeti - shyǵarý.  Sonymen qatar ishki orta turaqtylyǵyn, silti-qyshqyl teńdigin, osmos qysymyn, tamyrdaǵy qan kólemin, basqa da ishki suıyqtyq ortanyń kórsetkishterin qamtamasyz etetin bir top fýnksıonaldyq júıke jumysyn oryndaýǵa qatysady. Búırekpen shyǵarylatyn nesep quramy, qasıeti jáne mólsheri ondaǵy paıda bolǵan ár túrli ózgeristerge baılanysty. Osyǵan sáıkes, ishki jáne syrtqy ortanyń ártúrli kúrt ózgeristeriniń áserinen paıda bolǵan aqparat ortalyq júıke júıesine tolyp jatqan sany kóp ár túrli reseptorlardan, mysaly, nosıseptıvtik nemese aýrý, qysym, hemo-, volúmo-, termo-, taǵy da basqa reseptorlardan barady. Osylardyń kómegimen shyǵarý músheleriniń júıkelik jáne gýmoraldyq rettelý mehanızmi iske qosylady. Rettelý mehanızmi jalpy dıýrezdi (nemese táýliktik nesep shyǵarylýdy) ózgertýmen qatar, zat almasýdyń tolyp jatqan sońǵy ónimderin, tuzdardy, dárilerdi, sýdy t.b. zattardy organızmnen shyǵarady.

Búırek vegetatıvtik júıke júıesiniń sımpatıkalyq jáne parasımpatıkalyq júıkelerimen qamtamasyz etilgen.

L.A.Orbelı zerthanasynyń zertteý qorytyndylarynan kezegen júıkeni titirkendirgende nesep kuramyndaǵy hlorly natrıı azaıǵany, al osy júıkeni keskende kóbeıgeni baıqalǵan. Parasımpatıkalyq júıkeniń mundaı áseri tútikshelerdiń keri sińýiniń ózgerýinen paıda bolady.

Búırektiń sımpatıkalyk júıkesi kesilse, neseppen hlorly tuzdardyń shyǵarylý mólsheri kóbeıedi. Sımpatıkalyq júıkeni titirkendirgende negizinen Malpıgı shýmaqtarynyń qan tamyrlary tarylady da, búırekte nesep jasalýy bir baǵytta ózgermeıdi. Arterıola tarylǵanda, osy áserge baılanysty nesep shyǵarylý mólsheri edáýir azaıady. Al eger de qandy alyp ketetin tamyr tarylsa, súzilý qyzmeti joǵarylap, nesep jasalý kóbeıedi.

Dıýrezdiń reflekstik ózgerýi tolyp jatqan dene syrtynda jáne ishki aǵzalarda, sonyń ishinde nesep bóletin múshelerde ornalasqan reseptorlardyń titirkenýinen bolady. Nesepaǵardyń nesepte paıda bolǵan taspen tyǵyndalyp qalýy, tek qana tyǵyndalǵan búırekte nesep shyǵarylýyn toqtatyp qoımaıdy, sonymen birge reflekstik jolmen ekinshi búırekte de nesep shyǵarylýyn tómendetedi.

Nesep jasalý úderisi vegetatıvtik júıke arqyly ortalyq júıke júıesiniń belgili bir bólimderimen retteledi.

Tájirıbeler júrgizip, mıdyń qyrtys qabaty bólimderin – mıdyń tórtinshi qarynsha túbin, sopaqsha mı, kórý tómpeshigine mıshyqty t.b. ár túrli ádistermen titirkendirgende nesep jasalý úderisi ózgeretini anyqtalǵan. Búırek qyzmetiniń rettelýi vegetatıvti júıke júıesiniń joǵary ortalyqtary (gıpotalamýstyń) paraventrıkýlárlyq, sýpraoptıkalyq ıadrolar jáne bas mıdyń qyrtys qabaty arqyly júretini dáleldendi. Ortalyq júıke júıesiniń joǵary bólimderi túsken málimetterge baılanysty, rettelý mehanızminde óte kúrdeli gormonaldyq tizbekti (gıpofız, búırek ústi bezi t.b. bezder) qosyp, búırek qyzmetin qamtamasyz etedi. Sonyń nátıjesinde búırek óziniń shyǵarý qyzmetin oryndap, gomeostazdy qamtamasyz etedi.

Búırektiń júıke-gýmoraldyq rettelýiniń mańyzyn, olardyń ózara baılanysyn 1937 jyly A.Shpýga júrgizgen óte qyzyqty dáleldi tájirıbeden kórýge bolady. Ol búırekti óziniń tabıǵı ornynan aýystyryp, teri astyna, moıyn aımaǵyna tigip, onyń tamyrlaryn sol jerdegi qan tamyrlarymen jalǵaıdy. Tájirıbeden búırek júıkeleri buzylǵanmen, jalǵasqan qan tamyrlary arqyly qan búırekke kele bastaǵannan bastap nesep jasalý úderisi júre bastaǵan. Birneshe kúnnen keıin osy búırek pen qalypty jaǵdaıdaǵy búırektiń nesep jasaý qyzmetinde asa kóp ózgeris baıqalmaǵan. Eger organızmge sý nemese as tuzyn kóbirek engizse, ornyn aýystyrmaǵan búırek sıaqty, aýystyryp tikken búırekte de jasalatyn nesep quramynda sý, tuz kóbeıedi. Júıkesi kesilgen búırek qyzmeti júıke júıesiniń arqasynda ár túrli titirkendirgishterge ózgeredi. Aýyrsyný titirkendirgishteri áser etkende, júıkesi kesilgen búırek kesilmegen sıaqty, nesep shyǵarýdy toqtatady. Júıkesi kesilgen búırekte titirkendirgishterdiń aýyrsyný áseri gıpotalamýs arqyly, al odan – gıpofızge áser etip, antıdıýretıkalyq gormon (ADG) bóledi.

Bul gormon reflekstik mehanızmniń qatysýymen búırekte neseptiń jasalýyn jáne onyń quramyn retteıdi.

Qanǵa shamadan tys kóp mólsherde tuz tússe, onyń osmos qysymy joǵarylaıdy. Sonyń saldarynan tolyp jatqan qan tamyrlarynyń qabyrǵasynda gıpotalamýsta ornalasqan osmoreseptorlar titirkenedi. Osmoreseptorlarda paıda bolǵan sıgnaldar gıpotalamýstyń sýpraoptıkalyq jáne paraventrıkýlárlyq ıadrosyna beriledi de, ADG jasalýyn kóbeıtedi. Gıpofızdiń artqy bóliminen qanǵa ADG kóp mólsherde túsedi de, nesep jınaıtyn tútik nefrondarynda keri sińýdi kúsheıtip, sýdy ustap qalady. Sonyń nátıjesinde kólem az, biraq quramynda tuzy kóp nesep jasalady da, organızm artyq tuzdy neseppen shyǵaryp, qajetti sýdy saqtap qalady. Eger organızmge mólsherden tys artyq sý engizilse, qannyń osmos qysymy tómendeıdi. Mundaı jaǵdaıda osmoreseptorlardyń titirkenýi nasharlap,  ADG bólinýi reflekstik jolmen tómendeıdi, al ol dıýrezdi joǵarylatyp, organızm artyq sýdan qutylady, qannyń osmos qysymy qalypty jaǵdaıyna keledi.

A. G. Gınesınskııdiń kórsetkishteri boıynsha, ADG gıalýronıdaza fermentiniń belsendiligin arttyrady, al ol jınaǵysh tútikterdiń jasýshaaralyq zaty gıalýron qyshqylyn ydyratyp, depolımerızasıalaıdy. Sonyń nátıjesinde jınaǵysh tútikterdiń qabyrǵasy sýdy jaqsy ótkizedi. Patologıa jaǵdaıynda, ásirese gıpotalamýs-gıpofız júıesiniń dısfýnksıasynda ADG bólinýi edáýir tómendeıdi. Mundaı jaǵdaıda jınaıtyn tútikterde sýdyń qaıta sińýi kúrt tómendep, táýliktik dıýrez 20-25 l jetýi múmkin. Bul qantsyz dıabet aýrýynda baıqalady. Búırektiń nesep jasalý qyzmetine basqa da gormondar áser etedi.

Adrenalın qandy alyp ketetin arterıolalardy taryltyp, shýmaq nefrondarynda súzilý qyzmetin joǵarylatyp, kádimgi dıýrezdi kóbeıtedi. Adrenalın dozasy kóp bolsa, nesep jasalýdy edáýir tómendetedi, tuzdardyń shyǵarylýyn joǵarylatady, emosıa ýaqytynda ADG bólinýin tómendetedi. Búırek qyzmetine, búırekústi bezdiń gormondary da áser etedi. Qabyq qabaty bóletin aldosteron, dezoksıkortıkosteron t.b. gormondar natrııdiń, sýdyń keri sińýine, al kalııdiń shyǵýyna járdemdesedi. Kópshilik kortıkosteron gormondary aıqyn dıýrıaǵa (neseptiń kóp jasalyp, shyǵarylýy) ákelip soqtyrady.

Gıpofızdiń aldyńǵy bóliminiń somatotropty gormony organızmdegi jalpy zat almasý dárejesine áser etý arqyly dıýrezdi kóbeıtedi.

Dısımılásıanyń, organıkalyq zattardyń kópshiligi shýmaqtaǵy súzilýdi kóbeıtedi. Tıroksın de búırekke osyndaı áser etedi. Insýlın jasýshaaralyq keńistikte sýdyń ustalýyna áser etedi, al ol olıgýrıaǵa ákelip soǵýy múmkin. Dıabet ýaqytynda baıqalatyn polıýrıa (neseptiń kóp bólinýi) zat almasýdyń jáne aýrý adam organızmindegi suıyq ortanyń osmos qysymynyń ózgeristerine baılanysty.

Jynys gormondary búırektegi súzilý, keri sińý úderisterine áser etý arqyly sýdyń jáne natrıı tuzynyń organızmde ustalyp qalýyna jaǵdaı jasaıdy.

Búırektiń nesep jasalýynyń rettelýi, organızmniń basqa qyzmetteri sıaqty, tek qana qyrtys qabatasty jáne gormondyq mehanızmderge baılanysty emes. Bul úderis mıdyń qyrtys qabatynyń qatysýymen shartty reflekstik jolmen retteledi. Adamǵa gıpnoz arqyly sýdy óte kóp ishtiń dep sendirse, nesep shyǵarylýy kúrt kóbeıedi.

K. M. Bykov zerthanasynda jasalǵan tájirıbeler qorytyndysynda shartty dıýrez refleksi anyqtalǵan. Ol úshin ıttiń nesepaǵaryna fıstýla qoıyp, sol arqyly qarnyna birneshe ret sý engizgen. Sý engizer aldynda oǵan qatysy joq, mańyzy shamaly bógde titirkendirgishti qosa beredi (mysaly, sham jaǵý, końyraý t.b.). Osyny birneshe ret qaıtalaǵannan keıin sý engizbeı-aq bógde titirkendirgishtiń ózin ǵana berse de, dıýrez kúsheıedi. Bul tájirıbe dıýrezdi shartty reflekstik jolmen de shaqyrýǵa bolatynyn kórsetedi. Shartty reflekstik olıýrıany, tipti anýrıany jasaýǵa bolady. Itti stanokqa engizip baılap, birneshe ret qaıtalap, artqy aıaǵynyń terisin aýyrtqansha elektr titirkendirgishin qoldansa, reflekstik jolmen dıýrez tómendeıdi, tipti toqtap qalýy da múmkin. Keıin ıtke aýyrtqysh titirkendirgish qoldanbaı, stanokqa engizgende, dıýrezdiń azaıǵany baıqalǵan.

Búırekke shartty reflekstik áser mıdyń qyrtys qabatyndaǵy júıke ortalyqtaryna gıpotalamýs jáne gıpofız arqyly berilip, antıdıýrezdik gormonnyń bólinýin ózgertedi.

H. Sátpaeva, medısına ǵylymdarynyń doktory, profesor.

---