InfoHub Logo

Bıdaı qońyrbastar tuqymdasyna jatady da, 22 túrdi biriktiredi. Dánniń gúl qabyqshalarynan ajyratylý dárejesine qaraı barlyq bıdaı túrleri jalańash dándi nemese nagyz bıdaılar jóne qabyqty nemese polba bıdaılary bolyp eki topqa bólinedi. Jalańash dándi (naǵyz) bıdaılardyń masaǵy synbaıdy, qalypty jaǵdaıda bastyrǵanda dánderi qabyqshalardan jeńil ajyratylady (jumsaq, qatty, karlık, persıkým, t.b. bıdaılar). Qabyqty (polba) túrleriniń masaǵy opyrylǵysh jáne bastyrǵanda óte qıyn úgitiledi (spelta, mádenı birdándi, qosdándi, zandýrı, t.b. bıdaılar). Bıdaı túrleriniń ishinde barynsha mańyzdylaryna jumsaq jáne qatty bıdaılar jatady.

Jumsaq bıdaı eginshilikte kóp taraǵan, masaǵy borpyldaq, qyltyqty jáne qyltyqsyz, qyltyqty formalarynda qyltyqtary jan-jaǵyna shashyrańqy ornalasqan jáne masaq uzyndyǵynan qysqa. Masaq qabyqshasy uzynsha ájimdi, onyń qyry (kıl) jińishke, negizine qaraı joıylyp ketedi. Masaqtyń bet jaǵy búıirinen jalpaq. Masaq asty sabanynyń bóligi qalypty jaǵdaıda keýek. Dánderi jeńil úgitiledi, usaq, ortasha jáne iri bolyp keledi, undy nemese jyltyr (shynyly). Aıdary aıqyn ajyratylady, qyldary uzyn.

Qatty bıdaı masaǵy tyǵyz, prızma pishindi, búıiri bet jaǵynan keń, negizinen qyltyqty. Qyltyqtary uzyn, paralel ornalasqan. Masaq qabyqshasynyń qyry (kıl) negizine deıin aıqyn ajyratylǵan. Masaq asty sabany parenhıma ulpasymen toltyrylǵan. Masaǵy qıynyraq úgitiledi. Dánderi sopaqsha, iri jyltyr, keıde álsiz undy. Aıdary álsiz damyǵan, qyldary qysqa.

Jumsaq jáne qatty bıdaılar keń taraǵan, sondyqtan syrtqy orta men adamzat áserine kóp ushyraǵan. Osynyń nátıjesinde kóptegen túrshelerge tarmaqtalǵan. Bıdaıdy túrshelerge ajyratý úshin turaqty morfologıalyq bes belgisi — masaqtyń qyltyqtylyǵy, masaqsha túktiligi, masaqtyń, dánniń jáne qyltyqtyń tústeri alynǵan.

Qazaqstannyń soltústiginde barynsha kóp taraǵan túrshelerge jumsaq bıdaıdan lútesens, barbarossa jáne qatty bıdaıdan gordeıforme, leýkýrým jatady. Bıdaıdyń árbir túrshesi bıologıalyq jáne óndiristik erekshelikterimen bir-birinen ajyratylatyn birqatar sorttaryn biriktiredi. Bir túrshede jazdyq ta, kúzdik te, erte pisetin jáne kesh pisetin, t.b. sorttar bolýy múmkin.

Jazdyq jumsaq bıdaı. Bıologıalyq erekshelikteri

Jazdyq jumsaq bıdaı — salqynǵa aıtarlyqtaı tózimdi dándi daqyl. Tuqymdary +1-2°S jylylyqta óne bastaıdy. Alaıda, tirshilikke qabiletti egin kógi +4-5°S paıda bolady. Topyraqtyń tuqym sińirý tereńdiginde temperatýra +5°S bolǵanda egin kógi 30 kúnde, 8°S-ta 13 kúnde, +10°S-ta 9 kúnde, 15°S-ta 7 kúnde paıda bolady. Jazdyq bıdaıdyń egin kógi qysqa merzimdi -10°S deıingi aıazdy kóteredi, biraq gúldený jáne dánniń nandaný kezeńderinde -1-2°S bozqyraýdan jaraqattanady. Qolaıly jaǵdaılarda jazdyq bıdaıdyń tuqymy 5 túp tamyrlarmen ónedi. Sebý — kókteý kezeńiniń uzaqtyǵy eń aldymen topyraqtyń temperatýrasy men ylǵaldylyǵyna baılanysty. Máselen, S.Seıfýllın atyndaǵy Qazaq agrarlyq ýnıversıtetiniń ósimdik sharýashylyǵy kafedrasynyń derekteri boıynsha (Árinov Q.K., t.b.) Selınograd aýdany jaǵdaıynda atalǵan kezeń 10 kúnnen 16 kúnge deıin ózgerýmen orta eseppen 13 kúnge sozylady.

Jazdyq bıdaıdyń túptenýi +10-12°S temperatýrada jaqsy ótedi. Qalypty jaǵdaıda jazdyq bıdaı nashar túptenedi. Kókteý-túptený kezeńindegi temperatýranyń tómendeýi túıin (qosalqy) tamyrlardyń túzilýi men damýyna oń áserin tıgizedi, sonyń nátıjesinde jazdyq bıdaıdyń ónimi artady. Ósimdiktiń jeke damýyna bul kezeń jastyq shaq dáýrenine sáıkes keletin organogenezdiń alǵashqy tórt kezeńin qamtıdy: sabaqtyń ósý konýsy dıferensıasıalanady, japyraq pen ekinshi dárejedegi bilik, gúl shoǵyrynyń biligi qalyptasa bastaıdy, gúlshoǵyrynyń qalaqshalary dıferensıasıalanady. Aqmola oblysy jaǵdaıynda kezeń 12-17 kúnge sozylady. Joǵary temperatýra men ańyzaq bul kezeńniń ótýin tezdetedi de, keıinnen egin ónimin kúrt tómendetedi. Jazdyq bıdaıdyń ósip-damý kezeńinde, ásirese túptený-tútikke shyǵý jáne tútiktený-masaqtaný kezeńindegi temperatýra jaǵdaılary ósimdik tirshiligindegi sheshýshi faktor bolyp tabylady. Bul kezeńderde jazdyq bıdaı ósimdigi ekinshi jastyq dáýrenin ~ organogenezdiń 5-8 kezeńderin (gúl dıferensıasıasy, jatyr men atalyqtardyń qalyptasýy, túıin aralyqtarynyń uzara ósýi, masaqtaný kezeńiniń aıaqtalýy) ótedi. Soltústik Qazaqstanda bul kezeńderdiń uzaqtyǵy 16-29 kún sheńberinde ózgeredi jáne masaqtaný kezeńi kóbinese shildeniń alǵashqy onkúndiginde, al kúshti qýańshylyqta (1990 j. sıaqty) — maýsymnyń sońynda ótedi. Joǵary temperatýrada gúldený kezeńi de tezdetiledi, jazdyń bıdaı tirshilik shaǵynyń úshinshi dáýreniniń basy nemese organogenezdiń 9-kezeńi. Jazdyq bıdaı tirshiliginiń mańyzdy masaqtaný-pisip-jetilý kezeńiniń uzaqtyǵy 42-51 kúnge (balaýyzdanyp pisýine deıin) sozylady da, organogenezdiń 10-12 kezeńderine sáıkes keledi. Bul kezeńdegi qolaıly temperatýra +16-23°S. Jalpy alǵanda, ortasha merzimde jáne ortadan kesh pisetin sorttar úshin Soltústik Qazaqstan jaǵdaıynda qajetti belsendi temperatýra jıyntyǵy 1700-1900°S, al oń temperatýra jıyntyǵy 2200-2500°Sdeıin jetedi, biraq aıazsyz kezeń qysqa orta eseppen 110-115 kúnnen aspaıdy.

Jazdyq jumsaq bıdaı tuqymy qurǵaq dán massasyna shaqqanda 50-60% mólsherinde ylǵal sińirgende óne bastaıdy. Bir ólshem qurǵaq zat túzý úshin ol óziniń aǵzasynan 400-500 ólshem sý býlandyrady nemese transpırasıa koefısıenti 400-500 teń degen sóz. Bizdiń ósimdik sharýashylyǵy kafedrasynyń derekteri boıynsha (Árinov Q.K., 1998) jazdyń bıdaıdyń sý paıdalaný koefısıenti sýarmaǵan jaǵdaıda 18,5-22,0 mm/s, al sýarmaly jerlerde 10,9-12,0 mm/s boldy. Jazdyq bıdaıdyń damý kezeńderine qaraı ylǵaldy paıdalanýy birkelki emes: barlyq qajetti ylǵaldyń kókteý kezeńinde 5-7% , túptenýde 15-20% , túptený men masaqtanýda 50-60% , súttene pisýde 20-30%, al balaýyzdanyp piskende 3-5% jumsalady.

Jazdyq bıdaıdyń ylǵalǵa barynsha kóp qajetsinýi nemese qıyn-qystaý kezeńi túptený-masaqtaný basqasha aıtqanda, reprodýktıvtik organdarynyń paıda bolý kezeńinde baıqalady. Bul kezeńinde topyraqtagy ylgal tapshylyǵy bıdaı dániniń qalyptasýy men tolysýyna teris óserin tıgizedi de, egin ónimin kúrt tómendetedi. Qolaıly merzimde sebilgende jazdyq bıdaıdyń qıyn-qystaý kezeńi aýa raıynyń barynsha qolaıly ýaqytynda ótedi. Soltústik Qazaqstan jaǵdaıynda sebý aldynda topyraqtyń 1 m qabatynda 60-80 mm bolǵanda tómen, 100-120 mm ortasha jáne 140 mm artyq bolganda joǵary dárejede qamtamasyz etilgen dep esepteledi. Aıta ketý kerek, jazdyq bıdaı arpaǵa, kúzdik bıdaıǵa, qara bıdaı men tary tárizdes daqyldarǵa qaraǵanda ylǵalǵa anaǵurlym joǵary talap qoıady.

Tamyr júıesiniń sińirý qabiletiniń jáne onyń basqa dándi dańyldarǵa qaraǵanda aıtarlyqtaı álsiz damıtyndyǵynan jazdyq bıdaı topyraq qunarlylyǵyn qajet etedi. Ósimdik tirshiligindegi qorektik zattardyń róli ár qıly. Azot jaqsy túptenýge, qýatty sabaq pen japyraq túzýge múmkindik jasaıdy, fotosıntetıkalyq qyzmetti kúsheıtedi, bıologıalyq massanyń qorlanýyn, dándegi proteın mólsherin arttyrady. Fosfor (R205) tamyr júıesiniń damýyn tezdetedi, jalpy ónimdegi astyq úlesin arttyrady, qýańshalyqqa tózimdiligin kúsheıtedi, sý paıdalaný koáffısıentin tómendetedi, jazdyń bıdaıdyń pisýin 5-6 kúnge tezdetedi. Kalıı (K20) fotosıntezdiń qalypty jaǵdaıda ótýine múmkindik jasaıdy, ósimdiktiń ylǵal ustaý jáne tamyrdyń ylǵal sińirý qabiletterin arttyrady, qýańshylyqqa, aýrýlar men zıankesterge tózimdiligin arttyrady. Qorektik zattardy paıdalaný ósimdik ylǵal qajetsinýine uqsas. Jazdyq bıdaıdyń qorektený elementterin shyǵarý topyraqqa baılanysty jáne orta eseppen (árbir s astyq pen tıisti sabanǵa shaqqanda) azot (IV) — 3,7-4,0, fosfor (R205) — 0,9-1,1 jáne kalıı (K20) 1,7-1,8 kg teń. Jazdyń bıdaı ósirýge barynsha qolaıly qara jáne qońyr topyraqtar dep esepteledi. Ol tuzdy topyraqty nashar kóteretin daqyldar tobyna jatady. Sortańdaý topyraqtarda, ásirese qýańshylyq jyldary ónimdi kúrt tómendetedi. Jaqsy ónimdi reaksıasy qalypty nemese álsiz qyshqyl topyraqtarda alýǵa bolady. Qazirgi ýaqytta Soltústik Qazaqstan jáne Qaraǵandy oblystarynda jazdyń jumsaq bıdaıdyń Saratovskaıa 29, Selınnaıa 3 S, Selınnaıa 24, Selınnaıa Iýbıleınaıa, Kazahstanskaıarannespelaıa, Kazahstanskaıa 15, Karagandınskaıa 70, árıtrospermým 35, Akmola 2, t.b. aýdandastyrylyp oıdaǵydaı ósirilýde.

---