InfoHub Logo

Qarapaıymdylar — janýarlar álemindegi birkletkaly organızmder, desede olarga keıbir birkletkaly formalardy da qosady, olar ózderiniń qasıetteri boıynsha ósimdikterge sáıkes keledi jáne fıtoflagelláttar dep atalady. Mundaı organızmderge jasyl evglena (Euglena veridis) mysal bola alady. Bul patshalyqtarmagy sheginde 25 000-nan asa túr belgili, olardyń kópshiligi tushshy jáne ashshy sýlarda, topyraqta tirshilik etedi. 3500-ge jýyq túri ósimdikterdiń, janýarlardyń jáne adamnyń kletkalarynda, ulpalarynda jáne dene qýystarynda mekendeıtin parazıtteri bolyp tabylady.

Qarapaıymdylardyń qurylysy túptep kelgende kópkletkaly organızmderdiń kletkalarynyń qurylysyna uqsas. Degenmen, olar úshin arnaıy erekshelikter tán, óıtkeni qarapaıymdylardyń kez kelgen ókili kletka gana emes, sonymen qatar, jeke organızm bolyp tabylatyndylygymen aıqyndalady. Qarapaıymdylardyń dene formasy sopaqsha nemese sozylgan, al mólsheri kóp jaǵdaıda mıkroskopıalyq (3-150 mkm), sol sıaqty birshama iri formalary da kezdesedi.

Naǵyz qarapaıymdylar úshqabatty membranamen jabylǵan, onyń qalyńdygy organızmderdiń ártúrli túrlerinde ózgerip turady. Membrananyń árbir qabaty beloktardan qurylgan. Jekelegen qarapaıymdylarda (baqalshyqty tamyraıaqtylar) baqalshyq túrinde syrtqy sıtoqańqaga ıe bolady. Sıtoplazma ekto- jáne endoplazmaga jiktelgen. Ektoplazma tygyzdalgan túzilis bolyp tabylady, odan pellıkýla dep atalatyn shetki plenka túziledi. Endoplazma qurylymy bos, borpyldaq bolady. Qarapaıymdylar úshin organellalardyń (organoıdtardyń) eki tıpi -jalpy jáne arnaıy maqsattaǵy — tán.

Jalpy maqsattaǵy organellalarga ıadro, mıtohondrıalar, rıbosomalar, sentrıoldar, Goldjı kesheni, lızosomalar jáne basqalary jatady. Eń úlken qarapaıymdylar — kóp ıadrolylar, maıdalary — bir ıadrolylar. Iadro qos membranamen qorshalgan. Hromosomalardyń sany ártúrli organızmderde túrlishe jáne ekiden (múmkin gaploıdty sandy) 160-tan asady. Hromosomalardyń uzyndyǵy 1-50 mkm bolady.

Arnaıy maqsattaǵy organellalarǵa qozgalý organellary, sol sıaqty asqorytý jáne jıyrylǵysh vakýoldar jatady. Qozǵalý organellaryna (qımyl-qozǵalys qurylymdaryna) psevdopodıalar (jalǵan aıaqtar), jipsheler, nemese kirpiksheler jatady. Mysaly, amebatektes organızmderdiń qozgalysy sıtoplazmanyń qozǵalysyna negizdelgen. Ektoplazma endoplazmaǵa qysym túsiredi, nátıjesinde sıtoplazma deneniń basqa ýchaskesine quıylady, ol jerde jalgan aıaqtar túziledi, olardyń kómegimen organızm ártúrli baǵytta jyljıdy. Jipsheler shıratylǵan fıbrıllalardan (jipshelerden) quralǵan, olardyń negizi erekshe túıirshik (bazaldy deneshik) túzeıdi, ony blefaroplast (kınetosoma) dep ataıdy. Erkin tirshilik etetin qarapaıymdylardyń jipsheleri «burama» sıqty jumys atqarady, olar deneniń ós boıynsha aınalýyn qamtamasyz etedi. Kirpiksheler fıbrıllárly qurylymǵa ıe.

Qarapaıymdylardyń qorektenýi qorekti sińirý tásilderi boıynsha birshama alýan túrliligimen sıpattalady. Olardyń bireýleri pınosıtoz arqyly qorekti ertindiden barlyq denesimen qabyldaıdy, ekinshileri qatty qorekti sıtostoma (kletkalyq aýyz) arqyly sińirse, úshinshileri qorekti jalǵan aıaqtarymen ustaıdy. Endoplazmaǵa túsken qorek, asqorytý fermentteri bar mamandanǵan vakýoldarda qorytylady. Qorytylmaǵan qorektiń bólikteri asqorytý vakýoldarymen birge ortaǵa shyǵarylyp tastalady.

Kóptegen sý qarapaıymdylary bir nemese odanda kóp jıyrylǵysh vakýolǵa ıe bolady, ol turaqty osmos qysymyn qamtamasyz etedi, sonymen qatar enetin jene shyǵarylatyn sýdyń kómegimen ottekpen jabdyqtaıdy. Qarapaıymdylardy ósirý kórsetkendeı, olar mıneraldy qorektenýdi, sol sıaqty ósý faktorlaryna (vıtamın V12, tıamın, bıotın, rıboflavın, nıkotın qyshqyly, pırıdoksın, folıı jáne pantoten qyshqylardy jáne basqalary) muktaj. Keıbir qarapaıymdylar steroıdtarǵa da muqtaj bolady. Qarapaıymdylardyń keıbireýleri, ósimdikterge uqsastary, fotosıntez júretin hromotoforalarǵa ıe. Hlorofıl men pıgmentterdiń mol bolýyna baılanysty hromatoforalardyń túsi jasyl, sary, qyzyl, qońyr jáne tipti kókshil bolýy da múmkin. Hromatoforaly jáne hromatoforasyz qarapaıymdylardyń qorekti qajet etýi qarapaıym janýarlarymen salystyrǵanda kúrdeli emes. Kóptegen qarapaıymdylar energıany organıkalyq qosylystardyń (kómirsýlar, maı qyshqyldary) totyǵýy nátıjesinde alady. Bakterıalardan aıyrmashylyǵy olar beıorganıkalyq zattardy energıanyń negizgi kózi retinde paıdalanýǵa qabiletsiz.

Qarapaıymdylardyń kóbeıýi jynyssyz jolmen de, sol sıaqty jynysty jolmen de júzege asady. Jynyssyz kóbeıý organızmniń eki jartyǵa bólinýi arqyly iske asady, onyń aldynda ıadro bólinedi. Keıde deneniń bólinýi men ıadronyń bólinýi bir mezgilde júzege asady. Jynysty jolmen kóbeıý sıngamıa (eki gametanyń qosylýy), konúgasıa (gametalyq ıadralardyń almasýy) jáne aýtogamıa, onyń máni gaploıdty ıadrolar túzilý jene olar sınkarıondarǵa birigedi. Keıbir qarapaıymdylar bir mezgilde ári jynyssyz ári jynysty jolmen kóbeıedi. Mysaly, bezgek plazmodıalarynyń kóbeıýinde jynyssyz saty olar omyrtqaly janýarlardyń organızminde bolǵanda, jynystysy masalardyń organızminde bolǵanda júredi. Euplotes raikovi tabıǵaty polıpeptıdti ferromondar óndiretini anyqtalǵan, bular qarapaıymdylardyń osy túriniń ári jynysty ári vegetatıvti kóbeıýine yqpal etedi. Qarapaıymdylardyń túbegeıli erekshelikteri olardyń damý kezeńderiniń ótýi bolyp tabyldy. Qarapaıym jáne kúrdeli damý kezeńderin ajyratady. Damýdyń qarapaıym kezeńi — tek bir satynyń (vegetatıvtik) bolý kezeńi. Kerisinshe, damýdyń kúrdeli kezeńi qarapaıymdylardyń ártúrli ulpalar men múshelerde damýymen baılanysty, onyń ústine olar ártúrli organızmder-ıelerge jatady.

Qarapaıymdylar titirkenýge qabiletti, ıaǵnı ártúrli faktorlardyń áserlerine jaýap bere alady. Sonyń ishinde, qarapaıymdylardyń titirkenýiniń bir formasy olardyń vegetatıvtik formalarynyń qolaısyz jaǵdaılarda sıstaǵa aınalýǵa qabilettiligi bolyp tabylady, ony ınsıstırlený dep ataıdy. Qarapaıymdylar sıstaǵa aınalý arqasynda ártúrli qolaısyz jaǵdaılarda (ortanyń qurǵaýy, onda zıandy zattardyń paıda bolýy, temperatýranyń ózgerýi jáne basqalary) jyldar boıy tiri qalýǵa qabiletti. Qolaıly jaǵdaılarǵa túsken kezde sıstalardan belsendi vegetatıvtik formalar (trofozoıdter) damıdy. Sonymen sıstaǵa aınalý qarapaıymdylardyń taralýyna sebebin tıgizedi, olardyń jańa ekologıalyq qýystarǵa túsýine kómektesedi. Qarapaıymdylardyń kópshiligi erkin tirshilik etýshiler bolyp tabylady. Qarapaıymdylar, sonymen qatar, basqa túrdiń organızminde de tirshilik ete alady, oǵan eshqandaı zıan keltirmeıdi, tipti oǵan kómektesedi. Mysaly, keıbir talshyqtylar, termıtterdiń isheginde tirshilik etetinder, selúlozany qoryta alady jáne osylaısha termıtterdiń qorektik qajettiligin qamtamasyz etedi, óıtkeni sońǵylary bul qosylystardy óz betinshe óńdeı almaıdy. Desede qarapaıymdylardyń basym bóligi parazıttik tirshilik etedi jáne keıbir parazıtter adam men janýarlar úshin óte qaýipti. Adam qarapaıymdylardyń 25 túriniń potensıaldy ıesi bolyp tabylady, olardyń 2-ýi aýyz qýysynda, 12-si ishekte, 1-ýi zár — jynys jolynda, 10 shaqtysy — qanda jáne basqa ulpalarda mekendeýi múmkin. Qarapaıymdylardy olardyń qozǵalý tásilderine (lokomotorly organdarynyń qurylysy) jáne kóbeıý erekshelikterine qaraı bes tıpke jikteıdi, atap aıtqanda: Sarkomastıgoforlar (Sarcomasti-gophora), Sporovıkter (Sporozoa), Knıdosporıdıalar (Cnidosporidia), Mıkrosporıdıalar (Microspora) jáne Kirpiksheliler, nemese Infýzorıalar (Infusoria).

---