InfoHub Logo

Aýylsharýashylyq óndirisinde tuqym dep joǵary sapaly mol ónim alýǵa arnalgan ór túrli tuqymdyq jadyǵat (materıal) aıtylady, ol úshin mynalar paıdalanylady: — naǵyz tuqymdar (burshaq, qyryqqabat jáne zyǵyr tuqymdastar, maqta ósimdigi); — jalańash jáne qabyqty jemister (qońyrbastar tuqymdasynyń dánderi — bıdaı, arpa, suly, t.b.; kúnbaǵys shekildeýigi, qaraqumyq jańǵaqshasy, t.b.); — jemis shoǵyry (qyzylsha domalaǵy, t.b.); — túınekter (kartop, jer almurty).

Tuqymdar ósimdikterdiń bıologıalyq jáne sharýashylyq qundy qasıetterin ıelenýshiler, sonyń nátıjesinde olardyń sapasy alynatyn ónim men onyń sapa kórsetkishterine aıtarlyqtaı áser etedi. Aýylsharýashylyq daqyldarynyń ónimi tuqymnan bastalatyny ejelden belgili: eger tanapqa sapasyz tuqym sebilse, alynatyn ónim tómendep ketedi. Mundaı jaǵdaıda topyraq óńdeý de, tyńaıtqyshty qoldaný da, egistikke jasalǵan kútim de, jaýyn-shashyn da qur bosqa zaıa ketedi. Kópjyldyń tájirıbesine súıenip, tuqymnyń keremet mańyzyna arnap, halyq kóptegen ataly sózder men dál maǵynaly maqal-mátelder qurastyrǵan: «Ne ekseń, sony orasyń», «Nashar tuqymnan mol ónim kútpe», t.b. Bizdiń zamanymyzda da, aýyl sharýashylyǵy kúrdeli ózgeristerge ushyraǵan ýaqytta da, eginshilik tehnıka jáne ǵylym jańalyqtarymen qarýlanǵanda da bul sharýalardyń shyndyǵy óziniń mańyzyn joıǵan emes. Kerisinshe, ósimdik sharýashylyǵynyń qarqyndy damyǵan zamanynda tuqymnyń mańyzy árqashan da arta túsedi.

Tuqym óziniń úsh sapasymen erekshelenedi: sebý sapasy — olardyń sebýge jaramdylyq dárejesin anyqtaıtyn tutas tuqymdyq qasıetteri; sorttyń sapasy sorttyq tazalyǵyna, reprodýksıasyna qoıylatyn talaptarǵa sóıkes keledi; ónimdilik sapasy — naqty jaǵdaılarda belgili bir mólsherde ónim berý qabileti. Bul atalǵan tuqym sapasynyń kórsetkishteri bir-birimen tyǵyz baılanysty.

Tuqymtaný — tuqym týraly ilim. Ol mádenı ósimdikter tuqymdaryn, olardyń qurylysy men analyq ósimdikte paıda bolý jaǵdaılaryn, tuqymdaǵy fızıologıalyq úrdisterdi, tıbıǵı orta men agrotehnıkalyq sharalardyń tuqym qurylýyna áserin, tuqymnyń sebý sapasyn anyqtaý ádisterin oqytady.

Tuqymtanýdyń ózindik zertteý obektisi bar, ol — tuqymdyq materıal; arnaıy maqsaty tuqymdyq materıaldyq sapasyn jaqsartý jáne zertteý ádisi bar, ol — tuqymdyq materıaldy baǵalaý ádisi. Sonymen tuqymtaný tuqym sapasy men qasıetterin baǵalaýdyń, joǵary sapaly tuqymdyq materıaldy ósirý jaǵdaılary men zertteý ádisteriniń ǵylymı negizi bolyp tabylady, qysqasy ol ósimdik sharýashylyǵynyń quramdy bóligi men teorıalyq negizin quraıdy. Ol botanıkamen, ósimdikterdiń bıohımıasy men fızıologıasy jáne basqa kórshiles agronomıalyq pándermen tyǵyz baılanysty. Kópjyldyq tájirıbe kórsetkendeı, joǵary sapaly tuqym — basqa agrotehnıkalyq sharalarmen qatar, aýyl sharýashylyǵy, onyń ishinde ósimdik sharýashylyǵyn qarqyndandyrýdyń negizgi faktorlarynyń biri. Sonymen qatar daqyldar ósirýdiń aımaqtyq qarqyndy teh: nologıasy da tuqym sapasyna mańyzdy oryn beredi, óıtkeni aýylsharýashylyq daqyldarynyń aýdandastyrylǵan jaqsy sorttarynyń joǵary kondısıaly tuqymynsyz agrotehnıkalyq keshenniń barlyq basqa býyndarynyń tıimdiligi kurt tómendep ketedi. Sonymen tuqym nemese tuqymdyq jadyǵat (materıal) — tanaptarǵa seýip, jańa ónim alýǵa arnalǵan ósimdik múshesi.

Tuqymnyń sebý sapasy

Aýylsharýashylyq daqyldarynan joǵary ónim alý úshin tanaptardy joǵary sapaly tuqymdarmen sepken abzal. Ókinishke oraı, Qazaqstanda sońǵy jyldary bul máselege kóńil az bólindi, sonyń nátıjesinde egistikterde kondısıaǵa jetkizilmegen tuqymnyń úlesi kóbeıip ketti. Atap aıtqanda, Qazaqstan boıynsha 1991 jyly dóndi daqyldar egistiginiń 74,0% I jáne II klasty tuqymdarmen sebilgen bolsa, 2001 jylyol kórsetkish 37,0% ǵanaboldy. Bul degen sóz kúni buryn astyq ónimi men sapasyn tómendetip, onyń básekelestik qabiletin azaıtý bolyp tabylady.

Sharýashylyqtar men agronomıa mamandary birinshi kezekte tuqym sapasynyń kórsetkishterin, olardyń egin ónimine áserin jaqsy bilýge mindetti. Tuqymnyń sebý sapasynyń kórsetkishteri memlekettik úlgi qalyppen (MUQ) mólsherlenetin (tuqymnyń tazalyǵy, laboratorıalyq óngishtigi, tuqymnyń ylǵaldylyǵy, aramshópter jáne basqamádenı ósimdikter tuqymdarymen lastanýy, t.b.) jáne mólsherlenbeıtin (tuqymnyń óný energıasy, 1000 tuqymnyń massasy, tirshilikke qabilettiligi, tuqymnyń ósý kúshi, t.b.) bolyp ajyratylady.

Tuqymnyń tazalyǵy — egistik jadyǵattyń (materıaldyń) negizgi sapa kórsetkishteriniń biri. Óli dep atalatyn (saban, topyraq kesekteri, tas, t.b.) qospalar tuqymdyq jadyǵatta eń áýeli artyq balas bolyp tabylady, ári qarastyrylyp otyrǵan tuqymnyń tazalyq kórsetkishin (paıyzyn) tómendetedi, óri saqtaý múmkindigin nasharlatady, al tiri qospalar (tirshilikke qabiletti aramshóp jáne basqa mádenı ósimdikterdiń tuqymdary) ósiriletin daqyl egistigin lastaıdy jáne osyǵan baılanysty ónim men onyń sapasy tómendeıdi.

Egistik jadyǵattyń (tuqymnyń) tazalyǵy dep ondaǵy negizgi daqyldyń paıyzben () kórsetilgen massasyn aıtady. Kóptegen daqyldardyń, shópterden basqa, tazalyǵyn anyqtaǵanda 1 kg taldanǵan úlgige eseptegendegi basqa mádenı ósimdikter men aramshópter tuqymdarynyń sany da (dana) esepke.alynady. Tuqymdyq jadyǵatty tazalaýdaǵy maqsat — múmkindiginshe barlyq qospalardy alastatý. Qazirgi qoldanystaǵy tuqym tazalaǵysh mashınalar da muny tolyq iske asyra almaıdy. Sondyqtan tuqymnyń sebý sapasyn memlekettik úlgi qalyptaýmen (MUQ) azdaǵan mólsherde qospa ruqsat etiledi.

---