InfoHub Logo

Jazýshylyq jolyn prozadan bastaǵan Ǵabıt Músrepov qazaq ádebıetiniń osy janryna úlken úles qosty. Onyń oqýshylarymyzǵa keńinen tanylǵan «Qazaq soldaty», «Oıanǵan ólke» romandary jalǵyz qazaq ádebıetiniń ǵana emes, búkil sovet ádebıetiniń eleýli tabystarynyń qataryna qosylady. Músrepov prozanyń úlken janryna — roman jazýǵa birden kelgen joq. Aldyn-ala ádebıetimizge eleýli eńbek sińirip, jazýshylyq tájirıbesi, sheberligi ósken, dúnıe taný, oı-órisi keńigen kezde ǵana keldi. Jazýshynyń burynyraqta jazylǵan áńgimeleri, usaq povesteri romanǵa kelý jolyndaǵy satylar. Ǵabıt otyzynshy jyldary birneshe povester bastaıdy. Ár túrli sebeptermen sol bastalǵan povesteri aıaqtalmaı qalady. Sol povesterdiń aıaqtalmaýyna negizgi sebep bolǵan jazýshynyń áli de sheberligi jetispeýi, alǵan taqyrybyn meńgerip alyp keterlikteı oı-órisi, bilim bıiktigi jetispeýinen sıaqty. Ekinshi sebep, sol otyzynshy jyldary qazaq prozasy jańa ǵana ósip kele jatty da, biraq shyn maǵynasyndaǵy keleli roman úlgileri týǵan joq-ty. Ǵabıt Músrepov osy jolda kóp izdenip prozanyń úlken janryn ádebıetimizge engizýde alǵashqy eńbek etken adamdardyń biri.

Ǵabıt Músrepov qaı janrǵa barsa da, onyń qandaı túrine qatynassa da, janr ózgesheligin, sheberligin ábden meńgerip kórkemdik sharttaryna jaqsy jaýap bererlik etip jazatyn salaqtyǵy, olaqtyǵy joq, tyndyrymdy jazýshy. Onyń romanǵa kóp izdenip kelýi de osydan. Sondyqtan da ol keıbir óz zamandastary jazǵan úırený, jattyǵý turǵysynan syn kótere bermeıtin poves, romandaryn jazbaı prozanyń úlken túrine kúshi jeterlik der shaǵynda keldi.

«Qazaq soldaty» Uly Otan soǵysy taqyrybyna jazylǵan qazaq ádebıetindegi áıgili shyǵarma. Bul taqyrypqa jazylǵan qazaq ádebıetindegi shyǵarmalar az bolǵanymen, sovet ádebıetindegi shyǵarmalar az emes. Uly Otan soǵysy sovet ádebıetinen úlken oryn alady. Bul taqyrypqa ádebıetimizdiń altyn qoryna kirerlik úlken kesek shyǵarmalar jazyldy. B. Gorbatovtyń «Baǵynbaǵandary», A. Fadeevtiń «Jas gvardıasy», M. Býbennovtyń «Aq qaıyńy», V. Panovanyń «Seriktesteri», Korneıchýk, Leonov, Sımonov pesalary Uly Otan soǵysynyń ár qıly kezeńderin, sovet adamdarynyń maıdandaǵy jáne tyldaǵy, dushpannyń qolynda qalǵan jerlerdegi asqan erlikterin jan-jaqty keń qamtyǵan eleýli shyǵarmalar. Bulardyń árqaısysy qaı jaǵynan bolsyn bir-birin qaıtalamaıdy, ár túrli stılde, ár túrli ádispen jazylǵan shyǵarmalar. Ǵabıt Músrepovtiń «Qazaq soldaty» romany da osy kesek shyǵarmalardyń kóleńkesinde qalyp qoımaı, olardyń bireýin ne birnesheýin qaıtalamaı, Uly Otan soǵysy týraly epopeıaǵa óz arnasymen, óz ajarymen qosylatyn tyń shyǵarma.

Bul roman óziniń sújet qurylysy, alǵan oqıǵasy, sýretteıtin obektisi jaǵynan joǵaryda atalǵan jáne basqa osy taqyryptaǵy shyǵarmalardyń qaı-qaısysynan bolsyn bólektigi, ózindik ereksheligi bar shyǵarma. Avtor osy taqyrypqa jazylǵan kóp jazýshylarǵa ortaq bolmaı qoımaıtyn negizgi ıdeıany — tyń materıal arqyly ashyp, ózine tán kórkemdik sheshimmen jetkizedi. Sonymen birge shyǵarma óziniń ulttyq sıpatymen de daralanady.

Romannyń negizgi ıdeıasy — halyqtar dostyǵy. Osy ıdeıalyq arqaý shyǵarmanyń basynan aıaǵyna deıin úzilmeıdi, Osy negizgi ıdeıasyna baılanysty jazýshy Uly Oktábr revolúsıasynyń dúnıeni jańǵyrtqan uly kúshin bastan-aıaq sezdirip otyrady. Bizdiń barlyq jeńisterimizdiń Oktábr revolúsıasynyń jemisi ekenin kórkem obrazdar arqyly sheber ańǵartady.

Jazýshy Oktábr revolúsıasynyń, Sovet ókimetiniń zor jeńisterin jańa zamanmen qurdas jas adamnyń taǵdyry, ómir tarıhy arqyly sýretteıdi. Qarańǵy qazaq aýlyndaǵy týǵan bala keń dúnıege shyǵyp, kózi ashylyp ósken saıyn buryn eń artta qalǵan onyń týǵan eli de birge ósip kórkeıe túsedi. Jazýshy negizgi geroıynyń ósý jolyn beınelegende jigin ashyp almaı óte sheber qıystyrǵan, Qazaqstan sıaqty búkil bir eldiń ósý jolymen tamyrlastyryp sýretteıdi. On jasar Qaıyrǵalı aýyldan qashyp Gýrev qalasyndaǵy balalar úıine kelip kiredi. Jazýshy qalanyń da, eldiń de sol kezdegi sýretterin beredi. Jıyrma segizinshi jyldary qıyrda jatqan Gýrev sıaqty kishkene qala da, alystaǵy qazaq aýyly da azattyq alǵanymen jappaı mádenıetke, jańa turmysqa aralasyp kete qoıǵan joqty, úlken mádenı ózgeriske daıyndyq jasap, kútinip otyrǵan kezi edi. Al, sol Qaıyrǵalı bes-alty jyl oqyp, Oraldan qaıtyp kelgende úlken ózgeristerge jolyǵady. «Eńseli bıik kópir ústinen Jaıyqtyń eki beti keńirek kózge tústi. Burynǵy qońyrqaı qalanyń keýdesi kóterilip, Jaıyqtyń eki betine de záýlim úıler ornap qalypty. Terezeleri kúnge shaǵylysqan qabat-qabat bıik úıler qalanyń eńsesin kóterip, tynysyn keńitken sıaqtanady»9. Jalǵyz qala óspeıdi, adamdar da ósedi. Buryn ot basynan basqany bilmegen Qaıyrǵalıdiń sheshesi endi maman jumysshy bolady. Onyń turmys-salty, uǵymy da ózgeredi. Minekı osylaı romannyń ón boıyna qaýyzynan túlep ósip kele jatqan jańa dúnıeni aıqyn kóremiz.

Romannan búkil ómir lebi, zaman qarqyny, óz dáýirimizdiń óskeleń sıpaty, tynymsyz qozǵalys ústindegi mazasyz rýhy anyq esedi. Bul keshegi jetim, keıin ushqysh bolyp bıikke qanat qaqqan Shegen áreketiniń de, eskiliktiń shiderin úzip ómirdegi óz ornyn tabý úshin ashyna qımyldaǵan Aqbota áreketinen de, avtor keńirek sýrettegen shekara turmysynan da mol seziledi.

Jazýshy oqıǵany týra Otan soǵysynan bastamaı áriden qamtyp qaharly aýyr kezeńdegi uly kúshtiń túpki tamyryn, negizgi bulaǵyn ashady.

Romanda kórkem obrazdar arqyly halyqtar dostyǵy sheber kórsetilgen. Halyqtar dostyǵy bizdiń adamdarymyzdyń boıyna sińgen úlken ómir shyndyǵy. Jazýshy osy dostyqty táttilep jasandy etpeı, sol tabıǵı ómirlik, shyndyq qalpynda kórsete bilgen. Bul taqyryp romannyń negizgi arqaýy. Óıtkeni biz Qaıyrǵalıdi onyń óz ortasy orys, ózbek joldastarynsyz kózge elestetýimiz óte qıyn, Polıtrýk Revákın, leıtenant Mıroshnık, Semen Zonın, Volodá Tolstov, Sámed Abdýllaev, Vasılıı Grıshkın sıaqty jaýyngerlersiz Qaıyrǵalı — Qaıyrǵalı bolmas edi. Bulardyń bári Qaıyrǵalıdiń soǵysta tap bolǵan kezdeısoq joldastary emes, onymen etene baýyrlasyp, rýhanı dúnıesiniń bólshekterine aınalyp ketken jandar.

Jazýshy Uly Otan soǵysynyń ár qıly kezeńderin keńinen qamtıdy. Bizdiń áskerlerdiń jaýdyń basym kúshinen sheginý kezi, taban tiresti keskilesken qorǵanys urystary, Sovet Armıasynyń shabýyl operasıalary romanda edáýir keń kórsetilgen. Bul urystardyń ár túrli kezeńderi negizinen bas geroı Qaıyrǵalıdiń kórgen, bilgenderi, basynan keshkenderi, is-áreketteri arqyly ásker bóliminiń shaǵyn túri vzvod, rota qımyly mańynda sýretteledi. Uly Otan soǵysynyń, jalpy úlken soǵystardyń mazmunyn tereń ashyp, oqıǵalaryn mol qamtý tek qana áskerdiń úlken quramalarynyń qımylyn — dıvızıa, armıa ne bolmasa túgel bir maıdan áreketin tutas kórsetýde emes. Ol eń aldymen soǵysqa qatysýshy adamdardyń is áreketteri, beıneleri arqyly soǵystyń harakterin oǵan qatysýshy kúshterdiń negizgi qasıetterin, rýhanı mazmunyn, ıdeıalyq nysanasyn tereń ashyp kórsete bilýde. Bul jaǵdaı jalǵyz emes, qaı taqyrypqa bolsa da qatynasty. Mysaly,óziniń mazmuny jaǵynan Uly Oktábr revolúsıasyna teteles uly ózgeris kollektıvtendirý dáýirin bir kolhoz ómiri arqyly tolyq beıneleýge bolatyny anyq. Al, Uly Otan soǵysynyń da negizgi syryn keıde sheshýshi bir kezeńdegi az ǵana adamdardyń az ǵana kúndik áreketteri arqyly ashyp ketýge bolady. Mysaly, Em. Kazakevıch «Juldyz» povesinde bir top sovet barlaýshylarynyń jaý tylyndaǵy az ǵana kúndik áreketteri arqyly sovet jaýyngerleriniń patrıottyq tamasha qasıetterin óte bir sátti sheberlikpen beıneledi.

Osy sıaqty Ǵabıt Músrepov te «Qazaq soldaty» romanynda bir top sovet jaýyngerleriniń qımyly, is-áreketi arqyly syn saǵattaǵy halqymyzǵa tán qasıetterdi beıneli sýrettedi. Romandaǵy jaýyngerler qatysqan árbir oqıǵaǵa baılanysty keshegi soǵystyń basty kezeńderin kórkem beıneleıdi.

Romanda Otan soǵysynyń negizgi úsh kezeńi molyraq sýretteledi. Birinshi kezeń — 1941 jyl oqıǵasy, bizdiń áskerlerdiń sheginýi. Ekinshi kezeń — taban tiresken qorǵanys urystary, Kavkazdy qorǵaý. Úshinshi kezeń — Sovet Armıasynyń shabýyly, jaý qolynda qalǵan sovet jerin azat etý. Romandaǵy osy negizgi úsh jotada keıipkerlerdiń harakteri mol ashylyp, olardyń ósý, shyńdalý joldary damyp otyrady.

Osylaısha soǵystyń búkil halyqqa kelgen búlinshilik qasiret ekeni ǵana emes, sonymen birge búkil halyqtyq is ekeni, Otan taǵdyryn búkil halyq qorǵaıtyndyǵy ańǵarylady.

Romannyń negizgi arqaýy, aldyna qoıǵan kórkemdik maqsaty — sovet dáýirindegi jas adamnyń ómirindegi óz ornyn izdeý. Qaı shyǵarma bolmasyn zaman shyndyǵyn kórsetýge mindetti. Sondyqtan da ómir shyndyǵynan alyp jazylǵan árbir kórkem shyǵarmaǵa zamannyń ıdeologıasy, sıpaty kiredi. Jazýshy óz shyǵarmasyna zaman talap etken maqsatty másele etip qoıady. Shekspır «Otello» tragedıasyna bıik adamgershilik, ar máselesin arqaý etti. Fadeev «Tas-talqan» povesinde revolúsıanyń adam materıalyn saralap alýyn ıaǵnı Oktábr revolúsıasynyń eski ómirden kereksizin tastap, ózine kerekti kúshterdi (adamdardy) ekshep alýyn arqaý etti... Sol sıaqty Alekseı Tolstoı «Azapty saparda» trılogıasy sıaqty úlken epopeıasyna eski ıntellıgensıanyń revolúsıaǵa kelý jolyn negizgi arna etip sýretteıdi. Osy sıaqty oqıǵalardyń astymen júrip otyratyn, shyǵarmaǵa ishki tutastyq beretin, sýrettelgen isti shegelep, oǵan maqsat beretin, jalańashtanyp syrtqa shyǵyp ketpeı, tereńmen aǵatyn aǵyn árbir kórkem shyǵarmaǵa óte qajetti nárse.

Óıtkeni, ol árbir oqıǵaǵa maqsat berip, búkil shyǵarmany tutas, arnaly, arqaýy etedi.

«Qazaq soldaty» romanynyń ón boıynda biz Qaıyrǵalıdi ylǵı izdený ústinde kóremiz. Romannyń betin ashqannan-aq aýyldan qalaǵa qaraı qashyp kele jatqan bala kózge túsedi. Jalǵan basqarmadan qorqyp qashqanmen, balanyń kókireginde kómeski úmit sáýlesi bar. Aýylda júrgen baqtashy bala ózine de, ózgege de ashyp aıta almaǵanymen, qarańǵyda qalǵysy kelmeı, jaryqqa talpynatyn sıaqty. Onyń osy bir kómeski qıalynda ómirden óz ornyn izdeýshilik bar. Osy izdeýshilik romannyń ón boıynda Qaıyrǵalıdiń oıynan ketpeıdi. Ol óse kele óziniń ómirdegi ornyn izdeýge myqtap kirisedi. Ár qıly ómir kóredi. Ózinde bardy eń paıdaly etip jumsaýdyń jolyn qaramady. «Shegen anaý óz jolyn taýyp aldy, odan buryn osy komýnada bolǵandardyń talaıy joǵarǵy dárejeli mektep bitirip, ár alýan iste júr. Olar ylǵı hat jazyp turady... Ári dimkás, ári jasqanshaq Borash ta óz jolyn taýyp túskeli júr... Onyń áni qazir búkil qalanyń qulaǵyna ilinip, Borash jurttyń saǵynyp kútken ánshi balasy atanyp bara jatyr... Borash qazirdiń ózinde-aq Moskva konservatorıasyna baryp túsýge ázirlenip júr. Ol tórt aıaǵy taǵaly ánshi bolmaq. Al men she?.. Men shashty qalaı alýdy úırenýge «Qyzyl kres» shashtarazyna keldim. Óner emes ólim sıaqty kórinedi».

Árıne, Qaıyrǵalıdiń bul sózinde óz haline arlanýshylyq bar. Biraq onda býrjýazıa qoǵamynyń jastaryna tán mansapqorlyq joq. Qaıyrǵalıdiń ómirdegi ornyn izdeýi aýqatty, jeńil turmysty kókseýden, ataq, dańq qýalaýdan aýlaq. Ol óziniń bolymsyz az isin mise tutpaı, úlken isti arman etedi. Boıyndaǵy baryn el isine sarqa paıdalanǵysy keledi. Elimiz istep jatqan úlken istiń bel ortasynda bolǵysy keledi. Ol óz ornyn sovet jaýyngerleriniń, Otan qorǵaýshylardyń qalyń ortasynan tabady. Otan qorǵaý isi onyń ómirlik maqsatyna, rýhanı qajetine aınalady. Qaıyrǵalı oıy, árqashan da mazasyz, ol soǵysta júrip eldiń beıbit erteńin, sol erteńgi kúndegi óziniń elge paıdaly ornyn taǵy izdeıdi. Mundaı mazasyz izdený, tynymsyz talpynýy sovet jastaryna tán zaman rýhy. Osy qasıet Qaıyrǵalıdi sovet jastarynyń tıptik obrazy dárejesine kóteredi.

Romanda oqıǵa bas keıipkerdiń baıandaýy arqyly beriledi. Bul romandy janry jaǵynan memýarlyq shyǵarmalarǵa jaqyndatady. Oqıǵany birinshi adamnyń atynan baıandaý búkil sýretteý ádisine óz tańbasyn salmaı qoımaıdy. Oqıǵany keń qamtyp ár keıipkerdiń jan-jaqty is-áreketterin, ishki dúnıesin, oı júıesin, psıhologıalyq tebirený tolqýlaryn erkin sýretteýge qysymshylyq jasaıdy. Jazýshy bar oqıǵaǵa, adamdarǵa bir ǵana kisiniń kózimen, bir dúrbimen qaraıdy. Barlyq isti basty geroıdyń ózi baıandap otyrǵandyqtan jazýshyǵa sol geroıdyń obrazyn jasaýda da qysymshylyq keledi. Óıtkeni, basty geroıdyń portretin, harakterin, minezdemelerin, syrtqy qımylynyń kórkem kórinisterin jazýshy óz tarapynan keń baıandaı almaıdy. Proza dáýiri bastalǵanda týyp, kóbirek qoldanylǵan — oqıǵany birinshi adamnyń atynan baıandaý ádisiniń ádebıettiń keıingi dáýirinde óte sırek qoldanylýy da sol formanyń osy sheńber tarlyǵynan. Bul forma qazirgi jazýshydan búgingi zaman shyndyǵyn kórkem beıneleý úshin úlken sheberlikti, talant eptiligin talap etedi. «Qazaq soldaty» romanynda jazýshy osy sıaqty talant oramdylyǵyn, eptiligin tanytady.

Qaıyrǵalıdiń jaqsy qasıetterin sýrettegende ony maqtanshaq etip almaı, kishipeıil sózdermen jarasymdy etip aıtqyzady.

Avtor geroıyn jeke-dara kótermeı, onyń aldyna ónegeli adamdardy salyp, jaqsyǵa talpyný, ónegelige elikteý arqyly tasalaı otyryp, Qaıyrǵalıdiń úlken-úlken jaqsy qasıetterin sheber jetkizedi.

Romanda Qaıyrǵalıdiń harakteri jotalanyp aıqyn ashylǵan. Ol aldyna bıik maqsat qoıa biletin, qoıǵan maqsatyna jetpeı tynbaıtyn qajyrly, qaıratty jas bolyp kórinedi. Qaıyrǵalı óz aryna, namysyna nuqsan keltiretin nárselerge barmaıdy. Óz prınsıpin berik ustaıdy. Shashtaraz bolyp istep júrgende jas ta bolsa talaıdy kórgen qý masterdiń degenine kónbeı, yqpalyna ermeı óz jolyn berik ustanady. Romannyń ón boıynda Qaıyrǵalı tabandy, moıynǵa alǵan isine tyndyrymdy berik adam bolyp kórinedi. Onyń harakteri tutas, kesek. «Men ár isti óz ýaqytynda isteý kerek dep oılaımyn. Qazir soǵys ýaqyty. Men de óz ornymda sıaqtymyn. Qazir azamat boryshy ne dep surasa, men qarý asynýda der edim». Bul árqashan da óz maqsatyn anyq túsinetin, bultaǵy joq, kesek minezdi adamnyń sózi. «Bireý bul sabaqty ótken shyǵar, bireý ótpeı-aq jetken shyǵar, onda meniń ne jumysym bar, men basynan bastap túgel ótkim keledi». Qaıyrǵalıdiń osy sıaqty tabandylyǵy, isteıtin isine shalalyqsyz ábden kózi jetip, aýyrlyqty attap ótpeıtin qajyrly tózimdiligi rasynda onyń barlyq is-áreketinen tanylady.

Jazýshy basty geroıynyń rýhanı dúnıesin jan-jaqty kórsetken. Qaıyrǵalıdiń eski soldattan aıyrmashylyǵy, artyqshylyǵy onyń oqý-bilim dárejesinde, mádenıetiniń joǵarylyǵynda ǵana emes, sonymen birge azamattyq boryshyn keń de tereń túsinýde. «Esepsiz ótken kóp kúnderdiń bir suraýy bolatyn shyǵar?» — deıdi ol. Bul óz bolashaǵyn ǵana emes, ózin el qajetine barynsha paıdaly etýdi oılaǵan, úlken azamattyq boryshyn uqqan adamnyń sózi.

Qaıyrǵalı basynda sovet jastaryna tán jaqsy qasıetter mol jınaqtalǵan. Ol adaldyq, dostyqqa berik, jaýǵa qataldyq sıaqty jaýyngerlik, gýmanısik qasıetter.

Avtor keıipkeriniń ómirbaıanyn balalyq shaǵynan bastap, onyń ósý jolyn birte-birte damytyp kórsetedi. Romandaǵy óte bir kórkem sýrettelgen Qaıyrǵalıdiń balalyq shaǵy. Jazýshy dala psıhologıasyn oı tebirenter ásem poezıasymen beıneli, ajarly sýretteıdi. Balalyq shaqtyń ózine tán qyzyǵy, balalyq ásem dúnıe jastyq týrly ajarymen kóringen. Qaıyrǵalı ósken saıyn onyń aldynan dúnıe esigi keńirek ashyla beredi. Ómirde ár túrli adamdarmen kezdesedi. Onyń bári keıipker ómirinde iz qaldyrady. Oı dúnıesiniń óristen, dúnıe tanýynyń keńeıip, azamat bolyp qalyptasýyna áserin tıgizedi. Ómirdegi keıbir adamdar men oqıǵalar ony jırendirip túńildirse, kóp adamdar men oqıǵalar tańdandyryp súısindiredi, baýlyp, tárbıeleıdi.

Romandaǵy Qaıyrǵalıdiń jan dúnıesi baı. Ol súıe de, kúıe de biledi, berile de, túńile de biledi, qýana da, qaıǵyra da biledi. Jazýshy geroıynyń jan qubylystaryn, psıhologıasyn qıly-qıly jaǵdaıda san qyryn ashyp tolyq sýrettegen. Basty geroıdyń janynyń jomarttyǵymen birge onyń ishki takty (sypaıylyǵy), tabıǵı ádeptiligi ylǵı sezilip otyrady.

Roman jelisi bir adamnyń ómir tarıhyna qurylǵandyqtan munda bastan aıaq qatysatyn keıipkerler óte az. Shegen Qaıyrǵalıden keıingi romanda molyraq sýrettelgen keıipker. Bul obrazdyń jasalý ádisi ózge keıipkerlerden góri ózgesheleý. Jazýshy bul obrazdy basynan bastap aıaǵyna deıin damytyp, sýretin barǵan saıyn qoıýlatyp otyrmaıdy. Romannyń birinshi bóliminde Shegen obrazyn jan-jaqty tolyq ashyp, onyń osy az ǵana ýaqyttaǵy ósý, damý jolyn tolyǵyraq berip, harakterin qalyptastyrady da, odan ári ony oqıǵaǵa sırek aralastyryp, onyń ómir jolyn pýnktırmen belgileıdi. Shegenniń ósý, damý joly logıkasy jaǵynan Qaıyrǵalı obrazymen tyǵyz baılanysty. Sondyqtan da Shegen obrazynyń keıingi eki bólimdegi damýyn biz Qaıyrǵalı obrazynyń damýy arqyly sezingendeı bolamyz. Shegen obrazy Qaıyrǵalı obrazynyń ekinshi jaǵy sıaqty. Qaıyrǵalıdiń bolashaǵy, erteń jeter bıigi tárizdi. Odan kósh boıy ozyp, ózine shaqyryp, eliktirip otyrady. Árıne, budan bul eki obraz birin-biri qaıtalaıdy degen uǵym týmasqa kerek. Shegen ózindik minezimen, boıaýymen qalyptasqan jeke-dara kesek obraz.

Sámed romanǵa sońǵy úshinshi bólimde engizilgenmen, búkil shyǵarmada eleýli orny bar obraz. Jazýshy keskilesken urys ústinde Sámedtiń negizgi jaqsy qasıetterin barynsha aıqyn etip ashqan. Onyń boıynan qajyrly qaırat, asqan erlik, adal dostyq sıpattary mol tabylady. Sonymen birge Sámedtiń jaıdary jany, bult shalmaıtyn jarqyn kóńili, onyń erlik sıpatyn tolyqtyra túsedi. Óz halqynyń ulttyq sıpatynyń negizgi bir túrin — jaıdary minezin, qýaqy tapqyr aqylyn tabıǵı túrde boıyna sińirgen Sámed obrazy romanǵa tyń arna bolyp kirip, qoıýlata túsedi. Jazýshy Sámed obrazyn jan-jaqty keń qamtymaı onyń negizgi qasıetterin basa sýretteıdi. Sondyqtan da bul obrazda usaq sıpattar, detalder az, boıaý biryńǵaı keledi.

Qazirgi qazaq ádebıetiniń keıipkerleri biryńǵaı qazaq bolyp kele bermeıdi. Elimizdegi halyqtar dostyǵy, týysqan halyqtardyń bir-birimen tyǵyz baılanysty, qarym-qatynasy, bir-birine baýyrlyq kómegi kúsheıip, halyqtar qoıan-qoltyq aralasqan shaqta, ómir shyndyǵyn kórsetetin ádebıet biryńǵaı bir ult ókilderin sýrettep otyra almaıdy. Bizdiń qazaq ádebıetine týysqan halyqtar ásirese, aǵa orys halqynyń ókilderi kúnnen-kúnge keńirek enip keledi. Uly orys halqynyń ókilderiniń obrazdaryn jasaýda bizdiń ádebıettiń keıbir tabystary bolǵanmen áli de kemshilikteri kóp. Bul bizdiń ádebıetimizdiń meńgerip bolmaǵan isi kóp shyǵarmalarda orys adamynyń obrazy shyǵarmanyń qanyna sińip, óziniń ulttyq harakterimen, tabıǵı beınesimen kórine almaı júr. Olar áli naǵyz tolyqqandy kórkem obraz beınesine jete almaı, tek aǵa halyq ókili esebinde shartty túrde alynyp, belgili bir ıdeıany dáleldeýge arnalǵan shemalyq, statısıkalyq dárejede jıi qalyp qoıady. Mundaı jaqsy sóz ıesi — jalań shemalar kóp shyǵarmalarymyzda kezdeskenmen, barlyq shyǵarmalarǵa tán emes. Qazaq ádebıetiniń jaqsy shyǵarmalarynda orys adamdarynyń jaǵymdy jasalǵan kórkem obrazdary bar.

«Qazaq soldatyndaǵy» orys adamdarynyń obrazy bizdiń osy saladaǵy tabystarymyzǵa qosylatyny anyq.

Romandaǵy orys adamdarynyń obrazdary — shetinen kesek, úlken kórkemdik jınaqtaýǵa kóterilgen, jetilip pisken obrazdar dep aıtýǵa bolmaǵanmen, jazýshy bizdiń ádebıetimizdegi kóp shyǵarmalarǵa tán shartty túrde alynatyn jalań shemalardan aýlaq, ómirdegi bar tiri adam beınelerin jasady. Obrazdardyń jalpy ulttyq sıpattaryn kórkem boıaýmen beıneleı otyryp, árbir obrazdyń ózine tán jeke-dara harakterin, ómirdegi tiri sıpatyn asha bildi. Romandaǵy orystar belgili bir úlken halyq ókili retinde bólek shoǵyr bolyp turmaıdy, ıa bolmasa keıbir qazaq shyǵarmalarynda kezdeskendeı aǵa halyq ókili esebinde ashyqtan-ashyq aqylshy, úıretýshi bolyp ta kórsetilmeıdi. Olar ózderiniń kúnbe-kúndik ómirdegi ornynda, is-áreketi ústinde tabıǵı qarym-qatynasy arqyly kórinedi. Munyń bári jazýshynyń halyq ómirine tereń boılap, onyń jalpy ulttyq sıpatyn, negizgi jaqsylyq qasıetterin ańǵaryp qana qoımaı qatpar-qatparyna kóz júgirtip ulttyq psıhologıamen qatar jeke adamdardyń psıhologıasyn, minez-qulqyn zerttep túsine bilgenin, qysqasy halyq ómirine alys turǵydan kóz júgirtpeı sol ómirge turmysqa aralasyp óz tabıǵatymen qabyldaǵanyn ańǵartady.

Maıor Rýsakov sıaqty epızodtyq obrazdar bolsyn ıakı oqıǵaǵa uzaq aralasatyn Mıroshnık obrazy bolsyn, jazýshy keıipkerdiń ulttyq sıpaty men óz basyndyq jeke harakterin tabıǵı astastyryp este qalarlyq ádemi obraz jasaıdy. Bul obrazdyń ulttyq sıpaty — is-áreketin, minez-qulqyn belgileı me, ne bolmasa keıipkerdiń áreket-qımylynan, minezinen onyń ulttyq sıpaty kórine me bári bir, biraq bul jasalǵan obrazdyń tabıǵı ómirden tiri qalpynda alynǵanyn tanytady.

Árıne, tabıǵı jandy beıne jasaý jazýshy úshin jaqsy qasıet. Biraq sonymen birge sol jasalǵan obrazdardyń qoǵamdyq orny, salmaǵy ashylǵan obrazdyń sonylyǵy, jańalyǵy erekshe eskerýdi qajet etedi. Áp-ádemi, biraq qoǵamdyq, áleýmettik salmaǵy joq qańbaqtaı jeńil obrazdar nemese alynǵan shyǵarmalarda tym jaqsy sýrettelgenmen odan burynǵy ádebıet arqyly oqýshyǵa tanys bolyp qalǵan súrleý obrazdar shyǵarmanyń jalpy qańqasyn tirep ustap tura alady, biraq oǵan ózindik jańa kórkemdik mazmun bere almaıdy. Osy turǵydan alǵanda «Qazaq soldatyndaǵy» orys adamdarynyń obrazdary negizinen ádebı kórkemdik talapqa jaýap bere alady. Volodá Tolstov, Mıroshnık, Rýsakov, ógiz arbaly kempir — jandy túrde kórkem beıneleýmen birge jalpy ádebıet úshin tyńnan ashylǵan sony obrazdar. Bulardyń keıbireýleri tereń jan-jaqty, al keıbireýleri az da bolsa aıqyn harakterimen kórinetin, biraq qalaı da bolsa ádebıette jasalǵan obrazdardyń orasan úlken galereıasynan óz oryndaryn alatyn keıipkerler.

Bul obrazdardy beıneleýde avtor ár túrli sýretteý tásilin qoldanady. Mıroshnıkti úlken áreket ústinde, sheshýshi kezeńderde kórsetip, onyń kesek tulǵasyn, ustamdy sarań sýrettese, Volodá Tolstov obrazyn tolyp jatqan detalder arqyly onyń jastyq asa bir tartymdy, jaıdary beınesin ashyp, keı kezde jas júreginiń túbine tereń boılap oqýshynyń kóz aldyna Volodányń jaqsy janyn jaıyp salyp, názik boıaýlardy neshe túrli qubyltyp, tebirendire sýretteıdi.

Osy bir sátti salada saqa jazýshynyń saqtanatyn da jaǵdaıy bar. Romanda Petr Zonın, Revákın obrazdary kóp sýretteledi. Bular shyǵarmada edáýir ıdeıalyq-kórkemdik mindetter atqaratyn obrazdar. Biraq romandy kórkeıtip turǵan joq. Óıtkeni bul eki obrazdy jazýshy tyńnan ashpaǵan, ómirden ózi kórip, ózi taýyp almaǵan. Bul ekeýi orys ádebıetinde buryn jasalǵan, tipti qaıyra jasalǵan súrleý obrazdar. Keıipker shyǵarmaǵa kitaptan kelmeı, ómirden kelýge tıis.

Roman óziniń kórkemdik dárejesi jaǵynan qazaq ádebıetiniń aldyńǵy az ǵana úlgisine jatady. Jazýshy bul shyǵarmada óziniń qalyptasqan sheberligin tanytty. Qazaqtyń til baılyǵyn mol ıgerip qana qoımaı, ony óte oryndy, baıypty paıdalana bilip, qazaqtyń ádebıet tiline eleýli úles qosty. Sheber obrazdar jasaýmen birge oqıǵalardyń syryn tereń ashyp, ár túrli ómir qubylysyna oı júgirtip, alýan túrli tabıǵatty negizinen sheber sýretteý arqyly oqýshynyń oı órisin, dúnıe tanýyn, adam tanýyn, kórkemdikti qabyldaýyn keńeıtip, tereńdete túserlik ıaǵnı estetıkalyq bıik talapqa jaýap bererlik áserli de qundy shyǵarma jasady. Qandaı shyǵarma bolmasyn ol qanshalyq zor qoǵamdyq, áleýmettik máseleni kótermesin, eger de bir-birine unasymdy garmonıamen adam obrazdaryn, is-oqıǵalardy, tabıǵat kórinisterin kórkem sýrettep oqýshynyń kóz aldyna jańa dúnıe ashpasa ol esh ýaqytta óz mindetin atqara almaıdy.

«Qazaq soldaty» romanynda jazýshy sovet adamdarynyń kári, jas urpaǵynyń kóz aldynan ótken ómirdi sýretteıdi. Bul kópshilikke tanys ómir. Biraq oqýshy sol ózine tanys ómirdiń kórinisine basqa turǵydan qarap, syryn jańasha ashady. Ómirde ózi kórip júrgen, bálkim syryna qanyqpaǵan adamdardyń jan dúnıesine tereń boılap, olardyń is-áreketteriniń syryn uǵady. Ózi kórgen ne kórmegen jerlerdiń peızajdaryna, kári tabıǵattyń alýan qubylystaryna jazýshynyń kózimen qarap jańasha, ózgeshe áserlenedi. Kórkem ádebıetiniń osyndaı qashan da kerek turaqty qasıetteri «Qazaq soldatynan» mol tabylady. Osy jalpy jaqsy qasıettermen qosa avtordyń ózindik stıli, sýretteý ádisi, sóz qıystyrýy shyǵarmany ajarlandyra túsedi.

Jazýshy kórkem sýretti lırıkalyq sheginisterdi pýblısısıkalyq pikirlermen qabystyryp otyrady. Jalpy Ǵabıt shyǵarmalarynda pýblısısıkalyq element keńinen oryn alady. Kóbine jazýshy aıtqysy kelgen pikirlerin, ár nársege kózqarasyn kórkem sýretke, dıalogtaryn shym-shymdap engizip baıqatpaı órip jiberedi. Onyń ózi kóbine sýretteý kúshin arttyra túsedi. Al biraq pesalarynda, ásirese «Qazaq soldatynda» pýblısısıkalyq element keıde óte kóp kirip ketedi. Sondyqtan da shyǵarmanyń keı jeri emes-aý, tipti edáýir jerinde sýretshilikten góri sheshendik basym jatady. Osy negizgi kemshilik shyǵarmanyń kórkemdik qunyna zardabyn tıgizbeı qoımaıdy. «Qazaq soldatynda» jazýshy uzaq-uzaq pýblısısıkalyq sheginisterge jıi ushyraıdy. Orynsyz kóp qoldanylǵan pikir aıtýdyń aıaǵy avtordy patetıkaǵa aparyp uryndyrady. «Moskva bekinisteri eki júz mıllıon halqymyzdyń júregi arqyly, aqyndarymyzdyń jalyndy jyrlary arqyly ótedi. Ár jazýshymyzdyń qalamynan tamǵan sıa sol bekinisterdiń qurysh bolat qorshaýy bolady». Mundaı qyzyl sóz realısik shyǵarmanyń denesinde shynynda da qyp-qyzyl bolyp bólek turady.

Jazýshy portret jasaýǵa, ásirese satıralyq portret jasaýǵa sheber. Romanda jaǵymsyz keıipker — oqý bóliminiń bastyǵynyń keskini bylaı sýrettelgen: «Salbyraǵan aýzyna qońqaıǵan murny tónińkirep kelipti de shógipti. Ári tar, ári qalyń mańdaıyn basa bitken qalyń qara shashyna azdap qana aq kirgen». Al, endi Aqbotanyń kúıeýiniń sıqy mynadaı: «Alasa mańdaıyna kepkesin bastyra kıgen sirińke qara jigit maǵan birden unamady. Jas balanyń ókshesindeı taıpıǵan ǵana kishkene ıek, soıaýdaı tisterin áreń jasyryp tur, qulaǵyna deıin sozylǵan qalyń erindi, — baqa aýyzdaý eken. Moıny qyl qıǵan aıyr jelke, ala kózdeý... Jelke men tóbesiniń arasy tórt-aq eli, qýshyq jaýyryn qalaqsha jigit óte bir súıkimsiz jan kórinedi». Bular árıne, jaǵymsyz keıipkerlerdi keıpinen-aq tanytatyn sheber jasalǵan satıralyq portretter. Munda sýret pen kekesin jigin jazbaı, ishteı qabysyp jatyr. Biraq bir eskertetin nárse jazýshynyń jaǵymdy keıipkerleri ylǵı sulý, kelbetti kelse, jaǵymsyz keıipkerleri, olardyń ishin syrty aıtyp turatyndaı-aq ylǵı ajarsyz, kóriksiz, usqynsyz keledi. Adamnyń minezi, jan dúnıesi, ásirese onyń is-áreketiniń jaqsy-jamandyǵy syrtqy pishininiń sulý ne kóriksiz ekenine baılanysty emes ekeni anyq. Jaǵymdy keıipkerlerdi sulý, jaǵymsyz keıipkerlerdi sıyqsyz etip sýretteý adam oıynyń balalyq dáýirindegi shyǵarmalaryna tán nárse. Mádenıeti joǵary jazýshynyń shyǵarmasynda jıi ushyraıtyn osy jaıt onyń jazý ádisin de ádebıetimizdiń balalyq dáýirinen qalǵan bir belgi sıaqty.

Jazýshy shyǵarmada jaý jaǵynyń ókilderin sýrettemegen. Olar oqıǵaǵa baılanysty ár jerde kezdesip otyrady. Biraq jazýshy sol jylt etpe qysqa kórinisterdiń ózine shynshyl boıaý taýyp bere almaǵan. Qansha jerde fashıs soldattary men ofıserleri kórinse de jazýshy jalyqpaı-talmaı olardy ylǵı «sarala jylanǵa» teńeıdi de otyrady. Munyń ózi avtordyń kórkemdik boıaýyn álsiretip qana qoımaı, shyǵarmanyń realısik arqaýyna alalyq engizedi.

Romanda ár túrli ásermen, kórkemdik boıaýlarmen jasalǵan tamasha peızaj kórinisteri kóp. Tek peızaj jaǵynan olqylyq keltirip turǵan Kavkaz kórinisteri ǵana. Jazýshy Kavkazdyń alýan túrli tabıǵatynyń jeke, tıanaqty bir kórinisterin óz kózimen sýretteýdiń ornyna ǵana jalpylama boıaýdy jaǵyp, ózgesin Lermontov men Abaıǵa súıeı salǵan. Al, shyǵarmadaǵy qazaq dalasynyń tolyp jatqan qunarly peızajy, Taman túbeginiń sheber jasalǵan realısik kartınasy, ásirese teńiz kórinisteri erekshe kóz tartady.

«Qazaq soldaty» romany keıbir jeke kemshilikteri bolsa da, negizinen ıdeıalyq-kórkemdigi jaǵynan qazaq ádebıetiniń aldyńǵy qatarly shyǵarmalaryna qosylady.

Jazýshynyń «Qazaq soldatynan» keıingi jazǵan prozalyq iri shyǵarmasy «Oıanǵan ólke» romany. Bul romannyń birinshi kitaby Qazaqstan tarıhynyń óte mańyzdy jáne qyzyqty kezeńine — Qazaqstanda alǵash óndiris oryndary ashylyp, óndiris jumysshylarynyń paıda bola bastaǵan dáýirine arnalǵan. Bul osy kezge deıin qazaq jazýshylarynyń qalamy tımegen taqyryp. Bul taqyryp jazýshydan sol dáýirdegi qazaq halqynyń salt-sanasyn, ádet-ǵurpyn bilýdiń ǵana emes, sonymen birge sol kezdegi Qazaqstannyń qoǵamdyq-áleýmettik, ekonomıkalyq ómirinde qoǵamdyq kúshterdiń ara salmaǵyn, olardyń ár qıly qarym-qatynasyn da tereń zertteýdi qajet etti. Qazaqstannyń Rossıaǵa qosylýynyń qazaq halqynyń tarıhy úshin barlyq progresıvtik jaǵdaıyn da jete bilý qajet.

Romannyń negizgi ıdeıasy uly orys halqy men qazaq halqynyń dostyǵy, sol dostyqtyń negizgi tamyrlary desek, joǵaryda aıtylǵan tarıhı áleýmettik jaǵdaı keń qamtylmaı, ol ıdeıany kórkemdik beınege keltirý múmkin emes.

Qazaqstannyń Rossıaǵa qosylýy shyn maǵynasyndaǵy progresıvtik tarıhı úlken oqıǵa boldy. Qazaq halqynyń bolashaq taǵdyry úshin bul oqıǵanyń mańyzyn aıtyp jetkizý qıyn. Bul qazaq halqynyń qoǵamdyq damýyna da úlken áserin tıgizdi. Kóshpeli ómirge, sharýashylyqtyń eń artta qalýyna baılanysty ǵasyrlar myzǵymaı kelgen eń mesheý qurylys — patrıarhaldyq — rýlyq qoǵamnyń negizin kúıretti. Ekonomıkalyq jaǵynan Qazaqstannyń Rossıaǵa qosylýynyń progresıvtik jaǵdaıy eń aldymen Engelstiń aıtýynsha «qanaý men despotızmge eń keń negiz» berip kelgen patrıarhaldyq-rýlyq saltqa kúshti soqqy berýinde, keıin kele ǵasyrlar boıy qanaýshy taptar — baı-feodaldar paıdalanyp kelgen rýlyq búrkenshikten arylyp, qazaq aýlyndaǵy kedeı taptardyń jiktele túsip, óz múddelerin uǵyna bastaýynda. Qazaq dalasynda óndiris jumysshylarynyń paıda bolýy qazaq halqy úshin tarıhı progresıvtik dáýir ekeni anyq.

On toǵyzynshy ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Qazaqstanǵa orys kapıtaly keńirek kire bastady. Ár jerdegi taý-ken óndiristeri ashyldy. Qazaqstanda alǵashqy jumysshylar shyqty. Dál sol kezde naǵyz jumysshy taby retinde qalyptaspaǵanymen, san jaǵynan az bolsa da — olar bolashaq qazaq jumysshylarynyń negizgi uıytqysy boldy. Bul óndiris oryndarynda kapıtalısik ozbyrlyq pen qanaýshylyq qansha kúshti bolǵanmen de, olardyń qazaq kedeıleri úshin progresıvtik, jańalyq jaǵdaıy da boldy. Qazaq kedeıleri óndiriste jańa ómir kórdi, baıyrǵy orys jumysshylarymen aralasyp, sanalaryna aldyńǵy qatarly orys oıynyń jaryq sáýlesi kirdi.

Munyń ózi elimizdiń revolúsıadan burynǵy áleýmettik ómirine belgili izin saldy. «Oıanǵan ólke» romanynyń birinshi kitabyn taldaǵanda oǵan eń aldymen osy joǵaryda aıtylǵan turǵydan qaraý kerek.

Roman Qaraǵandy kómir baseıniniń alǵash tabylýynan bastalady. Romandaǵy oqıǵanyń arnasy keń. Bir jaǵy qazaq aýylyndaǵy bolyp jatqan neshe túrli oqıǵalar bolsa, bir jaǵy Qaraǵandy shahtalaryndaǵy Ýspen, Aqbuırat mys zavodyndaǵy jumysshylar ómiri, kapıtalıserdiń ózara tartysy, kireshiler sıaqty qosymsha jumysshylar ómiri.

Buǵan qaraǵanda avtor Qaraǵandy ómirinen úlken epopeıa jazýǵa kirisken.

Shyǵarmada alynǵan kezeńdegi áleýmettik jaǵdaıdyń basty bir belgisi sol — Rossıaǵa qosylǵannan keıin de Qazaqstanda patrıarhaldyq-rýlyq qaýymnyń qaldyqtary kúshti boldy. Baılar qolynda qanaýdyń eń bir kúshti quraly — áli de rýlyq jaqyndyq. Romanda baılardyń rý adamdaryn óz qoldaryna ustap, olardy aıaýsyz qanaıtyndyǵy, kedeılerdi taptyq múddeden jańylystyrý úshin rý arazdyǵyn qozdyrýǵa tyrysatyny nanymdy sýrettelgen. Tap tartysyna qarsy eski qarýy osy rý arazdyǵyn qozdyrýdy baılar qazaq halqynyń sol kezdegi eń sanaly taby alǵashqy shyqqan jumysshylar arasynda da paıdalanbaq bolady.

Erekshe eskertetin nárse — jazýshy kózi sol dáýirdiń áleýmettik ómirindegi jańa nárselerdi de qapy jibermegen. Rýlyq salttyń syrty bútin bolǵanmen, ishinde talaı ózgerister bar. Kedeıler óz múddelerin túsingen. Qazaq aýlynda tap tartysy bar, Súgiráli men Bulanbaıdyń, eki baıdyń múddesi úshin bolǵan tóbeles ústinde tabysýy kóp nárseniń sımvoly sıaqty. Ekinshi bir ózgeris — keıbir qazaq baılarynyń kapıtalızmge qaraı beıimdele bastaýy. Igilikti shyn maǵynasyndaǵy kapıtalıs dep aıtýǵa áli bolmaıdy, biraq bul feodaldyq sharýanyń mesheýligin, bolashaq baılyq kapıtalısik sharýada ekenin túsingen, túbinde soǵan keletin adam sıaqty. Ásirese onda kýpestik pen feodaldyq aralas, feodaldyq áli basymyraq. Bul ekeýi onyń boıynda ábden syıysyp tur... Ol bir jaǵynan úlken kirege podrád alyp aqsha tapsa, ekinshi jaǵynan myńǵyrǵan maly bar dala baıy, bir jaǵynan sharýashylyq salalaryn basqaratyn kire bastyǵy. t.b. adamdary bolsa, ekinshi jaǵynan Omar sıaqty soıyl soǵar qaraqshylary bar. Iaǵnı onyń sharýashylyǵynda kapıtalısik jáne feodaldyq elementter aralas. Onyń Feodaldyq sharýashylyǵyna kapıtalızm eńserip kirip bara jatyr.

Romandaǵy oqıǵanyń tarıhı kezeńderine kelsek — bul krepostnoılyq pravo joıylǵannan keıin Rossıada kapıtalızmniń jyldam damı bastaǵan dáýiri. Osy kezde orys kapıtalıseri shet aımaqtarǵa erekshe kóńil bólip, olardyń tabıǵat baılyqtaryna ıe bolýǵa asyqqan-dy. Ortalyq Rossıamen qatar oǵan qosylǵan shetkeri aımaqtarda da óndiris oryndary óse bastady. Kapıtalızm otarlyq aımaqtarda da óziniń jerleýshisi — proletarıatty týǵyzdy. Orystyń jas proletarıaty ol kezde óziniń kúresý jolyn, azattyq jolyn áli tanyp bolǵan joq edi. Bastaýshy marksısik partıasy da joq bolatyn. Biraq ómir súrip turǵan qoǵamǵa qarsy narazylyq, kapıtalıserdiń qanaýyna qarsylyq belgili túrde ol kezde bar edi. Aqyry orys qaýymynyń aldyńǵy qatarly kúreskerleriniń, revolúsıashyl-demokrattardyń jalyndy ıdeıalarynyń ushqyny sol kezdiń ózinde jumysshylar arasyna jetken-di. Osy ushqyndy Qaraǵandyǵa, qazaq jumysshylarynyń arasyna Oraldan kelgen orys jumysshylary, olardyń aldyńǵy qatarly ókilderi Bykov pen Elızaveta Sergeevna alyp keldi. Oraldan kelgen orys jumysshylary arqyly biz Rázanov, Sıkorskıı, prıstav Sokolovtardyń Rossıasyn emes, halyqtyń Rossıasyn kóremiz. Jumysshylyq tragedıalary bar, azattyq ıdeıalary qulaqtaryna tıgen, kapıtalısermen kúresip te kórgen orys jumysshylary úlken saıası oqıǵalardan shet jatqan qazaq dalasyna kóp jańalyqtar ákeledi. Jańa týǵan qazaq jumysshylaryna qamqor aǵa, ónegeli ustaz bolady. Oraldaǵy orys revolúsıonerleriniń qaýymy óz adamdaryn jiberedi. Shet túkpirde qarańǵy jatqan qazaq kedeılerinen shyqqan jumysshylardy aıaǵynan qaq turǵyzyp, azattyq jolyn anyq kórsete almaǵanmen de óz múddelerin qorǵaý jolyndaǵy kúresterge baýlıdy.

Orys-qazaq jumysshylarynyń dostyǵy romanda nanymdy sýrettelgen. Bul — taptyq múddeniń birliginen, birge kórgen azaptan, muńdastyqtan týǵan dostyq. Saýatsyz, qarapaıym, jaı adamdar osyny óz sanasymen, júregimen sezip, bir-birimen shyn jaqyndasady. Biriniń tilin biri jaqsy bile qoımasa da, túsinip, uǵynysa alady. Qazaq jigitteri kóz bóger budyry joq japan dalaǵa alǵash kelgen úı-kúısiz orys jumysshylarynyń jer úılerine astyna tóseýge qaraǵan ákelip beredi. Alǵashqy dostyq nyshany osyndaı bir bolmashy nárseden, biraq shyn yqylas bildirgen áreketten bastalady. Osy dostyq kúres ústinde nyǵaıa túsedi. Orys jumysshylary qazaq jumysshylarynyń múddesin qorǵap qalady. Ár nársede qaptalyna ala júrip, úmit kútken inisinshe baýlıdy. Osylaı nyǵaıǵan dostyq iri-iri erlik áreketter týǵyzady. Mıhaılov Nevolá, Bulanbaı, Baıjandardyń aıdalyp bara jatqan Elızaveta men Bykovty bosatyp alýy — qazaq jumysshylarynyń kúreste biraz shynyǵyp qalǵandyǵynyń belgisi.

Kapıtalıser de eki halyqtyń jumysshylarynyń dostyǵynan qatty qaýiptenedi. Olar qoldan kelgenshe orys, qazaq jumysshylaryn jaqyndastyrmaýǵa áreket jasaıdy. Osy sebeppen de bir jyldan keıin orys jumysshylaryn Oralǵa qaıtarýǵa deıin barady.

Biz joǵaryda aıtyp ketkendeı, roman sol kezdegi qoǵam ómirin keń qamtıdy. Onda sol qoǵamdyq basqyshtyń ár satysynda turǵan adamdar sýretteledi. Osy arada eskere ketetinimiz, árbir keıipkerdiń obrazdary týraly, tipti keıbir oqıǵalardyń qorytyndylary týraly úzildi-kesildi pikir aıtý qıyn, óıtkeni bul romannyń birinshi kitaby, árbir keıipkerlerdiń bolashaqta áli talaı ómiri, árbir úlken oqıǵanyń keleshekke eter áseri, órbýi bar. Avtor romandaǵy alynǵan dáýirdi sýrettegende zaman shyndyǵyn «túzep-jóndemeı», tarıhı oqıǵalardy ýaqytynan buryn týdyrýǵa asyqpaı, biraq shyndyqty qoıý etip, dáýirdiń jańa nyshandaryn jáne sol jańanyń bolashaq perspektıvalaryn ashyp berýge kóp kóńil bólgen, kóp jerinde jetkizip bere de bilgen.

Bir kezde baıdyń qolshoqpary bolǵan Bulanbaı eki baıdyń múddesi úshin bolǵan aıqas ústinde óz qatesin túsinip, burynǵy qate jolynan bezýge ant etken-di. Biraq er kóńildi, batyr tulǵaly bul jigit momyn kedeılerdi nysapsyz qanap, ezip kele jatqan baılarǵa qarsy turý kerek, kúresý kerek degen oıǵa jetken joq edi. Óndiriske kele orys jumysshylarynyń yqpalymen ol kúres jolyn tanıdy, kóp múddesiniń qorǵaýshysy bolady. Baı malynyń sońynda júrgen, kónbisti malshy Jabaı óz qorlaýshylaryna qarsy iri qımyl jasaıdy. Keshe ǵana eginderi rý basylarynyń qolyndaǵy momyn kedeıler óndiris bastyǵy — «qojaıynnyń» aldynda óz talaptaryn batyl aıtyp qalatyn, retti jerinde el ishinde «arýaǵy asqan» Igilik sıaqty iri feodaldardan da yǵyspaı óz muqtajdaryn qorǵaıtyn dárejege jetedi. Osylaı jeke adamdardyń ósý joly áleýmettik úlken ózgeristerdi jańartyp, zamanǵa tán jańalyqtardy áserli elestetedi.

Romandaǵy eń bir aıqyn este qalarlyq obraz — Bulanbaı obrazy. Bulanbaı basynda qazaq halqynyń tolyp jatqan jaqsy qasıetteri jınaqtalǵan. Ol aq kóńil, adal, adamgershiligi kúshti jigit, tek qana bilekti jigit emes, úlken, keń jany bar, iri qaırat ıesi, qıyn-qystaýda moıymaıtyn er minezdi adam. Ol óziniń osy qasıetteri arqyly óndiristegi qazaq jigitterine basshylyq etetin dárejege kóteriledi, aldyńǵy qatarly orys jumysshylarymen shyn dos bolady. Bulanbaıdyń qazaq saharasynan alyp kelgen kesek minezi sol kúıinde qalyp qoımaı, onyń oı-órisiniń keńip, jaryq sáýlege shyn talpynǵanyn romannyń ón boıynan ylǵı sezip otyramyz.

Ol Oralǵa qaıtpaq bolǵan orys jumysshylaryna:

«Qaıtatyn bolǵandaryń qazaq jumyskerlerine qatty batady. Biraq oǵan deıin anany-mynany úıretip ketpeısińder me? Bir iz salyp berseńder, adasyp-adasyp bolsa da qaıta taýyp alarmyz...» —deıdi. Bul bir jaǵynan durys ómir jolyn taýyp, orys jumysshylarynyń arqa súıer aǵa, jol kórseter ustaz etken adamnyń sózi bolsa, ekinshi jaǵynan kópshilik qamyn, onyń bolashaǵyn qalaǵan basshynyń sózi. Bul keshegi el arasynda bilek qaıratymen ǵana tanylǵan Bulanbaıdyń búginde oıly basshy bolǵanyn tanytady.

Aqyry Bulanbaıdyń joldastarymen qosylyp aıdalyp bara jatqan Elızaveta Sergeevna men Bykovty jandarmnyń qolynan bosatyp alýy jaı ǵana qyzba kóńil, ójet oıdan týǵan darqan erlik emes, saıası qımyl.

Romandaǵy eń bir tartymdy, sheber jasalǵan — Baıjan obrazy. Munyń ózi syrt qaraǵanda jaqsy men jamannyń ortasyndaǵy aralyq obraz bolǵanmen, túptep kelgende jaǵymdy keıipker. Baıjan kúldirgi keıipker. Avtor keıde jyly, keıde renishti kúlkimen sol dáýirdiń qatardaǵy bir momyn adamy Baıjannyń boıyndaǵy sol zamannan, ortasynan mura etken kemistikterin mineı otyryp, keıde onyń óziniń jeke basyndaǵy olpy-solpylyǵyn ajýalaı otyryp, halyqtyń qalyń ortasynan shyqqan qaltqysyz aq kóńil, meıirban adamdy kórsetedi. Osy adamnyń Bykov, Bulanbaılarmen nıettes bolýynyń ózi jumysshylardyń alǵa qoıǵan maqsatynyń halyqtyń qalyń buqarasynyń tilegine úndes ekenin kórsetedi. Baıjan — óziniń qanymen de, sólimen de, syrtqy qımyl áreketimen de, ishki oı dúnıesimen de jeke daralanyp, talantty jasalǵan naǵyz jandy obraz. Osy obraz arqyly avtordyń jalpy obraz jasaýdaǵy sheberligi ǵana emes, sonymen birge shynaıy ıýmorıstik talanty da aıqyndala túsedi. Burynǵy shyǵarmalarynda Ǵ. Músrepovtiń kúlkisi orynsyz ashshylaý, shym-shymdap shaǵyp alatyn tikenektep kelýshi edi, al bul joly jazýshy óz janynan sáýlesi jan sergitetin shapaǵatty jyly kúlki tapqan.

Romanda orys revolúsıonerleri men orys jumysshylarynyń ókilderi Elızaveta Sergeevna men Shılo qart jaqsy qasıetterimen kórinedi. Elızaveta Sergeevna dekabrısterden bastalǵan orys revolúsıonerleriniń urpaǵy. Ol dekabrıstiń qyzy bolyp, áke jolyn qýsa da, árıne, dvorán revolúsıoneri emes, jetpisinshi jyldardaǵy revolúsıashyl — raznochınester tobynan. Avtor Elızavetany revolúsıa jolyna shyn berilgen, halyq baqyty úshin óz ómiriniń bar qyzyǵyn qurban etken, kirshiksiz taza jandy adam etip sýretteıdi. Biz Elızavetanyń basynan eńbekshi halyqqa degen úlken mahabbatty, kúrestegi tabandylyqty kóremiz. Ol qazaq eńbekshileriniń aýyr halin uqqan, ózine buryn beıtanys, ádet-salty bólek halyqty tez tanyp, jatsynbaı shyn súıgen adam. Jumysshylar arasyndaǵy isteri onyń kúreskerlik qasıetin kórsetse, Baıjan úıimen aralasyp, Baıjan balalaryna degen yqylasy adamshylyq qasıetterin tanytyp, Elızaveta obrazyn tolyqtyra túsedi.

Shılo qart ómirdiń ashysyn kóp tatqan adam. Zamannyń bar aýyrtpalyǵyna, zulymdyǵyna ashshy mysqylmen jaýap qaıyrady. Sol ótkir tilin retti jerinde ókimet pen dáýlet ıelerine de qadap alýdan taıynbaıdy. Biraq ol jarqyn bolashaqtan kúder úzip, áreketten bezingen adam emes, qaıta revolúsıonerlermen nıettes, kúreske daıyn jumysshy. Onyń ashshy mysqyly men zildi yzasy ómirdiń zulymdyq jaǵyna arnalsa, tilegi bir jumysshy Joldastaryna degen shyn yqylasy, meıirban jany bar.

Bulanbaı, Baıshegir, Jabaı, Seıit sıaqty qazaq jumysshylary jaryqqa talpynǵan jas ósimdikteı aldyńǵy qatarly orys jumysshylaryna beıimdeledi; Elızaveta Sergeevna, Bykov sıaqty sanaly kúreskerlerden úlgi-ónege alýǵa yntyǵady. Bularǵa qarama-qarsy polús esebinde qanaýshy taptardyń ókilderi tur. Obyr kapıtalıs Rázanov obrazy arqyly avtor qanaýshylar dúnıesiniń aıýannyń sıpatyn áshkereleıdi. Rázanov obrazy erekshe bir ádispen jasalǵan. Romannyń bas jaǵynda bir kóringeni bolmasa ol oqıǵaǵa óz basy tike aralaspaıdy. Biraq sonaý Oral, Peterbýrg jaǵynda júrgen Rázanovtyń kim ekenin oqýshy syrt habardan jaqsy bilip alatyn sıaqty. Avtor alǵashqy kezde oqýshynyń kóz aldyna Rázanovtyń túr-sıpatyn bir kórsetip aldy da onyń obrazyn is nátıjeleri arqyly ashady. Rázanov «jumsaq qońyr daýysty, kerbez kıinetin, ezý tartqanyna deıin aqsúıek ekenin kórsetip turatyn» adam. Ol esh ýaqytta daýsyn kótermeıtin, ádeppen sypaıy ǵana sóılesetin, tipti samarqaýlaý kisi sıaqty. Biraq onyń sypaıy názik qoly myńdaǵan adamnyń qan men sólin syǵyp alyp jatsa, jymıyp kúlimsiregende ózinen qorqaýdyń azýy kórinedi. Onyń ózi kórinbegenmen toıymsyz ozbyrlyǵy, qara júrek qataldyǵy romanda ylǵı eles berip otyrady. Pasyq, aram, qatal, jeksuryn Sıkorskıı Rázanovtyń senimdi ókili ǵana emes, onyń qaraıǵan kóleńkesi, bir qasıeti sıaqty. Iaǵnı sumyraı Sıkorskıı arqyly oqýshy Rázanovtyń kim ekenin tanıdy. Al, Rázanov beınesi arqyly kapıtalızmniń qorqaýlyq zańy aıqyn kórinedi.

Romandaǵy kapıtalızmniń ekinshi bir ókili Nıkon Abramovıch Ýshakov, avtordyń sýretteýine qaraǵanda bul jańa shyǵyp kele jatqan kóbeń kapıtalıs. Orta qoldy, usaq kýpester arasynan shyǵyp, baılyqtyń dámin tatyp, úlken óndiris ıesi bolýǵa boı urǵan adam. Avtor onyń sıpatyn bylaı beredi: «Qyzyljar baıy Nıkon Ýshakov qazaq dalasyn kópten beri kókjal bórideı kezip júrgen adam edi. Bar qomaǵaıdyń ádetinshe, kóp jortty, kópke kezdesti, kópti tapty. Bar baılyǵy qarpýsyz qaımaǵy men jatqan qazaq dalasyna qadala bastaǵan kóp kózdiń aldyn orap, Saryarqanyń árbir qyrqasyna bir qazyq qaǵyp, kómirdi temirge, temirdi mysqa, mysty qorǵasynǵa qosaqtap, arqandap tastady».

Ýshakovtyń boıynda kapıtalızm dúnıesine tán toıymsyz obyrlyq, qunyqqan qyzylshyldyq qasıetter mol ańǵarylady. Biraq bul qorqaýlar dúnıesiniń bar aramdyǵyn, ekijúzdiligin boıyna tolyq sińirip bola qoımaǵan, áli de adamshylyq nyshandarynan túgel jurdaı bola qoımaǵan tıp. Ýshakov obrazynyń qıly-qıly qatpary kóp. Ol jumysshylarmen olardyń óz tilinde sóılese biledi. Jaı qazaq buqarasymen kezdeskende de tilin taýyp ketip otyrady. Biraq osy syrtqy kórinisti «buqara shyndyǵynyń» ózi onyń baıý jolyndaǵy tásili ekeni anyq. Rázanov pen Ýshakov arasyndaǵy tartystyń biri jumysshylardyń jalaqysyn kemitý jóninde bolady Ýshakov qazaq jumysshylarynyń jalaqysyn kemitkisi kelmeıdi. Qazaq arasynan túpkilikti maman jumysshylar shyǵarý oıyn kózdeıdi. Munyń bul áreketi «atqa sulyny táýir berse, jumysty jaqsy isteıdi» degen oıdan týǵan, biraq keı kezderde ol osy oıynan joǵaryraq, kóterilmek bolady. Onyń qazaq balalary úshin kompanıa mektebin ashýy da osyǵan mysal. Biraq kapıtalızmniń óz zańy bar, Ol zań — adam aıtqysyz qanaý arqyly barynsha baıý zańy. Ýshakovtyń mardymsyz jaqsylyǵy men sholaq buqarashyldyǵy osy zańmen túıiskende kúl-talqan bolady. Ýshakov — jan-tánimen kapıtalıs. Sondyqtan da onyń joǵarydaǵy atalǵan «ıgilikti isteri» baıý maqsatyna qarsy kelgende, ony ol óz qolymen joıady. Ýshakovtyń moraldyq jaǵynan qulaýy, aqyry ózi kúsh salǵan isterin óz qolymen joıyp, ózin sorlatqan Rázanovqa bosqa ıtarshy bolýy baılardyń sholaq demokratızminiń qunyn anyq kórsetedi.

Ekinshi jaǵynan Ýshakovtyń kompanıa músheliginen qýylýy da sol zamannyń bir shyndyǵy. Óıtkeni ol kezde qazaq dalasyna Rossıanyń iri kapıtalıseri kire bastady. Árıne, olardyń jergilikti kýpesteri, shaǵyn predprınımatelderdi jalmap jutyp otyrǵandary da shyndyq.

Avtop osy kapıtalısermen qatar sol kezdegi patshalyq Rossıanyń topyraǵynda týǵan Sıkorskıı, prıstav Sokolov, Akýla, Zýbov sıaqty jeksuryn jaýyz tıpterdi de kórsete ketedi.

Jazýshy orys kapıtalıserimen qatar qazaq baılarynyń da tıpterin jasaǵan. Romanda sýretteletin eki baı Juman men Igilik ózderiniń qoǵamdyq jaǵdaılarynda, is-áreket, oı-pikirlerinde daralanyp, ásirelenip alynǵan. Juman qazaqtyń naǵyz patrıarhaldyq eski feodaly bolsa, Igilik jańa jaǵdaıǵa, saýda-sattyqqa beıimdelgen baı. Juman óte dóreki, aqyly sholaq, tońmoıyn tomyryq adam bolsa, Igilik kóregen, aılaly, sabyrly, ákki adam. Avtor bul ekeýiniń áleýmettik bet alysyn ǵana qarsy qoımaıdy, olardyń minez-qulyqtaryn da, aqyl dárejelerin de qarama-qarsy qoıady. Juman obrazyn jasaǵanda avtor satıralyq ashshy syqaqqa kóterilip, onyń aqymaqtyǵyn, alańǵasar adýyndyǵyn qatty áshkereleıdi. Igilik baı Jumannyń qarama-qarsy polúsi. Ol eń aldymen patrıarhaldyq sharýashylyqtyń bolashaǵyn, onyń kópke tótep bere almaıtynyn túsingen bolatyn. Onyń bir kezde Kenesary qımylyn jaqtamaǵandyǵy da osynda. Ol betin negizinen kapıtalızmge qaraı bursa da rýlyq patrıarhaldyq salttyń juqanasyndaǵy ózine paıdaly jaqtaryn sarqa paıdalanady. Onyń dáýiriniń negizgi qaınar bulaǵy da sol. Rýlyq, salttyń búrkenshikteri, qazaq dalasyndaǵy mesheý qoǵamdyq qarym-qatynas oǵan áli de óte paıdaly. Igilik syrt qaraǵanda qushaǵy keń, qaıyrymy mol kisi sıaqty kóringenmen, onyń obyrlyǵy men ozbyrlyǵy Jumannyń obyrlyǵyn on orap alady. Ol naǵyz qushaqtap otyryp tunshyqtyryp óltiretin jaýyzdyń ózi.

Avtor Igilikti óte mádenıetti adam etip sýretteıdi. Qazaq baıy kapıtalızmge qaraı qansha beıimdelse de kúldibadamdaý bolýy kerek sıaqty edi. Qýlyq-sumdyǵyn, qulqynyn qansha jasyrsa da keı kezde dál óz minezinen dala jyrtqyshynyń azýy kórinip qalýy kerek emes pe?

Ekinshi jaǵynan qazaq dalasynda óndiris ornaýyn, kedeılerdiń jumysqa barýyn Igilik ylǵı jaqtap otyrady. Jumysqa barǵan kedeılerdiń burynǵy momyn sharýa emes ekendigin, olardyń birlesip bir-birine pana bolarlyq dárejege jetkenin Igilik kórmeıdi emes. Seıit, Jabaı, Bulanbaı balasy Nartaı sıaqtylar Igilikke qarsy boı kórsetip te ketedi. Osy sıaqty qazaq dalasyna engen, ıgilikterge jaǵymsyz jańalyqtar Igilik basynda qaıshylyq, narazylyq týǵyzýǵa kerek edi. Zamannyń jańa nyshany oǵan baılyq pen dáýlet qana emes, sonymen birge keıbir qaýipter ákele jatqanyn sezse kerek edi. Osy jaǵdaı ony zańdy túrde Sıkorskııler lagerine aparyp, qazaq jumysshylarynyń qımylyna qarsy odaqtas etýge kerek edi. Biraq romannan biz ony kóre almaımyz. Múmkin, avtor muny ekinshi kitapta sóz etetin bolar, biraq birinshi kitapta bul jaǵdaıdyń esh bir erteligi joq, qaıta kerek sıaqty. Birinshi kitapta avtordyń bir-eki jerde óz sózimen ǵana aıtyp ketkeni bolmasa, syrtqy túri ıman júzdi, qaıyrymdy Igiliktiń ishki psıhologıasy aıqyn kórinbeıdi. Onyń azý tisi men qandy sheńgeli búrkeýli qalǵan.

Jazýshy sol kezdegi qazaq aýlynyń ómirin, áleýmettik qarym-qatynastaryn, turmys saltyn sarań da bólek aıqyn boıaýlarmen sýretteıdi. Bir jaǵynan qazaq jalshylarynyń aýyr turmysyn, hal-jaǵdaıyn sýrettese, ekinshi jaǵynan Seıit sıaqty shaǵyn qorǵansyz sharýalardyń kedeılený prosesin, Omar sıaqty obrazdardyń qońdanyp, baıý prosesin de kórsetedi; ıaǵnı sol qaýymnyń ishki ómirindegi ózgeristerdi anyq kórsetýge tyrysady.

Feodaldyq elderdiń ejelgi tragedıasy — áıelderdiń bas azattyǵy bolmaýy da romanda qamtylǵan. Bul Nazykesh basyndaǵy oqıǵa. Bul oqıǵa da óte tragedıalyq jaǵdaıda alynǵan. Munda boıjetken qyzdy ózi súımegen baı balasyna ne bolmasa baıdyń toqaldyǵyna berý sıaqty ótken dáýirde jıi kezdesetin oqıǵalar ǵana sóz bolmaıdy, deni saý, ón boıy ómir kúshine toly sulý qyzdy jaratylysynan kemis, rýhanı naqurys májnúnge qosý sıaqty jalpy adam tabıǵatyna qarsy oqıǵa qozǵalady. Osy faktynyń ózi eski qazaq ómirindegi úlken qasirettiń biri. Bul ozbyrlyq zamannyń, feodaldyq qoǵamnyń áıel basyna jasaǵan qysymnyń shegi, eń jırenishti kórinisi edi. Biraq bul oqıǵa sýretteý kúshi jaǵynan qoǵamnyń ómirdegi jaýyzdyqty barynsha órteı áshkereleıtin, adam janyn tebirentetin jalyndy pamfletti kúshke jete almaǵan. Onyń eń negizgi bir sebebi Nazykesh obrazynyń olqylyǵynda. Avtor Nazykesh taǵdyryn, onyń barlyq oı-armanyn, is-áreketin áserli kórsete almaǵan. Nazykesh taǵdyry basynan-aq oqýshyny qyzyqtyryp ákete almaıdy. Balǵyn sulý qyzdyń ásem syrtqy qımyly men keıbir nazdy, tartymdy minezderi ǵana kórinedi. Jas kezinen-aq basyna taǵdyrdyń talaı aýyrtpalyǵy túsken qazaq qyzynyń jan syryna avtor oqýshysyn durystap qandyra almaıdy. Nazykeshti jarymjan Tileýkege aıttyrý da jáne Nazykeshtiń odan qutylyp ketýi de ońaı, qatardaǵy oqıǵa dárejesinde sýrettelgen. Mine sondyqtan da áleýmettik zor mańyzy bar oqıǵa jáne ádebıet úshin de óte bir utymdy materıal, solǵyn bolyp shyqqan.

Jazýshy artta qalǵan mesheý patrıarhaldyq ómir týǵyzǵan qýlyq-sumdyq, kerenaýlyq, jalqaýlyq, nastyq sıaqty minezderdi de tartynbaı kórsetedi. Qazaq aýylynyń ótken ómiri ıdılıa emes, onyń tolyp jatqan jaǵymsyz qasıetteri boldy. Tursynbaı sıaqty eki qojaǵa birdeı qyzmet etip, ol ekeýin bir-birine satyp, el arasynan búlik izdep júretin alaıaq zymıandar — sol dáýir týǵyzǵan bir belgi. Bolys, bılerdiń tóńiregindegi júrgen, eńbeksiz kúneltýge beıimdelgen aramtamaqtar da boılaryna tán minezderimen kórinedi. Bolys tóńiregindegi jaramsaq, jandaıshaptardy avtor bylaı sýretteıdi: «Byrtyq bet semiz qara jigit Ordabaıǵa ádeıi uttyrǵysy kelip, ońaı kúıip ketip otyr. Bul kireshi İbyraıdyń balasy Botaqara. Ordabaıdyń nókeri bolýǵa qumartyp júrgen jigit... Shenqumar, mansapqor toptyń ómir ıesine, jaǵympaz beıshara minezi de osy: kúresse — jyǵylady; oınasa — utylady; qaljyńdasa — jeńiledi. Utylar jaǵyna, jeńiler jaǵyna ózi beıimdele beredi. Qatarǵa sonysymen qosylady, sonysymen azamat atalady». Avtor jaramsaqtarǵa osylaı óltire bergen minezdemesin olardyń psıhologıasyn aınytpaı kórsetetin sheber dıalogtar arqyly kórkem túrde dáleldeıdi:

— Apyr-aı bolysekeń tipti qoryqpaıdy!

— Bilip otyrady.

— Myrzanyń teńgelikteri qalaı ádemi dóńgeleıdi ózi!

— Kimge bara jatqanyn biletindeı zyrlap ketti! — desip Ordabaıdyń jandaıshaptary máz bolyp qaldy.

Osyǵan oraı atynyń syry ózine málim, osy jaramsaqtardyń tabynǵan qojasy da ar-uıatqa syımaıtyn isti kórine kózge isteıdi. Uıatsyz isteriniń qoshemetshilerine unaıtynyn bile turyp maqtanmen isteıdi.

Ótirikshi, urlyqshy, qoıanjúrek Musaqaı da sol jamannyń minezine unaǵandardyń biri. Aqyrynda onyń tym táýir saýdager bola bastaǵany da osydan.

Qaýymǵa isterlik onsha kóp zıany bolmasa da, tilin bezep qysyr sózben mal tapqysy kelgen jaramsyz ádep te Berdenniń boıyna sol zamannan sińgen edi. Ondaı qysyr sózdiń úlgisin jazýshy asa bir alǵyr baıqampazdyqpen, óte sheber beredi. Jaz boıy túk taba almaı qysylyp júrgen Berden ańshy, árbir isi ońalmaı júrgen adamnyń baıyrǵy ádetinshe, Ýshakovty sózben qaryq qyp tastaǵysy kelip, ózgelerden buryn sóılep ketti:

«Baýyrym Ýshakov, bıyl qudaı bereıin dep tur saǵan. Birjola úıe salmasa qaıtsin! Sýyr degenińiz qaptap ketipti, adam aıaǵyn salmaǵan jerdeı on bes uıa ordaly sýyr apan qazyp jatqanyn kórip keldim. Úsh kún, úsh tún bir buıratym bar edi, sony ásheıin jan-jaǵynan keýlep barady eken... Ol jerden birdeme shyqpaı qoımaıdy endi, qudaı qossa bir qoıyńyz Berdenge qarap mańyrap turǵan shyǵar...»

Romanda sol qoǵamdaǵy áıelder jaǵdaıy: olardyń teńsizdik háli, aýyr ómiri de qamtylǵan. Qazaq áıelderiniń semádaǵy, qoǵamdaǵy pravosyzdyǵy, olardyń baılardyń esigindegi kórgen qorlyǵy Kópeı, Kúnshe, Názikesh t. b. basyndaǵy hal arqyly aıqyn sýrettelgen.

Roman óziniń kórkemdigi jaǵynan qazaq, ádebıetine eleýli úles qosarlyq shyǵarma. Jazýshy qazaqtyń ádebı tiliniń kórkem oıynyń sońǵy tabystaryn oryndy paıdalanǵan. Bul kitap óziniń jazylý mádenıeti jaǵynan da kóptegen qazaq jazýshylaryna úlgi bolarlyq dárejede. Qaı shyǵarmanyń bolmasyn kórkemdik jaǵyn taldaǵanda ony shyǵarmanyń negizgi ıdeıasynyń iske asyrylýynan, negizgi tartystardyń durys óristep sheber sheshilýinen, obraz jasaý ádisterinen — qorytyp aıtqanda shyǵarmanyń jalpy ıdeıalyq qundylyǵy men mańyzdylyǵynan bólip alyp qaraýǵa bolmaıdy. Bul shyǵarmanyń kórkemdik qasıetin aıtqanda biz eń aldymen avtordyń sol kezdegi qoǵamdyq ómirdegi oqıǵalardy durys kóre bilgenin, áleýmettik kúshterdi árqaısysynyń óz oryndaryna saı suryptap ala bilgenin, jańa týyp kele jatqan tarıhı kúshterdiń bolashaǵyn durys ańǵarta bilgenin aıtamyz. Ekinshiden, sheber sýretshiniń qolynan shyqqan tolyp jatqan tamasha obrazdar jasaǵanyn aıtamyz. Til jazýshynyń ıdeıasyn kórkem beınege keltirýdegi eń negizgi qural ekeni anyq. Romannyń til mádenıeti mamandyǵynan aldyńǵy qatarly ádebıetke saı.

Ǵabıt Músrepovtiń jazýshylyq ómirinde bul roman kezeńdi shyǵarma bolatyny anyq. Jazýshy sońǵy kezge deıingi shyǵarmalarynda qoǵamdyq ómirge osyndaı tereń boılap, ony osynsha keń qamtı alǵan joq-ty. Sonymen birge jazýshynyń kórkemdik quralynyń, til mádenıetiniń kóp ekendigin kóremiz. Músrepov joldastyń osyǵan deıingi bir eleýli shyǵarmasy «Qazaq soldaty» romanynda áleýmettik oqıǵalar kóbinese avtor tarapynan baıandalatyn da, keıipkerlerdiń obrazdary da avtor aıtqan minezdemelermen beriletin. Al, «Oıanǵan ólke» romanynda úlkendi-kishili oqıǵalardyń bári keıipkerlerdiń taǵdyry men is-áreketteri arqyly berilip, adam obrazdary áreket, qımyl ústinde ashylady.

Jalpy qazaq ádebıeti úshin erekshe eskeretin nárse, avtor óz boıaýyn bylapyttamaı ornymen paıdalanady. Ár oqıǵany, tabıǵat pen adam sýretterin, adamnyń oı qubylystaryn, qarym-qatynastaryn sýrettegende orynsyz ásirelemeı, kórkemdik dáldikke, áserlilikke tyrysady.

Ár adamnyń qımyly — minezi men tulǵasyna saı; is-áreketteri de óz boıyna shaq kelip otyrady, sóılegen sózi de — oı-órisine, jan qubylysyna laıyqty keledi. Osydan baryp romandaǵy kóp obrazdar jeke-jeke daralanyp, jandy áserli túrde este qalarlyqtaı dárejege kóteriledi. Juman, Igilik baılar, Baıjan, Bulanbaı sıaqty basty keıipkerler ǵana emes, sonymen birge Sandybaı sheber, jýan sary Qolbań, prıstav Sokolov sıaqty usaq keıipkerler de óz kelbetimen este qalady.

Bul shyǵarmanyń kórkemdik jaǵy týraly aıtqanda erekshe bir kóńil bóletin nárseler dıalogtar. Keıipkerlerdiń dıalogtary sheber jazýshynyń qolynda shyǵarmanyń negizgi ıdeıasyn ashýdaǵy kúshti qural. Dıalogtar arqyly keıipkerdiń jandy obrazdary ashylady. Dıalog olardyń oı-órisiniń, minez-qulyqtarynyń, jan qubylystarynyń aınasy. Bul shyǵarmada árbir keıipker óz tilimen jáne sol zamannyń tilimen sóıleıdi. Bulanbaı sózderi óziniń minezi men qımylyna saı iri kelse, Baıjan sózderi de óz boıyna shaq. Juman sózderi daraqy, ańǵal kelse, Igilik sózderi baıypty, sabyrly, qaltarysy kóp jumbaqty keledi. Shyǵarmadaǵy orys kapıtalıseri men orys jumysshylary da árqaısysy óz tilderimen sóıleıdi. Avtor olardy qazaqylandyrmaǵan, árqaısysynyń áleýmettik ornyna, is jaǵdaıyna, oı órisi men minezderine sáıkes tilderin de taba bilgen.

Shyǵarmanyń qaı túrine bolmasyn detal kerek te jáne onyń atqaratyn eleýli qyzmetteri de bar. Detal roman sıaqty úlken shyǵarmaǵa da óte qajet sıaqty. Ol shyǵarmanyń negizgi júıesine qatysy shamaly bolǵandyqtan jazýshy kóp toqtala almaıtyn biraq romandaǵy ómir kartınalaryn tolyqtyra túsetin jaıttardy qysqa, utymdy etip aıtyp ketýge múmkindik beredi. Ár nárseni kishkene ǵana detal arqyly ańǵartyp ketý ońaı emes. Ol úshin avtordyń sóz arasyndaǵy bir aıta salǵan kishkene oqıǵasy tyń da, áserli de bolý kerek. «Oıanǵan ólke» romanynda osy detaldy oryndy, sheber paıdalanǵandyqty kóremiz. Ataqty baı Igiliktiń satyp ákelgen páýeskelerin, onyń tóńiregindegi jandaıshaptary bylaı tamashalaıdy: «Bireý páýeskeniń syrtqy bylǵary syn, bireý ishindegi qyzyl-kúreń sapıanyn sıpaıdy.

— Mynalary altyn ba ózi! — dep, ótirik bilmegensip, maqtaǵysy kelip turǵandar da bar.

— Qaıtesińder jigitter qoldaryńdy tıgizip... Munyń ózin ıt terisiniń jonynan ılegen, jumsaq jarǵaqpen ǵana súrtip ustaıtyn kórinedi, adamnyń alaqany degen ý ǵoı... — dep Batyrash páýeskelerge qol tıgizbeı tur».

«Bir jerde kirmen ólshenip shóp tasylyp jatyr, kerildesken daýystar da sol mańaıdan basymyraq shyǵady.

— Áı, qudaıyń bar ma, joq pa?

— Aldyńa kelsin!

— Umytpa osyńdy!

— Kiriń tipti kótin de kótergen joq qoı! — desken narazy daýystarǵa bir-aq jaýap qatyp tur.

— On tıyn! Ottamaı aqshańdy ákel».

Minekı, úlken oqıǵalardyń arasynda oqýshynyń qulaǵy shalyp qalatyn osy eki túrli sózden úlken-úlken jaıttar ańǵarylyp tur. Ýrádnık Botkınniń Jabaıdy aýrýhanaǵa ákelgendegi akty jasaýy, Berden ańshynyń Ýshakovty qysyr sózben qaryq qylǵysy kelgen áreketi, Baıjannyń Ombynyń kóshesinde Ýshakovtyń úıin izdeýi, eń aqyrǵy Kúreńkóz qojanyń balasy Kenjeqaranyń Igilikke tartyp ketýi sıaqty detalder sol zamannyń kartınalaryn tolyqtyra túsedi.

Romanda Igilik, Juman, Rázanov, Ýshakov, Sıkorskıı sıaqty jaǵymsyz keıipkerlerdiń obrazdary sheber, áserli jasalyp, daralanyp kórinse, jumysshylar arasynan shyqqan jaǵymdy keıipkerler jóninde ony tolyq aıtý qıyn.

Kórkemdik jaǵynan birqatar eleýli obrazdar — Bulanbaı, Elızaveta, Shılo qart sıaqty adamdar. Al, Baıshegir, Bykov, Mıhaılov sıaqty basty keıipkerler dárejesinde alynǵan adamdar aldyńǵy úsheýiniń kóleńkesinde qalyp qoıady. Minez-qulyqtarymen daralanbaıdy. Osy arada eskerte ketetin nárse, Omar men Kúreńkóz qoja sıaqty, Igiliktiń tasasynda júrgen adamdar árqaısysy óz minezimen, óz órisimen jeke kórinedi. Al, biz jumysshylardyń sońǵy atalǵan úsh ýákiliniń este qalarlyq ózindik minezderi men is-áreketterin kóre qoımaımyz. Tipti eń basty keıipkerlerdiń biri Elızavetanyń jeke óz basynyń qasıetteri men minezine kelgende avtor boıaýy solǵyn tartqan. Romannyń bas kezinde oqýshyǵa úlken úmit kúttirgen Seıit pen Nazykúl obrazdary edi. Biraq bul ekeýi oqıǵanyń keń arnasynda kishireıip ketken.

Jabaı, Nazykúl, Seıit arasyndaǵy qarym-qatynastar shynaıy taza dostyqty, rýhanı erlikti kórsetý planynda alynǵan sıaqty. Biraq, oqıǵany basynda shıelenistirip almaǵandyqtan avtordyń ol oıy kútken nátıjesin tolyq bere almaǵan. Shynynda romannyń bas kezinde Jabaı men Nazykúl arasynda jóndi mahabbat bolǵan emec. Oqýshynyń barlyq biletini ata-ananyń qulaq qaǵysymen, Jabaı jaralanǵandaǵy Nazykeshtiń bir túrshigip qalatyny ǵana. Sondyqtan da Jabaıdyń ózi múgedek bolyp qalǵannan keıin Nazykeshti baqytsyz etkisi kelmeı, odan bezinýi jáne Seıitpenen dostyǵy oqýshyny tebirenter erlik bolyp kórinip turǵan joq. Onyń ústine romannyń eń basynda bir kezdesip qalatyn osy Jabaı men Nazykúl uzaq ýaqyt joǵalyp ketip, kitaptyń orta sheninde baryp kóringendikten ekeýiniń arasyndaǵy bolmashy oqıǵa umytylyp ta qalady.

Joǵaryda aıtyldy — avtor eski qazaq aýlyndaǵy mesheý zaman týǵyzǵan jaman minezderdi aıqyn sýretteıdi. Biraq, sonyń ózin tym shamadan tys qazbalap, erinbeı tápteshtep, jalyqpaı sýretteıtin sıaqty. Kóp jerde ondaı sýretterdiń adam obrazdaryn, romannyń ıdeıasyn ashýǵa sonshalyqty qajet bolyp turǵany shamaly. Onyń esesine halyqtyń adaldyq, erlik, dostyq, adamgershilik, qaıyrymdylyq taǵy basqa shynaıy qasıetteri Bulanbaı men Jabaıdyń eki-úsh iri qımyly men Baıjan úıiniń meımandostyǵynan basqa, oı tebirentip este qalarlyq aıqyn epızodtarymen kórine bermeıdi. Al shynynda da halyq bizge eski ómir tańba etip salǵan keıbir jaman minezderdi ǵana emes, eń aldymen, tar zamanda, ozbyrlyq tepkisinde óz boıynda joǵaltpaı saqtaǵan jáne sol aýyr turmysta ózi tapqan talaı-talaı shynaıy halyqtyń jaqsy minezderi men asyl qasıetterin ákelgen joq pa? Avtor osy ekeýiniń arasyn durys salmaqtaı almaǵan.

Ǵabıt Músrepov jazýshylyq tájirıbesinde retti jerdiń ózinde jalyndy pýblısısıkaǵa bara beretin. Ómirdegi jaman qubylystardy otty yzaly sózben órteı áshkereleýden góri baısaldy ashshy mysqyl aıtyp, kóbine keketip qana ótetin. Onysynan baryp avtor óz kitaptarynda ómirdegi jaýyzdyqpen qyzý arpalysyp júrgen kúreskerden góri syrttan qarap, kekete kúlip, saýsaqpen túrtip kórsetetin tosyn adamǵa uqsaıtyn. Sońǵy romanynda avtor bul daǵdysynan kóp arylǵan sıaqty, áıtse de keı jerlerde eski salqyndyqtyń izi bar. Ádil yzasyn aqtaryp jalyndy óshpendilik otymen qarıtyn jerde áli de kekesin aıtady, ne bolmasa kúrsinip qana qoıady.

Jazýshynyń sheberlik ádisindegi bir kemshiligi alıterasıa qýyp, sózdiń jeńil, ekpindi yrǵaǵymen oı toqtattyrmaı dedektetip áketetini. Ádette prozada dybys, yrǵaq qýalasa oı jaǵy olqylanyp qalady. «Taǵy da talasyp kelip, taǵy da taqasyp kelip qonyp jatqan eki baı aýyl aq úılerin tikken joq edi. Jaz boıy Qulanótpes pen Qudaımendeniń keń shıyryna syıysa almaı kúnde qanat serpisip, kúnde qamshy siltesip qaqtyǵysyp kelgen eki baıdyń aıadaı jerge arqa tiresip qonyp jatqandary jaı da emes sıaqty.

Alshaq jaılasyp, aralaspaı araz otyratyn eki baı...» Bir qýanyshty nárse — osy sıaqty qyzyl cózge qumarlyqtan avtor bul joly kóp arylǵan. Dybys qýalaýshylyq romanda sırek kezdesedi.

«Oıanǵan ólke» romany jazýshy tvorchestvosyndaǵy asa iri beles. Bul shyǵarma sýretkerdiń uzaq jyldary oılanýynyń, izdenýiniń, óz halqynyń ótkeni men búgingisine, bolashaǵyna tolǵana oı júgirtýiniń jemisi. Ómirden túıgeni, mol kórkem sóz tájirıbesiniń qorytyndysy. sýretshilik órisi, ómirge kózqarasynyń tereńdep damýy jazýshyǵa úlken epopeıany sátti bastaýǵa múmkindik berdi. Áli bitpegen bul eńbek, halyq ómirin, el taǵdyryn keń qamtýy jaǵynan, kórkemdik sheberligi, tereńdigi jaǵynan, qunarly jasalǵan ulttyq harakterleri, iri tulǵaly obrazdary jaǵynan qazaq ádebıetinde M. Áýezovtiń «Abaı», «Abaı joly» romandaryna teteles.

Ǵabıt Músirepov qazaq, sovet ádebıetiniń eń kórnekti ókilderiniń biri. Onyń kóptegen shyǵarmalary ádebıetimizden, rýhanı mádenıetimizden keleli oryn alady. Músirepovtyń pesalary, romandary, áńgimeleri ádebıetimizdiń úlken janrlary proza men dramatýrgıanyń sanyn ǵana tolyqtyryp turǵan joq, sol janrlardy, órisin keńeıtip, jańa beleske kóterip tur.

Qazaq sovet ádebıetiniń bastaýshylarynyń biri Músirepov jas ádebıet tilimizdiń qalyptasýyna, damýyna úlken eńbek sińirdi. Ol ózindik stıl taýyp qana qoımaı, halyqtyń baı tiliniń negizinen bıik mádenıetti ádebı til jasaýda, til obrazdarynyń jasyryn syryn ashyp, kórkem beıne jasaýda, ıaǵnı til quralyn sheber paıdalana bilýde qazaq jazýshylaryna eleýli áser etti. Ǵabıt tili klasıkalyq jaǵynan ǵana baı emes, sonymen birge boıaý, sýret, beıne, oı jaǵynan da áserli, baı. Jazýshy «Aqan seri — Aqtoqty» dramasynda qazaq tilindegi aq óleńniń (uıqassyz óleń) tamasha úlgisin jasady. «Aqan seridegi» aq óleńniń yrǵaǵy baı, ekpini alýan túrli. Jazýshynyń bul tájirıbesin aqyndar óleńge jańa ıntonasıa, rıtm engizý úshin, sol arqyly jańa tyń poezıalyq obrazdardy, oılardy berýge paıdalanýlaryna bolar edi.

Ǵabıt Músirepov qazaq halqynyń mádenıetiniń órkendeýine, onyń kórkem oıynyń damýyna eleýli úles qosqan jazýshy. Ǵabıt shyǵarmalarynda asa sheber, qunarly jasalǵan Baıan, Qodar, Qarabaı, Aqan, Naýan, Aqtoqty, Qońqaı, Bulanbaı, Igilik, Juman, Baıjan, Amankeldi, Kete, Qaıyrǵalı sıaqty, ár dáýirdiń, ár ortanyń ókili — kesek tulǵalar, lırıkalyq, tragedıalyq syrlar, ár túrli adam taǵdyry bar. Bul jazýshynyń qoly jetken tabysy.

Árıne, Ǵabıt shyǵarmalarynyń jaqsylyq jaqtary da, kemshilikteri de joǵapyda biz sóz etkennen anaǵurlym basym. Jazýshy tvorchestvosynyń negizgi salalaryn kópke tanystyrý nıetinde jazylǵan bul alǵashqy eńbek onyń bárin jan-jaqty, jete taldaý maqsatyna jete almaǵanyn da aıtqan maqul. Biz kóbine jazyshynyń azdy-kópti ýaqyt synynan ótken shyǵarmalaryna toqtaldyq. Áli alda da óz turǵysyn, óz synyn aıtatyn ýaqyt kóp. Ǵabıt Músirepov qazir tvorchestvolyq eseıgen shaǵynda. Jazýshynyń qýantarlyq qasıeti — ózine qatal talap qoıa biledi. Keıde bir jazǵan shyǵarmasyna qaıta oralady, qaıtadan jazady. Mysaly «Qozy Kórpesh — Baıan sulý», «Amankeldi» pesalaryn, «Qazaq soldaty» romanyn avtordyń eki-úsh qaıtara óńdep jazǵany, olardyń óńdegen saıyn jaqsaryp, kemeldene túskeni kópke málim. Budan ári de avtor osy jaqsy ádetinen jańylmaı, sońǵy bıiginen keıingisine kóz tastap ózi baıqaǵan, ózgeler ańǵartqan minin jóndeı túsedi degen senim bar. Al eń negizgisi — jazýshynyń oılaǵan josparlary, áli de aıtylmaǵan sózi, ashylmaǵan syrlary bar. Aldynda tyń obrazdar, sony sýretter, úlken ómir shyndyǵy — jaıly shyǵarmalar kútip tur.

1955

---