InfoHub Logo

Moskvanyń bir dramatýrgi maǵan:

— Sizderdiń sahnalaryńyzda osy kúnge deıin epostyq shyǵarmalardyń sátti júrip jatqan sebebi nede? — degen suraq qoıdy. Jáne de oıyn túsiniktirek jetkizgisi kelgen bolar:

— Eger de orys sahnasyna bylınalardan (orystyń halyq jyrlary) pesa jasap qoısa, soǵan kórermender barmaǵan bolar edi, — dep suraqtaǵy pikirin tolyqtyrdy.

Dál sol arada ózimshe jaýap qaıtarǵanmen bul saýal meni keıinde kóp oılandyrdy. Bir kezde sahnamyzdyń negizgi repertýary epıkalyq shyǵarmalar boldy. Tipti qazir de «Eńlik — Kebek», «Qaraqypshaq Qobylandy», «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» pesalary sahnadan túspeıdi. Kórermender yqlasy osy aldy qyryq jylǵa taıaý júrgen pesalardan toıattap bolmaǵan sıaqty.

Shynynda osy neden? Bizdiń qaýymnyń ıntellektýaldyq jaǵynan áli de tolysyp bolmaǵan balańdyǵynan ba? Álde qazaq epostarynyń eski zamannan búginge tike jol tapqan adam balasyna ortaq gýmanısik qasıetinen be? Meniń oıymsha osy eki sebeptiń ekeýi de bar. Árıne sońǵysy basymyraq ta, jyl asqan saıyn aldyńǵy sebep álsireı bermek. Epostyq shyǵarmalardyń bizdiń sahnamyzda ǵumyrly bolýyna bulardan ózge de myqty sebepter bar.

Sovettik semádaǵy kóp halyqtardyń oıaný dáýirine kóz jibersek solardyń bári derlik tuńǵysh sahnalarynyń shymyldyqtaryn epostyq, shyǵarmalarmen ashqanyn kóremiz. Bizdiń túrki tildes halyqtarda «Shahsenem — Ǵarıp», «Farhad — Shyryn», «Kóroǵly», «Tahır — Zýhpa» sıaqty halyq epostary dramalyq formaǵa aýysyp, jańa qurylǵan jas teatrlardyń tuńǵysh shymyldyqtaryn ashty. Dál osy hal qazaq teatrynyń basynda da boldy. Eń alǵashqy qazaqtyń dramalyq úıirmesi 1917 jyly Abaı aýlynda — qolyna jańa ǵana qalam alǵan, oqýdaǵy jas jigit Áýezovtiń «Eńlik — Kebek» tragedıasyn oınady. Alǵash qurylǵan qazaq drama teatry 1926 jyly osy «Eńlik — Kebekpen» birinshi ret shymyldyǵyn kóterdi. Jas teatr óziniń ómir súrgen kezeńine tustas «búgingi ómirdi» kórsetýge qansha kúsh salǵanmen kóp ýaqytqa deıin repertýarynyń jotasy epostyq shyǵarmalar bop qala berdi. Sahnaǵa Jumat Shanınniń «Arqalyq», M. Áýezovtiń «Qarakóz», «Qaraqypshaq Qobylandy», Ǵ. Músirepovtyń «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» pesalary keldi. Osy epostan týǵan shyǵarmalar qazaq dramatýrgıasynda úlken iz qaldyrdy, onyń odan ári de kóp jyldar boıy epıkalyq janrda damýyna áser etti. Osydan baryp revolúsıalyq dáýirge arnalǵan S. Seıfýllınniń «Qyzyl Suńqarlar», Ǵ. Músrepovtiń «Amankeldi» sıaqty epıkalyq dramalarynyń týýyna sebep boldy. Sóıtip halyqtyq epos revolúsıalyq eposqa ulasty.

Qazaq epostarynyń búgingi sahnaǵa úılesip ketýiniń eń bir myqty sebebi onyń ómirsheńdiginde jatsa kerek. Shynynda da qazaq epostary halyq úshin esh ýaqytta tek tarıhtyq qana mańyzy bar eski muraǵa aınalyp kórgen emes. Buryn baspaǵa túspegendigi sebepti ár dáýirdiń jyrshylary óz zamanynyń rýhyn sińirip otyrǵan ol jyrlar qashanda halyqtyń kúndelikti tutynýyndaǵy ádebı quraly boldy. Sol jyrlar arqyly zamannyń áleýmettik, kókeıtesti máseleleri kóterilip otyrdy. Ásirese ǵasyrlar boıy qazaq qoǵamyna dert bolǵan mahabbat erkindigi, ar-namys azattyǵy kóp jyrlarǵa ózek boldy. Sonymen birge elin súıgish patrıottyń sezim, adaldyq, erlik, dostyq tárizdi adamgershilik bıik qasıetter arqaý bolǵan qazaq epostary — buqara halyqqa rýhanı, estetıkalyq jaǵynan da jaqyn edi. Halyqtyń qabyldaýyna shyǵarmanyń estetıkalyq úndestigi áleýmettik mańyzynan bir eli kem sebep bolmaıdy. Ár shyǵarma eń aldymen halyqtyń estetıkalyq talǵamyna — ıaǵnı kórkemdik, sulýlyq týraly túsinigine, dúnıe sezinýi men áserlenýine, adam sezimi jáne adamgershilik jalpy uǵymyna — sáıkes kelý kerek. Onsyz esh shyǵarmanyń quny joq. (Abzaly, biz kóp jyldar jalań sosıologızmge boı uryp — estetıkalyq krıterııdi, jalpy kórkemdik saýatymyzdy tómendetip aldyq). Al, qazaqtyń kóptegen batyrlyq epostary men lırıkoepostary eń aldymen osyndaı estetıkalyq talapqa saı keletin shyǵarmalar edi. Bulardyń ekinshi ǵumyry — sahnalyq ǵumyrynyń uzaq bolýyna basty bir sebep qoı deımin.

Al ekinshi sebep? Ekinshi sebep árıne jazýshyda. Avtorda. Osy ájeptáýir kólemdi eńbekti naqtyly shyǵarmalardy keńirek taldaý arqyly — sol sebeptiń syryn ashýǵa arnamaqpyz. Munda sóz bolatyn qazaqtyń epıkalyq dramasyn jasaýda asa zor eńbek etken iri dramatýrgterimizdiń biri Ǵabıt Músrepov shyǵarmalary. Biraq Músrepov shyǵarmalaryn taldar aldynda — sonaý kósh basyna kóz salyp qazaq eposynyń sahnaǵa qalaı kelgenin jáne ne ákelgenin qysqa ǵana sholyp ótelik. Bul oraıda erterekte týǵan biraz shyǵarmalarǵa jaǵalaı toqtalýdyń qajeti bolmas — osy janrdyń tól basy, jáne osy problemany realısik ádebıet turǵysynan sheshýdiń tamasha úlgisin jasaǵan «Eńlik — Kebek» tragedıasynyń negizgi áleýmettik, kórkemdik tendensıalaryn atap ótsek te jeter.

«Eńlik — Kebek» jyry búkil shyǵys ádebıetine tán eki ǵashyqtyń tragedıaly mahabbatyna arnalǵan. Ekinshi jaǵynan bul shyǵarma qazaqtyń «ejeqabyl» saltynan týǵan óziniń tól tragedıasy. Bul taqyryp bizde asa kóp jyrlandy. Áýezovtiń tutas aǵa qalamdastary Maılın men Toraıǵyrovtyń «Shuǵanyń belgisi» men «Qamar sulýy» osy taqyrypqa arnalǵan. Árıne, qosyla almaı qalǵan eki jastyń mahabbat tragedıasy qashanda utymdy taqyryp. Biz joǵaryda atap ketken («Tahır — Zýhra», «Farhad — Shyryn» t. b.) baýyrlas elderdiń shyǵarmalary negizinen sol mahabbat jelisin arqaý etip te uzaq jasady. Biraq Áýezov sheńberin kóp keńitip, shyǵarmanyń arqalaǵan áleýmettik júginiń salmaǵyn myqtap arttyrady.

Tragedıanyń prologindegi Abyzdyń saryny — bul shyǵarmanyń arqalaıtyn azamattyń salmaǵynyń aýyr ekenin birden ańǵartady. Osy kúńirenis halyq basyndaǵy tragedıalyq háldi ashyp beredi. «Barar jeriń batpaq sor, kún túzeler tarpy joq... Bárińniń de náriń joq, halqym qaıtip kún kórer...» degen pýblısısıkalyq tebirenis endi bolaıyn dep turǵan eki jastyń basyndaǵy tragedıa emes — búkil halyq basyna túsken qasiretti tolǵaıdy. Sóıtip avtor pesanyń basynda-aq asa úlken málimet beredi.

Avtor osy ýádesin jerde qaldyrmaı myqtap oryndaıdy. Ol tar taqyrypty keńitip tereńdete túsedi. Eń aldymen shyǵarmanyń ózekti jelisi, dramanyń arqaýy — eki jastyń arasyndaǵy mahabbattyń ózin shyǵys dastandaryna tán biryńǵaı sheksiz yntyzarlyqtan ózgeshe, basqasha traktovka jasaıdy. Munda eń aldymen Kebek te, Eńlik te eldiń keleshegi, erteńgi kúniniń jaqsylyq nyshany — jarqyn perzentteri bop beınelenedi. Kebek eń aldymen halyq batyry, elin syrtqy jaýdan qorǵar namysker uly. Ia, ol bir ǵana qushtarlyq mahabbattyń quly emes. Eki jastyń arasyndaǵy mahabbat ta tek qana yntyzarlyqpen shektelmeı jaqsylyqqa, jaryqqa degen talpynysqa ulasady. Sondyqtan da osy eki jastyń arasyn jazýshy halyqtyq dramaǵa arqaý etedi.

Qazaq ómirindegi dástúrli jesir daýynan baryp tutas ár qoǵamnyń, tarıhı qyspaqta turǵan eldiń ómirin túgel tebirentken drama bastalady. Syrtqy jaý shyǵarmaǵa tikeleı aralaspasa da onyń alystan jetken tepkini, syrttan esken yzǵary sezilip turady. Ol kez qazaq eliniń ataqty «Aqtaban shubyryndydan» jańa ǵana es jıyp kele jatqan kezi. Syrtqy jaý myqty da, qaýipti bolatyn. Beıne bir qatty aýrýdaı aıyqpaı jatyp qara sýyqtyń ótine shyǵyp oınap ketken bala sıaqty — keshegi uly qyrǵynnan qany tıylyp bolmaǵan el ishi qaıta búline bastaǵan. Tarıhı uly tragedıa elge, elge emes-aý el basqarýshylarǵa sabaq bolmaǵan. El taǵdyry tuńǵıyqqa tirelgende kóregen dana basshysynyń bolmaýy qazaq tarıhynyń eń bir qasiretti aspektisi. Bul tragedıada da, «el basy» atalǵandar el qamyn oılaýdan aýlaq. Olar ózderiniń tarıhı mısıasynan tómen. Ne bir til maıyn tamyzǵan sheshen sózderi, tapqyr talanttary, ákki, alǵyr aqyldary usaqqa jumsalyp, bolmashyǵa qor bop jatyr. Jazýshy qazaq feodaldarynyń ne bir tamasha beınelerin jasaıdy. Áriden topshylaıtyn, ishi jumsaq, zalym Keńgirbaı, túlkideı bulań quıryq, sıpalap otyryp baýyzdap tastaıtyn, aılaly ákki qý Kóbeı, aıtysqanyn jeńbeı qoımaıtyn, tili mirdiń oǵyndaı, sheshendigine qatygezdigi saı, bez búırek Espembet, kóńilinde ádilet bolǵanmen, qolynda dármen joq, jaqsylyqtyń sónip baratqan bir shyraǵy Qaramende aqsaqal jáne bar.

Eki jas bastaǵan dúrbeleń arqyly, búkil patrıarhaldy-rýlyq qoǵam qozǵalysqa kirip, onyń ishindegi ártúrli kúshter boı kórsetip — biraz syrlaryn ashady. Ǵashyqtar arasyndaǵy taza mahabbat tragedıasy bolýǵa tıisti nárse syrttan qater tóngende ishten ózin ózi kemirip jep jatqan el tragedıasyna ulasady.

Jyr tabıǵaty boıynsha romantıkalyq kiltpen ashylýǵa tıisti týyndyny dramatýrg realısik keń arnaǵa alyp shyqqan. Romantıkalyq ásem kórinisterdiń ornyna kádimgi qany sorǵalaǵan realısik ómir qubylystaryn bergen. El ómiriniń kórinisteri, bıler men rý basylardyń beıneleri men is-áreketteri ǵana emes, eki jastyń ǵashyqtyq lınıasynyń ózi osy shynshyldyq turǵydan sýrettelgen. Tek el arýaǵy Abyz beınesinde ǵana romantıkalyq munar bar sıaqty. Biraq osy búgingi naǵyz realısik, psıhologıalyq dramalarǵa top-tobymen kire bastaǵan hor bastaýshy, jarshy t. b. atpen avtordyń pıǵylyn ashýǵa septigin tıgizip júrgen shartty beınelerdi kórgende — solardyń báriniń arǵy atasy Abyz ba dep qalasyń. (Árıne pesaǵa hordy engizý kóne tarıhtan bar tásil, biraq Muhań bu jaǵynan osy kúngi dramatýrgterdiń aldyn orap ketken.)

Sonymen Áýezov romantıkalyq eposty realısik keń arnaǵa alyp shyqqan. Epostyń sahnalyq varıantyn jasamaı, halyq ómirin, tarıhı shyndyqty tereń de keń qamtyǵan epıkalyq drama jasaǵan. Ondaǵan ózge pesalaryn aıtpaǵannyń ózinde. Muhań osy tyrnaq, aldy týyndysymen búgingi epıkalyq dramatýrgıamyzdyń, ázirge eshkim ashpaǵan, tamasha úlgisin jasap berdi.

Sóz joq, bul tamasha úlgi qazaqtyń sábı dramatýrgıasynda osy iri, keń tynysty, álýetti janrdyń tez órkendep, eleýli bıikke kóterilýine myqtap áser etti.

Áýezovpen tutas jáne oǵan ilese osy janrda birneshe qalam ıeleri qyzmet etti. Solardyń ishinde iri tabysqa jetip, máreli bıikke kóterilgeni Ǵabıt Músrepov.

Árıne Músrepovtiń epıkalyq dramatýrgıadaǵy pocherki Áýezovten bólek. Bul tek stıl derbestigi emes, talant tabıǵatynyń da ózgesheligi bolsa kerek. Ǵabıt Muhań sıaqty qulashty keńge jaımaı, bir baǵytty alyp negizinen sony úńgıdi. Ol aýmaqty halyqtyq dramaǵa boı urmaı bir problemaǵa den qoıyp — mahabbat tragedıasyn, ne óner adamynyń qıyn taǵdyryn shyǵarmasyna ózek etip alady. Keıin revolúsıalyq eposqa aýysqanda avtor osy stılinen shyǵyp ketti.

Onyń qanshalyqty sátti bolǵanyn keıinirek sóz etemiz. Qazir áńgimeni Ǵabıttiń dramatýrgıaǵa kelgen jolynyń basynan bastaıyq.

Jazýshylyq jolyn prozadan bastap, áńgime jazýdy edáýir meńgerip, sheberlikke jetken Ǵabıt otyzynshy jyldardyń orta kezinde dramatýrgıa janryna keldi. Onyń osy joldaǵy alǵashqy sátti eńbegi «Qyz Jibek» mýzykaly dramasy. (Keıin ol opera lıbrettosyna aınaldy). «Qyz-Jibek» mýzykaly dramasy — qazaq halqynyń asa bir qadirli murasy, kórkem tildi ǵashyqtyq jyrynyń jelisimen jazylǵan. Jazýshy pesada belgili jyr jelisinen shyǵyp ketpegenmen dastannyń Júsipbek Shaıhıslamov varıantyndaǵy ámeńgerlik saryndy alyp tastap, mahabbat bostandyǵy, gýmanısik jaǵyn tereńdete tústi. «Qyz Jibek» mýzykaly dramasynan keıin Ǵabıt Músrepov dramatýrgıanyń epıkalyq janryna myqtap bet buryp, bul janrdy erkin ıgerip, sheberligin jetildire túsedi. Halyq tarıhynda eldiń rýhanı ómirinde eleýli iz qaldyrǵan úlken keleli taqyryptarǵa barady. 1936 jyly dramatýrg qazaq tarıhyndaǵy zor orny bar — 1916 jyl kóterilisi, azamat soǵysy dáýirinen — halyq batyry Amankeldi týraly pesa jazady. Biraq jazýshy bul úlken epıkalyq taqyrypty birden meńgerip ákete almady. Pesada kóterilistiń jotaly oqıǵalary dramalyq tartys arqyly jete kórsetilmedi de onyń tarıhı máni jetkilikti túrde ashylmady. Basty keıipker Amankeldiniń halyq basshysy bolarlyq beınesi, saıası ósý joldary — ıaǵnı stıhıalyq kóterilisti bastaýdan lenınızm ıdeıasy úshin, Sovet ókimeti úshin sanaly kúresker dárejesine deıin kóterilýi — kórkem obraz arqyly sheshilmedi. Pesa tarıhı oqıǵany kórkemdik jınaqtaýǵa jete almaı — bolǵan oqıǵalar tizbegine aınalyp ketti. Jazýshy bul asa qurmetti, asa qıyn taqyrypqa on tórt jyl ótkennen keıin, proza, dramatýrgıa janrynda kóp izdenip, kúrdeli jol keship, eleýli tabystarǵa jetip, eseıgen shaǵynda qaıtyp oraldy.

Ǵabıt Músrepov 1939 jyly «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» tragedıasyn, 1941 jyly «Aqan seri — Aqtoqty» dramasyn jazdy. Birinshisi — halyq ádebıetiniń negizine — belgili «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» ǵashyqtyq jyrynyń jelisine, ekinshisi, tarıhı taqyrypqa negizdelip jazylǵan bul pesalar, ásirese «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» tragedıasy qazaq sovet dramatýrgıasynyń eleýli kezeńine aınaldy; onyń epıkalyq janrdy meńgergen sheberligin, er jetken jańa órisin tanytty. Sonymen birge jas sahnalyq ónerimizdiń de jańa beleske kóterilýine az paıda tıgizgen joq. Bul eki pesa romantızm ádisimen jazylǵan. Ǵabıt osylardan keıin realısik pesa jazýǵa talpynady. Ol Uly Otan soǵysy jyldary «Polkovnık Chýdov» atty pesa jazady. Eń aldymen soǵys ómirin jete bilmeýi, avtordyń áli de dramatýrgıada sosıalısik realızm ádisin meńgere almaǵandyǵy ol shyǵarmaǵa kep keselin tıgizdi. «Polkovnık Chýdov» pesasy turaqtaı almady.

Ǵabıt Músrepov úzdiksiz izdený, ósý jolyndaǵy jazýshy. Onyń tek kórkemdik sheberlikke jetilýi ǵana emes, sonymen birge birte-birte shyǵarmada alǵan oqıǵalarynyń masshtaby keńeıip, tarıhı qoǵamdyq máni tereńdeı túskenin prozalyq shyǵarmalarymen qatar, pesalarynan da anyq kórýge bolady.

Joǵaryda aıtyp óttik, «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» tragedıasyna negiz bolǵan, qazaq arasynda jáne keıbir kórshiles halyqtar arasyna keń taraǵan ǵashyqtyq jyry. Bul dastannyń birneshe varıanty bar. Árıne, ár varıanty ár zamannyń, qoǵamdyq ár túrli kózqarastardyń eleginen ótken. Ár varıantqa japsyrylǵan ár túrli jamaýlar da az emes. Biraq halyq arasyna keń taraǵan úlgilerinde bul dastan — bıik mahabbatty, adal dostyqty jyr etedi. Kirshiksiz taza eki jastyń maqsattaryna jete almaı armanda ketkenderin pash etedi. Jaqsylyqqa, adamgershilikke qas, sodyr, meńireý kúsh ıeleri Qarabaı, Qodarlardy barynsha áshkereleıdi.

Ǵabıt pesada jyr jelisin bastan-aıaq arqaý etpeıdi, tek negizgi oqıǵalardy ǵana alady da ony ózinshe sheshedi. Dastannyń jaqsy úlgileriniń ıdeıalyq arqaýy, halyqtyq demokratıalyq negizi — tragedıada saqtalyp, damyp óristeı túsedi. Avtor bul maqsatqa eki jolmen barady — birinshiden: dastanda bar obrazdardyń qoǵamdyq-taptyq betin aıqyndaı túsedi, harakterlerin tereńdetedi, dramalyq tartystar arqyly — zulymdyq pen adamgershilik arasyndaǵy kúresti jańa satyǵa kóteredi; ekinshiden: jańadan tyń obrazdar engizý arqyly (Jantyq, Jarqyn) oqıǵanyń sheńberin keńeıtip, tartysty tereńdetedi.

«Qozy Kórpesh — Baıan sulý» shynaıy adamgershilik, bıik mahabbat tragedıasy. Aldyńǵy qatarly ádebıet úlgisinde mahabbat qoǵamdyq ómir qubylystarynan, adamnyń adamgershilik qasıetterinen bólip alynyp jeke-dara sýrettelgen emes. Avtor «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» pesasynda da zamanyndaǵy qoǵamdyq ómirden aýlaq, taza mahabbatty sýrettemeıdi. Ol eń aldymen eki jastyń ystyq mahabbaty arqyly halyq ókilderiniń kirshiksiz taza janyn, adamgershilik, erlik, izgilik qasıetterin ashady. Qozy Kórpesh pen Baıan sulý óz zamanynyń aldyńǵy qatarly jastary.

Avtor ekinshi jaǵynan feodaldyq ústem taptyń ókilderin áshkereleıdi. Qarabaı, Jantyq, Qodar obrazdary arqyly feodaldyq zamannyń uzaq ýaqyt qalyptasqan patrıarhaldyq qatal zańdarynyń ádet-salttarynyń fılosofıasynyń syryn ashyp, jarqyn tirshilikke, ómirge qarsy zulymdyǵyn áıgileıdi.

Bul tragedıada árıne, tap tartysy, tipti shıelenisken tap qaıshylyǵy joq. Avtor qaıtken kúnde de keıbir birbetkeı, syńarjaq sosıologtardyń orynsyz talabyna beıimdeýdi oılamaǵan. Tragedıadaǵy negizgi tartys — adamnyń bas bostandyǵy, mahabbat erkinshiligi. Avtor osy tartystyń tóńireginde — baı taptyń ókilderiniń aldyńǵy qatarly erkindik súıgish jastarǵa qarsy kúresi arqyly — feodalızmniń taptyq syryn ashady. Iaǵnı Qarabaıdyń jeke menshikshil, toıymsyz ozbyrlyǵy, Jantyqtyń paıdaqumar aılakerligi, esh qylmystan tartynbaıtyn aramdyǵy, Qodardyń feodaldyq etıka, salt-sana boıyna sińirgen jalǵan namyskerligi, ur da jyq ojarlyǵy, ozbyrlyǵy birin-biri tolyqtyryp tutas bir taptyń — feodaldyq taptyń beınesin beredi. Mine, bul jaǵdaı pesany tek eki jas arasyndaǵy mahabbatyn kórsetýden góri árirekke, tereńge aparady — sol zamannyń qoǵamdyq, beınesin, áleýmettik kózqarasyn, psıhologıalyq, sýretin tanytarlyq tarıhı eskertkish dárejesine kóteredi. Ekinshiden, tragedıadaǵy adam harakterleri, ómirdegi zulymdyq pen kúres, jalyndy gýmanısik ıdeıa sheber jazylǵan bul shyǵarmany búgingi zamanymyzdyń kádesine jaratyp, kórkemdik quralyna aınaldyrady.

Joǵaryda aıttyq, pesa negizinen dastannyń jelisine qurylǵan. Biraq avtor bastan-aıaq dastannyń izine túsip ketpegen. Ol halyq shyǵarmasynyń ıdeıalyq arqaýyn, negizgi basty oqıǵalaryn saqtaı otyryp, óz tarapynan jańa keıipkerler engizip, biraz oqıǵalardy ózinshe tyńnan qurǵan. Al, dastannyń ár túrli varıantynda kezdesetin kóp epızodtardy tastap ketken. Mysaly, Qodardyń Qarabaı aýlyn shabýy, Baıannyń jaýǵa attanýy, sodan keıin Qozynyń Baıannyń namysyn joqtaýy dastannyń halyq arasyna taraǵan varıanttarynda joq. Árıne, bul ózgerister pesanyń arqaýyn buzarlyq tótennen japsyrylǵan jamaý emes, sol zaman shyndyǵynda bolatyn, dáýirge tán oqıǵalar. Ol pesanyń dramalyq jaǵyn kúsheıtip, jarastyqty qabysyp tur. Al, avtor dastannyń halyq aýzyndaǵy kóp varıanttarynda kezdesetin Qozy Kórpeshtiń Baıan aýlyna qoıshy bolyp jasyrynyp kelýi, Shoqterek túbindegi epızodtar, Qozynyń qaıta tirilýi sıaqty oqıǵalardy qaldyryp ketken. Keıbir oqıǵalardyń merzimin, ýaqytyn ózgertken, ornyn almastyrǵan. Al dastannyń pesaǵa aınalýyndaǵy ózgeshelikter zaman shyndyǵynan shyǵyp ketpeı, dáýirdiń rýhyn tolyq saqtaǵan. Bul jóninde tek Qodar obrazyna az ǵana daý aıtýǵa bolady.

Ǵabıt «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» tragedıasynda ysylǵan sheber dramatýrg ekenin tanytty. Bul pesadaǵy dramalyq tartysty qurý ádisi avtordyń ózge pesalarynan bólek. Munda bolashaq tartystardyń basy birden ashylady da odan ári sol tartystyń ósý-órbýi shıelenise ketedi.

Sahna ashylǵanda-aq Qarabaıdyń qataldyǵy, sarańdyǵy birden tanylady. Onyń Baıandy súıgen adamyna bermeıtindigi de ańǵarylyp qalady. İske Jantyq aralasyp, Baıan taǵdyryn qıyndata túsedi. «Sen-aq taba alasyń ony!.. İzdeshi, qutqarshy meni Baıan degen báleden! Qutqarshy aty óshkir qurǵyrdan!» — deıdi Qarabaı Jantyqqa. Oǵan Jantyq «Aıanbaıyn, Qareke... qarastyraıyn» dep bar ázirligin bildiredi. Osy arada Qozynyń sheshesi Maqpal men Baıannyń sheshesi Kúnikeı kelin Qarabaıdyń ertede bergen ýádesin eske salady. Qarabaı ol ýádesinen úzildi-kesildi bezgenin tanytady. Osylaı Baıannyń bas bostandyǵyna qarsy bir toptyń, berik kúshtiń shańy kórinedi.

Osy birinshi kartınada Baıan bostandyǵyna qarsy taǵy da bir kúshti ozbyr top boı kórsetedi. Bul Baıandy syrttan menshiktenip ózara talasqa túsken Qodar, Aıdar, Tańqy. Baıandy degenine kóndire almaǵan Qodar Qarabaıdyń aýlyn shaýyp ketedi. Minekı birinshi kartınanyń ózinde bir Baıanǵa qarsy aıanbaı alysatyn eki toptyń bet alysy anyq baıqaldy. Endi bularǵa qarsy shyǵatyn keıipkerler de aıqyndala túsedi. Osy birinshi kartınada Baıan Jarqyn aqynnan ǵashyǵy Qozynyń jaıyn esitedi. Baıannyń oǵan qosylmaı tynbaıtyn ystyq yntyqtyǵyn, kúreske qajyrlylyǵyn osy arada-aq baıqap qalamyz.

Ekinshi kartınanyń basynda avtor Qozymen tanystyrady. Onyń da Baıanǵa shyn ǵashyqtyǵy, Baıanǵa qosylmaı tynbaıtyn bekemdigi belgili bolady. Osylaı pesanyń alǵashqy kezinde-aq tartys baǵyty anyq belgilenip, ondaǵy tartysýshy kúshter saralanyp shyǵady. oqıǵa birden shıelenisip, sheshimin yntyqtyra kúttiredi.

Odan ári avtor oqıǵany óristetip alyp ketedi. Qozy Kórpesh pen Baıanǵa qarsy kúshter tartys ústinde tabylyp, endi tize qosyp qımyldaıdy. Basty keıipkerler Qozy men Baıan birte-birte qarsy jaýlaryn jeńe bastaıdy. Biraq osy kúres ústinde eń negizgi myqty jaýdyń Jantyq ekeni aıqyndalady. Ári-beriden soń Qodar men Qarabaı da keıinde qalyp, túp qazyq osy Jantyq bolady. Qozy Kórpesh óz qaıratymen Qodardy jeńip, tize búktiredi. Al, Qodardyń negizinen ustanǵany dókir qara kúsh. Sol kúshiniń nashar ekenin sezgen Qodar, Qozyǵa jol bergendeı bolady. Ári-beriden soń Qarabaı da tartystan shyǵyp qalady. Qarabaıǵa eń kúshti qural bolatyn nárse feodaldyq salt-sananyń negizi — onyń atalyq pravosy. Biraq ol zańdy Qarabaı paıdalana almaıdy. Óıtkeni basynda Baıandy Qozy Kórpeshke atastyrǵan ózi. Ekinshiden, aldaý maqsatymen eki jasty qosýǵa taǵy da kóp aldynda ýaǵda jasaıdy. Osylaısha Qarabaıdyń eń myqty shoqpary qolynan túsip qalady. Ashyq kúresken, eki dushpanyn jeńgen jastar maqsatyna jeter jerde tasadan qımyldaǵan negizgi dushpany Jantyq áreketinen tragedıalyq qazaǵa ushyraıdy.

Qozy men Baıanǵa qarsy kúres eki jelimen júredi. Onyń kózge túser syrtqy kórinisi Qodar, Qarabaı áreketteri. Tartystyń ekinshi jelisi — tereńde jatqan astyrtyn aǵysy — Jantyq áreketteri. Sondyqtan da bas bostandyǵy, mahabbat azattyǵy úshin kúres patrıarhaldyq-feodaldyq salt-sana, ádet-ǵurpyna qaıshy kelip qoımaı búkil qoǵamdyq, áleýmettik ıdeologıamen de qaıshylyqqa keledi. Jazýshy dramalyq kollızıany jalań qurmaı astarlap tereńdetý arqyly pesanyń áleýmettik, qoǵamdyq mańyzyn keńite túsken. Biraq munda negizgi taqyryptan shyǵyp, orynsyz ásireleýge barmaı, negizgi tartystyń jelisimen qabystyryp sýrettegen.

Áıgili «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» dastany arqyly Baıan obrazy halyqqa kópten belgili. Bul kóp arasynda qazaq qyzynyń asa bir aıaýly, súıikti obrazy bolyp qalyptasty. Halyq uǵymynda Baıan sulý shyn berilgen kirshiksiz taza mahabbattyń sımvoly, shynaıy ǵashyqtyqtyń úlgisi. Jazýshy jyr arqyly halyq arasynda belgili bolǵan Baıan obrazynyń negizgi qasıetin tolyq saqtaǵan. Pesada da Baıan Qozy Kórpeshke sheksiz berilgen, adal jar. Tragedıanyń birinshi kartınasynan-aq Baıannyń Qozyǵa shyn ǵashyq ekeni belgili bolady. Ony biz eń aldymen Kúnikeı men Maqpaldan estımiz. «Biriniń tiri ekenin biri estı qalsa kim aıyrady olardy...» — deıdi Kúnikeı. Jarqynnan Qozynyń habaryn estigen Baıan da ǵashyǵyna yntyǵa qumartady. «Endigi ómirim osyny tyńdaýmen ótsin — qaıta salshy ánińdi» ,— dep yntyǵady.

Baıan mahabbaty jas qyzdyń jaı qumartýy emes, «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» jyryndaǵy «ejeqabyldyń» salqynynan týǵan Qozy men Baıannyń bir-birin kórmeı jatyp qumartýy, jesir izdeýi sıaqty nárselerdi jazýshy túgel sypyryp tastaǵanmen, aldyńǵy planǵa jasandy namys qýý emes, jastardyń bir-birin bilip, kórisip súıisýin, ıaǵnı shyndyq mahabbatty shyǵarady. Baıannyń Qozyǵa shyn ǵashyq bolýy ony kórip, tanyǵannan keıin bastalady. Ras Baıan da, Qozy da basynda bir-birine syrttan ǵashyq bolyp júredi, biraq jolyǵyp, tanysqan kezde qıaldaǵy ǵashyqtyqtary úshin emes, bir-biriniń qasıetterin bilip, janymen uǵysyp baryp súıisedi.

Baıan halyqtyń kóp jaqsylyǵyn boıyna sińirgen qyz, onyń Qozyǵa degen mahabbaty biryńǵaı qumarlyq emes, jaqsylyqqa, jaryqqa umtylýy. Baıan úshin Qozy tek ásem jigit emes, ádilet súıgish taza jandy, er júrek el azamaty, panasyzdardyń qorǵanyshy. «Qıandaǵy qyrandy kórdim. Ursa qulashy, sybansa bilegi, ashylsa júregi, túıse judyryǵy — bári kóz toıdyrady, bári qyzyǵýǵa jaralǵan. Aıamapty bergende! Qıada kórseń, qyran dersiń; qalyńda kórseń, jolbarys dersiń; asqar kórseń, bıigi dersiń — jibek jal arǵymaq, Qozy Kórpeshti taýyp qaıttym! Aı astynda, jer betinde teńi bolsa, Baıandy aldanypty dersiń! Jaýdy sol qýyp, sol alyp kele jatyr!» — deıdi Baıan. Baıan mahabbatty el ishindegi osyndaı eń asylǵa arnalǵan bıik mahabbat. Baıan ómirdi súıedi, ómirdegi bar jaqsylyqty súıedi. Adaldyq pen jaqsylyqqa, sulýlyqqa onyń jany ashyq. Ol óler kezinde: «Qasymda sen bolsań, men be edim jaryq dúnıeni qıatyn jan! Bar dúnıeni qushaǵyma alǵandaı emes pe em! Ár japyraqty aımalap, ár butaǵa bir án salyp berer em» — dep ózi ósken tar zamandaǵy bar jaqsylyqqa qımastyq bildiredi. Ol ómirdiń osy jaqsylyǵy úshin aıanbaı alysa da bilgen batyr qyz.

Jazýshy Baıan mahabbatynyń maǵynasyn tereńdetip, onyń jarqyn jan beınesin nárlendire túsýmen birge oǵan basqa da qasıetter berip, obrazdy tıptik jaǵdaıǵa kóteredi.

Tragedıada Baıan óz namysyn qorǵaı alatyn, er júrek batyr, óz maqsaty úshin taısalmaı alysatyn qajyrly kúresker bolyp kórinedi. Ol aýylyn shaýyp ketken Qodarǵa qarsy taısalmaı qol bastap attanady. Keıin Qarabaı Qozyny adastyryp kóship ketkende de, Qodarmen jekpe-jek alysady, óziniń qajymas qaıratyn tanytady. «Jalǵyz qaz jaıylymǵa shyqsań qutylmassyń degeniń be bul, ilgen jerde kúlersiń!.. Bul mineziń tas bop qatar ishime, qanjarymdy sol tasqa qaırarmyn! Al at basyn tejeme! Endi menimen alysyp kór!.. Sum taǵdyrym sen bolsań — sen de syna qyz kúshin!» — deıdi Baıan Qodarǵa. Qajyrly, qaıratty Baıan egesken jaýyn jeńip shyǵady. Aqyr aıaǵynda buǵan qarsy ashyq alysýǵa Qarabaıdyń da, Qodardyń da amaly qalmaıdy. Jer bolyp jeńilgen jaý qasıetsiz aıla jasap qapysyn ańdıdy. Qozy qazasynan keıin Baıan dushpandaryna berilmeı ózin ajalǵa qıady. Óliminiń ózimen jaýlaryn jer etedi.

Baıannyń sheksiz erlik sıpaty dastanda kórsetilmeıdi, al pesada bar, bul sol ómirdegi shyndyq, sol zamandaǵy qazaq qyzdaryna tán nárse. Talaı jyrlarda, ańyzdarda jaý júrek batyr, qaıyspas qajyrly halyq qyzdarynyń obrazdary jasalǵan. Jazýshy sol qasıetterdi jınaqtap syıymdy etip Baıan boıyna bergen.

Baıan aqyldy, oıly, alǵyr, tapqyr jas. Sózge júırik, sheshen de. Syrtynan ıemdenip talasyp kelgen Qodar, Aıdar, Tańqy sıaqty sodyrlarǵa ol ári sypaıy, ári maǵynaly jaýap qaıyrady. Óziniń sheshendigimen, aqylymen tize búktiredi. Alǵashqy kezdeskende tapqyr sózben ańǵyrt jas batyr Qozyny da jaqsy saqtandyrady. Qodarmen uzaq alysqanda da dushpanyn aqylymen, ótkir sózimen muqatyp otyrady. Qodardyń dókir qara kúshin aýyzdyqtap ustap, Qozy kelgenshe tejeıtin de osy Baıannyń aqyly men tapqyrlyǵy. Qodar Qozymen alysyp jeńilgennen keıin Baıan ony dostyqqa shaqyrady. «Baıannyń dámelendirgen ýaqyty, aıtyp aınyǵan, aıarsyǵan jeri bar ma edi, sirá?.. Joq shyǵar!.. Endi qalaı ókpeleı alasyz? Ashýǵa erip qastasýdyń ne laıyǵy bar?.. Qalǵan kóńil bolsa, qalaýyn dostyq tapsyn da!» — deıdi Baıan Qodarǵa. Baıan osy sózimen Qodardyń túsken jolynyń ádiletsizdigin dáleldep, qarsy daý aıtýǵa, úmitker bolýǵa eshbir lajyn qaldyrmaıdy, sonymen birge jeńilgen jaýdy tabalamaı, boıynan úlken adamgershilik qasıet taýyp, oǵan rýhanı járdem etip, jón silteıdi. Bul da Baıan boıyna ómir shyndyǵynan jınaqtalǵan qasıet. Erte zamanda halyqtyń Qarashash sıaqty aqyldy, sheshen, tapqyr qyzdary da boldy. Avtor bul qasıetti de Baıan boıyna jarasymdy syıǵyzǵan.

Sonymen Baıan obrazy qazaq qyzynyń boıyndaǵy tolyp jatqan jaqsy qasıetterdi tolyq syıǵyzǵan, názik lırıkalyq sıpattarmen birge, etıkalyq keńdikke kóterilgen tolyqqandy obraz.

Qozy Kórpesh — Baıan sıaqty halyqtyń jaqsy qasıetterin, adamgershilik asqaq oılaryn boıyna sińirgen jas. Qozy úlken adamgershiligi bar adal, er júrek batyr. Ol bıik mahabbatty aldyna maqsat etip qoıady da, sol maqsatyna jetý úshin aıanbaı kúresedi. Qozy elden jalǵyz, taýda ań aýlap kúneltedi. Biraq ómirine ene bastaǵan joqshylyq pen jalǵyzdyq boıyndaǵy qaıraty jańa oıana bastaǵan jas batyrdy qajytpaǵan. Ol áli de ańǵal, ómirdegi jaqsylyqqa senedi. Jas jigittiń jany ádilet súıgish. Qodardyń zorlyq jasaǵanyn bilip, zábir kórgen, ozbyrlyq tepkisine túsken qyzdyń namysyn qýyp, joǵyn joqtap, shynaıy adamgershilik qasıetin tanytady. Qaıyrymsyz qatal Qarabaıǵa da Baıan úshin, mahabbaty úshin baryn aıanbaı usynady. «Tursań tósegiń, jatsań jastyǵyń bolarmyn, ata, elińdi qorǵar bilegim bar! Jolbarystaı júregim bar! Bárin saldym aldyńa. Jaý kórinse aldyńda usta, aıaz qyssa arqańa! Tereńge meni sal, bıikke meni jumsa!». Osylaı jomart, er jigit sengen adamyńa qaltqysyz beriledi. Biraq onyń jany ádiletsizdikke tózbeıdi. «Namys talasy, jigit talasy degendi aýzyńa da alma! Ol bitkeli áldeqashan!» — dep Qodardyń ezdigin betine basady. Ol alyssa ashyq alysatyn, qaltqysy joq adal jan.

Qozy mahabbatty bıik tý qylyp ustaıdy. Oǵan mahabbatsyz ómir joq. Mahabbatty dáripteýde, ǵashyqtyqqa sheksiz berilýde ol shyǵys jyrlaryndaǵy Farhat, Májnúnderge jaqyn. Baıan obrazyna qaraǵanda Qozy Kórpesh obrazy shyndyq, ómirden alystaý tur. Pesanyń basyndaǵy ómirden tájirıbesi az, dúnıe syryna, adam syryna oı júgirte qoımaǵan, ǵashyqtyqtan basqa alańy joq ańǵal jas jigit pesanyń aıaǵynda da sol qalpynan kóp ózgere qoımaıdy. Ómirden kópti kórip, kópti túıgen, joqshylyq, jalǵyzdyq zardabyn tartqan sheshesi Maqpal pesanyń bas jaǵynda aq kóńil balasyna keıbir syrlardy ańǵartady.

«M a q p a l. Qaıdan bileıin, qulynym! Namysyn qaıtaryp bara ma, álde bireýdiń namysyna sarı ketip bara ma?

Q o z y. Aıtpady ma ózi. Aldady, ar-namysymdy aıaqqa basty, qorlady demedi me?

M a q p a l. Kúshtiniń namysy qashan da shetin turatyn edi. Namysym degeni zorlyǵy, qorlady degeni qorlaǵany, eńkeıdim degeni eńkeımediń degeni bolmasyn kim biledi.

Q o z y. Qap, ashyp suramaǵan ekem.

M a q p a l. Ókinbeı-aq qoı, balam... Kúshi asqannyń barlyǵy jón, barlyǵy durys... Ádildik kúshte ketken zaman emes pe... Aǵynan jarylady deımisiń...»

Basynda Qodardyń sózine senip onyń batyrlyǵyna, erligine, namyskerligine súısingen Qozyǵa Maqpal «namys, erlik» degen uǵymnyń sol zamandaǵy syryn osylaı ashyp beredi. Biraq Qozy odan ári ómir syryna, ómir astaryna tereń boılaı qoımaıdy.

Qozynyń boıyndaǵy jaqsy qasıetterdi ańǵartyp, onyń obrazyn tartymdy, súıkimdi etip sýrettegenmen, jazýshy bul obrazdy jan-jaqty keńitip tereńdetip alyp ketpegen. Tek qana bir maqsattyń, bir ımpúlstiń, ǵashyqtyqtyń tóńireginde shyǵarǵan.

Qarabaı toıymsyz obyrlyqtyń, asqan sarańdyqtyń sımvoly. Jazýshy qanaýshy taptyń paıdaqumar, malqumarlyǵyn shegine jetkize sýrettep ashshy satıramen áshkereleıdi. Jeke menshikshildiktiń, obyrlyqtyń, toıymsyzdyqtyń adam tabıǵatyna qastyǵyn áshkereleıdi. Ol Qarabaı obrazyn ásireleıdi. Qarabaı maqsatynyń bolymsyzdyǵyn syqaq etedi. Qarabaıdyń barlyq maqsaty túgelimen mal jınaýǵa baǵyshtalǵan. Biraq sol jıǵan maldyń ol rahatyn kórmeıdi, azabyn shegedi. Al, ony kim úshin, ne úshin jınaǵanyn ózi bilmeıdi jáne bilgisi de kelmeıdi. Jalǵyz urpaǵy Baıan bolsa, «malyma kesiri tıedi» dep onyń ózinen qutylǵansha asyǵady. Baıandy satyp malyn kóbeıte túsýge tyrysady. Sóıtip, ol balany da mal esebine qosady. Al osy maldy kimge qaldyram, ne maqsatqa jaratam degen oı Qarabaıdyń basyna kelmeıdi. Malǵa ábden qunyqqan Qarabaı ózge dúnıege soqyr, onda adamdyq sezim joq, bári bir maqsatqa, tek syǵymdap jınaı berý maqsatyna baǵynǵan.

Qarabaı feodaldyq taptyń ókili, biraq ol onyń barlyq saltyn, ádet-ǵurpyn qabyldaı bermeıdi. Feodaldyń sanadan týǵan ata jolyn qýý, rý basqarý, zamanyna laıyq saltanat qurý, eski dástúrdi maqtan etý sıaqty sıpattar Qarabaıda joq. Ol basynan-aq óz basynyń paıdasy úshin eski dástúrdi (ejeqabyl dástúrin) buzady. Biraq, odan Qarabaı feodaldyq taptyń ókili emes degen qorytyndy týmaıdy, ol feodaldyq dástúrdiń óz maqsatyna — tek baıı berý maqsatyna kerek sharttaryn alady. Iaǵnı Qarabaı patrıarhaldyq-feodaldyq dástúrlerdiń kıimin túgel kımegenmen, onyń túpki negizin berik ustap, ózekti maqsatyn — baıı berý maqsatyn qýady. Jazýshy bul obrazdy osy turǵydan alyp, tıptik dárejege kóteredi.

Dúnıe júzilik ádebıette Sarań seri, Gobsek, Grande ákeı, Plúshkın sıaqty sarańdardyń talaı sheber kúshti obrazdary jasaldy. Keıbir ádebıetshiler Qarabaı obrazyn solarǵa telıdi. Árıne, Qarabaıda olarǵa uqsastyq joq emes, ótkeni bul da sheksiz sarań. Al, joǵaryda atalǵan shedevrlerde de keı jaǵynan, (maqsatsyz sarańdyǵy jaǵynan) bir-birine uqsastyǵy bar emes pe? Solaı bola tursa da klasıkalyq ol obrazdardyń árqaısysy jeke daralanǵan. Al, Qarabaıdy olardyń jalań kóshirmesi, kóleńkesi emes, qazaq topyraǵynda týǵan dara obraz dep bilemiz. Qarabaı óz ortasynyń tilimen sóıleıdi. Onyń tek kıim kıisi, sharýashylyq negizi ǵana qazaqy emes, sonymen birge uǵymy da, fılosofıasy da kóshpeli dala ómirine saı kelip otyrady. Onyń ústine bul avtor qıalynan týǵan obraz emes halyq ańyzdarynda, halyq ádebıetinde Qarynbaı, Shyqbermes Shyǵaıbaı sıaqty úlgileri bar obraz. Avtor bul joly da zaman shyndyǵynan alyp, tıptik obraz jasaǵan.

«Qozy Kórpesh — Baıan sulý» dastanynda Qodar obrazy ár túrli sýretteledi. Birde ol basqynshy qalmaqtardyń ókili, birde Noǵaıly myrzasy, birde qul bolyp kórinedi. Biraq qandaı kúıde alynbasyn Qodar qashan da jaǵymsyz keıipker rólinde. Ǵabıt te Qodardy jaǵymsyz keıipker esebinde saqtaı otyryp, ony feodaldyq ústem taptyń ókili retinde sýretteıdi. Qodar feodaldyq-patrıarhaldyq ádet-ǵurypty, dástúrdi, psıhologıany boıyna mol sińirgen adam. Onyń uǵymy zamanyndaǵy ústem taptyń uǵymy, ıaǵnı erlik, namys, mahabbat týraly túsinigi sol kezdiń, ózi shyqqan qaýymnyń túsinigin tolyq bildiredi. Ol óz zamanynyń moraldyq-etıkalyq zańyn — atadan qalǵan jol, eskiden qalǵan dástúrdi tolyq qabyldaıdy da odan ar jaǵyn — etken áreketiniń ádiletti, ádiletsizdigin oılanbaıdy. Onyń uǵymynsha ádeıi arnap kelgennen keıin baılyǵy men batyrlyǵy jetetin Qodarǵa Baıan qaıtken kúnde de tıýge tıis. Al, Baıannyń óz mahabbaty bolýy, óz basyn ózi bıleýi, sezimi bary Qodardyń oıyna da kelmeıdi. Qyzdyń súımeýin, jas júrektiń basqaǵa talpynýyn ol asqan qorlyq, namys kóredi. Keıin Qarabaı oǵan Baıandy bermek bolǵan soń, «ákesi aıtty boldy» dep bul dástúrdi de berik ustaıdy. Mine, osylaı pesanyń bas kezinde Qodar óz tabynyń, óz ortasynyń aýmaı tartqan uly. Jazýshy odan ári Qodar obrazyn basqasha damytady. Keıinirek kele Qodardyń Baıanǵa shyn ǵashyq ekenin kóremiz. Al, shyn ǵashyq bolǵan Qodar Baıan qabyldamaǵan, óz boıyndaǵy eski ádetpen alysa da bastaıdy. Onyń uǵymynda, psıhologıasynda da ishki tartys bastalady. Qodar Baıanǵa «Bıkesh, baılaǵan til sheshilgeli, qansyraǵan júrek aqtarylǵaly tur. Bas báıgede, bilek synda, sóz talasta tura bermek pe osylaı? Bolmaıtyn ba bir toqyraýy?» — deıdi. Bul baıaǵy «qyzyn ózi ákelip, aıaǵyma ózi kep jyǵylyp, jalbarynyp, jalynbasa» erdiń namysy qaıtatyn ba deıtin Qodar emes. Ózinshe kúsh kórsetse de tańdaý berip, Qodar Baıannyń sózin tosady. Osydan bastap Qodar ózgere beredi. Endi ol «belge sal, taldyra soq, qýanysh ornyna qaıǵy súı deısiń ǵoı... Moıynǵa orala ma degen jibek shashty bilegińe ora deısiń ǵoı...» — deıdi Jantyqqa. Osylaısha bir Qodar ekige bólinedi, onyń boıyna sińgen feodaldyq, moraldyq qaǵıdalar men adamgershilik, mahabbat sezimi alysady. Osydan keıin onyń zorlyqshyl ozbyrlyǵy basqa sebeptermen oıanady Qodardyń osy jańa ǵana oıana bastaǵan adamgershilik sezimi áli de osal, jańa túsken jolynan ony bolmashy jaǵdaılar taıdyryp jibere beredi. Ol endi Baıannyń mahabbatyn kúshpen emes, adamgershilikpen oıatpaq ta bolady. «Aldyńa barymdy alyp kelip edim, aqtaraıyn dep edim, endi jaǵym qarysar». Qodar osylaı birte-birte óziniń eski uǵymynyń shyrmaýynan shyqqandaı da bolady. Ol Baıan, Qozy Kórpeshtermen shyndap dostasýǵa sheıin barady. «Seni súıgen Qodar otqa túsýge de ázir edi. Sol Baıan dostyqqa shaqyryp qolyn usynsa, almasyma ne shara... Seniń aldyńda men aıypty edim, endi aýyzǵa da alǵym kelmeıdi... Aıtýǵa da jerkengendeımin... Kesh, Baıan! Keshe gór». Biraq Qodar esebinen birjola arylyp kete almaıdy. Kókireginde jańa oıana bastaǵan adamgershilik áli de boıyna sińe almaıdy, ana sútimen kirip, ón boıyn erkin jaılaǵan feodaldyq uǵym, ozbyrlyq az ýaqytqa shegingenmen, ony ýysynan shyǵarmaıdy. Jantyqtyń túrtpegimen Qodar boıyndaǵy bar eskilik namys týraly jalǵan uǵym lap etip qaıta tutanady da ony soraqy qylmysqa uryndyrady. Osylaı Qodar boıyndaǵy eski men jańanyń tartysynda meńdetken eskilik jeńip, ony qulatady. Qodar óz zamanynyń, óz ortasynyń uǵymynyń quly. Qozy Kórpesh — Baıan sulý arasyndaǵy mahabbat arqyly ol jaryq dúnıe kórip, kele-kele sony tanyp, soǵan umtylady da, biraq eskiniń aýyr salmaǵy basyp ketip jete almaı qulaıdy. Qodar basyndaǵy rýhanı moraldyq tragedıa osylaı sheshiledi.

Negizinen sheber jasalǵan Qodar obrazynyń mini de joq emes. Basynda Qodar birbetkeı, qıas, ojar bolyp kóringenmen, keıin kóp sebepsiz-aq tym solqyldaq, bosań bolyp ketedi. Avtordyń minezdeýinshe bir ustanǵanyna berik Qodar keıinirek kele tym taıǵaq, turlaýsyz bolyp shyǵady. Tipti azǵantaı ýaqyttyń ishinde tez ǵana qarama-qarsy qımyldar jasaıdy. Aıtqanynan, bekingeninen lezde aýytqyp túse beredi. Jazýshy muny psıhologıalyq momenttermen (ashy, yza, qyzǵanysh, ashyný) aqtaǵysy keletin sıaqty. Eger Qodardyń sońǵy qımylyn oqys oıanǵan qyzǵanysh, burynǵy ózi ustanǵan namys týǵyzdy desek, al sonyń aldyndaǵy qanjar silteskennen keıin Qodardyń Qozy, Baıandarmen tez dostasýyn qandaı motıvtermen dáleldeýge bolady? Jazýshy bul jerde dáýirdiń psıhologıalyq shyndyǵyn buzyp alǵan. Qodardyń Qozyny óltire salyp tez áp-sátte raıdan qaıtýy da obrazdyń damý logıkasynan emes, kóńil kúıiniń bir sátinen ǵana týǵan nárse. Al, sońǵy kartınadaǵy Qodardyń ózin-ózi qarǵap laǵynattaýy tragedıanyń kúshin álsiretip, aıaǵyn táttilep, melodramaǵa qaraı boı uryp tur. Bul da bir jasandy jaǵdaı.

Jantyq boıyna sol dáýirdegi ózin týǵyzǵan qoǵamnyń negizgi túpki qasıetin jıǵan obraz. Jantyq, baıý maqsatynda feodaldyq dástúrlerdi berik ustanbaıdy, sol dástúrdiń syryn uǵyp, ony óz paıdasyna jaratýǵa tyrysady. Onyń boıynda sol zamannyń eń azǵyn aıarlyq qasıetteri jınaqtalǵan. Bul obraz aram qýlyqtyń, sheksiz zulymdyqtyń, shimirikpes qanypezerliktiń jıyntyǵy. Jantyq barlyq kúshtiń baılyqta ekenin túsingen. «Bir sum boranda olaı-bylaı bop ketseń, ıesiz qalǵan maldy aıdap «Jantekeń» bolyp elge qaıtsam qudaı keshirer, adam keshirmeske amaly da bolmas». Minekı, Jantyqtyń fılosofıasy osy. Ol baıý jolynda eshqandaı qylmystan jerkenbeıdi, eshqandaı moraldyq zańǵa moıyn usynbaıdy. Óziniń fılosofıasy, psıhologıasy jaǵynan Jantyqtyń býrjýazıalyq qoǵamnyń ókiline jaqyndyǵy bar.

Jantyq aldynda turǵan adamdy bilip alyp, ony ylǵı osal jerinen soǵady. Qarabaıdyń asqan sarańdyǵyn qozdyra túsip, saqalynan iliktirip jarǵa jyǵady. Qodardyń ojarlyǵyn, jalǵan namysqorlyǵyn, qyzǵanshaqtyǵyn tanyp, onyń namysyn qaırap, qyzǵanysh otyna maı quıady. Qozy men Baıannyń aq kóńil adaldyǵyn, sengishtigin paıdalanady. Árıne, Jantyq obrazynyń ataqty Otello tragedıasyndaǵy Iagoǵa kóptegen uqsastyqtary da bar. Biraq jazýshy Shekspırge osy tusta kóbirek eliktegenmen, Jantyq obrazyn daralap, qazaq topyraǵyna laıyqty etip jasaǵan.

«Qozy Kórpesh — Baıan sulý» qazaq dramatýrgıasynyń sheber jazylǵan kórikti shyǵarmasy. Pesanyń keıipkerleri kesek, salmaqty sheber qalyptanǵan. Ár keıipkerdiń poezıalyq, psıhologıalyq shyndyq arqyly berilgen kórkem obrazdary bar.

Tragedıanyń tili asa qunarly. Birsypyra jyltyr sózder, ásire qyzyl teńeýler kezdesip qalǵanmen, pesa negizinen halyqtyń shúıgin tiliniń mol baılyǵyn boıyna jaqsy sińirgen. Jazýshy geroılarynyń minez-qulqyn, rýhanı kelbetin, oı órisin, kózqarasyn shynshyl etip berý úshin halyq arasynda erteden qalyptasqan uǵymdardy, sóz óneriniń úlgilerin, boıaýly, áserli sózderdi durys saralap, ornyn taýyp qoldanǵan. «Pesada halyqtyq tilge poezıalyq qasıet bitirip, kúılilik qalpynda kestelengen. Bul pesanyń ishinde jyrlanǵan sezimder, molynan ashylǵan jeke-jeke minezder barlyq tartys ataýlynyń esigi, órbýi, sharyqtap jetip shart synyp aıaqtalýy — barlyq osy sıpattar óz qalpynda, óz ornynda úlken sheberlikpen qıýlasqan» (M. Áýezov).

Tragedıanyń dramatýrgıalyq jaǵy — sújet qoıýlyǵy, alǵan oqıǵasynyń saralyǵy, tartystyń shıelenip, óz logıkasymen órbip, ósip zańdy sheshilýi dramatýrgtyń klasıkterden sátimen úırengenin tanytady.

«Qozy Kórpesh — Baıan sulýdan» keıin jazýshy 1941 jyly «Aqan seri — Aqtoqty» dramasyn aıaqtady. Aldyńǵy pesasy sıaqty jazýshy munda da mahabbat bostandyǵyn, bas bostandyǵyn dramanyń negizgi taqyryby etip alady. Biraq bul taqyryp jeke dara alynbaı, oǵan feodaldyq zamandaǵy ánshi-aqynnyń — tvorchestvo adamynyń taǵdyry kelip ulasady.

«Aqan seri — Aqtoqty» dramasy Ǵabıt Músrepovtiń dramatýrgıa sıaqty qıyn janrdy jaqsy meńgergen sheberligin tanytty. Pesanyń kompozısıasy sheber, dramalyq, tartysy shytyrman ádemi órbip, jaqsy sheshiledi. Bul dramada jazýshy jeke daralanǵan tolyp jatqan kesek obrazdar jasady. «Qozy Kórpesh — Baıan sulýdan» góri adamnyń ishki dúnıesine tereńirek úńilip, psıhologıalyq názik sýretter jasap, adam harakterlerin tereń de názik daralady.

Jazýshy Aqannyń ishki dúnıesine tereń boılap, onyń is-áreketiniń motıvırovkasyn jaqsy ashady. Aqannyń qarańǵylyqqa, ádiletsizdikke qarsy narazylyǵy, ómirge kózqarasy oı júıesiniń damýymen astasyp onyń adamdyq minez-qulqyna, ójettiligine, sezimine boıalyp óte nanymdy áserli berilgen.

«Aqan seri — Aqtoqty» dramasynda negizgi tartys bas azattyǵyn, oı bostandyǵyn kóksegen jańa týyp kele jatqan jas kúshpen feodaldyq eski ınstıtýttardyń, salt dástúrdiń, ozbyrlyqtyń arasynda shıelenisedi. Halyqtyq gýmanısik ıdeıa — feodaldyq-patrıarhaldyq ıdeologıamen kúresedi. Dramada eki qarama-qarsy kúsh — halyqtyq jaqsy qasıet ıeleri — ár túrli dárejedegi gýmanısik ıdeologıa úshin kúreskerler Aqan, Aqtoqty, Balta, Márzıa, Jylkeldiler kúrestiń bir jaǵynda bolsa, ekinshi jaǵynda eskiniń ókilderi, ozbyr kúsh ıeleri, tozyp bara jatqan feodaldyq ıdeologıanyń joqtaýshylary Naýan haziret, Jalmuhan tóre, Serdáli aqyndar bolady.

Márzıaǵa qarsy jasalǵan qıanattan týǵan Aqan men Naýan arasyndaǵy tartys, odan keıin Aqtoqty úshin órbigen Aqandar jaǵy men Naýan, Jalmuhandar jaǵynyń tartysy bir qylmys nemese qyz tóńiregindegi jalań tartys túrinde qalyp qoımaıdy, jazýshy sol dáýirdegi jıi kezdesetin oqıǵa arqyly sol zamannyń qoǵamdyq syryn ashady, zamanǵa engen negizgi bir jańalyqtyń salasyn kórsetedi. Taptyq fılosofıalardy tanytady.

Daladaǵy kóshpeli eldiń saltynda ǵasyrlar boıy qalyptasqan feodaldyq dástúrler boldy. Ústem tap, rý basylary, baılar osy dástúrdi ylǵı óz paıdasyna ıkemdep, óz keregine jaratyp keldi. Kedeı tapty sheksiz qanaýdyń óte bir yńǵaıly paıdaly túri aǵaıynshylyq salty bolatyn. Osy aǵaıynshylyq saltymen rý basylary kedeı aǵaıyndarynyń eńbegin ǵana qanaǵan joq, sonymen birge onyń mal-múlkine de ıelik etti, onyń daýyn joqtaý, sózin sóıleý bıligin de óz qolyna aldy — ıaǵnı sol aǵaıynshylyq haqymen baılar kedeılerge, materıaldyq qana óktemdik júrgizip qoımaı, saıası jáne rýhanı-moraldyq óktemdik te júrgizip keldi. Osy jaǵdaıdyń bári buqara halyqty sana-sezimin oıatpaı qarańǵylyqta ustap, sheksiz ezýge, oǵan orasan rýhanı ozbyrlyq jasaýǵa keń jaǵdaı týǵyzdy. «Aqan seri — Aqtoqty» dramasynda osy rýhanı ozbyrlyqtyń tutasqan qara bultynyń jyrtylǵanyn baıqaımyz. Buryn óziniń bar bıligin, sóz tizginin rý basyna berip, tartynshaqtamaı jetegine ere beretin kedeı aǵaıyn, endi oǵan kónbeıdi, óz betimen ádildik izdep, óz jolyn qýyp «rýlyq uǵymynan» beze bastaıdy, Jylkeldi men Balta áreketteri osyny tanytady.

Shonjar feodaldarǵa burynǵy op-ońaı kóringen isterdiń sheshýi endi qıynǵa aınalady. Óıtkeni halyq oıana bastaǵan. Qursaýdaı qysyp ustaǵan eski salttyń sheńberinen shyǵý úshin bulqynǵan, «Er ólimin elemeıtin zaman da bar edi, qatyn óliminiń munsha pále bolǵanyn kim kórgen», — dep muńyn shaǵady Naýan haziret. Bul áli de Naýan haziretter tanyp bolmaǵan, biraq ózin tanytpaı qoımaıtyn jańalyq nyshan. Minekı, osyndaı jańalyqtar pesada ár jerden atoı berip, óziniń bolashaǵy úshin alysady. Drama osy bas kótergen jańa kúshtiń jeńilisimen, Aqtoqty qazasymen aıaqtalady. Qolynda kúshi mol, ozbyr top óz degenin isteıdi. Biraq Naýandar toby shyn maǵynasynda Aqandardy jeńe almaıdy. Qanshama kúsh salyp alyssa da jyrtylǵan eskisin bútindep, jańalyq ushqynyn sóndirip tastaı almaıdy. Olar kóńilin birlep, degenine jetip tynbaıdy, tek alasuryp ony alýǵa ǵana shamalary keledi. Qarańǵylyqqa qarsy alysqan bıik adamgershilik ıeleri jeńilse de jurt kókiregin oıatyp, eskiniń shyrqyn buzyp, belgili bir saladaǵy kúres izin salyp ketedi.

Jazýshy «Aqan seri — Aqtoqty» dramasynda tıptik dárejege kóterilgen tolyqqandy, qunarly obrazdar jasady. Eń aldymen kózge túsetin: úlken aqyl-oı ıesi, jalyndy ójet sulý sezimi, úlken jany bar Aqan seri obrazy. Aqan seri kúrdeli shytyrman obraz. Ol óz zamanynda, óz ortasynda ozyq bilim alyp, ómirdiń maǵynasyn izdep tolǵanǵan adam. Ol bir kezde ómir shyndyǵyn din jolynan, qudaıǵa quldyqtan izdeıdi. Biraq dinı dogmattan shyndyq taba almaıdy. Jazýshy pesany aqynnyń rýhanı jaǵdaıynyń óte bir shıelenisken kezinen, onyń din jolynyń jalǵandyǵyna, ádiletsizdigine kózi jetip, eski baǵyttan bezgen dramalyq, daǵdarys kezinen bastaıdy.

Bul ómirden maǵana izdep,
Asaý oıdy ár qıaǵa bir saldym.
Jón taba almaı qur sandaldym,
Ár aralǵa bir qamaldym,
Ómir teńiz, taba almadym ótkelin.

Mine, osylaı ómirdiń maǵynasyn izdegen, óz ómiriniń maqsatyn, ómirdegi óz ornyn izdegen Aqan meshitten jaı ǵana bezip shyqpaıdy, úlken qıanatty, qylmysty kórip soǵan qarsy alysýǵa bet burady. Ol ózine «Anaıy eldiń alqymynan aırylmasa bul sheńgel, arashaǵa jaramasań paıdań ne» — deıdi.

Osylaı Aqan óz ómiriniń baǵytyn belgilep, óziniń kúres jolyn izdeıdi. Endi «kúlgenmen birge kúlip, jylaǵanmen birge jylap» halyq arasynda bolyp, kóptiń kóńilin oıatýǵa, eldiń jyrshysy bolýǵa nıet etedi. Biraq Aqan obrazynyń kózge túsetin bir kemshiligi — onda deklarasıa kóp te, áreket azdaý. «Nadandyqtaı jartasty soq, qalsyn jartas qańsylap», — dep ózin-ózi qaıraǵan Aqan keıin kele, osy oıyna saı iri áreketke jete almaı qalady. Ol «Bir haziret, bir Aqan syıarmyz osy elge, toqtańyz, qaıtesiń meni sóıletip  ... — dep haziretten bitim de izdegendeı bolady. Árıne, eger de aldyn ala Aqan kóp jalyndy urandar tastamasa, Aqannyń bul osaldyǵyn onyń mineziniń bir sıpaty, aqynǵa tán kóńildiń bir qaıta serpilýi — ıaǵnı obrazdyń bir boıaýy retinde qabyldaýǵa bolar edi. Adam minezinde qıly-qıly jaqtar bolady ǵoı. Ár obraz biryńǵaı myqty ne biryńǵaı osal bolýy shart emes. Biraq bir baıqalatyn nárse, Aqannyń oqtalýy kóp te, atýy azdaý. Avtor geroıyn birden qataıtyp, shıryqtyryp alyp, kele-kele bosańsytqan tárizdi. Aldymen Aqannyń arman-maqsatyn, ómirlik programmasyn birinshi, ekinshi kóriniste jınaqtap qoıýlatyp berip alady da odan keıin Aqannyń minezin, jan sezimin, oı tolqynyn, ishki dúnıesin sýretteýge oıysady. Bul jaǵynan kelgende jazýshy tereń psıhologıalyq shyndyqqa kóteriledi.

Bir Aqannyń boıynda eki úlken qasıet bar. Birinshiden, ol oıshyl fılosof adam, ekinshiden, ómirdegi bar qyzyqqa, jaqsylyqqa qumartqan jaratylysy keń úlken óner ıesi. Osy sońǵy qasıet Aqan boıynda ásirese basym, Aqan minezine úıles, úndes keledi. Al Aqannyń fılosofıasy ony ómirden alystatyp, dinge qaraı alyp ketken de kezi bolǵan. Biraq ómirge qushtarlyǵy mol jalyndy jaratylys, jansyz, qurǵaq, adam boıyndaǵy jaqsy qasıetterdi qýratyp, soldyratyn dinı dogmattarǵa berilip kete almaıdy. Aqan boıyndaǵy mol daryn aqyry jaryp shyǵyp, óz arnasyn tabady.

İshte jatqan eki arystan
Jeńise almaı;
Birin-biri qartaıtyp,
Eki jýas tóbetteı bop qalyp ed.
Biriń ól de biriń qalsań,
Sal saırandy erkińshe

Mine, osylaı bir adamnyń boıyna uıalaǵan eki negiz alysyp, aqyry biri jeńip shyǵady. Aqan endi óz darynyn, óz qasıetin halqynyń qamy úshin jumsaýdyń jolyn tabady.

Men bir kúlmen,
Men bir kúlsem,
Basqalardyń jyndanǵany
Oıynshyqtaı kóriner.
Ázireıil kelip tursa, Aqan janyn alam dep
O da keter úreılenip,
Aqan jany elde qalar máńgige.

Kóp qınalyp, kóp sandalǵan Aqan ózin-ózi osylaı tabady.

Aqannyń Aqtoqtyǵa degen jalyndy da názik sezimin dramatýrg óte sheber sýrettegen. Onyń áserlenýi de, yntyǵýy da óz dáýirine tán, Aqan jany asyldy, sulýlyqty súıedi. Aqan mahabbat maǵynasyn qumartý, eltýden anaǵurlym tereń uǵynady. Ol mahabbatty dúnıedegi bar jaqsylyqtyń, asyldyń sıpaty dep biledi. «Súıý degen adam úshin uly din bar turaqty... Osy dinniń paıǵambary bolýǵa, Kókshetaýǵa kóshedi de seri Aqan». Aqannyń Aqtoqtyǵa degen mahabbaty dúnıedegi eń jaqsyǵa asyly qushtarlyq. «Aqtoqty bir móldir bulaq, quıar jeri keń darıa... Bar armanym án men jyr, Aqtoqty ánniń arqaýy eken, arqaýy joq án bolmaıdy». Aqan Aqtoqtyny ómirine serik, ár isine ortaq sanaıdy. Sóıtip onyń Aqtoqty úshin kúresi óziniń án men jyry, tvorchestvosy úshin kúresine ulasady.

Dramada sheber jasalǵan obrazdyń biri Aqtoqty. Aqtoqty drama tartysyndaǵy ornynan qaraǵanda Baıan sulý alýandas bolǵanmen, jeke daralanǵan obraz. Dramatýrg Baıan sulýdy epıkalyq iri planda alsa, Aqtoqtyny lırıkalyq planda alyp, dál óz zamanynyń minezdemelerin berip, psıhologıalyq dál, tereń sýrettermen beıneleıdi. Sondyqtan da bul obraz Baıan sulý obrazyna uqsamaı ózge salada shyqqan. Aqtoqty óz ortasynyń qyzy. Ol basynda bas bostandyǵyn, mahabbat bostandyǵyn kózdep, eski dástúrge qarsy ashyq kúreske shyqpaıdy. Naýan haziret atastyrǵan, biraq ózi súımegen Jalmuhannan birden bas tartpaıdy. Onyń kóksegeni kúshiniń jetken jeri — óz toıyna jany ashyr jaqsy adamdardy shaqyryp, muń-zaryn tógip, sherin bildirip attaný ǵana. Bul feodaldyq zamanda rýhanı ozbyrlyqqa qarsy talaı qazaq qyzy jasaǵan álsiz ishki narazylyq qana. Aqtoqty obrazy birte-birte jetilip damı túsedi, onyń boıyndaǵy qasıetteri de birtindep ashylady. Aqanmen jete tanysa kelip, qıalyndaǵy jaqsy armanyn kózinen kórip Aqtoqtynyń kóńilinde ózine jasalǵan ozbyrlyqqa qarsylyq sezimi oıanady. Ol eski dástúrge qarsy bas kótergisi de keledi, biraq áli de eski salttan qol úzip kete almaıdy. Bir jaǵynan Aqannyń amandyǵyn oılaıdy. Kóńilinde oıanǵan mahabbatpen birge Aqtoqty halyqtyń qalaýly asylyn da tanıdy. Óz álinshe soǵan jaqtasyp ara túsedi, ıaǵnı jaqsy sezim ony da kúreske bastaıdy. Jalmuhan men Naýandar Aqanǵa zábir kórsetkennen keıin Aqtoqty eski salttan bezip, kúreske shyǵady. Ol endi tek qana bas bostandyǵyn, mahabbat azattyǵyn kózdemeıdi, sonymen birge jaqsylyq úshin, jarqyn bolashaq úshin de kúresedi. Aqtoqtynyń osy qasıetteri qazaq qyzynyń jan sezimimen, onyń ózine tán psıhologıalyq boıaýlarymen qabysyp, óte sheber, shyndyq sıpatynda berilgen.

«Aqan seri — Aqtoqty» dramasynda Balta, Márzıa, Jylkeldi, Murat, Balýan sıaqty ár túrli kólemdi, dárejede jasalǵan halyq ókilderiniń obrazdary bar. Osylardyń ishinde ásirese Balta men Balýan beıneleri kóz tartady. Balta qarapaıym halyqtyń arasynan shyqqan kózi qarańǵy, kóńili túzý adam. Onyń boıynda ádilet súıýshi, qarapaıym erlik, shynshyl minezder bar. Ol eskilik jolyn qos qoldap ustaǵan adam emes, óz aqyly, óz oıymen ádildikti, shyndyqty tanıtyn, sol úshin tabandy alysatyn adam. Balta rý basy dep Jalmuhannyń jetegine ere bermeıdi, ár nárseni ózinshe topshylaıdy, óziniń halyqtyq qarapaıym uǵymymen sheshedi.

Jalmuhan, Naýan sıaqty shonjarlar men kedeı halyqtyń maqsatynyń qabyspaıtynyn da túsinedi. Ol hazirettiń qıanatyna kózi jetkennen keıin oǵan qatty qarsy da shyǵady.

«Ata-babam sensiz de ólip kórgen,
Almaı qaıtarǵany joq ázir.
Qorqytqanyń sol bolsa,
Meni-aq almaı qaıtarsyń.
Men de saǵan syrtymdy bere qularmyn
Balalar, basa berińder, kóreıik kúshin

dep. Balta haziretke qarsy shyǵyp, Aqandy jaqtaıdy. Balta óziniń jalǵyz emes, artynda súıenishi halyq baryn da jaqsy biledi. Balta obrazy baısaldy, salmaqty jasalǵan obraz. Onyń boıynda aqyl, sabyrly erlik, salmaqty ashý, ádilettilik sıaqty halyqtyq qasıetter nanymdy jınaqtalǵan.

Dramada jaǵymsyz keıipkerler — ústem tap ókilderiniń kóptegen nanymdy obrazdary jasalǵan. Jaǵymsyz keıipkerlerdiń ishinen Naýan hazirettiń kesek tulǵasy erekshe kózge túsedi. Bul din men bılikti qolyna qatar ustaǵan erekshe ozbyr feodal. Naýan shyn maǵynasyndaǵy haziret emes, ol tek dindi jamylǵan iri baı. Din jolyn óz paıdasyna jaratyp kedeı halyqty ezýmen birge oǵan barynsha rýhanı óktemdik júrgizbek bolǵan aılaly jyrtqysh. Onyń dinnen jamylǵan perdesi tym seldir juqa da ar jaǵynan jyrtqyshtyń azýy, tyrnaǵy aıqyn kórinip turady. «Qamshym qalsa haziretińdi qaıtýshy em, biri júgen, biri noqta bul elge». Naýannyń bul sózi onyń bar syryn ashyp tur. Naýan barynsha eskilikti, qarańǵylyqty jaqtaıdy. Onyń maqsaty «Ańqaý elge — aramza molda» bolý. Halyq qarańǵy bolsa eski salt, dástúr, feodaldyq ınstıtýttar myǵym bolsa, Naýannyń halyqty qolda ustaýy, ony sheksiz qanaýy jeńil bolmaq. Sondyqtan da ol árbir jańalyq nyshanymen alysady. Dinı dogmattardyń eń qarańǵy anaıy túrlerin berik ustaýǵa tyrysady. Erkindik súıgish, saýyqshyl, jarqyn jandy áıeli Márzıany meshitke kir keltirdi dep tirileı kómýden tartynbaıdy. Erkin oıly gýmanıs Aqanmen barynsha alysady. Eskisin berik saqtaý úshin jańalyqtyń árbir nyshanyn túp tamyrymen qurtpaq bolady. Eski dástúrdi buzǵan Aqtoqtyny ózge jurtqa «úlgi» etý úshin haıýandyq jazaǵa buıyrady. «Qatyn qarǵysynan qarańǵylyq ornaǵanyn kórgenim joq, bas tańbańdy, Jalmuhan, Qaraýyldyń ul-qyzyna úlgi bolsyn, baılap jiber bir esektiń moınyna», — deıdi ol.

Naýan dinge shorqaq bolǵanmen, birbetkeı, ur da jyq, ańǵal jaý emes, zamannyń qýlyq-sumdyǵyn, aqyl-aılasyn boıyna sińirgen ári kúshti, ári epti jaý. Ol Aqandy da birden basqa teppeıdi, aldymen oǵan keshirim jasap, óz baýyryna tartqysy keledi. Aqan qunyn jaqsy biledi. Jel basylyp, kún ashylatyn. Esti emes pe ediń, Aqanjan» — dep, jyly sóılep, bir jaǵynan aǵaıynshylyǵyn satyp ishine tartqysy keledi. Odan ári «Kóndikpegen asaýdyń qytyǵyna nege tıesiń, ákeń ne dedi jańa, shala-jansar dinime tıme degen joq pa», — dep jaryq dúnıeni kózdegen Aqannyń aldynan halyqtyń qarańǵylyǵyn tosyp, Aqan maqsatynyń úmitsizdigin dáleldep, ony óz jolyna burmaq bolady. Al, Aqandy aqylmen kóndire almaıtynyna kózi jetkennen keıin: «Únińdi shyǵarmaýǵa jetedi meniń salmaǵym» — dep, ony qorqytyp ta kóredi. Osylaı barlyq aıla-amalyn taýysqannan keıin ol Aqanmen jan aıamaı alysady. Naýan Márzıany joqtap úlken daýdyń tizginin qolyna ustap kelgen Jalmuhandy da ózine qaratyp alady. Ol istiń asty men ústin, ishi men syrtyn bile qoıatyn áriden topshylaıtyn qý. Márzıa daýy bastalysymen-aq jazyqsyz jazalanǵan áıel qunyn shyn joqtaıtyndardyń kim ekenin sezedi. Jalmuhannyń da bar boldyǵyn, kómeıin tanıdy. Sondyqtan da túbi ózine beıim turǵandardy mańaıyna jınap, negizgi dushpandarymen alysady. Osyndaı qýlyq-sumdyǵy, aqyly men aıla áreketi qıas ojarlyǵyna, esh qylmystan tartynbaıtyn ójettigine, qaısarlyǵyna ulasyp, Naýan obrazyn sol zamannyń bir kesek tulǵasyna aınaldyrady. Meńireý kúsh, aılaker ákkilikpen, aramdyq, zulymdyqpen astasyp, jan shoshyrlyq sıpatqa enedi.

Jalmuqan bir kezde zor baılyq pen bılikke ıe bolyp, el basqarǵan tóre tuqymy. Biraq pesada sýrettelgen dáýirde tórelerdiń dáýreni ótip, qoldan bılik ketip, dáýleti shashyraǵan kez. Olardyń qoǵamdaǵy ornyn jańa kúsh — rý basy baı, feodaldar basqan. Endigi kúsh osylarda. Jalmuqan Naýanǵa: «Meniń sendeı, seniń mendeı kúnimiz keshe ǵana emes pe edi. Qashan kesip ótip eń aldymnan» — dep, óziniń ótkendegi myqtylyǵyn eskertedi. Biraq ol onyń búgingisi emes, ótken kúni. Endi onda Palýanmen alysar dármen joq. Jalmuqan keıin qarap turǵan, bolashaqqa emes, ótkenge qarap turǵan adam. Óıtkeni onyń bolashaǵy joq, bar dáýreni artynda qalǵan. Sondyqtan da ol tipti zábir kórip kelgenniń ózinde, kektiń eski, ádilsiz sheshimin izdeıdi. «Qaryndasymdy tirideı kómgendeı ne aıyby bar edi. Shyńǵystyń arýaǵyn men de shaqyram, kesimińdi aıt dediń ǵoı, men de birińdi tirideı kómem, kimińdi qıasyń sonyńdy aıt», — deıdi ol Naýanǵa. Sóıtip Jalmuqan ádilettik izdemeıdi, bir qıanattyń ornyn bir qıanatpen, bir qylmystyń ornyn bir qylmyspen toltyrmaq bolady. Mine, sondyqtan da ol Naýan haziretpen tabysady. Óıtkeni ekeýiniń shyqqan túbi de, maqsaty da bir. Dramatýrg Jalmuqan obrazyn óz logıkasymen damytyp, jaqsy alyp shyqqan. Jalmuqannyń sózi de oıyna, minezine laıyq bolyp kelip otyrady. «Qara arýaq qaıda jatsyń tebirenbeı, shańyraǵyńa qobyz oınatyp jatqan joq pa, óz uıqyń tynysh bolǵanyna mázbisiń». Osy dıalogta Jalmuqannyń bar beınesi tur. Jazýshy Jalmuqannyń syrt beınesin, taptyq minezdemesin berip qana qoımaı, onyń harakterin, psıhologıasyn da sheber ashqan. Baılyqpen kúshti bolatyn adamdar ózinen dáýleti asqan adamdardyń aldynda jaltaq bolady. Bul minez Jalmuqanda da bar. Ol keıin Naýanmen tize qosyp alǵannan soń qaıtadan kúsheıip, qaıratyna minedi.

«Qozy Kórpesh — Baıan sulý» tragedıasy halyq aýyz ádebıetine qurylǵan, ondaǵy oqıǵanyń tarıhı kezeńin, dáýirin dál belgileý óte qıyn bolǵandyqtan jazýshy shamamen topshylap, qazaq ómiriniń erterek kezeńin alady. Patrıarhaldyq-rýlyq qoǵam ómiriniń sıpattaryn beredi. Al «Aqan seri — Aqtoqty» oqıǵasy berirekte bolǵan. Onyń dáýiri, mezgili anyq. Aqan 1843 jyly týyp, 1913 jyly qaıtys bolǵan. Jazýshynyń sýrettep otyrǵan dáýiri ótken ǵasyrdyń jetpisinshi jyldarynyń tusy. Árıne, bul kezdegi qazaq ómirin Qozy Kórpesh zamanyndaǵy qazaq ómirimen salystyrýǵa bolmaıdy. Bul dáýirdiń saıası-áleýmettik sıpatyn jazýshy «Aqan seri — Aqtoqty» tragedıasynda edáýir keń qamtyǵanmen zamannyń negizgi belgisi — qazaq aýylyndaǵy taptardyń jiktelýi, tap qaıshylyǵy — tap kúresi dramaǵa tereńdep ene almaıdy. Sol kezdegi úlken zaman shyndyǵy — uly orys halqynyń, orys mádenıetiniń yqpaly da pesada sóz etilmeıdi.

Pesadaǵy bul olqylyq basty keıipker Aqan ómiriniń shyndyǵyna baılanysty sıaqty. Aqan Abaıdyń zamandasy. Biraq ol Abaı dárejesine jete alǵan joq. Aqan qazaq halqynyń bolashaǵy, taǵdyry úshin uly orys halqynyń tarıhı rólin jete túsinbedi. Orys mádenıetiniń progrestik mańyzy da Aqan uqpaǵan jaǵdaıdyń biri. Tamasha ánderimen óz halqynyń mádenıetine eleýli úles qosqan daryndy Aqan shıelenisken áleýmettik taptyq kúresten qaldy. Dramatýrg Aqan ómiriniń shyndyǵynan aspaı — dramany sol dáýirdiń eń negizgi qajetti máselelerine janama-jalpy gýmanısik sarynǵa qurǵan.

Qazaq ómiriniń sol kezdegi saıası-áleýmettik sıpatyn qoǵamnyń basty kúshteriniń damýyn, negizgi kúres baǵytyn, qysqasy belgili bir tarıhı kúrdeli kezeńdegi halyq ómiriniń shyndyǵyn jazýshy keıinirek kele «Oıanǵan ólke» romanynda mol qamtyp, keńirek, tereńirek ashty.

Dramalyq kollızıasynyń utqyrlyǵy, sheberligi jaǵynan, negizgi konflıktiń qatty shıelenisip, tereń astarlanyp, syrtqy qaqtyǵystyń ishki fılosofıalyq mán alyp, áleýmettik úlken turǵyǵa kóterilýi jaǵynan «Aqan seri — Aqtoqty» dramasy qazaq dramatýrgıasynyń jańalyǵy boldy. Qaıtalanbas kesek obrazdar, tutas tereń harakterler, qazaq tilin eń jaqsy jaǵynan tanytatyn shyn maǵynasyndaǵy poezıalyq, kórkem til pesanyń bul mańyzyn rastaı túsedi.

Ǵabıt Músirepov 1950 jyly «Amankeldi» dramasynyń jańa varıantyn aıaqtady. Bul pesanyń alǵashqy varıanty 1936 jyly jazylǵan bolatyn. Erterekte bastaǵan bul eńbegine jazýshy tvorchestvolyq eleýli kezeńderden ótip, eseıgen shaǵynda, sonymen birge ádebıetimizdiń, onyń jas janry dramatýrgıamyzdyń kórkemdik-ıdeıalyq dárejeleri joǵarylap, jańa beleske kóterilgen shaǵynda qaıtyp oraldy.

1916 jylǵy halyq kóterilisi, Qazaqstandaǵy azamat soǵysy jaıynda ádebıetimizde biraz shyǵarmalar jazyldy. Ol shyǵarmalardyń kóbisi jazylǵan kezeńinde táýir bolǵanmen, qazaq ádebıetiniń turaqty qorynan oryn ala almady. Osy úlken tarıhı kezeńge arnap jazylǵan shyǵarmalardan áli de kórkemdik qunyn joǵaltpaı kele jatqan, qazaq, ádebıetiniń tabysyna kiretin Muhtar Áýezovtiń «Túngi saryn» tragedıasy men Sábıt Muqanovtyń «Botakóz» romany ǵana. Osy dáýirge arnalyp jazylǵan shyǵarmalardyń uzaq turaqtamaýyna basty sebep bolǵan nárse kóp jazýshylarymyzdyń sol tarıhı kezeńdegi saıası-áleýmettik jaǵdaıdy, tap kúshteriniń ara salmaǵyn, qozǵalystyń negizgi bastaýshy kúshterin kórsete almaýy bolsa, ekinshi jaǵynan ádebıetimizdiń jastyǵy, sosıalısik realızm ádisin jetkilikti túrde meńgere almaǵandyǵy boldy. 1916 jyl, azamat soǵysy oqıǵalarynan alynyp jazylǵan kóp shyǵarmalardyń kórkemdik sheshimi jabaıy, adam obrazdary bir jaqty, jalań qabat bolyp keldi. Á. Ábishevtiń «Armansyzdar» povesi, S. Muqanovtyń «Partbılet», Sh. Qusaıynovtyń «Boran» pesalary taǵy basqa da osy kúni aty umyt bolǵan tolyp jatqan pesa, poemalar shyn maǵynasyndaǵy kórkem ádebıet jasaý jolyndaǵy jattyǵý, úırený dárejesinen asa almady. Mine, osyndaı kóp eńbektiń ishinen saralap joǵaryda atalǵan eki shyǵarma shyqty.

Amankeldi Imanov halyq batyry. Ol Rossıadaǵy halyqtar túrmesi bolǵan sarızmge qarsy 1916 jylǵy qazaq halqynyń kóterilisiniń iri basshysy. Azamat soǵysynyń geroıy, qazaqtan alǵashqy shyqqan bólshevık-komıssar. Qazaq ádebıetinde sońǵy kezge deıin osy úlken tarıhı tulǵaǵa, ol bastaǵan úlken tarıhı qımylǵa arnalǵan eleýli shyǵarma jasalmaı keldi. Ǵabıt Músrepov dramatýrgıa janrynda sondaı shyǵarma jasaýǵa talaptandy.

Amankeldiniń qazir halqymyzǵa belgili tarıhı beınesi asa kúrdeli. Halyqtyń qalyń ortasynan shyqqan bul kesek tulǵa óz elimen birge, ózi bastaǵan qozǵalyspen birge zor saıası damý jolyn basynan keshti. Halyqtyń stıhıalyq kóterilisiniń basshysy Amankeldi azamat soǵysy tusynda lenınızm ıdeıasy úshin sanaly kúresker dárejesine deıin kóterildi. Amankeldiniń ósý joly óz ortasynan erekshe, tarıhı jaǵdaıdan bólek bolǵan joq, qaıta sonymen tyǵyz qabysty. Ol bastaǵan patsha úkimetine jalpy qarsylyq — stıhıalyq qozǵalys — azamat soǵysyna ulasty. Sovet ókimeti úshin, sosıalısik ıdeıa úshin nysanaly, baıandy kúreske aınaldy. Mine, sondyqtan da Amankeldi týraly shyǵarma halyq týraly, halyqtyń oıanýy, onyń asa bir tarıhı kúrdeli kezeńde saıası ósý joly týraly shyǵarma bolýǵa tıis.

Jazýshy osy abyroıy men salmaǵy teń asa qıyn mindetti moınyna aldy. «Amankeldi» dramasyndaǵy eń aldymen ańǵarylatyn nárse, dramatýrg sol jazyn otyrǵan dáýiriniń tarıhı jaǵdaıyn, kóterilis aldyndaǵy saıası atmosferany, kóterilistiń harakterin, baǵytyn, taptyq, áleýmettik quramyn, olardyń ara salmaǵyn, jetekshi kúshin durys uǵynyp, oryndy sheshken. 1916 jyl kóterilisi maıdandaǵy qara jumysqa adam alý týraly patsha ýkazyna qazaqtardyń stıhıalyq qarsylyǵynan bastaldy. Bul stıhıalyq qozǵalysqa Rossıanyń jumysshy taby, Komýnıs partıasy saıası baǵyt berdi. Kóterilistiń taptyq quramy ala boldy. Oǵan iri feodaldar, bolystar, býrjýazıalyq ııtellıgentter aralaspaǵanmen, patsha úkimetiniń qazaqtan ásker alý saıasatyna narazy keıbir baılar, aýqatty adamdar qatysty. Biraq, olar kóterilistiń negizgi sheshýshi kúshi bola alǵan joq jáne úlken yqpal júrgizip, baǵytyn da belgileı almady, keıin kele qozǵalystan shyǵyp qaldy. Dramatýrg kóterilistiń osy sıpatyn, ereksheligin jaqsy ańǵarǵan.

Dramada kóterilistiń halyqtyq harakteri ájeptáýir nanymdy jasalǵan, kóptegen halyq ókilderiniń obrazdary arqyly boı kórsetken. Sol obrazdar arqyly buqara halyqtyń saıası ósý joly da aıqyn tanylady. Plasýnov, Petr Logınov obrazdary arqyly orys jumysshylarynyń, bólshevıkter partıasynyń kóteriliske etken yqpaly, jetekshilik róli sýrettelgen.

Alǵan taqyrybynyń tarıhı jaǵdaıyn, saıası baǵytyn durys tanyǵan jazýshy keıbir jaǵdaılarda onyń kórkemdik sheshimin de taba bilgen. Pesaǵa qatysýshy árbir keıipkerdiń taptyq tegin, saıası bet alysyn belgilep qana qoımaı, olarǵa jandy beıne, zamandyq sıpat, tabıǵı tirshilik berýge kúsh salǵan. Keıbir obrazdar daýly bolǵanmen, negizinen alǵanda pesadaǵy kóptegen jandy keıipkerler birin-biri tolyqtyryp, tutas bir dáýirdiń beınesin ańǵartady. Alynǵan taqyryptyń tarıhı máni men órisine saı drama epıkalyq stılde jazylǵan. Dramatýrg munda psıhologıalyq názik sýretterge, turmystyq usaq sıpattarǵa bara bermeıdi, pesa keıipkerleriniń qımyldaryn iri, harakterlerin kesek beıneleýge boı urady. Mundaǵy adam taǵdyrlary zaman taǵdyrymen, el taǵdyrymen astarlasyp jatady.

Taqyryp dramanyń kompozısıasyn da belgileıdi. Munda «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» tragedıasy sıaqty oqıǵa birden shıelenisin, tartysýshy kúshter tez saralanyp, keıipkerlerdiń baǵyty men dramadaǵy orny basynan-aq belgilenbeıdi. Aldymen negizgi konflıktiń ushtyǵy kórinip, ol ósip damı túsedi. Negizgi tartysqa jol boıy tolyp jatqan jeke tartystar órilip, pesanyń arnasy keńı beredi. Ári-beriden soń tartystyń eki basyndaǵy kúshterge túrli ózgerister enip, kúres baǵyty da ózgerip damı túsedi. Tartysqa túsken keıbir kúshter shyǵyp qalyp, onyń ornyn jańa kúshter basady.

Pesanyń basynda jazýshy kóterilis aldyndaǵy atmosferany tanytady. Oqıǵa Torǵaıdaǵy jylqy bazarynan bastalady. Bul sahnada biz patsha úkimetiniń halyqqa jasaǵan qysymyn, tolyp jatqan zańsyzdyǵyn, ozbyrlyǵyn kóremiz. Ekinshi jaǵynan, osyǵan qarsy halyq narazylyǵy tanylady. Ádiletsizdikke tóze almaǵan Amankeldi alǵashqy ret stıhıalyq qarsylyq kórsetedi. Jábir kórgen buqara halyqty jaqtaıdy. Osydan-aq eki kúshtiń alǵashqy soqtyǵysy baıqalady. Onyń biri patsha ókimetiniń saıasaty, sol saıasatty jaqtap iske asyrýshylar oıaz Alekseı Logınov bastaǵan top, ekinshi jaǵy patsha ókimetiniń saıasatyna, ozbyrlyqqa narazy halyq, onyń joǵyn joqtaýshy Amankeldi. Bul kúsh áli bir-birimen bitispes kúreske shyqqan joq. Bul jerde tek bolashaq istiń dúmpýi ǵana bar. Osy birinshi sahnada orys armıasynyń ofıseri dúnıejúzilik soǵystyń múgedegi Petr Logınovtyń taǵdyry ashylady. Bul ofısermen bizdiń alǵashqy tanystyǵymyzda onyń áli de saıası bet alysy belgisiz, maqsaty anyq emes. Onda tek zamanǵa narazylyq pen ádilet súıgish jaqsy júrek bar. Ol kúresten bezip,ómir aǵymyna aralaspaı, bar narazylyǵyn ishte saqtap tynysh jatpaq ta bolady. Biraq osy birinshi sahnanyń ózinde kóz aldynda istelip jatqan ádiletsizdikke tóze almaı jazyqsyz halyqqa ara túsip, az da bolsa kúreske aralasa bastaıdy. Sóıtip patsha ókimetiniń qysymyna, tepkisine narazy qazaq halqy aldyńǵy qatarly ádilet súıgish orys adamdarynyń arasynan dos tabady. Minekı, birinshi sahnada úsh saladaǵy kúshtiń negizi belgilenip, olardyń bolashaq aıqasynyń dúmpýi seziledi. Ot qoısa lap eteıin dep turǵan kóterilis aldyndaǵy atmosfera da sezildi.

Ekinshi kórinistegi Amankeldiniń Peterbýrgqa barýy dramanyń odan ári damyp shıelenise túsýin edáýir álsiretip turǵan jaı baıandaý ǵana bolatyn. Jazýshy pesanyń sahnalyq varıantynda bul kartınany alyp tastaǵan. Kelesi kartınada oqıǵa birden shıelenisip kúresýshi kúshter tez saralanyp shyǵady. Maıdandaǵy qara jumysqa qazaqtardy mobılızasıalaý jónindegi patsha ýkazy jarıalanǵannan keıin halyq narazylyǵy burq etip birden kórinedi. Amankeldi kóterilis bastaıdy. Úlken baılar men bolystar, qazaqtyń býrjýazıalyq ıntellıgentteri patsha ókimetiniń saıasatyn jaqtap shyǵady. Osylaı dramadaǵy negizgi eki kúsh arasyndaǵy bitispes antagonıstik konflıkt bastalyp óziniń sharyqtaý shegine deıin órship damı beredi. Osy negizgi konflıktige endi tolyp jatqan tartystar aralasyp óriledi. Ol Baný men Kenjeǵara arasyndaǵy drama, kóterilisshiler ishindegi Janar men Amankeldi arasyndaǵy tartys, aǵasymen bitispes qarsy kúreske shyqqan Petr Logınovtyń basyndaǵy drama, eskilik qorshaýynan shyǵa almaǵan kózi qarańǵy, ósken zamannyń talabynan artta qalyp, oǵan qyrsyǵyn tıgizgen Kete batyrdyń tragedıasy. Negizgi tartysqa qosa órilgen bul tartystar tek zaman beınesin tolyqtyryp qana qoımaı, sol dáýirdiń asa kúrdeli jaǵdaılaryn, kúres sıpattaryn, oqıǵanyń taptyq mánin tereńdete túsedi.

Jazýshy «Amankeldi» dramasynda ár túrli dárejede qalyptasqan kóptegen sheber obrazdar jasady. Amankeldi, Táýke, Plasýnov, Logınov, Muńaıtpas, Jaınaq, Baný sıaqty halyq ókilderiniń jaǵymdy obrazdaryn, oıaz bastyǵy Alekseı Logınov, Kenjeǵara Janar, Tymaqbaı sıaqty ústem tap ókilderiniń jaǵymsyz obrazdaryn jasady.

Amankeldi obrazyn jasaýda jazýshy negizinen tarıhı shyndyqqa súıengen. Kóp jaǵdaıda onyń ómirbaıanyndaǵy oqıǵalar saqtalyp otyrǵan. Tarıhtaǵy Amankeldi kúrdeli kesek tulǵa. Pesadaǵy Amankeldi sol tarıhtaǵy Amankeldiniń kóp jaqsy qasıetin ańǵartady. Amankeldini halyq, dáýir týǵyzady. Amankeldi óz halqynyń kóptegen eń jaqsy qasıetterin boıyna mol sińirgen adam. Ol er júrek batyr, ádilet súıgish, gýmanısik qasıetter men úlken jan ıesi. Aqyldy, sabyrly, ustamdy qasıetteri jáne bar. Osyndaı kesek tulǵaly adam tar zamanǵa kez bolyp ozbyrlyq, ádiletsizdik zardabyn tartyp, halqynyń jan ashyr qamqory bolady. Onyń ótken-ketkenine kóz jiberip, jaqsysy men jamanyn ajyratyp, bolashaq taǵdyryn oılaıdy; qınalady, izdenedi. «Myń zábirdiń biri ǵoı bul, bir jolǵydan aqtalarsyń, keler joly egizdep kelmesine kim kepil. Birdi ǵana shaǵym etip barsam maǵan uıat bolar da myńdy aıtyp barsam zańǵa uıat bolyp júrer...» Bul óz zamanynyń ozbyrlyǵyna kózi jetken, ádiletti kúshtilerden kútýge bolmaıtynyn túsingen adamnyń sózi. Amankeldi kúres jolyna osyndaı senimmen túsedi.

Amankeldini biz izdený, ósý ústinde kóremiz. Ol halyqtyń stıhıalyq kóterilisine taıynbaı basshylyq etedi. Biraq endi sol kóteriliske belgili maqsat, baǵyt berýdiń jolyn qarastyrady. Ashynǵan halyqty zor maqsatqa bastap, onyń qandy kúresin baıandy jeńiske jetkizgisi keledi. «Attan» degen bir-aq aýyz sóz edi, ne úshin ekenin eldiń ózi de biletin. Endi bul elge myqty bir qazyq kerek úırengen, qulaǵyna sińgen sóz eski de bolsa bar. Jańany men de taba almaımyn» ... Kúrestiń shytyrman jolynda osyndaı qınalǵan batyr orys jumysshylaryna arqa súıeıdi. Óz halqynyń tarıhı jolynyń orys halqymen birge ekenin kóp tolǵanyp uǵady. «Biz sonaý qalmaq joryǵynda shubyryndyǵa aınalyp, orys halqyn panalap jan saqtap qalyp edik, sodan beri orys halqyn aǵa tutyp tilektes otyrǵan, bolashaǵymyz bir dep otyrǵan elmiz...», — deıdi Amankeldi. Bul halqynyń ótken-ketkenin, tarıhı jolyn topshylap, bolashaǵyn durys megzegen adamnyń sózi. Pesada Amankeldi Rossıanyń da jaqsysy men jamanyn aıyra bilgen, sol zamandaǵy orys halqynyń da aýyr halin túsine bilgen adam bolyp kórinedi. Ol qarańǵy úıge qamatam dep qorqytqan general-gýbernator Eversmanǵa: «Meniń qulaǵyma da tıgen birtalaı sózder bar — Rossıa halqy onsyz da qarańǵy úıde otyrǵan kórinedi. Odan endi qoryqpasaq kerek», — dep, jaýap qaıyrady. 1916 jyldyń kóterilisiniń basyna Amankeldi osylaı harakteri qalyptasyp, aqyl-oıy jetilip, saıası sanasy edáýir ósken jaǵdaıda keledi. Dramatýrg odan ári basty geroıynyń ósý jolyn damytyp, jan-jaqty qabiletin asha túsedi. Qarýly kúres ústinde Amankeldi er júrek, batyr, qajyrly qaıratker, qajymas eńbekshi, isker bolyp kórinedi. Ol qozǵalystyń bolashaǵyn oılap uzaq, úlken aıqasqa daıyndalyp, kóterilisshi halyqtan ásker qurý sharasyna kirisedi. Biz bul arada Amankeldiniń úlken uıymdastyrǵysh, iskerlik qabiletin tanımyz. Pesanyń sońǵy jaǵynda Amankeldi Qazaqstanda Sovet ókimetin uıymdastyrýshy, qyzyl ásker bólimderin qurýshy, memlekettik jáne áskerı qaıratker retinde, is ústinde táýir kóringen. Bul arada Amankeldi Sovet ókimetiniń saıasatyn iske asyrýda qazaq baılaryna, olardyń jetekshi kúshi ultshyl alashorda basshylaryna qarsy bitispes saıası kúresker retinde de kórinedi. Amankeldiniń saıası kúreskerligi, aqyldylyǵy men kóregendigi ózi bastaǵan kúrestiń ishine kirip iritki salmaq bolǵan Japarmen arasyndaǵy tartystan da aıqyn tanylady. Ózi bastaǵan qozǵalystyń taptyq quramynyń alalyǵyn, ásirese, qalyń buqaranyń taptyq saıası seziminiń áli de oıanyp bolmaǵandyǵyn uǵynyp Amankeldi Japarmen kelisimge barady. Biraq ol Japarǵa ymyrashyldyq jasamaıdy, óz pozısıasyn bermeıdi, qaıta Japardyń kópshiliktiń keıbir tobyna júrgizetin áserin óz maqsatyna, kúres maqsatyna sheber paıdalanady. Ol Japardy han etip qaýqıtyp qoıyp, kópshilikke yqpal etýden, shyn maǵynasyndaǵy kóterilis basshylyǵynan aýlaqtatyp tizgindi óz qolyna berik ustaıdy.

Amankeldi bir jaǵynan Plasýnov sıaqty saıası sana-sezimi joǵary orys jumysshylarynyń ókiline arqa súıep, solardan úırense, ekinshi jaǵynan, halyqqa, onyń aldyńǵy qatarly ókilderine arqa súıeıdi, olardy baýlyp, tárbıeleıdi, ózi de solardan úırenedi. Táýke shal, Muńaıtpas, Jaınaq, Baný sıaqty halyq ókilderi Amankeldiniń tiregi bolady. Minekı, osylaı jazýshy Amankeldiniń tarıhtyq beınesin, ósý jolyn úlken áskerı, memlekettik, saıası qaıratkerlik sıpattaryn sosıalısik realızm metodymen kórkem shyndyqqa saı etip ashýǵa talaptanady.

Jazýshy Amankeldiniń adamgershilik qasıetin de birkelki táýir ashqan. Onyń jaý júrek erligi, aq júrek adaldyǵy, meıirbandyǵy qajyrly qaıraty, qımyl-áreketine, isine, adamdarmen qarym-qatynasyna baılanysty kórinip otyrady.

Minekı biz Amankeldi boıyndaǵy san alýan tamasha qasıetterdi tizip shyqtyq. Osynyń bári pesada jazylǵan. Biraq súıte turyp Amankeldi beınesine kisiniń qarny ashatyny qalaı? Amankeldi nege erekshe este qalmaıdy? Eń aldymen Amankeldiniń qaıtalanbas erekshe harakteri, tosynnan soǵylǵan som tulǵasy jasalynbaǵan. Al qaıtalanbas harakter jasalmaǵan jerde — jaqsylyqtyń jıyntyǵyn geroıdyń boıyna qansha syqap tyqqanmen — obraz kemeline kelmeıdi eken.

Avtor geroıynyń jaqsylyq jaǵyn kóbirek aıtamyn degen oımen kóp jerde-aq obrazdyń boıaýyn suıyltyp ala beredi. Ony ózine tán, zamanyna tán sıpattarymen jan-jaqty tolyq kórsetýdiń ornyna, tarıhı úlken tulǵanyń aldyna jasqanshaqtyq bildirip, ózinshe biryńǵaı táýir degen jaǵyn tere beretin sıaqty. Amankeldi óz zamanynyń halqynyń uly. Ony týǵyzǵan da, kótergen halqy, dáýiri. Sóz joq, ol zamanynyń eń jaqsy qasıetterin boıyna sińirdi. Biraq onyń boıynda zamanynan juqqan eskilikter de boldy. Amankeldi odan birte-birte aryldy. Al, jazýshy obrazdyń ondaı jaqtaryn basynan-aq sylyp tastaǵan. Onyń minezin, qımylyn, sózin ádemilep jonamyn dep, solǵyn tartqyzyp, keı jerde júdetip alady. Amankeldi Chapaev tıptes geroı. Ony qazaqtyń Chapaevy dep bekerge atamaǵan. Al, orys ádebıetinde Chapaevtyń tamasha tolyqqandy obrazy jasalǵan. Chapaev shyn maǵynasyndaǵy halyqtyq geroı bolyp shyqty. «Chapaev» romanynyń avtory Fýrmanov ta, fılm jasaýshylar Vasılevter de Chapaev boıyndaǵy keıbir kemshilikterdi, ortasynan juqqan minezderdi jasyrmaı kórsetti. Chapaev boıyndaǵy eskilik pen jańalyqtyń kúresin sheber sýrettedi. Al, bizdiń Amankeldiniń óz basynyń ósý joly tym jazyqtaý, óz beınesi áýelden-aq ıntellıgentteý bolyp shyqqan. Chapaev obrazynyń ólmes, óshpes sıqyry sol — ol qaıtalanbas harakter. Avtorlar jeńimpaz qolbasshyny ǵana emes, esten ketpes kádimgi tiri adam beınesin jasaǵan. Al, pesadaǵy Amankeldi ázirge jete daralap baı, kóterilis bastaýshynyń qyzmetin atqarýshy dárejesinde ǵana qalyp tur. Abzaly bir shyndyq bar tárizdi. Ol — obraz qanshalyqty tıptik bolsa — sonshalyqty qaıtalanbas jeke dara bolýy shart.

Taǵy bir aıta ketetin nárse pesanyń bas jaǵynda Amankeldi kóteriliske bet burǵanda ózge túbirli sebepterden góri namys saryny tym basymyraq jatyr. «Elim dep ishke tarta ósirse — tartynatyn eshkim bolmas. Buratana buralqy dep ósirse bile almadym...» «Eń aıaǵy osy jarnamanyń ózin uly Rossıanyń dos bir jurtyna dep jazýdy kemshilik kórip buratana halyqtardy kúshpen alýǵa dep otyrsyzdar». Árıne, «Buratana halyq», «Rekvızısıa» degen sózdiń namysqa tıetini ras, biraq osy jaǵdaıdy qaıta-qaıta aıtyp battıta bererlikteı halyqtyń ashynyp qımyldaýyna, Amankeldiniń kúreske shyǵýyna tek osy kemsitý ǵana sebep bolǵan joq. Kóterilistiń negizgi sebebi basqada, tereńde jatyr.

Amankeldi.obrazyndaǵy osy eleýli kemshilikter, jalańdyqtar pesaǵa eleýli nuqsan keltirgenimen, ony quldyratyp kete almaıdy, óıtkeni pesa jalǵyz Amankeldi basyna qurylǵan emes, kúreske qatysqan halyq dramasyna qurylǵan. Sondyqtan da Táýke, Muńaıtpas, Baný, Kete sıaqty obrazdar Amankeldi obrazyn tolyqtyryp pesadaǵy halyqtyq traktovkany keńite túsedi.

Táýke dramadaǵy eń bir tartymdy sheber jasalǵan obraz. Ol kópti kórgen, kóp jasaǵan aqyldy, oıly adam. Jaratylysynan ádil, kem-ketik eldiń qamyn kóp oılaıdy. Dramanyń basynda-aq Táýke el basyna túsken aýyrtpalyqty jaqsy sezedi. Óz basynyń qulqynyn oılaǵan baılarǵa qarsy shyǵady. «Kózdi jumbaıyq bul jerde, el tútini degen irgeli sóz. Aıla tabam dep bir jaǵyń otyrsyn, aldanyp qalam ba dep bir jaǵyń tursyn. Aıla tabatyndar aıanshaq basady, myna jurt bárinen buryn sodan saqtanady. Arǵynmyn, Qypshaqpyn demeı, ardaqtymyn, aıaýlymyn demeı, kelseń túgel kel, jurt qasynda qalar bolsań ǵana ortaǵa kir!» — deıdi Táýke. Ol osylaı qalyń el qıyn jaǵdaıǵa tirelip sony qımylǵa nıet ete bastaǵanda shynaıy el qamyn oılap, kópshiliktiń birligin kózdeıdi. Qara basynyń qamyn oılap, el múddesin satyp ketetinderden saqtandyrady. Táýke el bılegen baılardyń da tútinin tanyp otyrady. Olardyń qıyn-qystaý kezeńde eldi satyp ketetinin de sezedi. Ol Japardyń aýyl basy bir-eki adamnan bere turaıyq degen jaltaq pikiriniń astaryn uǵyp, oǵan týra qarsy shyǵady. «Túbinde shataq, aýyl basy bir-eki adam degennen shyǵa ma dep qorqam. Sol bir-eki jigit degeniń kim bolady erteń? Sorlaıtyn taǵy da baıaǵy qara úıli bolad ta» — dep Japarǵa toıtarys beredi. Gýbernator aldynda da jaltaqtamaı halyq talabyn túgel jetkizýdi qýattaıdy.

Táýke halyq kóterilisiniń qalyń ortasynda bolady. Amankeldige senimdi kómekshi, serik bolady. Ol óziniń taptyq sezimimen Japardyń turaqsyzdyǵyn tanyp, onyń teriske burylyp opasyzdyq jasap ketpeýine kóz salady. Bir jaǵynan sarbazdarǵa aqylshy, uıtqy bolady. Táýke ustamdy boıaýlarmen ajarly, jyly jasalǵan halyq ókiliniń jaqsy obrazy.

Dramadaǵy kórkemdik boıaýy qoıý, óte áserli tereń jasalǵan Petr Logınov pen Kete obrazdary.

Petr Logınov orys armıasynyń jaqsy dástúrlerin boıyna sińirgen adam. Ol otanshyl patrıot, óz halqyn, Otanynyń abyroıyn qatty súıedi. Aqyldy, oıshyl Petr ımperıalısik soǵys maıdanynda talaı nárselerdi kórip, keıbir syrlardy ańǵaryp, kóp nárseni túıedi. «Qandaı mol kúshti, qandaı qunsyz etip, qor etip qurtyp jatyrmyz. Seniń namysyń kelse, elińniń ataǵy men dańqy úshin namystanaıyn deseń sen bir qubyjyq qyńyr adam sanalasyń». Petr maıdannan túńilip qaıtady, ol ózin Otanynyń keregi úshin paıdasyzbyn dep uqpasa da, biraq sol qytymyr, qarańǵy zamanda Otan úshin qyzmet etýge jol taba almaı qalǵandaı bolady. Sondyqtan da ol tartystan aýlaq, ońasha ómirge boı usynbaqqa nıet etedi. Mine, osyndaı bir toryqqan kezinde qazaq dalasyndaǵy halyqtyq qozǵalysqa dýshar kelip, eski qaıraty qaıta oıanady. Petr kóteriliske saıası pisip-jetilip kelgen joq, ony ádilet súıgishtik, patrıottyq, ozbyrlyqqa qarsylyq sezimder ákeldi. Petr qazaq halqyn da súıedi. Onyń aıanyshty, qarańǵylyq haline shyn qaıǵyrady. «Bir el emes, dos el emes, jaýyǵyp otyrǵan jat eldeı ustaımyz. Eki eldiń arasyn bútindeı berýdiń ornyna búldire túsemiz. Eki ǵasyr artta qalǵan minez kórsetemiz» — dep, qynjylyp ol Rossıadaǵy halyqtardyń bútindigin, birligin, teńdigin kókseıdi. «Alesha, osynyń bári kelispeıtin uıat is. Qylmysty seniń adamdaryń isteıdi de jamanatyn orystyń eline jabady» — dep, uly orys halqynyń úlken izgiligine zor senim bildirip, ony jat qıanattan arashalaıdy. Osy Petr Logınov qazaq qozǵalysyna belsene aralasyp. Amankeldiniń ári senimdi kómekshisi, ári arqa súıer tiregi bolady. Petrdiń úlken gýmanısik qasıeti, patrıottyq sezimi onyń sosıalızm ıdeıasyn qabyldap, Sovet ókimeti úshin qajyrly kúresker bolýyna jaqsy jaǵdaı jasaıdy.

Kete dramadaǵy kórkemdik boıaý aıqyn da, ajarly da talantty jasalǵan obraz. Jazýshy eski ómirdiń óte bir shyndyq beınesin sátti tapqan. Keteni týǵyzǵan qazaqtyń qarańǵy ómiri. Bul negizinde ańǵal, aq júrek, adal adam, batyrlyq ór minezi de bar. Biraq kózi qarańǵy, ómir jolyn, ádilettik jolyn, baǵytyn dál boljaı almaıdy. Óziniń qarapaıym jabaıy sezimimen eptep jaqsyny ajyratqan bolady. Batyrlyq minezi qıyn, erlik isterge yntyǵady. Halyq aldyndaǵy úlken kezeń — patsha ýkazyna jaýap berer kezde kóp adamdar sıaqty bul da qandaı jaýap aıtaryn bile almaıdy. Biraq Tymaqbaı, Japarlardyń halyq sózinen jaltaryp bara jatqanyn óz aqylymen topshylap túsinip, «Poıttik-shorttik sóz emes» dep qarsy shyqsa, «Pah, pah durys aıtty, aqsaqal» — dep Táýkeniń ádil sózin jaqtaıdy.

Keteniń harakteri tutas. Ol bir bezingeninen myqtap bezinedi de, berilgenine qulaı beriledi. Kóńili qalǵan Kenjeǵaraǵa, ol qanshama arbap jalpaqtap tursa da Kete senbeıdi. «Qaıran qarańǵylyq-aı» dep ózi aıtqandaı Keteniń kózi qarańǵy. Oǵan qosa onyń tomyryq, adýyn, sodyr minezderi de mol. Ol kek alýdyń jolyn qara kúshten ǵana izdeıdi. Qastasqan jaýyn qamshynyń astyna almaı kóńili qanaǵat tappaıdy. Ózi ósken ortasy, anaıy ómir, sáýlesiz meńireý tirshilik osy bir kesek tulǵaly adamǵa talaı turpaıy kesir minezderin barynsha juqtyrǵan. Keteniń boıyndaǵy osy eskilik óte basym jatyr. Onyń qarańǵy kóńili jańalyqty qabyldaı almaıdy. Batyr adam eń aıaǵy shıraqtylyqqa, áskerı tártipke de úırene almaıdy. «Aý, osy bostandyq tusynda da durys bir uıyqtaýǵa bolmaı ma?» deıdi ol Amankeldige.

Kete aralasqan oqıǵa men zaman — arshyndap ilgerilep ózgere ósip, tez damydy. Kete sol ózgeriske ere almaı baıaǵy stıhıalyq qalpynda qalyp qoıady. Endi ol kúrestiń saıası maqsatyn, revolúsıalyq mánin uǵyna almaǵandyqtan ózgergen jańa talapqa qaıshy kelip, qyrsyǵyn tıgizedi. Osylaı ózi eńbek etken isine ózi qaıshy kelip, Kete basyndaǵy tragedıa bastalady.

Jańa zaman kúrdeli shytyrman kúrespen, azappen týdy. Eskiniń bárin syndyrý, qıratý ońaıǵa túsken joq. Saıası sana-sezimi jetilmegen, marksısik ıdeıamen shyńdalmaǵan keıbir kúreskerler belgili kezeńde revolúsıalyq joldan taıqyp, keıde nıeti durys bolǵanmen, sholaq aqyldan týǵan oǵash áreketterimen jańa ómir qurylysyna zıandaryn tıgizdi. Kete de sonyń biri. Ol aqyr aıaǵyna deıin baılarǵa qas bolyp qalady. Avtor Keteniń basyndaǵy tragıkomedıany asa áserli ashqan, onynshy kóriniste Kete óziniń bar boldyǵymen kórinedi. Ol baılarǵa bitispes qas. «Á!. Baıdyń moınyndaǵy eńbek aqyńdy ala almaı júrmisiń!.. Áperem ony! Balańnyń eńbek aqysy túgil, ata-babańnyń eńbek aqysy bolsa da alyp berem! Meniń qanym qatýly baılarǵa!» deıdi Kete shaǵym aıtýǵa kelgen kedeılerge. Sodan keıin zańǵa qarsy sodyr minez kórsetip, baılarǵa dúre soǵýǵa deıin barady. Biraq Keteniń bar jetken jeri baılarǵa anaıy óshpendiligi ǵana. Ol odan basqa revolúsıalyq jańalyqtarǵa, ózgeristerge túgeldeı qarsy shyǵady. Aqyry, meńdetken eskilik jeńip, Kete qulaıdy. Biraq ol qulaǵanda da Kenjeǵara sıaqty óziniń qas dushpandaryna bas ımeı, óziniń alǵan betimen jyǵylady. Kenjeǵaranyń ózine tartpaq bolǵan áreketine: «Á!.. Aram bez, qash deımisiń! Alashyń ǵoı aıtyp turǵanyń!» dep qatty toıtarys beredi. Aqyry «qaıran kózi aqqyr qarańǵylyq, soqyrlyq!» dep kúńirenip ótedi.

Jazýshy «Amankeldi» dramasynda revolúsıaǵa qarsy kúshterdiń, ústem tap ókilderiniń birsypyra obrazdaryn jasady. Olardyń ishinde eń aldymen kózge túsetin oıaz bastyǵy Alekseı Logınov obrazy. Bul otar aımaqtarda patshanyń qatal saıasatyn buljytpaı júrgizetin ıtarshysy Sarızmniń topas, qatal ákimderiniń ókili. «Zań ortalyqta shyǵady da shetke shyǵa kele qataıa beredi», — deıdi ol. Bul artta qalǵan nadan halyqqa sheksiz bılik júrgizip, óktemdik, ozbyrlyq jasap úırenip qalǵan topas, qatygez tóre. Ózi basqaryp otyrǵan halyqtyń sál de bolsa muń-muqtajyna kóńil bólýdi, aq pen qarasyn ashyp zań jolyn saqtaýdy, kishkentaı da bolsa onyń bolashaǵyn, tirligin oılaýdy bilmeıdi. Ol qashannan kele jatqan zańsyzdyq, ozbyrlyq jolyn berik ustanady. «Eki ǵasyr boıy ózin ózi aqtaǵan ádilet osy, ony men ózgerte almaımyn» — dep, óziniń darynsyzdyǵyn, sorlylyǵyn tanytady. Darynsyz, oısyz ákim qyńyr, qıas, sheksiz qatal. Joǵarydan kelgen ámirdi quldyq uryp jerine jete oryndaýdan basqa dármeni joq. Osy dármensizdik onyń jaýyzdyǵyn arttyra túsedi.

Amankeldige qarsy kúresýshi alash tobynyń ishinde Ketkeǵara áreketi ózgelerinen basym jatyr. Ol aılaly ákki jaý. Alash tobynyń Amankeldini ashyq aıqasta kúshpen jeńe almaıtynyn, halyqtyń Amankeldi jaǵynda ekenin uǵynyp, ishke kirip alyp astyrtyn áreket júrgizedi. Bir jaǵynan revolúsıanyń jattyǵy joq ıntellıgensıany qyzmetke birigip jumys isteýge tartqanyn paıdalanyp, ekinshi jaǵynan óziniń betin búrkep, demokratıashyl qyzyl sózderdi sheber paıdalanyp Amankeldi mańyna keledi. Ótkendegi qatelikterin moıyndaǵan bolyp, múláıimsip, momaqan pishinge endi. Kete batyrdyń nadandyǵyn paıdalanyp, ony Sovet ókimetine qarsy isterge ıtermelep, halyq arasynda narazylyq týdyrmaq bolady. Astyrtyn jalǵasyp alashorda qımylyna jiti basshylyq jasap otyrady. Qapysyn taýyp Amankeldini qazaǵa ushyratady. Jazýshy Kenjeǵaranyń harakterin de jaqsy ashqan.

Osy qarsy jaq tobynan Alekseı Logınov pen Kenjeǵaradan basqa azdy-kem eleýli qımyl jasap, kúres júrgizetin keıipkerler joqtyń qasy. Pesada jaý jaǵynyń toby álsiz, qunarsyz shyqqan. Zilǵara, Jaqash sıaqty keıipkerler eleýli qımyl áreketimen ne minezimen este qalmaıdy. Olar ótkinshi keıipkerler dárejesinde shyqqan. Baıtas, Seıit, Ábil bolystar da qysqa ǵana qysalań kezde kúlkili jaǵdaımen kóringen. Harakter jaǵynan sheber jasalǵan Japar, Tymaqbaılar eleýli qarsylyq, áreket jasaı almaıdy. Bul ekeýiniń jaǵdaıyn mynadaı bir sahnadan kórýge bolady:

«J a p a p. Otty kóseńkirep qoıshy, Tymaqbaı, kúnniń ózi sýytyp ketti bilem.

T y m a q b a ı (otty kósep qoıyp). Osy men kimmin, osy?

T á ý k e. E, dardaı ýázir emespisiń.

T y m a q b a ı. Onda meniń ýázirligim qaıda?

J a p a p. Tymaqbaı, sen bir nársege túsinbeı júrsiń. Qansha týlasań da bul at ústindegi handyq. Bıler men ýázirdiń ortasynda shalqaıyp jata almaısyń bul dalada. Otty kósep qoıshy.

T y m a q b a ı. Kósemeımin! (Kóseıdi)»

Bul, árıne, sahnalyq jaǵynan kúlkili, óte sheber jazylǵan epızod. Biraq Japar men Tymaqbaıdyń bar boldyǵy osy qubyjyq qýyrshaq qalypta kelip otyrady. Japar ári-beriden soń: «Hany qurysyn, qarabýryl bolyp qalǵan saqalym bar emes pe!» dep óz dármensizdigin bildirip muńyn shaǵady.

Jazýshynyń sýrettegen dáýiri tap tartysy asa shıelenisken, shytyrman, qıyn kúrestiń dáýiri. Ol kezde dushpannyń kúshi — eskiliktiń kúshi myqty bolatyn. Amankeldi osal jaýmen alysqan joq. Revolúsıa dushpandarynyń qolynda ásker, qarý-jaraq qana emes, aqyl-aıla da, bilim de, el basqarýdaǵy ádis te boldy. Dramatýrg osy jaǵyn jete eskermegen sıaqty. Qazaq baılary da osal jaý emes-ti; talaı ǵasyrlar boıy halyqqa yqpal júrgizip, qarańǵy halyqty ózine tartýdyń san qıly ádisin alǵan qý múıizder bolatyn. Olar qarýyn ońaı tastap, ońaı jyǵylǵan joq.

Pesada qazaqtyń halyń tiliniń ne bir qunarly shúıgin, ásem obrazdy sýretteý úlgileri osy kúngi eń táýir ádebıet tilimizben jalǵasa kórinedi. Keıipkerlerdiń harakterin ashýdaǵy eń negizgi qural — til. Ásirese, Kete men Tymaqbaıdyń harakterleri dıalog arqyly óte sheber berilgen. Bul eki keıipkerdiń bir aýyz sózinen-aq árqaısysyn birden tanyp alýǵa bolady. Árqaısysynyń sózi ózdi-óziniń sıpatyn aınytpaı túsiredi. Táýke, Japar, Muńaıtpas sózderi de óte qunarly, áserli, jeke dara harakterlerdi tanytady.

«Amankeldi» dramasy halyq ómiriniń asa kúrdeli de sheshýshi, óristi tarıhı kezeńiniń hronıkasy. Bul pesada sol tarıhı kezeńniń saıası, taptyq, áleýmettik máselelerimen qabysa halyq ómiriniń alýan sıpattary, ulttyq harakterler, dáýir sıpaty sýretteledi. Osy kúrdeli taqyryp, Amankeldi sıaqty alyp tulǵa avtordyń taǵy da bir qaıtyp oralýyn kútip turǵan sıaqty.

Ǵabıt Músirepov qazaq ádebıetindegi eń iri dramatýrgtyń biri. Dramatýrgıalyq sheberlikti jete meńgergen, Shekspır, Shıller, Gogol sıaqty klasıkterden tvorchestvolyq jolmen úırengen jazýshy. Qazaqtyń jas sahnalyq óneriniń damýyna Ǵabıt shyǵarmalary zor áser etti. Onyń basty-basty dramalyq shyǵarmalary: «Qozy Kórpesh — Baıan sulý», «Aqan seri — Aqtoqty» pesalary, Muhtar Áýezovtiń «Eńlik — Kebek», «Túngi saryn», «Abaı» pesalary men qatar qazaqtyń epıkalyq dramatýrgıasyn bıik satyǵa kóteredi.

1955

---