InfoHub Logo

Arada attaı on bes jyl ótse de, kishkentaı ǵana bir oqıǵa meniń esimnen ketpeıdi. Elý toǵyzynshy jyly Nurpeısov ekeýmiz Araldyń alys túkpiri, Ábdijámıldiń týǵan jeri Qulandyǵa bardyq. Shaı ústinde Ábdijámıldiń aǵasy Baıǵabyl el jaǵdaıymen tanystyra otyryp, bir áńgime aıtty. Osy tóńirekke qadirli qart Núsnedın degen kisiniń muǵalim bop júrgen jalǵyz balasy qaıǵyly qazaǵa ushyrapty. «Apyr-aı, bir syrbaz jigit edi» dep qatty qınalyp, Ábdijámıl shaldyń halin surastyrdy.

— Shal baıǵusta ne hal bolsyn, — dep qalyń qara murtty Bákeń aýyr kúrsindi. — Jalǵyz uldyń qazasy turalatyp ketti baıǵusty. Kóńil aıta kelgen aǵaıynǵa jubanbaı, tósekten basyn kótermeı, egilip jatyp aldy. Sodan áıteýir Súıekeń qarıa baryp, basyn kótertti.

— Iá, Súıekeń ne aıtypty? — dep eleń ete qaldy Ábdijámıl.

— Súıekeń baryp: «Eı, Núsnedın, dúnıedegi eń baqytsyz adam menmin dep jatyrmysyń. Qudaı saǵan baýyryńdy jylytyp, perzent berdi. Az kún bolsa da qyzyǵyn kórdiń. Men molada da jalǵyz emes pe edim?!» depti. Qısyq shalyńnyń sózi sol, — dep Bákeń áńgimesin bitirdi.

Qatygez taǵdyrdyń taqsiretin tartqan shaldyń ashshy ádiletin aıtqan ustaradaı ótkir sózi ekeýmizdi de tań qaldyrdy. Kelesi bir sátte jurttyń kózin ala berip, Ábdijámıl álgi sózdi bloknotyna túrtip aldy. Oqýshy qaýym biledi, keıin bul sóz «Qan men ter» romanynan óziniń kelisti ornyn tapty.

Osy, men kýá bolǵan jazýshy ómiriniń bir sáti — onyń sýretkerlik tabıǵatynyń túbegeıli bir syryn ashatyn sıaqty. Jazýshyny bal jınaǵan araǵa teńeý durys-aý dep te oılaısyń. Ábdijámıl Nurpeısovtyń barshamyz súısinetin tamasha qasıeti — ol qolyna qalam ustaǵaly erinbeı-jalyqpaı óz halqynyń boıyndaǵy nárin jınaýmen keledi. Sonaý tyrnaqaldy tuńǵyshy «Kýrlándıa» romanynda tájirıbesizdikten týǵan keıbir olpy-solpy, artyq-kemine qaramastan halyqtyń etene uly ǵana kóre alatyn ne bir qyzǵylyqty ulttyq sıpattar, qaıtalanbas harakterler, esten ketpes kórinister bolatyn. Sol kezde-aq jazýshy jasandy-jalǵansyz, aıshyq-áshekeısiz naǵyz sara tildiń sheberi ekenin jáne ana tiliniń mol baılyǵyn tanytqan.

Ábdijámıl Nurpeısov óziniń músheli elý jasyna qazirgi qazaq ádebıetimizdegi iri, qabyrǵaly qaıratker dárejesinde kelip otyr. Onyń shyǵarmalary, ásirese, «Qan men ter» trılogıasy týǵan ádebıetimizdiń kezeńdi bir belesin belgilep, onyń abyroıyn Odaqqa ǵana emes, dúnıedegi talaı irgeli elderge jetkizdi. Qaı tilge aýdarylsa da oqýshylarynyń qulaǵyn eleń etkizip, sol elderdiń belgili qalamgerleriniń aýzynan bıik baǵasyn aldy. Sóıtip, búgingi qazaq ádebıetiniń mereıin taǵy da bir kóterip tastady.

Osy shyǵarmanyń tamasha tabysyna, kúnnen kúnge kóterilip kele jatqan mereıine oı júgirtkende meniń kóńilime joǵaryda aıtylǵan kishkene epızod orala beredi. «Aıdyn-shalqar Edildiń alyp arnasy kishkentaı ǵana bulaqtan bastalady» degen orys halqynyń máteli bar. Jańaǵy bir aýyz sóz, bir-aq bir adamnyń uzaq ómiriniń ashshy taǵdyryn syıǵyzyp turǵan altyn sóz, bálkim, «Qan men ter» trılogıasynyń bastamasy bolmas, bir-aq sol alyp arnaǵa kelip quıǵan móldir bulaqtyń bir kózi ekeni daýsyz. Árıne, bir bulaqtyń ózekti toltyra almaıtyny anyq bolsa, «Qan men terge» quıǵan bulaqtardyń sany da mol. Bul shyǵarmanyń betin jaılaǵan san-alýan keıipkerlerge kóz júgirtseńiz, Belınskııdiń sózimen aıtqanda, qanshama «beıtanys tanystaryńyzdy» kezdestiresiz. Neshe túrli qyzǵylyqty, boıaýy sembegen, qaıtalanbas harakterlerdiń jáne shynaıy qazaqy harakterlerdiń qalyń dýman jármeńkesine kirip ketkendeı bolasyz. Árqaısysy bir Qojanasyrǵa tatyrlyq sýdyr Ahmet pen Qaraqatyndy aıtpaǵanda, tońmoıyn Dos, ot júrekti, ojar Qalen, jymysqy Ebeısin, Móńke, Qarataz, Erbol qarıa... Sanaı berseń bul tizim ulǵaıa beredi. Bular kitap ishinde sújet qyzmetin atqaryp júrgen qyrsyz keıipkerler emes, árqaısysy tek óz qalybynan ǵana shyqqan, ózindik dúnıesin ala kelgen qyzǵylyqty harakterler. Osylardyń ishinen kisini eleń etkizetin tosyn, oqshaý beıne Súıeý qart she? Bul — ómirde de óte sırek kezdesetin sony harakter.

Elý segizinshi jyly Ábdijámıl azǵana qatar qalamdastaryn shaqyryp, elde jatyp jazyp kelgen «Qan men ter» romanynyń jeke taraýlaryn oqydy. Ol sýdyr Ahmet pen Qaraqatynǵa arnalǵan taraýlar bolatyn. Jurt ishek-silesi qata kúlip, máz bolyp tyńdady. Osy keshte men ishteı kúızelip, qınalyp otyrdym. Onymdy avtor da sezgen bolý kerek. Ábdijámılge shynymdy kelesi kúni aıttym. Osy bir qazaqtyń qalyń ortasynan qanyn sorǵalatyp oıyp alǵan tragıkomedıalyq eki beıne — maǵan bala kúnimnen etene tanys adamdar bolatyn. Tipti bar ǵoı, talaı kórgen, kúlgen, kórip ósken jandarym... Sony men jazbaı basqa bireý jazyp otyrsa... árıne, ishimde qyzǵanysh týdy. Bul bir, ózińdi synaı, tejeı bilmeseń, arty jaqsylyqqa aparmaıtyn qyzǵanysh edi. Men ǵana emes, osy eki harakter shynynda da talaı qazaq jazýshylarynyń kózin qatty qyzyqtyrǵan bolatyn.

Árıne, halyq ómiri ózgelerimizdiń úlesimizge de talaı qyzǵylyqty beıneler men syr-sıqyrlaryn qaldyrǵan bolar. Sony biz asha alyp júrmiz be?

Ábdijámıldiń bul saladaǵy qalamynyń sátti, jemisti bolýynyń bir sebebi, ol el ómirinen kindigin úzip kórgen emes. Úlken qalada tursa da, alystan ketpeı, bala kezdegi ortasymen jıi aralasyp, bite qaınasyp birge kele jatyr. «Halyq — qazyna» dep ata-babalarymyz bekerge aıtpaǵan. Ábdijámıldiń halyqtyń qalyń ortasynda júrip, sol qazynadan qalaı alyp júrgeniniń shet jaǵasyn da kórdim. Aral óńirin aralap júrgende talaı qyzǵylyqty adamdarmen ushyrastym. Solardyń kóbi bir minezimen, bir qyrymen bolsa da, Ábdijámıldiń kitabyna kirip ketken jandar eken. On balasy — bir aýyl ólip, bir tóbeniń basynda jatqan qasiretti ana Álızanyń, kónterili myǵym Móńkeniń prototıpterin de ushyrastyrdym. Jazýshy sýdyr Ahmet obrazyn tórt adamnyń boıynan terip alǵan eken. Jutynyp qoıyp, sympyldap sóılep otyrǵan bir shaldy kórgende, Ábdijámıl meni túrtip qaldy. «Sýdyr Ahmettiń bireýi osy», dep sybyrlady.

Ómirdiń ushan-teńizinde ne bir beıneler joq deısiz, tek solardy kóre bilýge sýretkerdiń kózi kerek, solardy shıryqtyra shıratyp, qaıta tiriltip, ádebıet álemine ákelýge úlken sýretkerdiń talanty kerek. Nurpeısov óz eliniń tarıhyna tereń úńilip, aýyr tolǵanyspen baratyn jazýshy. Tarıh degen — eń aldymen halyq. Onyń boıyndaǵy bary men nári, taǵdyry men tebirenisi. Kórkem ádebıette tarıhtyń syry jeke geroıdyń oqshaý is-áreketimen emes, halyqtyń barsha syı-sıpatymen, eldik qasıet-minezimen ashylady. «Qan men ter» sol halyqtyń jańa bir qyrynan ashylýy jáne jaqsysy men jamany, jańasy men tolyǵy, barsha bitim-tulǵasymen tolyq ta tereń kórinýi. Bul kitaptaǵy úlken teńizdiń bir ıirim túbegi tárizdi Tóleýdiń semásyn-aq, alyp qaralyqshy. Dáýletinen aırylsa da erliginen arylmaǵan, qaqyraıtyp aq jaýlyǵyn salyp, únsiz otyratyn tákappar kempir Tóleýdiń anasy, «bir aıaqtan as ishkendeı» kúnine qyryq qyrqysqan kúndes áıelder, mesheý ómir týǵyzǵan meńireý dúleı, topas jaýyz Tomaıqulaq, jańa ómirdiń kishkene ǵana juldyzyndaı jylt etken Aıǵansha, kúndes analardyń zaryn tartqan qasiretti bala Ótesh. Tamshydan teńiz kórinedi degendeı, osy bir oshaqtyń basynan qazaqtyń patrıarhaldyq semásynyń kúıreýin, syrty bútin bolǵanmen, onyń ishteı ydyrap bara jatqanyn kóremiz.

Ómirden kórgeni kóp, alǵany, túıgeni kóp jazýshy sonyń bárin myqty bir arnaǵa, bir júıege salyp, bir tutas etip, somdap, jotalandyryp shyǵarý úshin az eńbek sińirgen joq. Abzaly Ábdijámil — meniń ózim kórip júrgenderdiń ishindegi eń eńbekshil, beınetker jazýshy. Bir kezde qazaqtyń ádebı qaýymy jaqsy qabyldaǵan «Kýrlándıa» romanyn birneshe ret qaıta qarap, jóndep shyqqanyn bilemiz. «Qan men ter» romanynyń alǵashqy varıanty da biraz maqtalǵan bolatyn. Biraq jazýshy sonyń jetpeı jatqan jaqtaryn, ásirese ortalyq geroıdyń áli de jotalanyp shyǵa qoımaǵanyn sezip, jeti-segiz jyl taǵy da janyn qınap eńbek etti. Shynyn aıtý kerek, bul abyroı jazýshyǵa ońaılyqpen kelgen joq.

Zamandas, qatar ósip kele jatqan adamdardyń tvorchestvolyq jolynyń toǵysyp qala beretin kezi bolady. Ol meniń basyma da keldi. «Qaharly kúnder» romanyn qyryq toǵyzynshy jyly bastap edim. Dál osy kezde «Kýrlándıanyń» qoljazbasyn oqyp shyqpasym bar ma. Sodan qatty toqyrap qaldym. Meniń jaza bastaǵan dúnıem tipti tómen jatyr eken. Sodan sol roman, attaı alty jylǵa keshikti. Meniń sol kezdegi bitirgenim, óz romanymdy jınap qoıyp, «Kýrlándıa» jaıly maqala jazdym.

Osy bir arzan dańqqa asyqpaıtyn, ornyqty jazýshy qashan da óz qatarynyń aldynda keledi. Kóbimizdi qyzyqtyryp, qyzǵantyp keledi. Kisiligimiz jetse, uly ustazymyz Muhtar Áýezov aıtqandaı, nege ozyp kettiń dep shalǵaıdan almaı, nege qalyp qoıdyq dep ózimizdi qamshylap kóremiz de.

Ádebıetti, ádette, adam taný ǵylymy dep ataıdy. Úlken ádebıet sol adam arqyly búkil halyqty tanytady. Burynyraqta dúnıe júziniń óner kartasynda orny belgisiz halqymyz qazir sol kartaǵa dendep enip keledi. Ózge jurtqa da, ózimizge de halqymyzdyń beınesin ádebıetimiz molyraq tanytyp keledi. Muhtar Áýezov jasaǵan ulan-ǵaıyr dúnıe, jıyrmasynshy, otyzynshy jyldardaǵy ólmesteı, óshpesteı etip B. Maılın sýretin túsirip ketken ǵajaıyp ulttyq harakterler, S. Muqanov, Ǵ. Músirepov, Ǵ. Mustafın romandaryndaǵy keń tynysty, jan-jaqty, mol sıpatty el ómiri — osynyń bári halyqty tanytý jolyndaǵy bizdiń prozamyz asqan úlken-úlken belester.

Elý jas — adam ómirindegi úlken bir beles. Bul tusta ony ózi de, ózgeler de synaıdy. Ábdijámıl Nurpeısov osy mejege uıalmaıtyn eńbekpen jetse de keleshektegi odan da úlken jaýapkershiligin myqtap sezinedi. Jazýshy eńbek ústinde, erinbeı-jalyqpaı mazasyz izdenis ústinde. Qazir men osy maqalany jazyp otyrǵanda, ol alys túkpirge tyǵylyp, búgingi kún problemasyna arnalǵan jańa shyǵarmasyn jazyp jatyr. Qazir jazýshynyń tolysqan kemel shaǵy. Endigi bar jaqsylyqty biz onyń aldynan kútemiz.

1974

---