InfoHub Logo

Bıylǵy jyldyń ádebı kóktemi shat-shadyman oqıǵalarmen este qalarlyqtaı boldy. Ol partıa jáne úkimet basshylarynyń, sovettik kórkemóner ıntellıgensıasymen kezdesýleriniń jarqyn nuryna bólendi. Bizder, ıaǵnı jazýshylar, sýretshiler, kompozıtorlar, kıno jáne teatr qyzmetkerleri, partıa kómegi arqasynda, abstraksıonızm men formalızmniń sýret ónerinde kórinis berýi sekildi, ıdeıasyz, «erkin» shımaı-shatpaqtarǵa kóńilshektik bildirý sekildi, sosıalısik jáne býrjýazıalyq ıdeologıalardyń qatar ómir súrý múmkindigin masqara nasıhattaý sekildi óte qaýipti syrqattyń salqynynan aryldyq.

Eger men sonymen qatar ózimizdiń árqaısymyz da rýhanı jańaryp, jańǵyrdyq desem, qatelespespin dep oılaımyn. Al bul jaǵdaıdyń óte-móte mańyzy zor, óıtkeni árbir jazýshynyń eńbegi kóp ultty sovet mádenıetiniń teńizine bulaq bolyp qosylyp jatady. Sondyqtan men, ol — bárimizdiń sol teńizge qosatyn úlesimizdiń qanshalyqty taza ekendigi týraly másele bizdiń rýhanı jáne tvorchestvolyq ómirimizdiń basty máselesi bolmaq.

Kórkemónerdiń partıalylyǵy, halyqtyǵy, sýretkerdiń qoǵam aldyndaǵy jaýapkershiligi, onyń azamattyq prınsıptigi, adaldyǵy týraly bıik jáne bizdiń barshamyzǵa qymbat uǵymdardy oılanyp-tolǵaný meni eriksiz túrde baǵzy bir «qarapaıym», «daǵdyly» tujyrymdarǵa ákeledi. Bizdiń árqaısymyzdyń ne istep, ne qoıǵanymyzdyń baǵasyn tanytatyn óz eńbegimizdiń, jazýshylyq ónimimizdiń sapasyn sóz etýge ıtermeleıdi.

Jazýshy, seni oılantyp-tolǵantqan jáıtter men qalaı jazyp júrgenińniń aıyrylmas baılanys bar.

Eger sen bizdiń, tamasha qyzǵylyqty ómir shyndyǵymyzben azamat, qaıratker, kúresker retinde, onyń perzenti retinde baılanysty bolsań, onda sóz joq, berik, naǵyz jemis beretin túzý jolda bolǵanyń. Al eger de sen onymen gazet baǵandaryna kóz júgirtip ótkende, kınofılmder kórgende nemese tvorchestvolyq komandırovkaǵa «avans» alǵanda ǵana baılanysty bolsań, onda jemissiz jolda júrgeniń. Onda ómirdiń ózi de sen úshin jibek shymyldyqtyń ar jaǵynda qalady. Sebebi sen onyń ber jaǵynda turyp, kúres ıen jeńisterdiń tasqyn tirshiligin kórgen sıaqty bolǵanyńmen, onyń, janyńdy jelpindiretin aýasyn da, gúlderdiń jupar ıisin de, shattyqtyń «shyrynyn» da sezbeı qalasyń.

Ideıasyzdyqqa qarsy úzildi-kesildi kúres júrgize otyryp, biz baryp turǵan uıatsyz haltýrany aıtpaǵanda, orta qoldyqty, dúmshelikti, kórkemdik dármensizdikti de umyt qaldyrmaýǵa tıispiz. Darynsyzdar men dármensizder barynsha saq, abaı keledi, qoı aýzynan shóp almaıdy. Olar kitaptaryn aqyryn ákelip, aldyńa qoıady, onda bizdiń búgingi kúnderimiz sýretteledi, bári bar bolady, eshteńesine ilik keltire almaısyń. Biraq mundaı dúnıelerden naǵyz ómirdiń tynysyn, jylylyǵyn, kúrdeliligin tappaısyń. Al munsyz oqýshyny qalaı sendirýge, qalaı tárbıeleýge bolady?

Bizde, Qazaqstanda ádebıetshilerdiń úlken toby bar, — eki júz adamnan astam. Alaıda, ókinishke qaraı, solardyń bári birdeı ózderiniń tvorchestvolyq kúshin sarqa paıdalanbaıdy, ol ol ma, jazýshylyq ataǵyn óz eńbegimen aqtaı almaı júrgender de barshylyq.

Óz uıymymyzdyń qazirgi tańdaǵy basty mindeti ómirmen baılanysty nyǵaıtý jáne shyǵarmalarymyzdyń ıdeıalyq-kórkemdik dárejesin kóterý, qazaq jazýshylarynyń sheberligin, eńbekteriniń sapasyn arttyrý jolyndaǵy kúres dep bilemiz.

Sondyqtan da biz sońǵy ýaqyttary Jazýshylar odaǵynda jańa roman, poves, poemalar men pesalardy talqylaý úshin jıi-jıi jınalatyn boldyq, olardy dostyq, prınsıpshil, mamandanǵan syn sarabyna salýǵa aınaldyq. Shynyn aıtý kerek, osynaý kerekti de jaqsy bastamaǵa keıbir kezderi jekelegen ádebıetshiler únsiz, tipti keıde «daýys kórsetip» qarsylyq bildiredi, olar óz shyǵarmalary jóninde búkpesiz, ashyq aıtylǵan durys sózdi teris qabyldaıdy, «qurtqysy keledi» dep oılaıdy.

Osy jaqynda ǵana proza seksıasy 3. Shashkınniń «Doktor Darhanov» degen jańa romanyna keńinen talqylaý ótkizdi. Talqylaýǵa tájirıbeli jazýshylar da, jas jazýshylar da qatynasty, olar meniń oıymsha, romanǵa óte bir jaqsy nıetpen ádiletti baǵa berdi, sonymen birge eleýli kemshilikterin de kórsetti. Avtor bizdiń kúnderimizdiń shyndyǵyn súreńsiz, qyzǵylyqsyz beınelegeni, keıipkerleriniń usaq, keıde jeksuryn qumarlyqtyń laı aǵynynda maltyǵyp júretini, roman kompozısıasynyń «bolbyrlyǵy», tiliniń ásersizdigi týraly pikir aıtyldy. Qaıtalap eskertemin, bul baǵa dostyq kóńilden týǵan edi.

Bizge bir aqıqat nárseni bilip alý asa qajet: jazýshylardy saıası jáne tvorchestvolyq tárbıeleý máselesi esh ýaqytta kezekti bir naýqan dep qaralmaýy tıis. Ol esh ýaqytta kún tártibinen túspeýi tıis. Ideıalyq, adamgershilik, jumys qabilettiligi, synǵa tózimdilik, qoǵamdyq pikirdi syılaý — tvorchestvolyq kollektıv, árbir múshesine mindetti túrde kerek qasıetter.

Bizdiń odaqta jańa shyǵarmalardy talqylaý — paıdaly nárse. Eger ony syn «kótermelese», onda úsh ese paıda kelgen bolar edi. Biraq, respýblıkalyq ádebı syn ázirshe úlke ádebıet jolyndaǵy yntaly, pikirine senimdi, jigerli kúresker bola almaı otyr. Meniń baıqaýymsha, ol áli óz basynan ıdeıalyq pen kórkemdik degen uǵymdardy bir-birinen bólip qaraıtyn «ózgerý kezeńin» ótkerip otyrǵan tárizdi. Gazetterdegi nemese jýrnaldardaǵy syn maqalalardy bir sholyp ótseń bolǵany, olardyń ylǵı derlik bir-birine uqsas jáne dármensiz ekenine kóziń jetedi. Kópshiligi-aq ábden jaýyr bolyp, jalyqtyryp bitken sózdermen aıaqtalady, onda synshy avtordyń kerekti jáne jaqsy taqyrypty qolǵa alǵanyna quldyq urady. Maqala ıesiniń buǵan deıingi syrynyń shyǵarmaǵa eshbir qatysy joq sekildi bolyp qalady.

Jasyratyny joq, keıbir synshylar keı kezderi súreńsiz shyǵarmalardy taqyryby búgingi kún bolǵandyqtan ǵana ádebıettiń shyn mánindegi tabystary dep ýaǵyzdaıdy. Osy birden-bir formaldyq negizde ondaı shyǵarmalar tipti halyqtyqty tanytatyn ólshem dep te sanalady. Biraq halyq olardy ózinshe baǵalaıdy, oqymaı tastaı salady. Áıtse de mundaı kitaptar men olardyń avtorlary halyqqa qymbatqa túsip júr.

Synnyń óresizdigi keı kezderi osynaý ádebı «sehtyń» jekelegen músheleriniń ekijúzdiligimen, ojdansyzdyǵymen baryp ushtasatynyn da búrkeı almaımyz. Bul bizdiń ıdeologıalyq kúresimizge qanshalyqty úlken zıan tıgizetinin oılańdarshy! Ekijúzdi synshy qoǵamdyq múddege qaramastan, shyndyq degenniń bárine qarama-qaıshy kelip, qoqys bitkendi ádebıet dep usyna beredi. Bizdiń keıbir synshylarymyzdyń óz bilimin, óz sózin sovet adamdaryn rýhanı, estetıkalyq tárbıeleý jumysyna arnaýǵa mindetti ekenin oılanatyn ýaqyty jetken joq pa? Óıtkeni jazýshynyń búgingisi men keleshegine, oqýshynyń estetıkalyq talǵamy men ıdeıalyq qalyptasýyna synnyń orasan zor áser kúshi bar... Men bul jerde ádeıi eshkimniń de atyn atamaı otyrmyn. Kiná qoıylǵan joldastar meniń sózimdi durys túsinip, keleshek jumystarynda eskerer dep oılaımyn.

Jazýshydan halyqqa jetetin nárseniń ıdeıalyq-kórkemdik dárejesi, estetıkalyq sapasy qandaı — mine, synnyń úzbeı qadaǵalap otyratyn máseleleri osylar. Biraq bul jalǵyz synnyń jumysy ma? Tipti jalpy alǵanda — halyqty ıdeıalyq-estetıkalyq tárbıeleýdiń zor mindeti tek qana ádebıet pen kórkemóner qaıratkerlerine júktelmek pe? Jaqsy romandar, poemalar, áńgimeler jazýǵa bolar, olardy ádemilep kitap etip shyǵarýǵa da bolar, biraq solar jurt qolyna tımese, bizdiń jazǵanymyzdan ne paıda?

Sondyqtan kitapty nasıhattaýdyń róli úlken, kitapty oqýshylarǵa tikeleı jetkizýshilerdiń — kitap saýdasy qyzmetkerleriniń jaýapkershiligi zor bolmaq. Uıalsaq ta aıtaıyq, bizdiń respýblıkamyzda kitap satý jumysy óte - móte nashar. Keıde kitap dúkenine kirip qarasań, prılavkanyń astynda jatqan taý-taý tomdardy kóresiń. Kitaptyń attaryn oqysań, olar avtorlarynyń kinásynan jatpaǵanyna kámil senesiń. Oǵan respýblıkalyq kitap saýdasy qyzmetkerleri jaýapty ekenine kóziń jetedi.

Jaqynda Almatyda respýblıkanyń tústik oblystary kitap dúkenderiniń tovarovedteri men satýshylarynyń birlesken keńesi ótkizildi. Osy keńeste sóılegen birqatar sheshender meni qatty qaıran qaldyrdy. Olardyń birsypyrasynyń qazirgi ádebıet týraly elementarlyq túsinigi joq, kitapty atyna baılanysty ǵana shamalaıdy.

Ońtústik Qazaqstanda burynǵy Shaıan aýdany bar. Sol aýdannyń tovarovedi 20 dana roman jáne 300 dana poves alýǵa málimdeme beripti. «Siz poveske sonsha nege qumarttyńyz?» dep suraǵanymyzda, álgi joldas: «Aty ádemi eken!» dep jaýap berdi. Meniń povestke qoıar eshqandaı kináratym joq, jaqsy-aq poves, biraq ádebıetke joǵarydaǵydaı prınsıppen qaraý baryp turǵan «prınsıpsizdik» bolyp shyǵady.

Syrbaı Máýlenov — poezıa salasynda kópten beri jemisti eńbek etip kele jatqan aqyn. Soǵan qaramastan Qazaqstan tutynýshylar odaǵy onyń sońǵy kitabyn respýblıka boıynsha 300 dana mólsherinde, al jas aqyn Qosjan Músrepovtiń óleńder jınaǵyn 3000 dana mólsherinde surapty. Sóıtsek, Qazaqstan tutynýshylar odaǵyndaǵy týǵan ádebıetimizdiń «bilgishteri» jańa jaza bastaǵan jas aqyndy bizdiń belgili jazýshymyz Ǵabıt Músirepov eken dep oılap qalǵan kórinedi.

Osylarǵa qaraǵanda, jergilikti jerlerde qandaı kitap satylatyny, halyqtyń qandaı kitap oqıtyny jańaǵy «bilgishter» men «baǵa bergishterge» báribir bolsa kerek. Olaı bolsa, bul salada da keń túrde tazartý jumysyn júrgizetin ýaqyt jetti emes pe?

Ádebıettiń ıdeıalyq-kórkemdik dárejesi, ádebıet sapasy — búkilhalyqtyq is, onyń taǵdyry jazýshylardyń da, synshylardyń da, baspa qyzmetkerleriniń de, taratýshylardyń da qolynda.

Iá, bıylǵy kóktem janymyzǵa shıpa berdi, jańartyp, jańǵyrtty! Ol ádebıet pen kórkemónerge ǵana emes, elimizdiń búkil ıdeologıalyq ómirine jańa kúsh qosty, jańa nár berdi. Bul eńbek etýge járdemdesedi, jarqyn da shabytty týyndylar berýge mindet júkteıdi, óıtkeni biz komýnızmniń uly mádenıetin jasap jatyrmyz.

1963

(«Lıteratýrnaıa gazetadan»)

---