InfoHub Logo

Sovet ókimeti ornasymen, sosıalısik revolúsıa uly isterdi júzege asyrǵan alǵashqy jyldarda bizdiń máńgilikke umytylmas, týysqan Ilıch Klara Setkınmen áńgimeleskende «buqaranyń jalpy mádenı dárejesiniń kóterilýi kórkem-ónerdi, ǵylymdy jáne tehnıkany damytý úshin qajetti kúsh-qýat ósetin berik te taza qyrtys-topyraq jaratady» degen edi.

Lenınniń kóregendikpen aıtqan bul pikiri júzege asty. «Búkil dúnıeni dúr silkindirgen on kúnnen» beri ne bári qyryq bes jyl ótti. Osy tarıhı qysqa merzim ishinde jer betinde eńbekshilerdiń tuńǵysh sosıalısik memleketi ornyqty, nyǵaıdy. Lenın ósıetteri, Lenın ıdeıalary qalaı oryndalyp jatqanyn, sosıalısik ulttardyń yntymaǵy qalaı ósip, nyǵaıǵanyn qazir búkil dúnıejúzi aıqyn kórip otyr.

Rýhanı baılyǵy, moraldyq tazalyǵy men kúsh-qýat kemeldigi óz boıynan túgel tabylatyn komýnızm adamyn tárbıelep ósirý XXII sıeze qabyldanǵan partıa Programmasynyń jarqyn da aıqyn sıpattamalarynda túbegeıli oryn aldy. Rýhanı baılyq tek adamnyń ǵylymı bilimdermen qarýlanýmen ǵana shektelmeıdi. Baıypty qarap, oı jibersek, adam júregi men mıynyń tek kórkemóner ǵana jol taýyp bara alatyn túkpirleri bar. Eńbekshilerge komýnıstik tárbıe berýdegi ádebıet pen kórkemónerdiń atqaratyn qyzmeti XXII sıez qararlarynda sonshalyq asqan kúshti qalypta atalyp kórsetilýiniń mánisi de osydan bolsa kerek. Sondyqtan da partıa bizdi, — ádebıet pen kórkemóner qyzmetkerlerin óziniń senimdi kómekshileri dep ataıdy, qurmetti mindetterdi múltiksiz atqarady dep bizge senedi.

Keıingi jyldarda partıa men úkimet basshylarynyń jazýshylarmen, kompozıtorlarmen, sýretshilermen, teatr jáne kıno qyzmetkerlerimen kezdesýi ıgi de jemisti dástúrge aınaldy.

Partıanyń Ortalyq Komıteti men Sovet úkimeti basshylarynyń dekabr aıyndaǵy kezdesýine Qazaqstannyń bir top ádebıet jáne kórkemóner qaıratkerlerimen birge men de qatynastym. Bul kezdesý ómir boıy esimnen ketpeıtin ǵajap áser qaldyrdy. Partıa men úkimet basshylary bizdermen kádimgi dárejesi teń, qatar júrgen joldastaryndaı emin-erkin sóılesti. Keıbir máseleler jóninen bizder ózara pikir talastyrdyq eshbir shek qoıylmaǵan, tosqaýyl tartylmaǵan erkin áńgimede nebir kúrdeli de túıindi máselelerdi anyqtap, betin ashyp aldyq.

Partıa, úkimet basshylarymen kezdesýler shyn mánisinde sovet mádenıetiniń merekesi boldy. Bul kezdesýler bizdiń kórkemónerimizdiń jańa beleske kóterilýine sebin tıgizedi, sosıalısik realızm ádebıeti men kórkemóneriniń keleshekte de damı berýiniń jolyn belgileıdi.

Sovet jazýshylarynyń búgin tańdaǵy mindetteri aıqyn. Bizdiń elimizdiń, Otanymyzdyń bolashaǵy qandaı sáýletti, qandaı nurly bolsa, bizdiń bul mindetterimiz de sondaı aıqyn, sondaı jarqyn. Bizder, kórkem mádenıet ıntellıgentteri, óz zamanymyzdyń talap-tilegine laıyq shyǵarma jazýdy, partıanyń, uranyna únimizdi qosyp, komýnıstik qoǵamnyń jańa adamyn tárbıeleý, onyń ıdeıalyq nanymyn, adamgershilik, estetıkalyq murattaryn qalyptastyrý syqyldy asa qasıetti iste partıaǵa barynsha kómektesýdi ózimizge zor baqyt, asqan abyroı sanaımyz. Ádebıet pen kórkemónerdiń komýnıstik partıalylyǵy úshin, halyqtyǵy úshin úzdiksiz qatal kúres júrgizýmen qosa biz, — partıa men halyqtyq «tolyq huqyqty ókilderi» — meshandyq talǵamsyzdyqtyń, formalıstik jalǵan jańashyldyqtyń, bizdiń mádenıetimizdiń damý jolynan aýytqyǵan taıǵanaqtyqtyń qandaıyn bolmasyn, — bárin de aıaýsyz soqqylaýymyz kerek. Árqashan halyqpen birge bolý, halyq úshin eńbek etý — komýnızm qurylysshylary — sýretkerlerdiń eń basty ıgi mindeti.

Kórkemóner shyǵarmasynyń paıdaly áseriniń esepti mólsheri — ony halyqtyń qalaı qabyldaýymen, onymen qalaı «qarýlanýmen» ólshenedi. Kórkem shyǵarmanyń bizdiń kúresimizge qanshalyq paıdaly bolǵanyna tórelik aıtatyn eń joǵarǵy ádil qazy — halyq. Halyq ári qazy, ári qatal synshy. Ol óziniń bıik mártebeli, minsiz adamgershilik tunyq sezimin jábirlengen, kir jaqqan sýretkerge áste keshirim jasamaıdy.

Biz óz eńbegimizge, óz joldastarymyzdyń eńbegine iltıpatpen qaraýymyz kerek. Synnan qoryqpaıyq. Jeke adamǵa tabyný dáýirinde — ózara aıtysý, pikir talastyrý degen bútindeı qoıylǵan kezde álde bir «ataqty» shyǵarmany synaý sosıalısik realızmniń búkil negizderine qarsy shabýyl dep sanalatyn bolǵan. Sol kezdiń ózinde de bizdiń ádebıetimiz ben kórkemónerimizdiń sosıalısik tabıǵaty ózgergen joq. M. Sholohovtyń «Tynyq Dony», Vasılevterdiń «Chapaevy», D. Shostakovıchtiń tuńǵysh sımfonıalary, — álemdik kórkem mádenıet qazynasyn baıytqan basqa da ádebıet týyndylary, kınofılmder, mýzyka sol qıyn dáýirde týǵan joq pa?

Partıanyń XX jáne XXII tarıhı sıezerinen keıin shyn peıilmen ózara senim, búkpesiz ashyq pikirlesý, janashyrlyqpen kemshiligin kórsetip, jetistikti maqtan tutý elimizde daǵdyly qalpyna keldi. Osy jańa jaǵdaıda ádebıet pen kórkemónerde de jańa betalys, tvorchestvolyq pikir talasy, aıtys óris aldy. Partıa men úkimet basshylarynyń kezdesýi de dál osyndaı demokratıalyq dıskýssıanyń naǵyz paıdaly da jemisti túri boldy.

Dúnıe júzindegi eki lagerdiń — kapıtalızm lageri men sosıalızm lageriniń bitispeıtin, ymyralaspaıtyn surapyl kúresi júrip jatyr. Kapıtalızm dúnıesi óziniń ómirin uzartý úshin, soǵan sebi tıetin — qolyna ilikkenniń bárin qarmaıdy. Sosıalızm jańa balǵyn kúshpen tolyǵa bastasa boldy, býrjýazıa batystaǵy «tvorchestvo erkindigi» deıtindi jamylyp alady da, bizge qarsy ıdeologıalyq qastandyqty — dıversıany kúsheıtedi.

Tınglı degen bireý budan eki jyl buryn Parıjda óziniń abstraksıalyq eńbekterin kórsetipti. Ol eńbekteriniń «kompozısıasy» úrlegen áýe sharlary, bos shólmekter, vana astaýlary men velosıped dońǵalaqtary... Sosyn, ol jarǵysh dáriler men janar maıdyń kómegimen álgi búkil kompozısıasyn jarypty, eńbekteri jarty saǵat boıyna jalyndap janypty, sharlar men shólmekter shartyldap jarylypty. Tınglıdiń buǵan da kóńili kónshimepti. Osy tvorchestvolyq ádisti budan bylaı da damyta beremin, ol úshin taǵy da ıadrolyq qarý kerek depti Tınglı. Osy sandyraq, sandalbaıdy «jańa danyshpan» «ózin ózi oraıtyn ıskýsstvo» dep atapty.

«Ózin ózi oraıtyn ıskýsstvo». Taýyp qoıylǵan at! Zatyna aty saı kelgen. Bizder, bolashaq uly qoǵamnyń sýretkerleri, mundaı esalańdarmen birge jol-saparǵa shyǵa almaımyz, olarmen dám-tuzdarymyz jaraspaıdy.

Partıa, úkimet basshylarymen kezdesý kezinde sýretshiler tvorchestvosymen qosa, ádebıetshiler týraly, jastar tvorchestvosy jaıynda, aldyńǵy býyn aǵa jazýshylar jóninde de sóz boldy. Bizdiń ıdeologıamyzdyń jeńisi jolyndaǵy kúreste, jańa adam tárbıeleýde partıanyń kómekshisi bolyp otyrǵan kóp ultty sovet ádebıetiniń aldynda turǵan mindetter týraly tolyp jatqan mańyzdy pikirler aıtyldy. Bizder, realıs jazýshylar formalıstik shatpaqtardy, «jańa forma izdeýshilerdiń» sýbektıvtik júgensizdikteriń, halyqtyqpen, partıalyqpen úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn, urystarda synnan ótken komýnızm partıasynyń Programmasyna qaıshy keletin jalǵan jańalyqtardy sol qalpymen laqtyryp tastaımyz.

Qazaqstan tvorchestvolyq qyzmetkerleriniń shyǵarmalaryn tintip, formalıstik aǵym izdeıin degen oıdan aýlaqpyn. Alaıda bizdiń «Prostor» jýrnalynyń betterindegi formalıstik «tapqyshtyqty», jekelegen zastavkalar men syzyq sýretterdi kórgende shydaı almaısyń. Jýrnal betterinde osyndaı jumbaq syzyqtar kóbeıip ketti. B. Agafonov degen «jazýshyny» Qazaqstanda eshkim bilmeıtin. Al, jýrnal redaksıasy osynyń «Qazaqtyń jumaqtaǵy azapty sapary» deıtin alańǵasar, ángúdik birdeńesine qonaǵardaı keń oryn berdi. «Prostor» jýrnalynyń ortalyq baspasóz betinde qatal synalýy da osydan.

Jaqynda Almatyda Qazaqstan sýretshileri kartınalarynyń kórmesi ashyldy. Almaty sýretshisi E. Sıdorkın óziniń «Izvestıa» gazetiniń redaksıasyna jazǵan hatynda: «Kórýshiler kórmeden nazyrqanyp ketedi», — deıdi. Kórmeniń halyq kóńilinen shyqpaý sebebi — súreńsiz, surqaı kartınalardyń kóbeıýinde, eńbek taqyrybyna jazylǵan sýretter dárejesiniń tómendiginde. B. Beltúkovtyń «Tyń ıgerýshiler» atty kólemdi polotnosynda mehanızatorlar býaldyr, bulyńǵyr fonda álde bir jeńiltek, jeleń pishinde kórsetilgenin E. Sıdorkın óziniń álgi hatynda qynjylyp aıtypty.

Jergilikti sýretshilerimizdiń saldyr-salaqtyǵy, shalaǵaılyǵy kitaptardy kórkemdeýge de teris áserin tıgizdi. Birsypyra kitaptardyń muqabasy adam tanyǵysyz shımaı-shatpaq bolyp shyǵady. Adam beınesi nobaı syzyqqa aınalady, tabıǵat sýretteri japyraqsyz, butaqsyz, sıdıǵan qý aǵash sıaqty bolady. Áıteýir ylǵı da bir qıyn jumbaq, «endigisin aıtpaımyn, aqylyń jetse óziń tap» dep turǵan qıalı birdeńeler...

Qazaqstan Jazýshylar odaǵy men kınomatografıa qyzmetkerleri odaǵynyń jaqynda birigip ótkizgen plenýmy «Qazaq fılm» kınostýdıasyn ádiletti qatal synǵa aldy. Pleným keıingi eki-úsh jylda jasalǵan saıda sany, qumda izi joq, tebirenter tereń oıy, jarq etken adam harakter!, qıan-keski talas-tartysy joq, selt etkizer batyl jańalyqtan jurdaı arzanqol, surqaı fılmderdi synady. Menimshe durys synady. Kıno ekrandarynan biz zamandastarymyzdyń qýanyshyn da, qaıǵysyn da shynaıy kórsetetin fılmderdiń ornyna kóbinese baıaǵyda jaýyr bolǵan, ábden dámi ketip, dáni solǵan daıar shemany — «jańashyl men konservatordy» kóremiz.

Álbette, bizdiń fılmderimizdiń kórkemdik sapasynyń tómen bolýy eń aldymen qunsyz, nashar senarılerge baılanysty. Bizdiń dramatýrgtarymyz qoǵamdaǵy týyndap jatqan kúrdeli qubylystarǵa, prosesterge tereń boılaı bermeıdi, adamdar arasyndaǵy kúrdeli qarym-qatynastardy, iri adam harakterlerin tereń asha bermeıdi.

Sonymen qabat, jaýapkershiliktiń bir qomaqty bólegi kıno qyzmetkerleriniń moınynda. Olar keıde kıno ónerin anaý-mynaý adamnyń qolynan kelmeıtin, qadam bastyrmaıtyn «erekshe zańdary» bar qupıa avtonomıaǵa aınaldyrady, tájirıbesi az jasan, ádebıetshilerdi shoshytady.

qazaq sovet ádebıeti — Sovet ókimetiniń bel balasy. Bizdiń ádebıetimiz týǵan kúnnen bastap-aq uly orys ádebıetiniń jáne basqa týysqan ádebıetterdiń tálim-tárbıesin alyp, qamqorlyǵyna bólenip keledi. Bizdiń sosıalısik shyndyqty durys sýrettep kórsetýdi biz solardan úırendik. Búgingi zamannyń naǵyz ózekti, óreli taqyrybyna jazylǵan keń tynysty, mol kólemdi shyǵarmalardyń qazaq ádebıetinde áli kúnge sheıin bolmaı kelýi bizdi tebirentedi, alańdatady. Bizdiń keıbir kórnekti jazýshylarymyz kóbinese mańyzy shamaly taqyryptarǵa boı uryp júr. Árıne mundaı taqyrypqa shyǵarma jazba demeımiz. Biraq XXII partıa seziniń tarıhı sheshimderin júzege asyrýǵa halqymyz jappaı kirisken shaqta shaǵyn-shaǵyn taqyryptardyń aınalasynan kúıbeńdep shyqpaǵan jazýshy — óz moınyndaǵy mindetin atqara almaıdy. Bizdiń «Juldyz» jýrnalyna bıylǵy jylda jetijyldyq ozattarynyń qaharmandyq isteri jaıynda birde-bir romanǵa ıakı povestke zaıavka túspeýin enjarlyǵy demeı, ne deımiz. Ótken jyly qazaq jazýshylarynyń birde-bir prozalyq shyǵarmasy, poezıa kitaby, dramatýrgıasy Lenındik syılyqqa usynylýǵa jaramaǵanyn ádebıetimizdiń bosańdyǵynan boldy demeı, ne deımiz?

Qarapaıym malshynyń rýhanı dúnıesin, sovet shyndyǵy jasaǵan naǵyz revolúsıany kórsetetin iri shyǵarmalar alǵashqy besjyldyqtar qurylysshylary jaıynda kólemdi týyndylar bizdiń, qazaq ádebıetinde óte az. Bizdiń ulan-baıtaq dalamyzdy molshylyq, baılyq ólkesine aınaldyrǵan tyń ıgerýshilerdiń ádebıettegi obrazdary qaıda? Sýretker eresen úlken ózgeristiń qońyr salqyn samaly jelpindirgen, jany pák, ar-ujdany taza, tepse temir úzetin qaharman zamandastaryna aldymen nazar aýdarýǵa tıis.

Kóp jyldar boıynda bizdiń kitap dúkenderinde súreńsiz, surqaı kitaptar qaptap ketti. Munyń eń basty kúnákári, aıypkeri — ádebıet múddelerinen áldeqaıda aýlaq adamdar — sóıte tura baspalardyń tizginin óz qoldaryna alǵan kásipker sýmaqaılar. Kitap shyǵarý isindegi qyrsyzdyqty, prınsıpsizdikti, eptilikti batyl túrde joıatyn mezgil jetti.

Biz óz isimizdi taǵy da aýdara qarap, aqtara tekserýimiz kerek. Óz joldastarymyzdyń eńbegine, ádebıetimizge janashyrlyqpen qarap, bir-birimizge adal qamqorshy, ádil synshy bolsaq qana órkendeımiz, ilgeri basamyz. Egerde biz talaı synnan ótken sosıalısik realızm týynyń astyna berik toptassaq, bizdi eshqandaı ıdeologıalyq dıversıa, qastandyq zıandaı almaıdy, haýip týǵyza almaıdy. Nege deseńiz, halyqtyń búkil ıgi dástúrlerin, ótken zamandaǵy realıserdiń ádebı murattaryn óz boıyna sińirgen, darytqan bizdiń tvorchestvolyq ádisimiz bizdiń alýan tústi modernıserdiń, formalızm jarshylarynyń, pesımızm, mıstıka ataýlynyń, tolyp jatqan dogmatıkter men revızıonıserdiń soraqy yqpalynan bizdi qorǵaıdy.

Ádebıet pen kórkemónerdegi qandaı ǵana jańashyldyq bolmasyn, eger ol halyqtyq bolsa ǵana, halyqpen bite qaınasyp, aralasyp ketse ǵana naǵyz shynaıy jańalyq, bolmaq. Muny árdaıym jadymyzda saqtaýymyz kerek. Bizdiń ustazymyz Abaı uly jańashyl boldy. Nege deseńiz, ol halyqpen óz tilinde sheber sóılesti, óz halqynyń muń-múddesin jyrlady .Maıakovskıı «satylap» óleń jazǵandyǵynan kórkemónerde uly reformator bolǵan joq, onyń tvorchestvosy revolúsıa daýylymen, zamanynyń áleýmettik ózgeristerimen bite qaınasty, mıdaı aralasty. Halyqtyq saltqa, halyqtyq sıpatqa barynsha adal bolaıyq, barynsha berik bolaıyq. Sonda bizdiń irgemizdi eshkim shaıqaı almaıdy, bizdiń qatarymyzdy eshkim ydyrata almaıdy.

Jazýshynyń tvorchestvosy partıalyq baǵytta bolǵanda ǵana san salaly, alýan qyrly ómirimizdi tereń de tolyq kórsete alatynyn biz jaqsy bilemiz. Jazýshynyń partıalyǵy, onyń azamattyq baǵdar-baǵyty, sýretkerdiń ómir qubylystaryna kózqarasy, shyǵarmasyna tańdap alatyn materıaldardyń túr-tulǵasyn aıqyndap beredi, ol materıaldardy tvorchestvoda júzege asyrý jónindegi oı-pikirleriń qıalyn aıqyndap beredi.

Aldymyzdaǵy mindetterdi oıdaǵydaı oryndap shyǵýymyzǵa qajetti jaǵdaıdyń bári de bar bizde. Keıingi jyldar ishinde bizdiń kórkemsóz ıntellıgentteriniń qataryna bir para daryndy jastar kelip qosyldy. Olarǵa biz ákelik qamqorlyq jasap, durys baǵyt silteýimiz kerek. Qazaqstannyń daryndy jas ádebıetshileri degende men eń aldymen aqyndar T. Moldaǵalıev, S. Jıenbaev, O. Súleımenov, Q. Myrzalıev, J. Nájimedenov, Á. Abaıdildánov, Ó. Nurǵalıev, N. Lýshnıkovalardy, prozaıkter K,. Ysqaqov, S. Muratbekov, Á. Álimjanov, R. Toqtarovtardy, synshylar — Á. Kekilbaevty, 3. Serikqalıev, A. Súleımenovtardy aıtamyn. Súısinerlik bir jaǵdaı — bul atalǵan ádebıetshilerdiń qaı-qaısysynda da jańashyldyq nyshany bar. Otanǵa, Komýnıstik partıaǵa degen jalyndy mahabbat bar, zaman shyndyǵyn tereń uǵyný bar.

Alaıda zamanymyzdyń iri de mańyzdy taqyryptary, tarıhı-revolúsıalyq taqyryptar jastar tvorchestvosynan syrt qalyp keledi. Bul jaǵdaı meni tolǵandyrady, mazalaıdy. Jas aqyndar men jazýshylardyń basym kópshiligi kileń ot basy, oshaq qasy, erli-zaıyptylardyń arasyndaǵy nntımdik qarym-qatynas jaıynda jazatynyna qalaı kúıinbeısiń, qalaı qynjylmaısyń? Eńbek adamdary jaıynda, bizdiń tamasha ǵalymdarymyz ben kosmonavtar jaıynda, ıgerilgen ulan-baıtaq tyń jaıynda, bizdiń Gagarınder men Gaganovalar jaıynda jastarymyz óte az, sarabdal jazady. Olardan góri ózderiniń súıgen qyzdaryn, týǵan aýyldaryn sýretteýdi artyq kóredi.

Endi bir qynjylarlyq, kúıinerlik jáıt — keıbir jastar ózi áli jazýshy bolyp qalyptasyp, býyny bekimeı, buǵanasy qatpaı turyp, ózgelerge aqyl aıtady, ustazdyq etkisi keledi, óziniń jalǵan jańashyldyq teorıasyn eldiń aldyna tartady.

Jas adamnyń lypyldaq bolatyny, jańa ataýlyny jańalyq dep qabyldaıtyny belgili. Bul tabıǵı nárse. Sondyqtan da bizdiń tvorchestvolyq jastarymyz erekshe ákelik qamqorlyqqa, tálim-tárbıege dilger. Jastardy der kezinde túzep, qajet bolǵanda tizgindep tejep ustaý kerek. Synnan qoryqpaıyq. «Kim de kim adamdardyń bárin birdeı kórgensip, sylap-sıpap arqaǵa qaqsa, — deıdi N. G. Chernyshevskıı, — ol ózinen basqa eshkimdi de, eshteńeni de súımeıdi; jurtyń bárine birdeı jaqqan adam eshkimge eshqandaı izgilik isteı almaıdy, nege deseńiz, zulymatty, jábirlemeıinshe izgilik isteý múmkin emes. Sosıalısik mádenıettiń jas órenderin tárbıeleý jaıyn sóz etkende, ádebıetimiz ben kórkemónerimizdiń taǵdyry týraly sóz qozǵaǵanda osy dana pikirdi esten shyǵarmaıyq.

1963

---