InfoHub Logo

Masahana qurylǵan arbanyń ústinde jatyrmyn. Rahat! Jymyńdaǵan juldyzdar. Shyryldaǵan shegirtke. Bir-birin túgendegendeı sháýildeı, shabalańdaı, arsyldaı úrgen ıtter. Kimniń ıti ekenin daýsynan-aq tanımyn. Qaıyrqojanyń tóbeti tynyshtalsa bolǵany, Sháken atamyzdyń saryala qanshyǵy ilip áketedi. Oǵan tóbe etegindegi úılerdiń kúndiz kóleńkeden shyqpaıtyn buralqylary qosylady. Sálden soń «jaý ketti» degendeı dúrligip baryp basylady.

Aınalma jol ústinde júıtkigen avtokólikter. Tirkemeli aýyr júk kóliginiń, jeńil ınomarkanyń, kádimgi «moskvıchtiń» ótip bara jatqanyn, kórmesem de, daýsynan-aq ajyratamyn.

«Maýsymnyń onynda kelemin» dep ketken qalalyq dosym Serjan oıyma oraldy. Búgin — toǵyzy. Erteń kelýi kerek. Tórtinshi synypqa barǵaly kórisken joqpyz. Ótken jyly da osy mezgilde kelip, eki aı ýaqytymyzdy aýylda birge ótkizgenbiz. Basqa balalardaı emes, bizdiń úıge, maǵan úıir.

Sıpalap, jastyqtyń astyn tekserdim. Sap-salqyn uıaly telefonymdy qolyma aldym da, saǵatqa qaradym. On birden on jeti mınýt ótipti. «Uıyqtaý kerek» dedim kúbirleı sóılep. Qaıda-a-a?! Jaqtary bir talmaıtyn tóbetterdiń úni óz aldyna, Serjan dosymnyń oıyma oralǵany sol, uıqym shaıdaı ashyldy.

Burynǵysy esimde joq, úsh jyldan beri ala jazdaı jubymyz jazylmaıtyn aınymas dosqa aınalǵanbyz. Abajadaı «jip» mashınasymen ákesi ákep tastaıdy. Ájibaı atasy bizben kórshi. Serjannyń kelýi — ol úıge ǵana emes, búkil aýylymyz úshin úlken toı. Bárimiz sol úıdiń aýlasyna jınalamyz. Mashınasynan qorap-qorap júk túsirilip bolǵan soń, úlkender aıtqandaı, «qaǵanamyz qarq, saǵanamyz sarq» bolamyz da qalamyz. «Mars», «snıkers», «koka-kola», «býratıno» degenderiń qoldan-qolǵa ótedi. Úlesimiz túgesilgenshe úıdi-úıimizdegi dastarhan ústinde turatyn pirándik, peshenıe degenderge muryn shúıire qaraımyz. Árıne, bul árkimniń peshenesine jazyla bermeıdi. Úlesin alǵan balalar qolyndaǵylaryn sol kúni-aq taýysady da, ertesine Serjan ekeýmizdi jaǵalaıdy. Nemeresi ekeýmiz naǵyz dos bolǵan soń Ájibaı atamyzdyń tátti-dámdileriniń barlyǵy maǵan da ortaq. «Erteń kelýi kerek» dep tátti qıalǵa berilgen kúıi qalaı uıyqtap qalǵanymdy da baıqamappyn.

***

Kózime kúnniń shýaǵy quıylyp, oıana ketsem, ýaqyt sáskeden aýypty. Jappa astyndaǵy oshaq basynda, ájemniń qasynda shaı iship úsh-tórt adam otyr. Meniń arbadan túskenimdi baıqaǵan sheshem:

— Apasynyń erkesi oıanǵan eken ǵoı, — dep daýystady da, osharyla maǵan qaraǵan eresekterge sybyrlaı, áldenelerdi aıta bastady. Aǵashqa shegelengen qol jýǵyshtaǵy sýǵa saýsaqtarymdy tıgizip, jýynýdyń meziretin jasadym da, otyrǵandarǵa bettedim.

— Kel. Shaı ma, sút pe? — dedi kórpeniń shetine jaıǵasa bergen maǵan ydys-aıaǵyn yńǵaılastyra bastaǵan sheshem.

— Serjan áli kelgen joq pa? — dep suradym shesheme jaýap qatpastan.

— Serjany kim? — dedi bosaǵan shynysyn kelinine qaraı syrǵyta salǵan ájemiz.

— Serjan she?! Ájibaı atamnyń nemeresi.

— E-e-e, — dedi ájem. — Kelgen máshin kórinbedi ǵoı.

Anamnyń aldyma qoıǵan bir kesek nany men bir shyny sútin simirip tastap, ornymnan turdym.

— Áı, apasynyń erkesi. Arqandaýly buzaýdy bosata salshy, — dedi úıge qaraı bettegen maǵan apam.

 Anamnyń aıtqanyn estimegendeı qaltamdaǵy uıaly telefonymdy alyp uzaı bergen edim:

— Áı, júgermek, shesheń saǵan aıtyp otyr ǵoı, — degen ájemniń qatqyl daýsy estildi. Tetigin endi ǵana basqan telefonymdy óshirdim de, aýyldyń qarsy betindegi alańqaıǵa bet burdym. Uzaı bergenim sol, aýyldyń ana basynan ashshy da zarly daýys estildi. Bıken apamyz ekenin kórmesem de, daýsynan tanydym.

— Oıbaı-aı! Sorly qylǵan qý qudaı, oıbaı-aı!.. — degen tosyn ún meni ǵana emes, jappa astynda otyrǵan eresekterdi de oryndarynan julyp aldy. «Ne boldy, oıbaı, ne bop qaldy?» dep úreılene kóshege shyqqan jurt Bıken apamyzdyń úıine qaraı jorta jóneldi.

Arqandaýly buzaýdy bosatyp jiberip, qustaı ushqan kúıi men de jettim. Appaq kımesheginiń astynan dýdyraı shyǵyp turǵan qýdaı shashtaryn julmalaı jylaǵan apamyzdy bir qaýym el qorshap alypty. Birese shashyn julyp, birese taramys qoldarymen eki sanyn soqqylaı bezektegen apamyzdyń nendeı kúıge tap bolǵanyn aýyl jurty birazǵa deıin bile almady. Álden ýaqytta aýzyna sý tamyzyp, jón suraǵan kelinderiniń biri — sampyldaq Saqan:

— Oı, qudaıym-aı, sol ma? Búkil jurttyń záresin alatyndaı sol domalaq qańyltyr kimge dári? — dep ornynan kóterile berdi. «Ne bopty, ne, ne?» desip eleńdesken kópshilikke qaraı burylǵan sampyldaq Saqan sózin qaıta jalǵady: — Ne bolýshy edi, súıegi baıaǵyda qýrap qalǵan atasynyń qalqanyn — álgi nan jabatyn tabaǵa uqsaǵan qańyltyrdy tappaı zarlap otyrǵan kórinedi. Aljyǵan shyǵar. Osynsha adamdy dúrliktirip...

Jasy kelgen adamnyń jamanat habar emes, bolymsyz dúnıege bola zarlaǵanyn unatpaǵandaı jurt ta taraı bastaǵan edi. Apamyzdyń tańǵy aýany qaqyratqan ashshy daýsy qaıta shyqty.

— Áı! — Bıken apamyzdyń elden erek shyqqan ámirli de ashshy daýsynan selk ete tústim. Ádette baıyppen, maıda sóıleıtin ájemizdiń aýzynan mundaı ashshy ún shyǵady dep eshkim oılamaǵan bolar, umar-jumar qozǵala bastaǵan jurt esterin jıǵandaı boılaryn tiktedi.

— Áı! Kórgensiz! — Qandaı kúshtiń áser etkenin kim bilsin, áıteýir áldekimniń kómeginsiz ornynan kóterile almaıtyn Bıken apamyz oty óshken janarlary úreı shashqandaı atyp turǵan bette qolyndaǵy taıaqty kótere sampyldaq Saqanǵa tura umtyldy. — Tirideı óltirdi-aý myna kóbeıgir, «qańyltyry» nesi-eı! Qalqan ǵoı ol, qalqan! Batyrdyń qalqany! Halqymnyń qalqany! Óı, jetesiz óńkeı. — Eki ıyǵynan aýyr demalǵan onyń odan árige shamasy jetpedi-aý deımin, entigip baryp toqtady. Aýyldyń urysqaq áıelderindeı emes, Bıken apamyzdyń erekshe ashýlanǵanda, áldekimge renjigende aıtatyn «kóbeıgirin» estigen soń, shyndyǵynda da asyl dúnıesinen aırylǵandyǵyn bárimiz de uqqanbyz. Eki-úsh adam súıemeldeı kóterip úıine qaraı jóneldi. Andyzdaı jetken jurt aıaǵy da sıredi. Baǵanadan beri áldekimnen jasqanǵandaı meniń yǵymdy panalap turǵan Asqar — Bıken apamyzdyń nemeresi qolyn usyndy. Amandasqan túri.

— Ne boldy? — degen suraǵyma Asqar mandytyp jaýap qata almady. Bar uqqanym — ájesi qasterlep tór aldyna ilip qoıatyn qasıetti qalqan — batyr babamyz Bıjanbaıdyń qasıetti qalqany ushty-kúıli joǵalypty.

— Úılerińe ury tústi me? — dep suraımyn men de.

— Jo-oq.

— Onda bir jerde turǵan shyǵar, — deımin.

— Barlyq jerdi aqtaryp qaradyq. Taba almadyq.

— Qashan joǵaldy, túnde me? — degen suraǵyma Asqar ıyǵyn qozǵaǵannan ózge jaýap qatpady. Az-kem únsizdikten soń:

— Apamdy qaladaǵy Nurysh kókemizdikine aparyp salǵan soń úıdi áktep, syrlaýǵa kiriskenbiz. Artyq-aýys zattardyń bárin kletke, qoraǵa jınaǵanbyz. Úıdi jóndep bitken soń orny-ornyna qoıǵanda, qorada turǵan álgi qalqan tabylmady. Apamnyń ózi sandyǵyna salyp ketti me dep onsha mán bermegenbiz. Kelgen bette tósegine baryp otyrǵan apam kilemge qarasa, qalqan joq. Bárimiz jabyla úıdegi zattardyń arasyn, qora men kletti túgel qaradyq, biraq qalqan tabylmady, — dedi Asqar. Osy kezde qasha syqyrlaı ashyldy da, pápkesin qoltyqtaǵan ýshaskovyı kórindi.

— Úlkender qaıda? — dedi Asqar ekeýmizge ıek qaǵyp.

— Úıde. Bári úıde, — dep ornynan turǵan Asqar melısaǵa ilese esikke bettedi. Sostıyp jalǵyz tura berýdi jón kórmeı, men de qaqpadan attadym.

 ***

 Tús qaıta qaladan Serjannyń kelgenin estidim. Saǵynysyp-aq qalyppyz, qushaqtasa amandasyp bolǵanymyz sol, shalbarynyń qaltasyna qol salǵan ol shaǵyn qorapshany usyndy.

— Mynaý saǵan. — Byltyr kórgenimdeı emes, tikireıte shash qoıyp, salmaqtana túsipti. Eki ezýi eki qulaǵyna jete arsalańdaı qushaq jaıǵan balalarǵa qolyn berýi de mineziniń ózgergenin baıqatqandaı. Salqyn qabaǵyn, qatqyl minezin baıqaǵan dostarymyz da burynǵydaı emes, azdan soń elpildeýden tyıyldy. Qoldaryna sálem-saýqattary tıgen soń qashanǵy aınalsoqtaı bersin, birte-birte aýla da balalardan bosady.

— Bul ne? — dedim ońasha qalǵan soń qolymdaǵy qorapty ashyp jatyp.

— Naýshnık, — dedi Serjan. — Sotovyıyńa qosasyń.

— Rahmet, — dedim qolymdaǵy qorapty qaltama salyp jatyp. — Men qaıtaıyn, apam izdep qalar. İshiń pyssa, úıge kel.

— Jaraıdy, — dedi de qolyn usyndy.

Urynarǵa qara tappaı júretin Júnis qaqpadan kire berdi. Keri buryla bergen Serjan da amalsyz irkildi. Júnisten qatty seskenedi.

— Ha! — dedi aýladaǵy ekeýmizdi kórgen Júnis. — Kelip qapsyń ǵoı. Ákel qoldy.

Tartynshaqtaǵanyna qaramaı qushaqtaǵan bette arqasynan qaǵyp-qaǵyp qoıǵan Júnis eki ıyǵynan ustaı alyp Serjandy silkilegen boldy.

— Malades! Bulshyq etteriń qataıypty. Tóbelesýge jarap qalypsyń. Ótken jylǵy ýádeńdi umytqan joqsyń ba? Já-já! Qaljyńdaımyn. Óı, sen shynymen-aq jigit bolyp qalypsyń, — dep Serjandy shyr aınaldyra qarap shyqqan soń maǵan buryldy. — Naǵashyma jolyǵyp keldim. Uryny tabamyz deıdi. Biraq tappaıtyny beseneden belgili. Ol — áldeqandaı zat emes, batyrdyń qalqany ǵoı. Sondyqtan melısaǵa sene bermeı, qalqandy urlaǵan uryny ózimiz izdep tabýymyz kerek. — «Naǵashym» degeni — aýyldaǵy ýshaskovyı melısa.

Áńgimeniń baıybyna bara qoımaǵan Serjan baǵanaǵydaı emes, eleńdeýshilik bildirdi. Suraýly júzben maǵan qarady.

— Bıken apamyzdyń úıine ury túsipti. Bıjanbaı batyrdyń qalqanyn áldekimder urlap áketipti. Baǵana sol úıge ýshaskovyı kelip ketken bolatyn, — dedim.

— Qalqan degenderiń nemene? — dep surady Serjan túsinbegen syńaı tanytyp.

— Sen nemene? Batyrdyń qalqany, qylyshy, naızaǵy, dýlyǵasy, saýyty bolatynyn estimep pe ediń? — Júnistiń úni bir jaǵy tańyrqaýly, bir jaǵy qatqyldaý estildi.

— Qalqan — eto shıt chto lı? — degeni Serjannyń.

Basynan sóz asyrmaıtyn Júnis:

— Áı, sen, gorodskoı, batyrdyń qalqanyn bilmeımisiń? — dedi ejireıe qarap.

— Nege bilmeımin. Bilemin, — dedi Serjan aǵat ketkenin sezgendeı. — Sentralnyı mýzeıden kórgenmin. Mynandaı krýglyı qańyltyr, betinde ár túrli japsyrmalary bolady.

— Qańyltyryń ne-eı seniń? Mýzeı deıdi ǵoı. Olaryń mýzeıge árkim ákelip qoıǵan zattar shyǵar. Al Bıken apamyzdyń úıindegi — Bıjanbaı babamyzdyń qolyna ustaǵan naǵyz qursaýly qalqany. Onyń qansha turatynyn bilesiń be?

— No... — dep basyn qısaıta oılanǵan Serjan sózin aıaqtaǵansha Júnis kıip áketti.

— No emes, byltyr Almatydan bir top komısıa kelip Bıken apamyzǵa birneshe myń dollar aqsha usynypty. Birneshe myń dollardyń qansha bolatynyn sen óziń bilesiń be? Oǵan aýdan ortalyǵynan úı satyp alýǵa bolady eken. Al sen «no» deısiń.

— Bermep pe?

— Nege beredi. «Bul — babamnyń kózi, halqymnyń ózi» degenin óz qulaǵymmen estigenmin. Ol aqshamen eseptelmeıdi. Uqtyń ba? Ol — búkil Bıjanbaılyqtardyń murasy.

— Podýmaesh... — dep basyn kekjıte bergen Serjannyń jaǵasyna jarmasa ketken Júnis endi bolmasa alyp soǵar ma edi, abyroı bolǵanda qaqpa shıqyldaı ashyldy da, eki-úsh adam dabyrlaı aýlaǵa kirdi.

— Sen, Júnis, nege renjısiń? Men jaman sóz aıtqan joqpyn ǵoı. Jaı ǵana jón suradym.

— Jón suradym deıdi ǵoı. Bıjanbaı babamyzdyń kim bolǵanyn bilmeseń, onda sen bizge týys ta, dos ta emessiń.

Aǵat ketkenin sezgen Serjan ekeýmizge jaltaqtaı qarap aldy da «toqtaı turyńdar» degendeı qolyn kóterip, úıine tura júgirdi. Sálden soń áldebir túıinshekti ustap qasymyzǵa keldi.

— Mynaý saǵan podarok, — dep áldebir qorapty Júniske ustatty. Aýyl balalarynan alyp úırengen Júnis asyqpaı oraýdy ashty da, aldymen qorapty salmaqtap kórdi.

— Neshaýa, — dep aldy da qoraptyń ózin ashty. — Ha! Mynaý sotovyı ǵoı. Oıynshyq pa mynaý, shyn sotovyı ma? — dep birese Serjanǵa, birese maǵan qaraıdy.

— Sotovyı telefon. Saǵan ádeıi satyp aldym. Mamamnyń tamaqqa dep bergen aqshasyn túgel jumsamaı jınastyryp, qaıtarda tórt jarym myń teńgege aldym, — dep Serjan da máz-máıram boldy. Júnistiń qýanǵanyn kórseń — ózin balalar arasynda salmaqty, ornyqty ustaıtyn, bostan-bos kúle bermeıtin Júnis syqylyqtaı kúlip, uıaly telefondy aınaldyra qaraı bastady.

— Melısa naǵashym jaz boıy qoıdyń kezegine shyqsań, kúzde alyp beremin dep edi. Endi ózi baqsyn óz qoıyn! Kelshi, — dep eki qolyn jaıyp jiberip Serjandy qushaǵyna qysty. — Endi ekeýmiz tós túıistirgen dos boldyq. Budan bylaı saǵan bir adam tıispeıdi.

Jańa telefondy qyzyqtap máre-sáre boldyq. Bir-birimizge qońyraý shalyp sóılesip te aldyq.

— Ha! Mynaý qatyp ketti-eı! — Júnistiń qýanyshy basylar emes. Kóńilimizdi tapqanyna Serjanǵa ishteı rahmetimdi aıtýdamyn. Azdan soń aptyǵymyz basylyp, áńgime arnasy joǵalǵan qalqanǵa aýysty.

— Bıjanbaı babamyz batyr bolǵan dedińder me? — dep surady Serjan.

— Ne, áke-shesheń babamyz jaıynda aıtpady ma? — Telefonyn birese qaltasyna salyp, birese qolyna alǵan Júnis tańdana qarady.

— Bir-jar ret estigenmin. Biraq qandaı batyr bolǵanyn bilmeıdi ekenmin.

— Onda tyńda, — dep bizdi ilestirgen kúıi qorshaý irgesindegi dóńbekke jaıǵasqan Júnis áńgime bastady. — Bıjanbaı babamyz sonaý jońǵar shapqynshylyǵy kezinde Qabanbaı, Baıan batyrlarmen birge erekshe erlik kórsetipti. Naıza men qylyshty, shoqpar men aıbaltany birdeı sermeıtin úsh júz sarbazymen birge jaýdyń úreıin ushyrady eken.

— Úsh júz deımisiń? Onda ol qolbasshy emes, kádimgi batyrlardyń biri ǵana bolǵany ma? — Serjannyń aýzynan osy sózdiń shyǵýy muń, qushaqtasyp dos bolǵanyn umytqandaı ornynan atyp turǵan Júnis kózderi ejireıip ústine tóne berdi.

— Qoı, Júnis! — dedim men daýsymdy qattyraq shyǵaryp. — Babamyzdyń myńbasy, túmenbasy bolmaǵanymen, esesine urymtal tusta dushpandy qyryp salatyn arnaıy jasaqty basqarǵanyn Serjan qaıdan bilsin? Ejireımeı, jaıymen túsindirseńshi.

Sabasyna túsip, ornyna jaıǵasqan Júnis Bıjanbaı babamyzdyń erlikterin, jońǵar batyrlaryn jekpe-jekte qalaı jer jastandyrǵanyn, ózderinen bes-on ese kóp jaý áskeriniń qutyn qashyra shabýyl jasaǵanyn, Qabanbaı batyrdyń senimdi serigi bolǵanyn ózi de solardyń ishinde júrgendeı-aq julqyna otyryp áńgimeleı bastady. Júnis shynynda da áńgime aıtýǵa sheber-aq. Ár sózin qımyl-áreketterimen ásireleı baıandaǵanda qarap otyrǵan balalar qopańdaı kóterilip, daýryǵysyp-aq qalatyn.

— Bıjanbaı babamyz tutqıyldan shabýyl jasaıdy eken de, beıqam jatqan jońǵarlardy qoıǵa tıgen qasqyrdaı qyryp salady eken. Kim kóringendi jasaǵyna qabyldamaıtyn kórinedi. Ózi ǵana synaqtan ótkerip, bes qarýyn birdeı qoldana alatyn, taqymy myqty, eki-úsh táýlik at ústinen túspeı jortýǵa tózimdi jigitterdi ǵana tańdap alǵan ol qaramaǵyndaǵy jasaq sanyn úsh júzden asyrmapty. Bıken apamyz aıtqandaı, sap-sary jezden kóz ornatqan qalqanyn kúnge shaǵylystyra tóbe basyna shyǵa kelse bolǵany, shabýyldap kele jatqan jońǵarlar «oıbaı, Bıjanbaı batyr kelip qalypty» dep tym-tyraqaı qasha jóneledi eken. «Qalqanynda qasıet bar» dep qarsy kelgen dushpan qoıan-qoltyq shaıqasýǵa batpaıtyn bolypty.

— Endi bildiń ǵoı Bıjanbaı babamyzdyń kim bolǵanyn? — dedim Serjanǵa qarap. Ol basyn ızedi. — Sol qalqandy qaıtsek te tabýymyz kerek. Júnis, sen babamyzdyń jońǵarlardy qalaı jaıaý qaldyryp, alǵa sala aıdap kelgenin áńgimelep berseńshi, — dedim Júniske.

— Ha! — Eki ıyǵyn qomdap, atqa mingendeı qopańdaǵan Júnisim Serjanǵa tóne túsip áńgimesin jalǵastyrdy. — Sen Bıjanbaı babamyzdyń urpaǵy emes sekildisiń-aý. Solaı ma?

— Nege? Atamnan biz Bıjanbaı tuqymynanbyz degendi estigenmin.

— Onda «podýmaesh» dep murnyńdy nege shúıiresiń? Eger urpaǵy bolsań, tyńda. Birde Baraq sultan úsh myń jońǵar sarbazdarynyń Itishpes kólinen beri ótip, Arqaǵa bet túzegenin estıdi de, beıbit jatqan jurtty jaý tabanynda qaldyrmas úshin úsh júz jasaǵymen Bıjanbaı batyrdy jumsaıdy. Dushpandardy alystan ańdyp, ońtaıly sátin kútken babamyz ózinshe bir amal qoldanýdy oılaıdy. Úsh myń adamǵa úsh júz sarbazben qarsy shapsa, jeńe almaıtynyn túsinedi de, tirideı birneshe qasqyr ustap ákelýge on adamyn jumsaıdy.

Áńgimeniń áser etkeni birden baıqaldy. Basynda nemketti, selqos qana tyńdaǵan Serjan elegizip, eleńdeı bastady.

— Birneshe kún boıǵy sýyt júristen attarynyń boldyra bastaǵanyn baıqaǵan jońǵar qontaıshysy jaýyngerlerin ereýilge toqtatypty, — dedi Júnis odan ári. — Babamyzǵa da keregi osy eken. Jibergen sarbazdary sol kúni kóz baılana bergende tórt qasqyrdy tirideı ustap ákelipti.

— Qasqyrdy ne jasamaqshy? — Serjannyń úninen tańdanys baıqaldy.

— Tyńdasańshy! Batyr babamyzdyń tapqyrlyǵy da, mine, osy qasqyrlarǵa baılanysty. Qalmaqtarsha kıingen elý sarbazdy bildirmeı dushpannyń ishine jiberedi de, qalǵan áskerimen on-onnan matap tastaǵan minis attarynyń tý syrtyna shyǵady. Álgi elý sarbaz jylqy kúzetken qalmaqtarmen aralasyp ketedi de, mataýly minis attaryn bosata bastaıdy. Barlyq jylqyny bosatyp bolǵan soń batyr babamyzǵa qasqyr bolyp ulyp belgi beredi eken. Osydan soń ózderi tańdap júrip elý tulparǵa minedi de, qalǵan áskerge qosylady. Mataýdan bosaǵan jylqylar jaıyla bastaǵanda baǵanaǵy tórt qasqyrdy bosatyp, qıqýlaǵan kúıi jylqylarǵa qaraı qýalaı bastaıdy. Ábden mashyqtanǵan sarbazdar qasqyrsha arpyldap, jan-jaqtan ulı jóneledi. Mundaıdy kútpegen jylqylar bet alǵan jaqqa bezip joǵalady. Sarbazdardyń bir bóligi údere josyǵan jylqylardy qýalaǵan kúıi jaý áskerinen qashyqtaý jaqqa aıdap áketedi de, qalǵandary jaıaý-jalpy sendelgen qalmaqtarǵa atoılap shabady. Attaryna júgirip, birde-bir jylqynyń joq ekenin kórgen olar qarańǵyda kimniń dushpan, kimniń dos ekenin aıyra almaı, bir-birimen keskilese bastaıdy. Quıǵytqan betterinde jaıaý qalǵan qalmaqtardy qynadaı qyra bergen bizdiń sarbazdar tań aǵara urysty toqtatsa, Baraq sultannyń kómekke jibergen qalyń qoly tiri qalǵan dushpandardy qorshap alǵan eken, — dep áńgimesin aıaqtady Júnis.

Boıynda baǵanaǵy tákapparlyqtyń izi de qalmaǵan Serjan odan ári ne bolǵanyn surap edi, jalyqqan bolýy kerek, «qalǵanyn keıin estısiń» degen Júnis áńgime arnasyn basqa jaqqa buryp áketti.

— Qalqandy qaıtsek te tabýymyz kerek, — dedi Júnis. — Melısa naǵashymnyń aıtqanyna qarasam, bul bir adamnyń emes, uıymdasqan qylmyskerlerdiń, qylmysker bolǵanda da órmekshiniń toryndaı bir-birimen baılanysqan arnaıy toptyń áreketi kórinedi. «Uryny aýyldan emes, alystan izdeý kerek» degen naǵashymnyń aıtqanynda áldebir gáp bar sekildi.

— Ol da múmkin, — dedi Serjan. — Ózi asa qundy, sırek kezdesetin dúnıe bolsa, urylardyń shetel asyryp jiberýi de yqtımal. Onda taba almaımyz.

— Qundy ekeninde daý joq. Biraq sırek kezdesetin, baǵaly zat deýge de kelińkiremeıdi. Sebebi, qalqannyń betine sap-sary jez kózder ornatylǵanymen, eshqandaı altyn-kúmis, asyl tastar qondyrylmaǵan ǵoı, — dedim men de óz joramalymdy bildirip.

Árqaısysymyz óz oıymyzben biraz únsiz otyrdyq.

— Bylaı jasaıyq, — dedi Serjan sálden soń. — Aldymen qalqandy qalaı, qaı baǵytta, qandaı tásildermen izdeıtinimizdiń josparyn jasap alaıyq. Áıtpese, kimniń úıin baryp tintemiz.

— Durys, — destik Júnis ekeýmiz.

— Onda, Júnis, sen melısa naǵashyńnyń izdeý jumysyn qalaı júrgize bastaǵanyn bilip al. Al, Óken, sen Bıken apamyzdyń nemeresi Asqardy qasyńa alyp, qalqannyń eń sońǵy ret qaı jerde turǵanyn, úılerine kimderdiń kelip-ketkenin anyqta. Erteń osylardyń bárin saralaımyz da, qalqandy qalaı izdeıtinimizdi aqyldasamyz. — Serjannyń aıtqandary kókeıimizge qonǵandaı boldy.

Eshkimge ese jibergisi kelmeıtin Júnis az-kem únsiz otyrdy da, kelisken syńaımen basyn ızedi.

— Sen óziń naǵyz melısa sekildi oılaıdy ekensiń, — dedi bar bolǵany.

— Ataqty tyńshy Sherlok Holms týraly kitapty oqyp pa edińder? — dep surady Serjan. Júnis maǵan qarady.

— Oqyǵanmyn, — dedim men. — Doktor Vatson, mıssıs Hatson...

— Men ómiri kitap oqymaımyn, — dedi Júnis. — Ylǵı ótirik jazady. Jeztyrnaq, mystan kempir, shaıtan degenderdi adamdar oıdan shyǵarǵan. Bar bolsa, bireýimiz solardy kórmes pe edik. Toǵaıdy da araladym, qamysqa da kirdim, molaǵa da baryp kórdim. Bos sóz. Kitaptar bizdi qorqytý úshin ótirik jaza beredi. Sherlik Qolmysyń kim?

— Ol ataqty tyńshy. Talaı qupıa-syrlardy qınalmaı ashyp, urlyqtyń mánin buljytpaı boljaıdy, — dedi Serjan.

— Jaraıdy, ol Sherligińniń bizdiń qalqanǵa qatysy qansha? Nemene, sen ony qaladan shaqyraıyn dep pe ediń? — Júnis suraýly júzben Serjanǵa qarady. Myrs-myrs kúlgen Serjan búldirip almasam jarar edi degendeı, qabaǵynyń astynan Júniske barlaı qarap, áńgimesin jalǵady.

— Sherlok Holms, ol baıaǵyda ómir súrgen adam. Men kitapta jazylǵandaryn ǵana oqyǵanmyn. Biraq keremet tyńshy bolypty, — dedi ol.

— Jaraıdy. Sen-aq Sherlik Qolmys bola ǵoı. Taǵy kim dediń?

— Doktor Vatson.

— Myna Óken doktor Vatson bolsyn. Ózi de doktorǵa uqsaıdy. Taǵy kim bar?

— Mıssıs Hatson, — dedi Serjan.

— Mesıs Qatsonyńnyń aty jaqsy eken, — dedi áldene oılaǵandaı tóbe jaqqa kóz salǵan Júnis. — Mesıs Qatson. Qatyp tur. Mesısińdi «Múıizdi» dep ózgertsek, onda men-aq Múıizdi Qatson bolaıyn.

Basqany kútsek te Júnisten mundaıdy kútpegen edik. Serjan ekeýmiz bir-birimizge qaradyq. Áldene aıtpaq bolǵan qalalyq dosymdy ymdap toqtattym da, kómeıge keptelgen kúlkini áreń tejep, sózge aralastym.

— Mısıs Hatson bolamyn deımisiń?

— Mesıs emes, Múıizdi Qatsonmyn. Aıtpaqshy Qatsondaryń da tyńshy ma? — dedi Júnis ekeýmizdiń kúle almaı qystyǵyp otyrǵanymyzdy baıqap qalǵandaı. Mıssıs Hatsonnyń erkek emes, úı ıesi áıel ekenin aıtsaq, bálege qalatynymyzdy uqtym da, ózimdi-ózim sabyrǵa shaqyryp Serjannyń aldyn orap kettim.

— Ashatyn qylmystarynyń kimnen kelgenin úıde otyryp boljaıdy eken de, Sherlok Holmsqa jón-jobasyn kórsetetin kórinedi. Vatson ekeýi Hatsonnyń aıtqany boıynsha qylmyskerdiń izine túsip, qolǵa túsiredi eken, — dep soǵyp jiberdim.

— Ha! Týra men ǵoı, — dedi Júnis kóńili jaılanǵandaı. — Sen ekeýiń qalqandy urlaǵan adamnyń izine túsesińder, al men senderge ne isteý kerektigin aıtyp otyramyn. Boldy. Kelistik. Sen Serjan erteńge deıin qylmysty ashýdyń jobasyn qaǵazǵa túsir. Saǵat onda bas qosamyz da, talqylaımyz. Odan ári ne isteý kerektigin ekeýińe túsindiremin.

Osyǵan ýaǵdalasqan úsheýmiz úıdi-úıimizge tarastyq. Aýyldyń maly da óristen qaıta bastaǵan edi.

 ***

 Ákemiz shaýyp ákelgen bir arba jas shópti kún kózine jaıyp jatyr edim, qalta telefonym shyryldaı jóneldi.

— Men Múıizdi Qatsonmyn, — degen qatqyldaý daýys estildi. Qarqyldaı kúlip jibere jazdap, ózimdi-ózim áreń tejedim.

— Tyńdap turǵan doktor Vatson, — deımin men de.

— Sen qasyńa Asqardy ertip, naǵashymdikine kel. Jańalyq bar, — dedi Júnis-Hatson.

Shópti jaımalap boldym da, Asqardy ertip, ýaǵdalasqan jerge jettim. Serjan men Júnis qoranyń kóleńkesinde áldebir qaǵazdy shuqshıa oqyp otyr eken.

— Sálem!

— Sálem, — dedi Júnis-Hatson qolyn usynyp. — Biz birneshe jospar jasadyq. Biraq myna Sherlik Qolmysyń aıtqanynan qaıtar emes.

— Sonda ne deıdi?

— Al tyńdańdar. Qalqan qoldy bolǵan kúnnen beri maskúnem Hasen de ushty-kúıli joǵalypty. Naǵashym erteńgisin úıine barǵan eken, áıeli zar jylap, eshteńe túsindire almapty. Naǵashymnyń aıtqanyna qaraǵanda, maskúnem Hasen birneshe bólke nan, bir baklashka aıran men pisken et alyp, tań atpastan bir jaqqa ketipti. Qaıda bara jatqanyn áıeline de, balalaryna da aıtpapty. Bir qapty arqalaǵan qalpy el turmaı jatyp batysqa qaraı ketipti de, sodan beri úıine qaıtpapty. Taǵy da iship júrgen shyǵar dep joramaldaǵan áıeli kórshi-qolań, aǵaıyn-týystardan surastyrsa, eshkim kórmepti. Araqty birge ishetin dostary da bilmeıdi.

— Munyń bizge qandaı qatysy bar? — dep surap qaldy Asqar.

— Ha! Bolǵanda qandaı! Osyny estigen soń naǵashym «Mine, izine endi tústim. Qalqandy urlaǵan — Hasen. Qalaıy, mys, túrli-tústi temir-tersekterdi qapqa salyp alǵan ol qalaǵa alyp baryp ótkizedi de, sylqıa araq ishedi. Qalqannyń ózi temirden soǵylǵan, betine sary jezden kózder japsyrylǵan» degen edi. Tup-týra solaı. Aıdyń-kúnniń amanynda aıdaladaǵy bizdiń aýylǵa asyl dúnıeni urlaıtyn ury qaıdan kele qalyp edi?! Urlasa, yqylym zamannan beri Bıken apamyzdyń qolynda qasıetti qalqannyń bar ekenin estigen urylar úptep ketpes pe edi?!

Júnistiń aıtqany kóńilimizge qona ketti. Ras-aý, Bıjanbaı babamyzdyń qalqanyn bilmeıtin, tipti kórmegen adam joq. Aýylǵa kelip-ketken jurt quran oqytyp, qalqannyń betin sıpap, duǵa jasaıtyn.

— Bul da durys, — dedi Serjan. — Biraq biz basqa varıanttaryn da esten shyǵarmaıyq.

— Qaıdaǵy ýarıant, sen de kókıdi ekensiń. Bos sózdiń qajeti joq. Urlaǵan basqa emes, Hasen maskúnem ekeni taıǵa tańba basqandaı. Oǵan araq kerek, al araq ishý úshin aqsha qajet. Tek Hasen ǵana emes, osy aýyldaǵy ózge eresekterdiń de arbalap eski-qusqy temir-tersekti qalaǵa aparyp ótkizgeni ras qoı. Qazir aýyldan ǵana emes, mańaıdan da bir buraý temir taba almaısyń. Bárin qytaılarǵa ótkizip tastadyq. Maskúnem Hasen qolyna ilikken qalqandy da osy maqsatpen ala ketken, — dep Júnis kóner emes.

Serjannyń áldebir kúdikten aryla almaı otyrǵany, biraq Júnis-Hatsonǵa batyp sóz aıtýǵa shamasynyń jetpegeni qolyndaǵy qaǵazdy birese búktep, birese jazǵanynan anyq ańǵarylǵandaı.

— Al, Holms, seniń ekinshi varıantyń qandaı? — dep Serjanǵa buryldym.

— Qalqan jaı ǵana temir-tersek emes. Ol — ıstorıcheskıı relıkt. Temir-tersek qabyldaıtyn adamdar da kóne dúnıelerdi kim kóringennen qabyldaı bermeıdi. Ózderi isti bolmaý úshin polısıaǵa habarlaýǵa mindetti. Bárin jyly jaýyp qoıa salmaı, seniń naǵashyńnyń oralýyn kúteıik. Eger urlaǵan maskúnem Hasen bolsa, onda qalqandy Bıken apamyzǵa, árıne, qaıtarady. Kúteıik, — dedi Serjan.

Tús qaıta aýdanǵa ketken ýchaskovyı da oraldy. Naǵashysyna jolyǵyp kelgen Júnistiń baǵanaǵy ekpini de, senimi de basylǵan.

— Temir-tersek qabyldaıtyn jerge qalqan ótkizilmepti, — dedi ol. — Hasen de joq. Naǵashym qaladaǵy tamyr-tanystaryna kirip shyqqan eken, eshqaısysy kórmepti. Araq satatyn dúkendegiler de Hasenniń kelmegenin aıtypty.

Al kerek bolsa! Qalqannan aırylǵan aýyl jurty endi atpaldaı azamatyn joǵaltyp dal boldy. Asqardy úıine qaıtaryp, úsh tyńshy ońasha qaldyq.

— Ne isteımiz? — dedi Júnis-Hatson amaly taýsylǵandaı Serjan ekeýmizge qarap.

— Maskúnem Hasen men qalqannyń arasynda bir baılanys bolýy kerek, — dedi Serjan.

— Qaıdaǵy baılanys? — Júnis-Hatson qolyn bir siltedi. Hasenniń qalaǵa barmaǵanyn, qalqandy ótkizbegenin estidińder ǵoı. Hasen aýqatyn arqalap, úıinen kásip izdep ketken bolýy kerek. Áıeliniń topshylaýy solaı. Araqqa aǵaıyndary qashanǵy aqsha bere bersin? Al qalqannyń joǵalýy shyndyǵynda da aqylǵa qonbaıdy.

— Bylaı isteıik, — dedi Serjan-Holms esine áldene túskendeı. — Men ınternetti aqtaryp, kóne jádigerlerdi kimderdiń qaı jerde qabyldaıtynyn anyqtaıyn. Solardyń ishinde ertedegi batyrlardyń saýyt-saımandaryna, qarý-jaraqtaryna qyzyǵatyndardyń kimder ekenin bilýimizge bolady. Osylaısha barlaý jasap kórelik. Al sen, Óken, Asqardyń úıine baryp eń sońǵy ret qalqannyń qaı jerde turǵanyn, kimderdiń kelip-ketkenin anyqta. Múıizdi Qatson naǵashysynyń qasynda bolsyn. Polısıaǵa bálkim áldebir derekter, aqparattar túsip qalar. Qalaı?

Aıtqanymen kelispeýge bolmady. Júnis ekeýmiz de budan bylaı ne isterimizdi bilmeı turǵanbyz.

Asqardyń aýlasyna kirýin kirgenimmen, mańaıdy timiskı tintýge batylym jetpedi. Daýystap Asqardy shaqyrdym.

— Apań úıde me? — dep suradym qasyma kelgen Asqardan.

— Aýyryp qaldy. Qabyrǵadaǵy kilemine qarap, ahilep-ýhileı beredi. Doktor kelip ketipti. Davlenıesi kóterilgen sekildi. Qalqan tabylmasa... — momyndyǵyna qosa qatty sózdiń ózin kótere almaıtyn Asqardy aıap kettim. Botadaı jáýdiregen janarlaryna úıirilgen jas sorǵalaı jónelerdeı kórindi.

— Bosańsyma! Tabylady. Tabamyz, — dedim bileginen qysa ustap.

— Tabylsa bolar edi.

— Qalqandy qaı jerge qoıyp edińder? — dedim.

Aldyma túsip, alasa esikke bettegen Asqar úlkendi-kishili qoraptar jınalǵan buryshty nusqady.

— Myna jerge súıep qoıǵanbyz.

— Qalqannyń osy jerde turǵanyn ózderińnen basqa kim kórip edi?

— Bóten adam bolǵan joq. Bárin dalaǵa shyǵaryp bolǵan soń kómektesken Hasen aǵamyz tamaqqa da qaramaı, tipti mamam bergen bir jarty araqty da almaı ketip qalǵan.

— Maskúnem Hasen kórgen eken ǵoı, — dedim men. — Kesheden beri sony nege aıtpaǵansyń?

— Ol bizge jaqyn aǵaıyn ǵoı. Apam da «Basqasy basqa. Hasen qaraǵymnyń qaraýlyǵy, qolynyń suǵanaqtyǵy joq. Araǵy bolmasa, adalynan jaratylǵan qarǵam ǵoı» dep otyrady. Hasen aǵamyz bireýdiń ala jibin attamaıtyn adam.

— Aıtady ekensiń. Onyń ózi de, qalqan da tabylmaı turǵan joq pa? Muny qalaı túsinemiz?

Asqar ıyǵyn qozǵady da qoıdy. Bosqa turmaı, burysh-buryshty qarap shyqtym. «Meniń ornymda doktor Vatson bolsa, ne ister edi?» degen oımen oqyǵandarymdy eske túsirýge tyrystym. İlik bolar eshteme taba almaǵan soń, árbir qımylyma tańdana qarap turǵan Asqarǵa qosh aıttym da syrtqa bettedim.

 ***

Bıjanbaı babamyzdyń qasıetti qalqanyna qosa maskúnem Hasenniń iz-túzsiz joǵalýy búkil aýyldy ábigerge saldy. Attylysy-jaıaýy bar biraz jurt jaqyn mańaıdy súzip shyqty. Serjan-Holms, Júnis-Hatson úsheýmiz úsh shaqyrym jerdegi eski qystaýǵa da baryp qaıttyq. Endigi izdegenimiz qalqan emes, Hasen boldy. Serjan da eki-úsh saǵat ınternetti aqtarǵan eken, eshqandaı derekke taban tireı almapty. Qaladan kelgen tergeýshiler de aýyldas aǵaıyndarmen áńgimeleskenimen, naqty baılam jasaı almaı qaıtyp jatty. Hasen men qalqandy izdeýdiń jańa josparyn jasadyq. Adamnyń oıyna kelmeıtin tásildi usynǵan taǵy da Serjan-Holms boldy.

— Qalqandy asa qundy dúnıe deısińder ǵoı, solaı ma? — Biz quptap basymyzdy ızeımiz. — Mýzeıden kelgen adamdar qyrýar aqsha usynǵanymen Bıken apamyzdyń kónbegeni de ras qoı? Mine, aqshaǵa satyp ala almaǵan soń soǵan qyzyqqan adamdar ne isteıdi? Ózderi kelse, bireý-mireýdiń kózine túsip, urlyqtary áshkerelenedi.

— Áı, sen, oraǵyta bermeı, álgi ýarıantyńdy kórsetkeńshi, — dep zirk ete qaldy Júnis-Hatson.

— Sony aıtyp kelemin ǵoı. Osydan soń olar araq iship júrgen Hasendi jolyqtyrady da, qalqandy urlaýdy soǵan tapsyrady. Maskúnemge kóp aqshanyń qajeti joq, birneshe kún araq ishýine jetetin somaǵa kelise ketedi.

— Sonda qalqandy Bıken apamyzdan satyp ala almaǵan mýzeı qyzmetkerleri osyndaı amalǵa bardy dep oılaısyń ba? — dedim men Serjannyń ne aıtpaǵyn túsine qoıyp.

— Dál solaı. «Apamyzdyń úıindegi zattardy dalaǵa tasyp jınastyrýǵa kómektesken Hasen eken» degendi Asqardyń aýzynan estigen joqpysyń. Bul — birinshi kúdik.

— Ha! Mynaýyń aqylǵa qonady-eı, — dedi Júnis-Hatson.

— Ary qaraı oılasaq, maskúnem Hasen úıine qaıtqan bolady da, kózge túspeı qalqandy qymqyryp ketedi. Mýzeı qyzmetkerlerimen aldyn-ala kelisken bolýy da múmkin. — Serjannyń joramaly kókeıimizge qonǵandaı edi.

— Sonda ol bir jerge jasyrynyp jatyr ma? Aýyl adamdary jaqyn mańaıdyń bárin tintip shyqty ǵoı, — dep qaldy Júnis.

— Eshqaıda ketpeı, úıinde jasyrynyp jatýy múmkin. Áıeli ótirik baıbalam salyp, eldi dúrliktirip júrgen shyǵar. Ý-shý basylǵan soń qalqandy mýzeı adamdaryna tapsyryp, aqsha alamyz dese, oǵan áıeli qalaı kónbesin?! — dedim men de bilimpazdyǵymdy tanytyp.

— Ha! Osy aıtqanyńnyń jany bar. Aýyl mańyndaǵy qaltarystardyń birine jasyrynsa, baıaǵyda-aq taýyp alar edik, — dedi baıyz taýyp otyra almaǵan Júnis-Hatson.

— Bylaı isteıik, — Serjannyń tapqyrlyǵyna razy bolǵan ekeýmiz jaqyndaı tústik. — Búgin túnde kezekpe-kezek Hasenniń úıin ańdımyz. Kelisken adamdar kózge túspeý úshin túnde ǵana kelýi kerek.

Tabylǵan aqyl! Úsheýmiz kelisip, bizdiń úıdiń janyndaǵy arba ústine tigilgen masahanaǵa qonyp shyǵýdy uıǵardyq. Osy ýáde boıynsha ata-analarynan ruqsat suraý úshin ekeýi úılerine qaıtty da, men kerekti kórpe-jastyqty arbaǵa tası bastadym. «Muny ne istegeli júrsiń?» degen shesheme búgin túnde Serjan, Júnis úsheýmizdiń áńgimelesip, arba ústinde uıyqtaýǵa keliskenimizdi aıttym.

Kúzetke eki saǵattan kezektesip shyǵatyn boldyq. Eki saǵat boıy masaǵa talaný da ońaı emes. Bir býma kók mıamen tynymsyz sabalanbasań, bulttaı qaptaǵan masa baıyz taptyrmaıdy.

Tańǵy taýyq shaqyrǵansha Hasenniń úıin kúzetip shyqtyq. Qybyr etken jan bolmady. Eń sońǵy kúzetke ketken Serjannyń oralýyn kútýge murshamyz kelmegen Júnis ekeýmiz onyń arbaǵa qalaı shyqqanyn da sezbeppiz.

 ***

 Dabyr-dubyr, aıǵaı-súreńnen oıana ketsek, shaqyraıǵan kún dál tóbemizge kóterilipti. Basymyzdy jastyqtan kóterip, uıqy basqan kózderimizdi ýqalaı sala daýys shyqqan jaqqa qarasaq, Hasenniń aýlasyna qaraqurym halyq jınalyp qalypty. Eshteńeni uǵa almaı bir-birimizge qaradyq ta, jan-jaǵy qymtalǵan masahanany túrip tastap, arbadan sekirip-sekirip tústik. Alǵash kózime túskeni — taıaǵyna súıengen Bıken apam men shúıkedeı keıýanany baýyryna qysa jylap turǵan maskúnem Hasen boldy.

— Ha! — dedi Júnis. — Mynaý Hasen ǵoı. Túnimen ańdyǵanymyz beker bolypte-e. Mynaýyń urlyqshyǵa uqsamaıdy ǵoı.

Jurt jınalǵan aýlaǵa júgirip biz de jettik. Kúlgeni, jylaǵany belgisiz, eki ıyǵy selkildegen Hasenimiz Bıken apamyzdy ıyǵynan qaýsyra qushaqtaǵan kúıi yrjalaqtap jınalǵandarǵa qaraı beredi.

— Solaı boldy endi, solaı boldy! Qasıetińnen aınalaıyn Bıjanbaı babam kózimdi ashyp, kókiregime nur quıdy ǵoı. Qalqandy ruqsatsyz aldym dep aıtýǵa bolmady. Qasıetińnen aınalaıyn babamyzdyń ózi eshkimge tis jarma degesin qaıteıin endi, — dep árkimniń betine kúle qaraǵan bolady. Betin aıǵyzdaı jas jýyp ketken. — Ash júrsem de, bir úzim buraýdy tegin almas edim, babamnyń ámirimen, aıanymen urlaǵandaı boldym...

Basynda eshteńe túsinbegenimizben, sút pisirim ýaqyttan soń oqıǵaǵa qanyǵa bastadyq. Hasenniń sózine sensek, tórt-bes kún buryn sylqıa toıyp kelip uıyqtap qalsa, túsine appaq shapan kıgen Bıjanbaı babasy kiripti. Qolyndaǵy naızasyn júrek tusyna taqap turyp: «Urpaǵym azbasyn dep, mekenim tozbasyn dep myna naızamen talaı torǵaýytty attan túsirip edim. Sen sekildi ezderdiń kesirinen bosaǵaǵa súıep ketken naızam qaq bólinipti. Bolat semserim men aıbaltam tat basyp kúresinde qalypty. Kıeli qalqanymdy kelinime amanat etip edim, tileýińdi bergir, kórgendi jerden shyqqanyn dáleldep ózinen keıingi ónegeli kelinine tapsyryp otyrypty. Mine, úsh ǵasyrdan beri uldardan bolmaǵan qaıyrdy kelinderim jalǵastyrýda — tórden túsirmepti. Ez bolmasań, esińdi jı. Eshkimge bildirmeı sol qalqandy meniń keseneme alyp kel de, basyńa jastanyp úsh tún túne. Jolyńdy ashaıyn, boıyńdy jaılaǵan jyn-periden tazartaıyn» depti de, naızasynyń ushyndaǵy bir tutam at qylyn qaldyryp, kózden tasa bolypty. Osynyń aldynda da birneshe ret aıan bergen eken. Biraq araqtyń boıdy jaılaǵany sonshalyq, tura sala basyn jazýdy oılap, baba amanatyn umyta beripti. Oıana ketse, júrek tusy shanshyp, ter basyp jatyr eken. Keýdesin sıpalasa, qolyna dombyra ishegimen býylǵan bir tutas qyl iligipti. Sodan uıqysy kelmeı aýnaqshyp tańdy atyrady da, babalarynyń qalqanyn kóziniń qarashyǵyndaı saqtaǵan Bıken apamyzdyń úıine keledi. Úılerin ákteýge kirisken olar zattardy tysqa tasyp jatyr eken. «İzdegenge — suraǵan» degendeı, Hasen de birneshe kún ótken soń qalqandy qolyna túsiredi de, úsh kúnge jeterlik azyq daıyndap alyp, aýyldan jarty kúnshilik jerdegi Bıjanbaı atasynyń kesenesine tartady da ketedi. El bitken ábigerge túsip júrgende bul batyr babasynyń basyna túnep, qasıetti qalqandy jastanyp jatqan eken. Babasy túsinde aıtqandaı úsh tún bitken soń ertelete jolǵa shyǵypty da, úıge qaıtypty.

— Eń qurymasa áıelińe aıtyp ketpeımisiń? — dep renjigen kórshisine kúlimsireı qaraǵan Hasen:

— Oǵan aıtty degenshe búkil aýylǵa jar salǵanym durys emes pe! — dep eki búıirin taıanyp turǵan áıeline qarady.

Bıken apamyzdy mashınasyna mingizip, qalqanyn aldyna óńgertken ýchaskovyıdyń aýladan shyqqany muń, jınalǵan qaýym da jan-jaqqa taraı bastady. Hasenniń úıinde aǵaıyn-týystary, bir-jar kórshileri qaldy. Qyzyqtyń qalaı bastalǵanyn, Hasen kelgen kezde áıeliniń, bala-shaǵasynyń ony qalaı qarsy alǵanyn kóre almaǵandyqtan, bizder — úsh tyńshy birazǵa deıin aınalsoqtap shyǵa almadyq.

— Áı, Hasen, — dedi kórshisi Ásim aǵamyz. — Babamyzdyń basyna túnep keldiń. Túr-túsin kórdiń, sózderin estidiń. Bizdi de esine alyp, «Ásimge mynany aıta bar» dep eshteme tabystamady ma?

İship júrse de, qıanatqa barmaıtyn maskúnem Hasenniń zilsiz qaǵytpasy, ornymen aıtatyn ázil-qaljyńy baryn burynnan biletinbiz.

— Aıtpaqshy, sony umytyp barady ekenmin ǵoı. «Ásim balama aıta bar, ózimdiki dep baýyryna basa bermeı, ana qorasyndaǵy júz qaraly qoıynyń birin soıyp, Hasenniń araqty qoıýy qurmetine aǵaıyn-týysty, kórshi-qolańdy shaqyryp toı jasasyn» dep babamyz tabystap jiberdi. Aıtpasam maǵan amanat, oryndamasań, kúnásin kóteresiń, — degeni sol, Hasendi bir tuqyrtyp almaq bolǵan kórshisi yrshyp tústi.

— Budan jón surasań, óstip qyryn tartady da otyrady, — dep ornynan kóterile berip edi, myna jaqtan Toqan kıip áketti.

— Áı, Ásim, babamyz aıtty ma, aıtpady ma, áıteýir Hasenniń aýzyna qudaı salǵan shyǵar. Ajaly kelse ólip qalatyn bir tuıaq emes pe?! Bir malyńdy soı da, Bıjanbaı babamyzǵa arnap quran oqyt, — dedi. Muny aýyl aqsaqaly Dáýren shal da qostady. Ásimniń kelisýden basqa amaly qalmady.

— Hasen, sen shynymen araqty qoıdyń ba? — dedi ashshy sýǵa áýestigi bar taǵy bir qurdasy.

— Qoıdym. Endi tatyp alsam, kór de tur, — dedi Hasen.

Eresekterdiń qaǵytpa qaljyńdaryn odan ári tyńdap turýǵa shydamymyz jetpeı, biz de aýladan shyqtyq. Shynynda da Hasen kókemizdiń maskúnem aty umytylyp, bes-alty aı ótken soń quran oqyp, duǵa jasaıtyn dárejege jetti. Kúreńitip, qobyrap turatyn júzi bozaryp, ıegine dóńgelete shoqsha saqal qoıdy.

***

 Bıjanbaı baba qalqany men maskúnem Hasenniń joǵalýyna qatysty oqıǵa umytyla bastady. Eresekterge qolqabys tıgizýden arqa-basymyz bosaı qalsa, oıynnyń túbin túsiremiz. Áldebir tosyn jaǵdaıǵa ushyrasaq, búkil aýyl balalary Sherlok Holmysty, doktor Vatson men mısıs Hatsondy izdeıtin boldy. Ózimizdiń qalqan joǵalǵan tusta qalaı iz keskenimizdi Júnis eldiń bárine jaıyp jibergen bolatyn.

Atama bolysyp, qoranyń jyrtyǵyn bútindep jatyr edik, qaltamdaǵy uıaly telefon bezildeı jóneldi. Serjan eken.

— Óken, — dedi aptyǵa sóılep. — Óken, sen qaıdasyń?

— Úıdemin.

— Úıińnen shyqpa. Qazir saǵan Múıizdi Hatson barady.

— E-e, kelsin.

— Shyqpa deımin úıińnen, ol melısa naǵashysyna bizdiń qalqandy qalaı izdegenimizdi, óziniń budan bylaıǵy jerde Hatson degen atqa ıe bolǵanyn aıtqan eken, naǵashysy kúlkiden jaryla jazdap: «Oı, mıssıs Hatson degeniń qatyn ǵoı. Sherlok Holms pen doktor Vatson ekeýine as ázirlep beretin kári áıel ol» dep ishek-silese qata kúlipti de, «Jelke as bolmaıdy, jıen el bolmaıdy» degen osy» dep odan saıyn namysyna tıipti.

— Seni sabaǵannan saý ma? — deımin Serjanǵa.

— Qudaı saqtap, atam qaıys tilip otyrǵanda bylǵaryny ustap qasynda bolyp edim. Ymdap syrtqa shaqyrǵanda kózine qarasam, ashýdan jaryla jazdap tútigip tur eken. Bir jamandyqty sezdim de, barmadym. Judyryǵyn kórsetip, tepsinip kete bardy, — dedi Serjan.

— Túsindim, — dedim de telefondy óshirip tastadym. Aıtqandaı-aq, áne-mine degenshe qashamyz syqyrlaı ashylyp, Júnistiń tóbesi kórindi. Meniń de atamnyń qasynda júrgenim — janjaldan aman saqtady.

— Bir sharýa bar. Shyǵyp ketshi, — dedi quryq tastam jerge kelip toqtaǵan Júnis atama sálem berip bolǵan soń.

— Qazir bara almaımyn, — dedim de atama qarap: — Ata, qorany jamap bolǵan soń oınap kelýge bola ma? — dep suraǵandaı boldym.

— Bolady, botam, bolady, — dedi atam da.

Amaly quryǵan Júnis aldaýyna túsire almaǵanyna ókingendeı ala kózimen ata bir qarady da, qarasyn batyrdy. Júregim aýzyma tyǵylyp, mazam ketti. Tóbelese qalsaq, ekeýmizdiń de aıanbaıtynymyz belgili. Odan soń dos bolý bylaı tursyn, birge oınaýdyń ózi muńǵa aınalar edi. Biraz oılanyp aldym da, telefon shaldym.

— Júnis, bul men ǵoı, — dedim sabyrly sóıleýge tyrysyp.

— Qashan kelesiń? — dedi ol zildengendeı.

— Júnis, sen ashýlanbaı tyńdap al. Serjan ekeýmiz seni Sherlok Holms jasamaq edik, biraq tyńshylar tobyn qurǵanymyzda «Múıizdi Qatyson men bolamyn» degen ózińsiń. Daýlasa ketsek, taǵy da shataq shyǵara ma dep úndemegenbiz. Sondyqtan bostan-bos ashýlanbaı, bárin umytaıyq, — dedim. Ún-túnsiz tyńdaǵan Júnistiń azdan soń ashýdy aqylǵa jeńdirgenin tynys alýynan ańǵarǵandaı boldym. Qıqar, birbetkeı, qaısar da batyl bolǵanymen, artynda zili joq aqkóńil bala ekenin burynnan biletinmin. Eshkimge óz betinshe soqtyqpaıdy, biraq esesin de jibermeıdi.

— Túsindim, — dedi ol. — Múıizdi Hatson bolam degen ózim eken ǵoı. Sender de mıssıs Hatsonnyń qazaqshalaǵanda «Hatson hanym» ekenin túsindirseńder bolatyn edi. Já-á! Qolmysyń da, Batsonyń da, Hatsonyń da aýlaq júrsin...

Kóńilimiz ornyna túsip úsh aı jazǵy demalysta talaı qyzyqtardy bastan ótkerdik. Bıken apamyz aýrýhanaǵa jatyp shyqty. Hasen aǵamyz alshańdaı basyp, kóshede uıalmaı júretin boldy.

---