InfoHub Logo

Rý bastyqtarynyń (ústem taptyń) qol astynda bolyp, sol taptyń yqpalynda rý-rýǵa jiktelip, keń óriske talasyp, kórshiles eldermen, kórshiles rýlarmen jaýlasqan arǵy shıki eskilerden, nadan zamandardan, ózgelerden tájirıbesi artyq, ózgeliktegi ári tilge ustarǵan rý basylar, sheshen atanyp, bıi atanyp, jazý, oqý bilmeıtin eldiń tirshilitiń sanasyn da bıleıtin bolǵan. Ondaı adamdar, jazylǵan zańy joq, hat bilmeıtin eldiń rý bastyqtardyń sanasymen qurylǵan aýyzsha aıtylatyn zańy, erejelerin jınap saqtaýshysy tárizdi bolyp, zańnyń tóreligin izdep, zańǵa júginbek bolǵan jurt solardyń aldyna bılikke keletin bolǵan. Sóıtip, ondaı adamdar jurtqa bılik aıtatyn bolyp, naǵyz myqty rý basy bolyp, ústemdik júrgizetin bolǵan. Bóten rýlarmen jaýlasyp, rý bolyp jaýǵa attanǵan zamanda batyrlar ústemdigi kúsheıse, jaıshylyqta bóten rýlarmen bilek kúshimen teńespeı, til kúshimen teńeskende, álgideı zań erejelerin jurtqa júıeli qylyp jaqsylap aıta biletin sheshen bılerdiń ústemdigi kúsheıetin bolǵan.

Sonymen, álgi, qara kúsh maıdanynda, ózgelerden artyq qaırat kórsetip «jaý muqatatyn», batyr atanǵan adamdarmen, basqa rýlarmen til kúshimen teńesken til maıdanynda til ónerin kórsetken, sheshen atanǵan, bı atanǵan adamdardyń, búkil rý yqpalynda bolǵan.

Rýǵa bastyq bolyp, bı atanǵan adamdar, ózderine baǵynǵan eldiń álgi ústem tap — rý bastyqtarynyń yqpalymen qurylǵan salt bastyqtarynyń yqpalyndaǵy el turmysynyń ár túrli sala, ár túrli bólshekterine turmys ústem tap yqpalymen qurylǵan tájirıbesinen ekshelip ereje, zań bolyp shyqqan qorytyndylardy bıler aıyrym-aıyrym qylyp, jınaqty, Kórkem sózben jadqa alýǵa jeńil, aıtýǵa ońaı, yńǵaıly qylyp uıqastyryp, úılestirip shyǵaratyn bolǵan. Mysaly: maqaldar, mátelder, bıler sózderi, sol rý bastyqtary yqpalyndaǵy eski turmys tájirıbesinen ekshelip, qorytylyp shyqqan, kórkem, jınaqty sózben uıqastyryp túıilgen, «zań», «ańyz» ereje sózderi bolady.

Sóıtip, rý bastyqtaryna baǵynǵan kóshpeli eldiń turmysynyń ár túrli salasynyń bárine de kerekti úlgini, tájirıbeli, tilge ustarǵan bıler «jóndep», piship berip otyrǵan. Jáne, keıingi bıler, burynǵy pishilgen úlgilerdi «kúzetip», rý bastyqtaryna baǵynǵan eskilikten qalǵan salt-sanaǵa, «úlgi-ónegelerge» qamqorlyq qylyp, qorǵap, ol eski «úlgini» kezinde turmys ańyzyna qaraı, rý bastyqtarynyń sanasymen jańǵyrylyp ta otyrǵan.

Rý basy — bı bolǵan adamdar, jasynan, sol eskilikten qalǵan ekshendi, túıindi, qorytyndy tájirıbe sózderin zerttep, «eski sóz» biletin adamdardyń sózderin kóp tyńdap, solardy jadyna, esine jınaıtyn. Sondaı, eski turmystan qalǵan til, sóz, ónege murasyna ıe bolyp, «úlgi» «ónege», «naqyl», «zań», ereje sózderin ádemilep aıtýǵa daǵdylanyp, ysyla beretin. Sonan soń, sol bıler ústemdik qylǵan turmysqa paıdaly, úlgili, zańdy ereje bolarlyq sózderdi ózderi de janynan shyǵaryp aıtýǵa tyrysatyn. Top ishinde sóılegen bolashaq — jas bıge, saqa bıler «syn» berip, «baǵa» beretin tárizdi bolǵan.

Myna bir jyr sondaı, bir top ishinde sóılegen, bolashaq bıge, qart bıdiń aıtqan sózi tárizdi:

«... Kóp ishinde sóılegen,
Jas jigit, saǵan qarasam,
Qara Lashyn — tuıǵynsyń.
Asylyńa qarasam,
Kus apatyn qyrǵısyń.
Qyzyl tilge kelgende,
Sar-sadaqtyń oǵyndaı,
Kóldeneńdep syrǵısyń.
Kórmegennen suraımyn,
Rýyńdy bildirshi,
Qaı ul ediń jarqynym,
Sózdi júktep, túıdektep,
Báıge atyndaı shulǵısyń?»

Barlyq ónegeli, kórkem, syrly ádebıeti, zańdy, erejeli túıindi sózderdi jurttyń jadyńda ǵana, jurttyń aýzynda ǵana bolǵan, bıler, batyrlar, handar, baılar tabynyń ústemdigi júrgen eldiń, eski turmysynyń tájirıbe ekshendi, qorytyndy, túıindi sózderin, zańdaryn, rý shejiresin, salt-dástúr erejelerin, sana tárbıe naqyldaryn, úlgi-ónegelerin bárin ózgelerden artyq bilgen adam jáne ózi de ónegeli sózderdi janynan aıta bilgen adam, sol elge, aıryqsha «qadirli» bolǵan.

Handar, batyrlar, bıler yqpal yńdaǵy eldiń, jaýgershilik retinde, jastarǵa «úlgi» qylatyny — rý bolyp basqa elmen jaýlasqanda, soǵys maıdanynda «jaýdy muqatatyn» batyr bolsa, jaıshylyqta, «úlgi» qylatyny — basqa rýmen til maıdanynda, «dushpanǵa» sóz jibermegen, sheshen bı bolatyn. Ondaı bıler, sheshender jáne toǵyta jyr jyrlap, jurtty aýzyna qaratqan synshy, boljaýshy, shejire jyraýlar — ústem tap yqpalyndaǵy rýǵa qasıetti ónerli sanalatyn.

«Óner aldy — qyzyl» til... degen sóz zań bolǵan.

Ústem tap yqpalyndaǵy eldiń sanasyn, tájirıbesin bılegen, eskilik salt-sanaǵa qamqor kúzet bolǵan, eldiń zańynyń erejeleriniń buzylmaýyna kúzet bolǵan, elge «ónegeli», «úlgili» sez aıtqan bıler, ıslam dininiń dáýirlep turǵan zamanynda musylman eliniń turmysyn, sanasyn, táji básin bılegen, sharıǵat-pátýa aıtqan ǵalymdar tárizdi bolǵan. Ne, qazirgi zamandaǵy, ózimizdiń zań úgit-nasıhat, bilim oryndarymyz tárizdi bolǵan... Tilge ustaryp alǵan sheshen bılerdiń jyrmen, taqpaqpen aıtpaıtyn mándi sózi bolmaǵan. Ár nárseniń jaıyn taqpaqtap, jyrmen bata bergen...

Eskiliktegi ústemdik qylǵan handar, bıler, batyrlar, baılar tabynyń salt-sanasyna bıler kúzet bolǵan dedik.

Sol ózderiniń ústem tabynyń salt-sanasyna kúzet, qamqor bolǵan bıler, salt zańyn buqara bylaı tursyn, handarǵa da, baılarǵa da, batyrlarǵa da buzdyrmaýǵa tyrysqan.

Sóıtip, handardyń da, batyrlardyń da, baılardyń da «qatelerin» aıtyp, minderin aıtyp, oz tabynyń sanasymen qurylǵan joldan «taıyńqyraǵanyn» «túzetip», týra jolǵa salýshy bıler bolǵan.

Myqty bıler, tilin almaǵan handardy, bir kezde, taqtarynan qýyrshaqsha alyp tastap ta otyrǵan.

Toqtamys handy ordadan qýalaǵan Edige bı, Shaǵataı ulysyndaǵy handardy qýyrshaqsha ustaǵan. Aqsaq Temir bı buǵan mysal bola alady.

Edige bıden qashyp, Toqtamys han ordasyn tastap, keterde aıtylǵan jyr degen mynandaı sóz, bul jáıtti sýretteıdi:

«... Eı, jigitter, joralar!
Ormambet bı ólgende,
On san noǵaı bólgende.
Sana zar batyr jaýynan,
Jaraly bolyp kelgende,
«Alashta — alash bolǵanda,
Alasha han bolǵanda,
Aıazdy kúnde arshyldap,
Arasan oty janǵanda,
Býra muzdan taıǵanda,
Shyqyrlaǵan býyrshyn,
Bas kóterip turǵanda,
Hannan qaırat ketkende,
Bıge medet jetkende,
Han qashyp bı qýǵanda,
Han Toqtamys qarlanyp, «
Baıtaǵym!» dep, zarlanyp,
Aıtyp jylaı jóneldi...»

Al, óıtpegen kúnde, handar, kóbinese, bılerdiń aqylymen handyq qurǵan.

Bıler, ózderiniń ústem tabynyń salt-sanasyna qamqorlyq qylyp, salt zańynan, sanasynan handardy da aýdarmaı ustaýǵa tyrysqandyǵyn, eski el ádebıetinde «Ámet» áńgimesindegi myna bir sóz kórsetetin sıaqty:

«... Áz Jánibek han úsh qaıtara toı qylypty.

1) Astrahan qalasyn saldyryp, toı qylypty. 2) Daladaǵy kólge sheker tóktirip, aqqýdy mas qylyp, kuladyńǵa ildirip, toı qylypty. 3) Qaryndasy Qanybet sulýdy Myǵaly baıdyń uly Tástemirge bermek bolyp, toı qylypty. Úsh toıdyń úsheýine de shaqyrylǵan Asan Qaıǵy bı kelmepti. Áz Jánibek Asan bıge tórtinshi ret kisi jibergen soń, Asan bı kelipti.

Jánibek: «E, Asan, úsh qabat jurt, toı qyldym, toıyma seni shaqyrdym, kelmegeniń qalaı?» — depti. Sonda, Asan bı:

«... Alty atanǵa qos artyp,
Alty jyl qonys qaradym,
Qyrynda dep qyzyǵy,
Jat-jurt ákep saldyrdyń,
Kóńilimdi jaman qaldyrdyń...
Kólge sheker tóktirdik,
Aqqý kóldiń kórki edi,
Kóldegi sulý erke edi,
Quladyn qustyń qory edi,
Aqqý qus — arý, tóre edi,
Quladynǵa qýdy ildirdiń,
Sýynda dep baryǵy,
Bul jerdi ózim qaladym...
Astrahańdaı qalany,
Aq mamyǵyn juldyrdyń,
Quladynǵa qýdy jem qyldyń,
Tóreni kúlmen teń qyldyń.
Túbinde óz basyńa keler dep,
Quladyndaı bir jamannan óler dep,
Soǵan ókpelep kelmedim» —

depti.

Jánibek han: «Já, ol olaı eken. Myna, Qaryndasym Qanybetti Myǵaly baıdyń uly Tástemir myrzaǵa berýge toı jasap, shaqyrdym, buǵan nege kelmediń?» — depti. Sonda, Asan bı:

... «Usarma, bıler, usarma?
Arǵymaqtyń aıaǵyn,
Altynmenen taǵalap,
Kúmispenen shegelep,
Sháıi jibek turǵanda,
Arqanmenen tusar ma?
Han da ótirik aıta ma?
Han jarlyǵy qaıtar ma?
Áz Jánibek deıin han ıem,
Áýelgi sózin umytyp,
Aısyldyń árli Ámeti turǵanda,
Myǵaly baıdyń ulyna,
Buqasyn baqqan qolyna,
Tástemirdeı jamanǵa,
Qaryndasyn bererge usarma? —

depti.

Áz Jánibek han qaryndasyn buryn Aısyl bıdiń balasy Ámetke bermek bolady eken. Áz Jánibek, endi, burynǵy sózdi buzyp, sol qaryndasyn Myǵaly baıdyń balasyna bermek bolǵanyna Asan bı bul sózdi narazy bolyp, aıtypty. Sonsoń, qyzdy, burynǵy ýáde boıynsha almaq bolǵan Ámet alady.

Sonymen, rýdyń turmys tutqasynyń jýan ortasy bılerdiń qolynda bolǵan...

Al, bı men batyr tarazynyń eki jaq basyna túskende, bıdi dáripteıtin bolǵan:

«Batyr — degen — baraq ıt,
Ekiniń biri tabady.
Bı degen aq sharıǵat:
İlýde bireý shyǵady...»

degen mátel men «... Elge baı qut emes — bı qut» ... degen mátel elge jaıylǵan...

Bul, bıler sózderiniń negizgi máni, ishki dáni, sol bıler, handar batyrlar baılar ústemdigi júrgen eskiliktegi rý-rýǵa jiktelip, jerge syımaı jaýlasqan zamanynyń qalpyn, qaımaǵyn buzdyrtpaý bolady. Jáne shyn bıler, ózderinshe, «ádildik» kúzetshisi bolyp ta sanalǵan. Mysaly: Azǵa kópshilik qylyp, bıler taby bılegen sol zaman zańnan tysqary istegen zorlyqtaryna ózderinshe tıý salýǵa da is qylyp úgit júrgizgen.

Arǵyn Baıdaly bı aıtty degen sózde:

«... Altynshy tileý tileńiz,
Aqymaq tilin almasqa.
Jetinshi tileý tileńiz,
Atadan altaý týdym — dep,
Jalǵyzǵa japa salmasqa...»

degeni, osyndaı úgit... Onan soń, momynnyń malyn bıler taby bılegen zamannyń «zańynan» tysqary túrde jegen jebirlerge de ózderinshe qarsy sóz júrgizgen. Árıne, munyń bári de, tek, sol bıler, baılar, handar, batyrlar ústemdik qylǵan rýshyl turmystyń qaımaǵyn buzbasyn degen shektiń ishinen shyqpaıtyn ister bolǵan.

Jáne, bıler, sheshender, sol ózderi bılegen rýdyń birliginiń qaımaǵy, shyryshy buzylmaý qamyn oılap, úgit júrgizgen de... Onan soń, turmystyń, zamannyń aqyryndap bolsa da, azdap ózgepip baratynyn kórip, sol bıler bılegen turmystyń kúshi álsirep bara jatqanyn kórip, ýaıym qylyp, burynǵy turmysty kóksep, muń sózder, ýaıymdy sózder aıtqan. Jáne onymen qatar, ómirdiń ótip, burynǵynyń tozyp bara jatqanyna muńaıyp, ýaıym sózder aıtqan.

Mysaly: mynaý tárizdi jyrlar aıtqan:

«... Arǵymaq jaby kóriner,
Asa shaýyp býlansa.
Joıqyn kól batpaq kóriner,
Aıdyny quryp sý alsa.
Báıterek sabaý kóriner,
Japyraǵy túsip qýarsa.
Biraz ǵana sóıleıin.
Áleýmet sizge unasa...
Aǵaıyn, týǵan ne kerek,
Ańdysyp kúni etken soń?
Qyzyl tilim sóılep qal,
Qyzǵyndy jer kórer,
Ajal qýyp jetken soń!
Aıt! deıtin jurt qaıda?
Aıtatyn ony biz qaıda,
Bir tóbeniń basyna,
Arǵymaq jaılap ne kerek,
Artynan jaby jetken soń,?
Tyǵa salyp ketken soń?...»

Qazaq atanǵan eldiń eskilikten kelgen aýyz ádebıetiniń, Kórkem sóz, til murasynyń bári-aq, sol eskiliktegi baılar, handar, bıler, batyrlar bılegen rýshyldyq zamandardyń sanasymen aıtylǵan sózder ekeni — ózinen-ózi aıqyn kórinedi. Muny bıler sózderi tym aıqyn kórsetedi...
Bıler sózderiniń eskileriniń bári-aq umytylyp qalǵan. Bizdiń zamanǵa jetip otyrǵan bıler sózderiniń kóbi-aq, sońyraq zaman bıleriniki. Onda da tek, árbir bıdiń túgel sózi emes, tozyp kelgen, úzik-úzik jurnaqtary.

Sonan soń, «pálen bıdiń sózi eken» degen sózdiń kóbi sol bıdiń óz janynan shyǵarǵan sózi ekenin bekite aıtý qıyn. Óıtkeni, bir bıdiń sózin ekinshi bı jatqa alyp, óziniki qylyp aıta bergen. Osy kúni, bir rýdan «pálen bı aıtqan eken» degen sózderdi tekserip kelseń, ol bıden talaı jyl buryn basqa bir bı aıtqan sóz bolyp shyǵady.

Mysaly: Osy bólimde keltirgen ysty «Bóltirik bı adamy ólgen, bir rý bastyǵyna aıtqan eken» — degen sózdi alyp tekserip qarasaq, burynǵy zamandaǵy bılerdiń aıtqan sózi bolyp shyǵady:

«... Bekem bý, batyr, belińdi,
Muńaıtpa myna elińdi!
Júırik min de, sulý qush,
Alsań osy tilimdi!...»

degen sózi, Arǵyn, Súıindik Edige bıdiń Jáńgir hanǵa aıtty degen sózinen alǵany kórinip tur...

Edige bıdiń Jáńgir hanǵa aıtqan sózi mynaý:

«... Aq suńqar ushty uıadan,
Qol jetpeıtin qıadan.
Qanaty búgin suńqar joq,
Tuıaǵy bútin tulpar joq, _
Kóter, han, basyndy!
İsh myna asyndy!
Bosatpa belińdi!
Muńaıtpa elińdi!
Tozbasty usta soqpaıdy!
Ólmesti qudaı jaratpaıdy...
Qaıǵyń, jıylǵan jurttyń tobynda qalady,
Atylǵan myltyqtyń oǵynda qalady.
Júırik attyń jalynda qalady.
Bıik taýdyń talynda qalady.
Akqan sýdyń boıynda qalady,
Sulý qatynnyń qoınynda qalady,
Qyzyq mereke oıynda qalady,
İstemeseń, moınynda qalady»...
Endi bılerden sóz keltireıik:

Arǵyn rýynan, Qýandyq-Altaı, Baıdaly bı aıtqa degen sózder:

Bıik taýǵa jarasqan,
Basyndaǵy obasy,
Ózen sýǵa jarasqan,
Jaǵalaı bitken qoǵasy.
Rýly elge jarasqan,
Úlgi aıtatyn aǵasy.
Báıbishege jarasqan,
Oryndyqty sabasy.
Kelinshekke jarasqan,
Emizgen ul balasy.
Balalyqqa jarasqan,
Ónegeli anasy.
Er jigitke jarasqan,
Qolyndaǵy naızasy.
Jaqsy bolsa azamat,
Eline tıer paıdasy.
Erdiń «bildim» degeni,
Basyna salǵan oırany.
Kópke sózin bergeni,
Atadan altaý týdym dep,
Jalǵyzǵa japa salmasqa.
* * * *
Bulbuldan sheshen bir kus joq,
Barmaqtaı-aq qarasy.
Oqtan jyldam ajal joq,
Tyrnaqtaı-aq jarasy.
Kóńiliń qalsa jaqynǵa,
Adystyǵyn aıtaıyn,
Jer men kóktiń arasy...
* * *
Birinshi tileý tileńiz,
Bir táńirge jazbasqa.
Ekinshi tileý tileńiz,
Adam tiline azbasqa.
Úshinshi tileý tileńiz,
Bálege naqaq kúımeske.
Tórtinshi tileý tileńiz,
Bilimsiz taqqa minbeske.
Besinshi tileý tileńiz,
Qatardan keıin qalmasqa.
Altynshy tileý tileńiz,
Aqmaq tilin almasqa.
Jetinshi tileý tileńiz,
Qasqyr júırik, qarqyn joq
Baıtal júırik, barqy joq.
Qatyn sheshen, aqyl joq.
Kúnniń beti qyzyl, ıisi joq.
Quldyń moıny jýan, kúshi joq.
Jamannyń qulaq-murnyn kesip alsań,
Ar, namyspen isi joq.
* * *
Kóp neni aıtady?
Azǵa qylǵan zorlyǵyn aıtady.
Az neni aıtady?
Kópten kórgen qorlyǵyn aıtady.

Qypshaq rýynan Aıtqoja sheshen aıtty degen sóz:

Jar basynan úı tikpe,
Jar qulasa, úı keter.
Ala bolsa aǵaıyn,
Rýly elden kúı keter.
Aǵaıyn ala bolǵanda,
Aýyzdaǵy as keter.
Ańdyǵan dushpan kúsheıip,
Jaý qolynda bas keter...
Qulaqtaǵy sóz aıtsań,
Qulaǵynyń astynda.
Qulaqsyzǵa sóz aıtsań,
Qulaq qyrdyń astynda.
Aıtsa bolar uqqanǵa.
Aıtyp — aıtpaı nemene,
Eki qulaǵyn tas qylyp,
Maqtamenen tyqqanǵa.

Abylaı hannyń aqylgóıi arǵyn - Súıindik Buqar jyraý aıtty degen sóz:

Jal-quıryǵy quba dep,
Jabydan aıǵyr salmańyz.
Qalyńmaly arzan dep,
Jaman qatyn almańyz.

---