InfoHub Logo

Oryssha Ýspenskıı rýdnık zaýytyn jergilikti qazaqtar «Nildi zaýyty» deıdi.

Alǵash óleń jazýdy men bala kúnimde osy Nildi zaýytynda bastadym.

Nildi zaýyty bizdiń aýyldan 50-60 shaqyrymdaı jerde. Men, jas bala kúnimde, ot basynda otyrǵanymda, ákeı «oryssha úırenip, hat bilip, mal tabýdy» arman qylyp sóılep júrdi.

Bir kúni, qystyń bas kezinde, kórshiles aýyldan bizdiń aýylǵa Tólepbergen ustanyń balasy Ákildik degen jigit keldi. Ákildik jalshylyqta júretin edi. Ákildiktiń mingeni túıe. Nildi zaýytyna barady eken.

Ákeı maǵan: «Ákildikpen birge Nildige bar. Oryssha til úıren, oryssha oqý úıren!» dedi.

Men: «Jaraıdy!» dedim.

Ákildikpen sóılesip, meni Ákildiktiń túıesiniń artyna mingestirip jiberdi. Araǵa bir qonyp, Nildi zaýytyna keldik. Ákildik Lavrentıı degen orystikimen sóılesip, meni sonda ornalastyrdy. Lavrentııdiń kempiri bar, asyrap alǵan bir kishkentaı erke qyzy bar. Saýatyn sıyry bar.

Maǵan oryssha jazýdy, tildi sol Lavrentııdiń kempiri oqytatyn boldy. Meni sıyryn kútýge, peshke jaǵatyn tas kómirdi úıge kirgizýge, sý qotaryp alýǵa, andaı-mundaıǵa jumsaıtyn boldy. Jatatyn ornym Tuńǵyshbaı degen pochta tasıtyn bir qazaqtiki boldy.

Bir qys solaı júrip kempirden «oqydym». Qystyń aıaq kezinde jumyskerlerdiń zabastovkasyn kórdim.

Oryssha jazý sabaǵyn kempirden oqysam da, meniń ekinshi túrli oqýym Nildi zaýytynyń mashına janyndaǵy ustalar dúkeninde boldy. Mashına janyndaǵy ustalar dúkeniniń bir qatarynda ushpýr taptaıtyn ustalar dúkeni bar. Ol dúkenderde: Ybyraı, Asan, Úsen, Aryn degen tórt qazaq ustasy uzaqty kúnge gúrsildetip jarqyratyp, ushpýr taptaıdy.

Sol tórt ustanyń tórteýiniń de qasyńda bir-bir bada kórik basady, bir-bir bala jigit balǵa soǵady.

Ybyraı usta — aqyn, óleńshi jáne hat ta biledi. Ybyraıdyń Nurǵalı degen balasy bar. (Qazir Nurǵalı Nildi zaýytynda master). Áýeli Nurtalımen birge ustalardyń dúkenine kelip júrdik. Kórik basyp sharshaǵan balalardyń kórikterin basyp júrdik. Ybyraı usta qara murtty, ashań, qara súr kisi. Gýildegen kóriktiń demimen órt bolyp qaınaǵan tas kómir qorytynda qyp-qyzyl shoqpen birge shyjyǵan kók naıza temirdi qurysh balǵa gúrsildetip soǵyp, Ybyraı óleń aıtady.

Óleńi kóriktiń ólsheýi men gýildegen únine, qurysh baltanyń ólsheýimen soǵylǵan kúrsiline, qurysh temirdiń shyńyldaǵan daýysyna qosylyp, ustalardyń dúken kúıin jandandyratyn edi.

Gýildegen kerikti dúkende ustalardyń sypyldaǵan kúshti, sińirli qoldarynyń kók temirdi janyshtap ılegen isterine kóz sýarylyp, dúkenniń kúıi, Ybyraıdyń úni qulaqqa sińip júrdi. Ybyraı ustanyń bir óleńinde:

«...Syrtyń sulý, myltyqtyń symyndaısyń,
Al qara kók quryshtyń shyńyndaısyń.
Túsine almas ańqaý jan, sóziń keste,
Shapqy soqqan kúmistiń jymyndaısyń... —
degen sózderi qulaqqa sińgen edi. Jáne:
...Dúnıe — bir qısyq jol burańdaǵan,
Tirshilik — qashqan túlki bulańdaǵan,
Kedeılik — zil qara tas ıyqty basqan,
Jigit ne ony kógerip týra almaǵan!..» —

degen óleńi meniń mıyma ornaǵan edi...

Bul tórt ustanyń tórteýi de, (Ybyraı, Asan, Úsen, Aryn) kisimen úıirsek, aq jarqyn adamdar edi. Barǵanda jarqyldap jaqsy kórip, baýyrlaryna tartatyn edi. Úsen men Asan bozbala edi. Bular qazir sol Nildi zaýytynda master, usta, tórteýiniń de úıleri de, aýyldary da zaýyttyń basynda. Men kelesi jyly zaýyttyń shkolyna kirdim. Lavrentııdikinen shyǵyp, Zikirbek degen jumyskerdiń úıinde jatatyn boldym. Zikirbek zaýyt baıynyń (aǵylshynnyń) at qorasynda isteıtin jumysshy edi. (Zikirbek te qazir sol zaýytta deıdi).

Zikirbektikinde eki qys jatyp, zaýyt shkolynda eki qys oqydym. Sonymen Nildi zaýytynda úsh qys oqydym. Sol úsh qysta, bir sabaq — oryssha álip-bı kitapshasynan alǵan oqýym bolsa, ekinshi sabaq — ustalardyń dúken kúıinen, alasuryp julqynǵan mashına áreketinen, mashına túrinen, jer astynda jumys istep shyǵatyn shahty, ken jumyskerleriniń jataq, turmys kúıinen, zaýyt ústinde tas kómir, kók tas — ken úıgen jumyskerlerdiń tirshilik kúılerinen alǵan sabaq kóńilge nyq ornaǵan toqý boldy...

Bizdiń ózimizdiń aýylda da, ot basynda da áńgime, ertek, óleń sabaqtary úzilmeı aıtylatyn edi. Ásirese, kúzdiń, qystyń uzaq keshterinde, taý aralarynan uıtqı soqqan yzyndaǵan jeldi túndi jamylǵan aýyldyń ot basy áńgimesiz, erteksiz, dombyrasyz bolmaıdy, óleń de aıtylady. Bizdiń ákeı ańshy edi. Al ańshy adam, keshke ot basynda otyrǵanda áńgimeshi, ertekshi bolady... Keıde elde oıyndar jasalyp, óleń, aıtystar bolady...

Bala kúnnen, es kirgennen beri qaraı-aq sol oıyn ústinde aıtylatyn aıtys óleńder jáne álgi ot basynan alynǵan «sabaqtar» qulaqqa sińgen, kóńilge toqylǵan áńgime, ertek óleń sýretteri meniń qıalymda tizbektele beretin edi.

Mynadaı óleńder áli umytylǵan joq:

Jaıbasar degen jalshy jigit bir el qyzymen aıtysyp qalypty (Jaıbasar saýdagerde jalshylyqta júretin edi).

Saýdagerdiń arbata jekken aty shyǵyp ketip, Jaıbasar sony izdep júrip, bir aýylda tary aqtap jatqan qyz-kelinshekterge jolyǵady. Qyz-kelinshekter tálkek qylyp, Jaıbasarǵa óleń aıtady. Jaıbasar da óleńmen qaljyń-tálkek aıtady. Sonda qyzdardyń aıtqany:

«...Qańqaıǵannan — qańqaıǵan qalaı neme?
Qanqaıǵannan tabarsyń talaı neme!
Aýzynan kelgen sózdi qaıtarmaıdy,
Noǵaıdyń otyn jaqqan malaı neme!..

Sonda Jaıbasar aıtqan:

...Men ózim malaı emes, maı tabamyn,
Noǵaıdan júrgen saıyn taı tabamyn,
Alǵan taıdy qyzdarǵa bere salyp,
Aq tamaq pen aq tósten jaı tabamyn...»

Qyz:

«...Degenge epseń-tepseń, epseń-tepseń,
Jarasar tepseń jerge meıiz sepseń.
Jeńgemnen ana turǵan uıalamyn, —
Aýzyńa jaıalyqtaı myqtap tepsem!..»

Jaıbasar:

«...Qýanyp kelip edim aýyl kórip,
Bir óleńdi aıta sap em táýir kórip,
«Tebem!» dep artqy aıaǵyn kóteredi,
Túńildim salaqtaǵan aýyn kórip!..»

Jáne bizdiń aýyldyń bir-eki áıeli bar. Shekildik degen jigitpen qaljyń-óleń aıtqanda, aıtqandary mynadaı edi:

«...Túıe bolsań, bolar eń opaq qana!
Bir butada qalar eń ottap qana.
Kúzge salym qotyr bop úıge túsip,
Qatyn-qalash qýar ed toqpaqty ala...
Bolar ediń qoı bolsań shartyq qana
Qurym qúıek qoıar ed tartyp qana.
Jazǵyturym jaýynda ushyp qalyp,
Ákeler ed túıemen artyp qana.
Jylqy bolsań, bolar eń shertek qana,
Aıǵyr emes, at emes — erkek qana.
Jazǵyturym erteńge toıynǵanda
Erkeksirep mardamsyp seltek qana!..»

Jáne qyz ben jigit óleńderinen

«...Ushady kók ala úırek kólge qarsy,
Uıasy janýardyń jelge qarsy.
Yntyq bop sáýlem saǵan qol sozamyn,
Umtylǵan balapandaı jelge qarsy...
Shytyr-shytyr tobylǵy saıǵa biter,
Kóp jylqy kók alasy baıǵa biter.
Sulýlyq senen artyq kimge biter?
Jalǵyz-aq aspandaǵy aıǵa biter!..»

Mine osy tárizdi aýylda estigen óleńder jas bala kúnimnen qıalyma tizbektelgen edi. Onyń ústine Nildi zaýytyna kelip, oryssha jazý úırenip, zaýyt jumyskerleriniń turmys túrine, turmys kúıine, mashına túrine, mashına kúıine, ustalardyń dúken kúıine kóz ben qulaq sýarylyp, Ybyraı ustadan óleń úırendim.

Zaýyt jastary anda-sanda oıyn uıymdastyrady. Oıyndaryna qyz-kelinshekterdi jınap oınaıdy. Aryn men Úsen usta ekeýi oıyndaryna meni de ertip alyp barady. Olar án salysyp, oınap jatady. Biz — balalar, oıyndaryn kórip, óleńderin tyńdap qarap otyramyz...

Úsen ustamen jáne Kúbiden degen baıdyń, (sol Nildi zaýytyndaǵy) saýda dúkeninde qyzmet qylatyn bir noǵaı jigit, zaýyt baıynyń aldynda «tilmash jigit» bolyp turǵan bir Ámir degen jigitpen baqas boldy. Úsen usta týraly bir qyzǵa, «tilmash jigit»: «Kúıeli qol qurly bolarmyz!» depti.

Ámirdi kelemej qylyp óleń jazbaq boldy. Úsen aıtyp otyryp, noǵaı jigit jazyp otyryp, ekeýi olaı jazyp, bulaı jazyp, óleńdi shyǵara almady.

— «Men jazaıyn!» — dedim.

— «Jaza alasyń ba? Jazshy, jaza alsań! Mynasyn aıt, bylaı de, bylaı de!..» dep maǵan tilmash jigittiń kelemej bolatyn jaqtaryn aıtty.

Keshke men baıdyń tilmash jigitin kelemejdep óleń jazyp shyǵardym.

İshinde mynadaı sózder bar edi:

«...Maqtanasyń qolynnyń olaǵyna,
Amal bar ma aqyldyń sholaǵyna,
Kúıeli qol aıyrbas bolmas myrza,
Baıdyń qolyn jalaǵan sholaǵyńa.»

Meniń eń alǵashqy jazǵan óleńim osy shyǵar.

1931 jyl, 10-mamyr.

Almaty

---