InfoHub Logo

Bıler dáýirine kirgizilgen ádebıettiń 2-shi bólimine ertedegi batyrlar jyrlary men eldiń ishki turmysyn sýretteıtin áńgime-jyrlar kiredi. Qazaq atanǵan eldiń aýyz ádebıetinde batyrlar týraly áńgime-jyrlar kep bolǵan. Biraq, kóp bolǵanmen talaılary umytylyp qalǵan. Tek: «Edige batyr», «Qobylandy batyr», «Nárik uly Shora batyr», «Alpamys batyr», «Qambar batyr», «Er Tarǵyn», «Er Saıyn» sıaqty áńgime-jyrlar ǵana baspaǵa basylyp, kitap bolyp bizdiń zamanymyzǵa jetip otyr. Onan soń keı batyrlar áńgime-jyrlarynyń tek úzindileri ǵana bizge jetip otyr. Mysaly, «Er Kókshe», «Er Qosaı», «Er Tóstik», «Jabaı batyr» jáne osylardaı áńgime-jyrlar. Jáne bizdiń dáýirge deıin umytylmaı kelgen, keıbir batyrlar týraly qysqa tolǵaý-jyrlar bar. Mysaly: Oraq, Qarasaı, Mamaı jáne basqalar týraly jyrlar...

Sol zamandaǵy ústem taptyń ishki turmysyn sýretteıtin, ertedegi áńgime-jyrlardan bizdiń zamanǵa jetip otyrǵan: «Qozy Kórpesh-Baıan sulý» men «Qyz Jibek»...

İshterinde alǵashynda sózderi kóp bolsa da ertedegi zamannan bizdiń zamanymyzǵa jetken osy aıtylǵan áńgime-jyrlardyń deni qazirgi atanyp otyrǵan rýlar «Noǵaı», «Noǵaıly» atanyp júrgen zamandaǵy — Noǵaı, Noǵaıly batyrlaryn áńgimelegen jyrlar. Sondyqtan bul bólimdi bólek dáýir qylsaq, «Noǵaıly dáýiri» dep atar edik.

Bizdiń bul «Noǵaıly» degen sózimizge keıbireýler uıymaýǵa múmkin. Keıbireýler bilmegendikten, keıbireýler «noǵaı bolǵysy kelmegendikten» uıymaýǵa múmkin. Biraq qazaq bolǵan rýlardyń buryn noǵaı bolǵandyǵyna tarıhı dálelder uıytpaı qoımaıdy.

Orystyń keıbir tarıhshylary: «Qazaqtyń erteden qalǵan óziniń áńgime-jyrlary joq. Ertedegi batyrlar jyry dep óziniki qylyp júrgenderi noǵaıdyki»... deıdi. Bul ne túrik-monǵol rýlarynyń tarıhyn zertteı bilmegendik, ne, jeńil, saıaz minezdilik.

Osy kitaptyń basynda aıtyp óttik: Qazaq atanǵan rýlardyń deni — altyn ordaly Joshy ulysynda bolǵan. Onan soń Shaǵataı ulysynda bolǵandary da birazdan soń Joshy ulysyna kirgen. Jáne Joshy ulysynda deni Noǵaı hannyń qol astynda bolǵan. Noǵaı 1306 jyly ólgen. Sol Noǵaı hannyń qol astyndaǵy Túrik-Monǵol rýlarynyń bári — «noǵaı eli», «noǵaılyq», «noǵaıly» bolyp atalyp ketken. Noǵaı hannan keıin Ózbek hannyń tusynda biraz rý — «Ózbek eli» bolyp ta, «ózbek» bolyp ta atalǵan.

Qazaq atanǵan rýlardyń deni — Qyrymda da, Kavkazda da, Qazanda da, Edil-Jaıyq boılarynda da bolǵan. Sol bolǵan jerleriniń bárinde de qazirgi qazaq atanyp otyrǵan rýlardyń bólshekteri bólinip qala bergen. Jáne osy kúngi qazaq atanyp otyrǵan rýlar Orta Azıaǵa kelip, qazaq bolyp, bólek handyq qurǵan sonda Qyrymǵa kóship ketkenderi bolǵan. Munyń bárine tarıhı maǵlumattar, dálelder bar.

Qyrymda, Kavkazda, Qazanda, Edil boıynda, Oralda, taǵy basqa jerlerde, qazirgi qazaq atanyp otyrǵan rýlardan bólinip qalǵan bólshekter sol otyrǵan jerlerindegi eldiń attarymen atalyp otyrsa da sońǵy ýaqytqa sheıin qazaq ataýly eldiń rýlary men rýlas bolǵandary rýlarynyń attaryn umytpaı keledi. Ony joǵaryda keltirdik.

Mine sol joǵarydaǵy aıtylǵandaı qazirgi qazaq atalyp júrgen túrik-monǵol rýlary — Noǵaı hannyń eli, Noǵaı eli — «noǵaıly» bolyp júrgen zamandarda jyr qylǵan ertedegi batyrlar áńgimelerin — «bular qazaqtiki emes, noǵaıdyki, qazaqtar tek noǵaıdan alyp júr...» degen sóz tarıhty jete bilmegendikten shyqqan sóz. Qazirgi qazaq atanyp otyrǵan el, ol kezde noǵaıly atanyp júrgendigin bilmegendikten aıtylǵan sóz. Qazirgi Qyrym, Astrahan, Qazan, Edil boılary, Bashqurtstan, Ózbekstan, qara-qalpaq jáne basqa jerlerdegi túrik-monǵol rýlarynyń ol zamanda noǵaı eli atanǵandary ertedegi noǵaıly batyrlary týraly aıtylǵan jyrlardy-áńgimelerdi — «bizdiki edi» dese, aıtýlaryna bolady. Olaı aıtýǵa aqylary bar. Noǵaıly zamanyndaǵy noǵaılynyń batyrlar áńgimesine bári de ortaq deýge bolady. Olarmen ol zamanda noǵaıly bolǵan qazirgi qazaq ta ortaq.

El aýzynda jyr bolǵan ertedegi batyrlardyń rýlary aıtylǵandarynyń kóbi qazirgi qazaq atanyp otyrǵan eldiń belgili negizgi rýlarynan shyqqan. Mysaly: Belgili Qobylandy batyr — qazirgi qazaq atanyp otyrǵan eldiń iri rýlarynyń biri — Qyrsaq rýynan shyqqan. Ataqty Shora batyr Nárik uly — qazaqtyń belgili Tama rýynan shyqqan. Er Kókshe, Er Qosaı — qazaq bolǵan eldiń belgili — Ýaq degen rýynan shyqqan, ataqty «Edige batyr» men «Alpamys batyr — qazaq atanǵan eldiń belgili — Qońyrat rýynan shyqqan.

Mine, ózi noǵaıly bolyp júrgendegi noǵaılynyń batyrlar jyryna qazaq ta ortaq. Onyń ústine sol ertedegi jyr bolǵan batyrlardyń birsypyrasy qazirgi qazaq bolǵan rýlardan shyqqandyqtan da, olardy qazaq «bizdiki» deı alady.

Qalyń noǵaıly birte-birte bytyrap, bólek-bólek bolyp jan-jaqqa «uly urymǵa, qyzy qyrymǵa» tarasyp ketkende, qazaq atanyp ketken noǵaılylar óziniń noǵaıly zamanyndaǵy, noǵaılynyń bytyraı bastaǵan zamanyndaǵy batyrlar áńgimelerin ózderi qazaq bolyp ketken soń da umytpaǵan. Keı jyrlardy umytsa da, birsypyra batyrlardyń ángime-jyrlarynyń uzyn-yrǵalaryn umytpaǵan. Qazaq bolǵan elden ózge jerlerdegi noǵaılylardyń kóbi ol batyrlar jyrlarynyń uzyn-yrǵalaryn da umytyp qalyp, tek qysqa ǵana áńgimelerin saqtap qalǵan. Tipti keıbir el qysqa áńgimeleriniń ózin de umytyp qalǵan.

Mysaly, «Edige batyrdyń» áńgimesi túrik-monǵol rýlarynyń kóbinde bar, biraq qazaq bolǵan rýlardyń jyr qylyp kelgen «Edige batyrdyń» jyrynan báriniki de qysqa, sholaq, tipti keıbirinde jóndi jyrlar da joq.

Noǵaıly zamanynan qalǵan áńgime jyrlardyń bári de qazaqtan ózge noǵaılylardyń bárinde de sondaı. Mysaly, qazaq, bolǵan noǵaılylardyń tama rýynan shyqqan Nárikuly Shora batyr tarıhta belgili adam. Altyn Orda, Noǵaıly azyp-toza bastaǵan kezde, Qazan dalasynda bolǵan talastarǵa qatysqan adam. Ózi sol Qazanda ólgen. Shoranyń Islam, Álkeı degen eki inisi 1552 jyly, Qazandy Máskeý patshasy alǵanda, Qazandy qorǵap soǵysqandardyń ishinde ólgen. Shora batyrdyń áńgimesi de Qazan tatarlarynyń jáne basqa tatar elderiniń el ádebıetinde bar. Biraq bul Shora týraly da qazaq bolǵan eldiń aıtyp júrgen áńgime-jyry ózge elderdikinen kólemdi, kóp.

Ertedegi noǵaıly zamanyndaǵy batyrlardy áńgime qylǵan jyrlardyń qaısysyn alsań da qazaq bolǵan eldiń aýyz ádebıetindegisi ózge túrik-monǵol rýlarynyń bárinikinen de eki ese nemese talaı ese kólemdi, talaı ese tolyq bolyp saqtalyp kelgen.

Qazaq bolǵan eldiń aýyz ádebıetiniń molyraq bolyp saqtalyp kelýiniń sebebi, árıne sharýashylyq turmysynan, bolmysynan bolyp kelgen.

Ertedegi batyrlar áńgime-jyrlaryn, qazaq atanǵan eldiń noǵaıly bolǵan dáýirinen nemese «noǵaıly» atyn áli tastamaı júrgen dáýirinen qalǵan ádebıet nusqalary degende, tarıhı dálelderdi bylaı qoıa turǵannyń ózinde, sol erteden qalǵan jyrly-áńgimelerdiń ózderinen dálelder keltirýge bolady. Birneshe jyrly-áńgimelerden oǵan mysal keltireıik.

Shora batyrdy alyp qaraıyq:

Shora batyrdyń áńgime-jyryn alyp qarasańyz da Shoranyń «noǵaıly» batyry ekenin kóresiz. Shora batyrdyń áńgime-jyryn bylaı qoıyp, tarıhtan qarasańyz da Shoranyń noǵaıly batyry ekenin kóresiz. Ol týraly joǵaryńa aıtqanbyz.

Shora batyr týraly qazaq arasynan jazylyp, baspada basylyp shyqqan eki túrli áńgime-jyr bar. Sonyń ekeýinde de Shorany «Nárik degen adamnyń balasy edi, Qazan qalasynan shyqqan tama degen rýdan edi» deıdi.

Al «tama» qazirgi qazaq atanyp otyrǵan eldiń belgili bir rýy. Onan soń bul tama degen rý qazaq atanǵan rýlardyń birsypyrasy qalyń noǵaılydan bólinip Qazaq bolǵannan keıin kópten soń kelip qazaq bolǵan.

Qazaq arasynan jazylyp, baspada basylyp taraǵan Shora batyrdyń eki túrli áńgimesiniń birinde Shoranyń ákesi — Nárik, Qazannan tama rýynan bólinip Aqdala degen qalanyń qyryq myń úıli «Aıraqtyny», on myń úıli «noǵaılyny» bılegen. Qarahannyń qol astynda kóship keledi. Qarahan noǵaılydan edi deıdi, biraq Aıraqty eli kóp bolǵan soń Aıraqtyń Álibı degen bıi noǵaılyǵa zorlyq qylyp, noǵaıly qarahany — Qarahanǵa degenin istetýshi edi deıdi. Han Aıraqty elin, onyń bıi Álibıdi shamasy kelse bılegendeı edi deıdi. Aıraqtynyń bıi Álibı Qazannan kóship kelgen Shoranyń ákesi Nárikke de zorlyqty qylyp baqqan edi deıdi.

Shora erjetip, noǵaılynyń balalaryna zorlyq qylatyn aıraqtyń balalaryn qyrady. Sonan soń aıraqtynyń úlkenderimen soǵysyp, betterin qaıtaryp jeńedi.

Aıraqtylardyń keginen qorqyp, Shorany áke-sheshesi Qazandaǵy týǵan-týysqandaryna jiberedi. Qazanǵa batyr qaıtyp kelip, ákesine zorlyq qylǵan jáne noǵaılynyń eline, hanyna zorlyq qylǵan aıraqty elimen soǵysyp, qyrǵanyn qyryp, qalǵanyn jer aýdaryp jiberip noǵaılynyń hany qarahandy aq kıizge orap han kóteredi.

Ekinshi jyrly ángimesinde Shora batyr Qazandy kápir aldy degen soń Úrgenish tóńiregindegi Aqsha hannyń elinen Qazanǵa jalǵyz attandy. Jolyndaǵy qalyń noǵaıly degen elden Shora batyrǵa joldas bolyp Qulynshaq degen batyr eredi. Taǵy da jolaı, Ormambet bıdiń on segiz myń noǵaıly elinen bir arýy Maqtym degen sulý batyr Shora batyr keledi degendi estip, jolyn tosyp, kórisip tildesip qaldy. Bul arasyn áńtimemen sóılep, jyryn bylaı jyrlaǵan:

...Shora attanyp keledi,
Búkeń qaǵyp jeledi,
Aqtan kerat astynda,
Qulynshaq batyr qasynda.
Shora batyr sol kúnde,
Tap on eki jasynda.
Oqa bórki basynda
Aq suńqary qolynda.
Ormambet bıdiń aılasy
On segiz myń noǵaıly
Arystan Shora batyrdyń
Júretuǵyn jolynda...

Ormambet bıdiń noǵaılysynan shyqqan — «Shora batyr keledi» degen habardy estip, Shoranyń jolyn tosyp jolyqqan arý Maqtym degen sulý batyrdyń sóziniń bir jerinde bylaı jyrlaıdy:

...Kókestiń uly atanǵan
Shora batyr senbisiń?
Qazandy jaýdan aıyrar,
El qutqarar ermisiń?
Noǵaılynyń elinde
Arý Maqtym men bolam
Sen artyq pa, men artyq?
Já bolmasa teńbisiń?
Qazynaly Qazandy
«Kópir aldy» degen soń,
Qaharlanyp, qataıyp,
Shamyrqanyp, shattanyp,
Muzdaı temir qursanyp,
Yza qysyp býsanyp,
Kek almaq bolǵan serimisiń?..

Shora batyr men Qulynshaq batyr ekeýi Qazan qalasyna kelip, pishen bazaryndaǵy Qabyl myrza degenniń úıine túsedi. Sonan soń Qazan elinen alym jınaı kelgen orys patshasynyń tórelerin óltirip, urys qylyp, patshanyń áskerin jeńip Qazandy qutqarady.

Ol arasyn jyrda bylaı degen:
...Kápirdiń úlken patshasy
Qushaqtap butyn zytady
Er Shoranyń arýaǵy
Aıdahar bop jutady.
Shora batyr kelgen soń
Patsha taqtan qulady.
Qazandaǵy noǵaıdyń.
Murady sonda bolady...

Murat aqynnyń Shalgez degen jyrynda da Shora batyr noǵaılynyń batyry bolady. Murat jyrynyń mynandaı ángimesi bar: Noǵaılynyń on shaly — bireýi Shalgez jyraý, qalmaqtyń kóp jylqysyn qýyp qashady. Artynan kóp qalmaq qýyp jetkende, Shalgez jyraý toǵyz shalǵa jylqyny aıdatyp jiberip, ózi qalmaqty sózben toqtatady. Sózinde shaldardyń árqaısysyn sol zamandaǵy ataǵy shyqqan noǵaıly batyry dep, qalmaqty aldaıdy. Ataqty batyrlardyń atyn estigen soń qalmaqtar qorqyp, jylqyǵa talaspaı qaıtady... Shalgez jyraý sol noǵaılynyń toǵyz batyrynyń birin — Nárikuly Shora dep bildiredi:

Jyrynda bylaı deıdi:
...Eńdi birin kim deseń,
Týmaı aty jazylǵan,
Shappaı izi qazylǵan,
Asyly nurdan jaraǵan,
Jaýdy kórse jaınaǵan,
Jaıtasyndaı qaınaǵan,
Myń qyzylbas kez kelse
Aıdarynan ustan baılaǵan, —
Onyń bir nesin suraısyń?
Ol kisiniń ishinde
Kerkerden jalǵyz atanǵan
Nárik uly Shora batyr...

Sóıtip, Shora batyr da noǵaılynyń jaýyn jaýlaǵan noǵaılynyń batyry bolady. Shoranyń áńgime-jyryn Shoranyń atyn Qazan handyǵyna talasqan tartystarǵa baılanystyrý tarıhtaǵy bolǵan iske aıqyn meńzeıtin jaıt.

Jáne Saıyn batyrdyń áńgime-jyryn alyp qaraıyq...

Bul batyrdy da noǵaılynyń batyry ekenin aıqyn aıtady. Týra Saıyn batyrdyń jyrynan sóz keltireıik:

...Burynǵy eldiń barynda,
Ótken eldiń shańynda,
Sol elderdiń tusynda,
Noǵaıly degen Halyq ótti.
Noǵaılynyń úsh kenti
Zamanynda jarly ótti...
Noǵaılynyń halqynda
Sondaı bir momyn baı bolǵan,
Tórt túligi saı bolǵan,
Óz aldyna pań bolǵan,
Qara basy han bolǵan.
Baılyǵy jurtqa zań bolǵan.
Baılyǵynyń belgisi —
Maly alashqa tań bolǵan...
Dúnıeqor sol baıdyń
Dúnıeden jalǵyz muńy bar, ...
Bir perzentke zar bolǵan...
...Bozmunaı baı jylaıdy.
Jat aıtady qudaıdy:
«Ashamaıǵa mingizip»,
Kósh aldyna júrgizip,
Ájeptáýir qubynyń
Aldyna alyp súıgizigi,
Alashqa atyn bilgizip
Ul qyzyǵyn kórmedim...»

Sóıtip — Bozmunaı balaǵa zar bolyp jylap júrgende qatyny býaz bolyp, bir ul tabady. Jınalǵan jurt — han men bı jańa týǵan jas balanyń (bolashaq Saıyn batyrdyń) atyn tabalmaı daǵdaryp otyrǵanda, júz otyzǵa kelgen bir kedeı qart atyn tabady. Jyrynda bylaı deıdi:

...Sol ýaqytta bir adam
Júz otyzǵa kelipti,
Talaı maqul kóripti.
Noǵaılynyń jurtynda
Onan úlken kisi joq.
Ózi jarly bolǵan soń
Onymen jurttyń isi joq.
Han men bıler qasyna
Shal baıǵus keldi taıanyp:
«Balanyń atyn surasań, —
Belindegi bes qarý
Tal boıyna jarasqan,
Erligi ótken alashtan,
Batyr Saıyn bolmas pa?
Ústine arýaq qonbas pa?
Han men bıler qamalyp,
Sony taýyp qoımas pa...

Minekeı, jyrdyń basynan aıaǵyna deıin Saıyn batyrdy — noǵaılynyń batyry edi dep, «alash» degen sózdi noǵaılynyń sózi edi dep baıandaıdy.

«Er Kókshe uly Er Qosaı»

Er Kókshe uly Er Qosaıdyń jyryn alyp qarasaq, ol da noǵaıly bolady. Er Qosaıdyń ákesi Er Kóksheniń rýy ýaq edi deıdi. Al ýaq qazirgi qazaq atanyp otyrǵan eldiń orta júzindegi belgili rý. Álgi Murat aqynnyń jyr qylǵan, qalmaqtan jylqy alǵan noǵaılynyń on shalynyń ishindegi — Shalgez jyraý qalmaqty aldap qorqytyp, qasyndaǵy toǵyz shaldy noǵaılynyń sol zamanyndaǵy ataqty toǵyz batyry qylyp sıpattap, attaryn ataǵan toǵyz batyrynyń biri — Er Kóksheniń uly Er Qosaı. Murattyń jyrynda bylaı degen:

...Endi birin kim deseń,
Jeti arshyn jarym boıy bar,
Adamnan artyq bitken soıy bar,
Artynan kelgen dushpanǵa
Kórsetetin toıy bar,
Jaýyryny jazyq, moıny uzyn,
Oq tartqanda qoly uzyn,
Mandaıynyń arasy, —
Eki qarys, eki eli,
Dýlyǵaǵa syımas shekeli
Onyń bir nesin suraısyń?
Ol kisiniń ishinde
Tek ber dep jalǵyz atanǵan
Kóksheniń uly Qosaı bar...

Er Kóksheniń óz jyrynda da Kóksheni, Qosaıdy noǵaıly edi deıdi. Jyry bylaı bastalady:

...Ýaq ýly Qambar eken.
Qambar uly — Er Kókshe...
Er Kókshe tipti jas eken, —
Jas ta bolsa bas eken.
On san noǵaı búlgende,
Ormambet han ólgende
Kókshe batyr jatypty
Manan degen sýyna,
Balqan degen taýyna.
Úlesýge mal tappaı,
Atysarǵa jaý tappaı,
So kisiniń ishinen
Bólinip shyqty qyryq kisi
Qaraýyl ketken tórt kisi
Shyndy aýyp ketken bes kisi...

«Jabaı batyrdyń» jyryn alyp qarasaq, olar da noǵaıly bolady. Onyń jyry da bylaı bastalady:

...On san noǵaı búlgende,
Ormambet han ólgende,
Qyryq jyldaı atysqan,
Qyzyl qanǵa batysqan...
...At moınynda jal qalmaı
Qyzyl bette qan qalmaı,
Bádeninde ál qalmaı,
Qandy soǵys kóp bolǵan,
Talaı qıyn kep bolǵan...
Noǵaılydan shyqqan
Jabaıly Bes myń kisi qamaıdy...
Jabaı aldy naızany,
İstedi talaı aılany.
Sýyrdy almas qylyshty.
Bes myń topty jaýmenen
Jabaı jalǵyz urysty
Astyna mingen taı qulyn
Túzedi sonda júristi....

Minekeı, kázirgi qazaq ataýly eldiń eskiden kelgen aýyz ádebıetindegi ertedegi batyrlar týraly aıtylatyn áńgime-jyrlarynyń bári-aq — qazaq ataýly el bólinip qazaq handyǵyn qurmaı, noǵaıly atanyp júrgendegi, noǵaıly bolyp júrgendegi zamannyń batyrlary áńgimelengen jyrlar.

Mine, sondyqtan bul rettegi el ádebıetiń noǵaıly dáýirinen qalǵan jyrly-áńgimeler deýge tıispiz.

Mine, sóıtip, ertedegi batyrlar týraly aıtylǵan áńgime-jyrlardy jaqsylap oqyp tekserseńiz, onan soń qazaq atanǵan eldiń tarıhyn tekserseńiz jáne qazaqtyń ózge eski aýyz ádebıetin tekserseńiz — álgi keıbir tarıhshylardyń, keıbir ádebıetshilerdiń: qazaqtyń ózderiniń batyrlar týraly áńgime-jyrlary joq, ózimizdiki dep júrgenderi noǵaı halqynyki degeni tek bylshyl ekenin kóresiz...

Qazaq atanǵan el ózge noǵaıdan tutasymen bir-aq kúnde bólinip, úzildi-kesildi bolyp, bóten el bolyp ketken joq dedik. Osy kúngi qazaq atanyp otyrǵan eldiń keıbir rýlary noǵaılydan bólinip shólde, en dalada, ıesiz taýlarda kóship shyǵyp bólek handyq quryp júrgende — talaı rýlar noǵaıly atymen, keıbir rýlar ózbek atymen de talaı jyl dáýir súrgen dedik. Eń áýeli ózge noǵaıly elinen bólinip shyǵyp, qazaq atanyp bólek handyq qurǵan osy kúngi qazaq ataýly eldiń 4 — 5-aq rýy degenbiz. Sol bólek qazaq handyǵyn qurǵan, en dalaǵa kóship shyǵyp jóńkilgen elge árkezde noǵaılydan bólinip qazirgi qazaq atanǵan rýlardyń árqaısysy kelip qosyla bergen degenbiz. Ózge noǵaılylardan eń keıinirek bólinip qazaq bolǵandardyń kóbi kishi júz rýlarynan bolǵan.

Uly noǵaılynyń uzaq zaman dáýir súrgen jeri Edil-Jaıyq ólkeleri. Kishi júz rýlarynyń birsypyrasy birte-birte yǵysyp irge aýdarǵanmen, sol eski meken — Edil-Jaıyq boılarynan kóp aýlaq ketpegen. Aqtaban shubyryndynyń aldynda aýa kóship, odan keıin qaıtyp barǵan. Noǵaıly atymen otyryp qalǵan eldiń eń aqyrǵylary azyp-tozyp, bólinip-bólinip ketkenshe, qazaq bolǵan kishi júz rýlary sol qalǵan noǵaılylarmen kórshiles otyrǵan. Tipti eń aqyrǵy qalǵan azǵana noǵaılylardan shyǵyp kelip qazaqqa qosylyp, osy kúnge sheıin «noǵaıly» atyn umytpaǵan elder kóbinese sol kishi júz rýlarynyń ishinde.

Mine, sondyqtan bizdiń qazaq bolǵan eldiń burynǵy «noǵaıly» bolǵan dáýirinen qalǵan aýyz tarıh sarqynshaǵy aýyz tarıh derekteri alǵashynan kúńgirttengen bolsa da, kóbinese kishi júzden kóbirek tabylyńqyraıdy. Uly júzdiń, orta júzdiń qarıalary elderiniń burynǵy basynan keshirilgen dáýirlerin umytyp, ótken dáýirleriniń oqıǵalaryn tek saǵym tárizdi ertegi qylyp, umytylǵan, barshalanǵan tús tárizdi áńgimelep júrgende kishi júzdiń shejireshileri, eski sóz jınaǵan qarıalary elderiniń noǵaıly bolǵan dáýirindegi sarynyn birazyn kúńgirtteý, alǵashynan daý bolsa da umytpaı kelgen.

Eski aqyńdardyń sózinde noǵaı, qazaqtyń aıyrymy bar ma?

1906 jyly 63 jasynda ólgen kishi júz Murat aqynnyń tolǵaý jyrlarynda «noǵaıly» men «qazaq» degen eldiń bir el ekenin kóresiń. «Qaztýǵan» degen jyrynda Asan Qaıǵy tárizdi burynǵy zamanda bir Qaztýǵan degen kisi — «Edil-Jaıyqtyń boıyn jaý alady» dep, jaý almaıtyn qonys izdep aýarynda jyrlaǵan tolǵaýynda «noǵaıly-Qazaq elimdi tastap ketip bara jatyrmyn» dep jyrlady. Mine jyry:

...Bul qonystan ketpesek,
Muny talaq etpesek,
Qalmaǵaı ed «kápirge» —
Noǵaıly qazaq jurtymnyń
Keıingi týǵan balalar-aý!..
...Qashaǵannyń uzyn quryǵy
Aq ordanyń tireý syryǵy.
Aıdasa qoıdyń kósemi
Sóılese tildiń shesheni.
Arǵymaǵyn jaz jiberip, kúz mingen,
Jazalasa eki jylda bir mingen,
Joldasyn jolaı izdegen
Ózine tıgen dushpanyn
Qart býradaı tizdegen, —
Men qarǵa boıly Qaztýǵan
Qaıǵylanyp asyp baramyn
Noǵaıly qazaq elimnen...

Asan Qaıǵynyń da noǵaıly ekenin Murat aqyn aıtady. Noǵaılynyń Oraq-Mamaı, Telaǵys, Nárik, Tarǵyn, Jańbyrshy, Musa, Kókshe atty tarıhta, ádebıette belgili batyrlaryn «noǵaıly-qazaq» atty óz eliniń burynǵy ótken batyrlary qylyp jyrlaıdy. Murattyń mynandaı jyrlary kóp:

Musa bıdiń balasy —
Oraq Mamaı bar eken,
maıtyn er eken.
El shetine jaý kelse, —
«Biz bararly!» der eken.
Boqsaqtyń boıy boz qamys
Edil-Jaıyq arasy
Eki sýdyń, salasy, —
Qarasaı saı, Qazy teń ósti —
Er Oraqtyń balasy.
Atysýǵa jaqsy eken
Sol sýlardyń dalasy.
Burynǵy ótken zamanda
Belgili eken erler de
Jaýdyń da keler shamasy,
Qonystyń bárin joǵaltqan
Noǵaıly qazaq nadan jurt
Birliginiń kemisi!..

Mine, sóıtip, Murat aqynnyń jyrlarynda — «noǵaıly», «qazaq» degen sóz bir-aq eldiń aty. Jáne noǵaıly batyrlary men bıleri qazirgi qazaq eliniń burynǵy óz adamdary. Bul tarıhı durys sóz.

Jáne kishi júz Bókeılik Qaıyrly degen aqynnyń patsha zamanynda jazǵan ««Hıkaıat» degen kitapshasynda da noǵaılynyń Oraq Mamaı atty batyrlaryn qazaqtyń burynǵy batyrlary deıdi.

...Áı izgiler, jaqsylar!
Estigen bar, kórgen bar,
Eń bolmasa ózi surap bilgen bar.
Estigeniń bolsa aıtyńyz:
Burynǵynyń sózinde
Oılap tursam jalǵan bar.
Jalǵan demeı ne deıin, —
Ózderi ketti keń jerge
Keıingi qalǵan urpaǵyn
Syptalaǵyp qaldyryp,
İsimizdi jandyryp...
Aınalaıyn, halqym jurt,
Burynǵydan qalǵan jurt,
Qalǵandyǵyn aıtaıyn,
Oraq-Mamaı ketken soń
Balyǵy bar sýdy alǵan.
Borasyn toqtar nýdy alǵan,
El panalar jerdi alǵan,
Edildi alǵan, eldi alǵan
Teńizdi alǵan — teńdi alǵan.
Tóbesine tuz bitken
Shuqyrly bıik kendi alǵan.
Teńizden shyqqan sala sý
Jaıyq degen — muny alǵan.
Endi arjaqqa qarasam,
Ata-ananyń ósken jer,
Kúndikti bir kesken jer,
Alys sala kendi alǵan...

Qazaq ataýly eldiń baqsylary da ózderiniń arýaq elestetpek bolǵan saryndaryna Oraq batyrdyń sýretin jyr qylady. Baqsylardyń mynandaı jyrlary bar:

...Qaptaǵan qara bulttaı,
Qaınap bitken bulaqtaı,
Saıdan shyqqan quraqtaı,
Jeńsiz beren kıingen,
Lashyn qustaı túıilgen,
Qas-qabaǵy búrilgen,
Jaraǵan búkir myqyndy,
Qara bulttaı kekildi,
Aıdahardaı aıdy Oraq,
Aıbaltasy qandy Oraq,
Qaıdan keldiń jaýdy orap?
Jaılanbaı-aq kelińiz
Myna aýrýdy kórińiz...» —

deıdi.

Qazaqtyń eski ádebıetinde Oraq-Mamaı batyrlardy noǵaıynyki (óziniki) qylyp jyrlaıdy.

Qazirgi qazaq eli buryn noǵaıly bolyp júrgen zamandardaǵy nemese birsypyra rýlary ózge noǵaılydan bólinip «qazaq» bolsa da burynǵy noǵaıly bolǵanyn umytpaǵan kezdegi osy aıtylǵan batyrlardyń, bılerdiń attary jáne basqa da noǵaılynyń belgili adamdarynyń attary Murattyń «tolǵaý-jyrlarynyń» bárinde atalyp otyrady. Joǵaryda aıtylǵan Murattyń «Shalgez» degen jyrynda noǵaılynyń on shalynyń qalmaqtan jylqy alyp qashqanyn jyr qylady. On shaldyń biri — Shalgez jyraý degen eken deıdi. Bulardyń sońynan qalmaqtar qýyp jetkende Shalgez jyraý jylqyny toǵyz shalǵa qýǵyzyp jiberip, ózi qalmaqty tosyp turyp, qalmaqty sózben aldap toqtatady, toqtatqanda jylqy alyp bara jatqan toǵyz shaldy qalyń noǵaılynyń ataqty toǵyz batyry deıdi. Toǵyz ataqty batyrdyń atyn ataıdy. Sóıtip, noǵaılynyń on shalynyń biri Shalgez jyraý ózderin taǵy da «qazaq» dep te qalmaqqa dúrdıedi:

...Atańa nálet jýan han!
Sen bizdi alǵansha talaı bar!
Jylqyńa tıgen on qazaq
Ár kisi dep maqtanba!.. —

deıdi.

Mine, sóıtip, Murat aqynnyń jyrynda jáne basqa da aqyndardyń jyrlarynda «noǵaıly» men «qazaq» degen sóz bir ǵana eldiń aty.

Búkil qazaqtyń «óziniki» qylyp áńgimeleıtin Asan Qaıǵyny Murat aqyn noǵaılynyń bıi ekenin aıtady da, taǵy da qazaq elin sol Asan bıdiń eli qylady. Asan Qaıǵyny ylǵı — «Asan bı» dep aıtady.

«Saryarqa» degen jyrynda Saryarqada jóńkilip ár kezde kelip ketken elderdi aıtyp, Saryarqadan noǵaılynyń batyrlary jóńkilgen aýa kóshken zamandaryn bylaı dep jyrlaıdy:

..Burynda adyra qalǵyr qutsyz edi,
Eregesken eldiń bári jer tiregen.
Qonysqa talasasyz bul zamanda —
Biz túgil Asan Qaıǵy tentiregen.
Áýeli osy jerden noǵaı ketti
Balasy din musylman nobaı ketti.
Qaztýǵan — Asan Qaıǵy, Oraq — Mamaı
Ári ótip tesik taýdan solaı ketti.
Artynan Telaǵys pen Nárik ketti,
Ózine ergen jurtyń alyp ketti.
Jer qarap on eki jyl jelmaıamen
Asan bı jerdiń ústin tanyp ketti.
Artynan qazaq jurty ketem degen,
Sońynan Asan bıdiń jetem degen,
Aıtsa da ketemin dep, kete almaǵan,
Sońynan Asan bıdiń jete almaǵan...
Aıyr órkesh sary ingen,
Kilem jaýyp ústine
Qyl Arqanmen tartqan jer.
Atamyz ótken Asan bı,
Muny da qutsyz dep aıtqan jer...
Aq tóbemen qorǵansa,
Asan Qaıǵy babanyń,
Qyzyl tastan úı saldyryp,
On jyl tutas otyryp
Áńgime quryp ketken jer...

Murattyń «Qarasaı Qazy» degen jyrynda óleıin dep jatyp Oraqtyń dosyna qaıyrǵan jaýabynda mynandaı jyr bar:

...Qoıdaı shýlap qonystan
Kóteriler menen soń.
Edildiń boıy en noǵaı,
Endeı keshken kóp noǵaı,
Qarasynan júrgizbeı
Qalmaq alar menen soń...

Oraqtyń Qarasha degen balasy jylaǵan sheshesine aıtqan jyrynda mynandaı jeri bar:

...Men qaban qulaq qara atty
Qatyryp turyp minermin.
Men kórmegen alash joq
Bárine de tıermin...

Onan soń, qazaq arasynda eldiń aýyz ádebıetin kóp jınaǵan belgili muǵalim — Sabyrjan Shákirjan (Qurymsa uly) joldastyń Almaty tóńireginen uly júz ben orta júz rýlarynan erterek kezde bir Qudabaı degen soqyr aqynnyń aýzynan jazyp alǵan óleńinde — Asan Qaıǵyny noǵaı edi deıdi. Óleńi mine:

...Asannyń asyl túbi noǵaı deımin,
Úlkenderdiń aıtýy solaı deımin.
Bul sózge anyq tanyq emes edim,
Estigenim, taqsyr-aý, bylaı deımin:
Teginde noǵaı-Qazaq túbimiz bir,
Altaı, Ertis, Oraldy qylǵan dúbir.
Ormambet han ordadan shyqqan kúnde
Asan ata qaıǵyryp aıtypty jyr:
Munan soń qıly-qıly zaman bolar,
Zaman azyp, zań tozyp jaman bolar.
Qaraǵaıdyń basyna shortan shyǵyp,
Balalardyń dáýreni támám bolar.
Ol kúnde qaryndastan qaıyr keter,
Qanynan qus, qaraǵaıdan shaıyr keter.
Ulyń-qyzyń kápirge «bodan bolyp...»
Qaıran el, esil jurtym sonda neter...»

Jáne, sol Sabyrjan jınaǵan el ádebıetinde Mynash Qarpyquly degen qazaq aqynnan jazyp alǵan bir óleńinde mynadaı sózder bar:

...Alashtan qazaq taraǵan,
Noǵaılyǵa qaraǵan.
Jaýda aldyrmaı noǵaılar,
Bir isine jaraǵan.
Noǵaıdan qazaq bólinip,
Úsh júz bolyp taraǵan...

Isataı — Mahambet

«Isataı—Mahambet» kitabynyń bas jaǵynda Halel Dosmuhambetulynyń Shaıyrdan kóshirilip jazylǵan Januzaq jyraýdyń Jáńgir hanǵa aıtqan jyrynda, Januzaq elin «bizdiń noǵaı» dep ataıdy. Jyry mynadaı:

...Qula bıe, torǵaı — eki kól,
Ejelgi ákeń Bókeı barynda,
Tolyqsyp jaılar edi bizdiń el...
Edil-Jaıyq eki sý,
Eńsesine el qonyp,
Endep jylqy jaıyldy.
Aqtóbe degen sýyna,
Keshegi ákeń Bókeı barynda,
Burynnan bizdiń noǵaı
Ótip edi kóshimen
Osylaıǵy qara ózenniń aýzynan
Tórt kól, tórt shetinen...

Mine, tarıh dálelderin bylaı qoıa turǵanda, qazaq atanǵan eldiń eskilikten kele jatqan aýyz ádebıetinen keltirgen osy joǵarǵy sózderdiń ózi de qazaq bolǵan eldiń burynǵy zamanda «noǵaıly», noǵaı bolǵanyn dáleldese kerek.

«Noǵaı» atymen qalǵan azǵana kótentúp eldiń tili men qazaq atalǵan eldiń tili jáne eski el ádebıeti

Qalyń noǵaıly bytyrap bólinip-bólinip ketip, biraz zamannan soń «noǵaıly» atyn da umytyp, ekinshi el bolyp ketkende, «noǵaıly» atyn qaldyrmaı kelgen bir azǵana el bar.

Olar Kaspıı teńizi men Qyrym dalalarynda.

Qazirgi qazaq, qyrǵyz, tatar, bashqurt, ózbek, túrikmen jáne solar tárizdi basqa túrik rýlarynyń báriniń tilderi qazaq tiline jaqyn. Biraq solaı bolǵanmen olardyń ishinde osy kúngi qazaq atanǵan eldiń kóp rýlarymen uzaq ýaqyt birge «noǵaıly» atanyp dáýir súrgen elderdiń tilderi qazaq atanǵan eldiń tiline óte-móte jaqyn.

Qazandaǵy, Edil, Samar ólkelerindegi qazirgi tatar, bashqurt elderiniń tilderi, eski el ádebıetteri qazirgi qazaq ataýly eldiń tiline, eski el ádebıetine jaqyn ekeni belgili.

Edil, Samar ólkeleriniń boıynda qalyń noǵaıly kóp ýaqyt dáýir súrgen.

Bashqurt, tatar elderi noǵaılymen aralasqan elder. Ózderi de bir kezde noǵaıly atanǵan. Tatar-bashqurt elderiniń eski ádebıetinde de, onsoń qazirgi qazaq ataýly eldiń eski ádebıetinde de birdeı kezdesetin sózder bar. Mysaly, batyrlar jyrlaryn bylaı qoıǵanda, mynadaı eski sózder bar: «At aýnaǵan jerde túk qalady», «Aıǵyr qoısań — úndiden qoı, Qoshqar qoısan — júndiden qoı», «At aınalyp qazyǵyn tabar», «Atyń barda bir shap, otyń barda bir jaq», «Bir jylǵa qoıan terisi de shydaıdy», «Qarǵa qarǵanyń kózin shuqymaıdy», «Soqyrdyń bar tilegi eki kózi», «At jaqsysy — bozy, ıt jaqsysy — tazy», «Kóz qorqaq, kóńil batyr».

Mine, osyndaı eski sózder tolyp jatyr. Bul sózderdiń bári de qazaq ataýly eldiń aýyz ádebıetinde aýmaı aıtylady.

Al ásirese osy kúngeshe «noǵaı» «noǵaıly» atymen ómir súrip kelgen eldiń tili qazirgi qazaq tiline ózge túrik elderiniń tilderinen óte-móte jaqyn. Kóp zaman noǵaıly bolǵan nemese osy kúnge sheıin «noǵaıly» atymen kelgen eldiń eskilikten qalǵan aýyz ádebıetiniń nusqalaryn oqyp qarasańyz, qazirgi qazaq ataýly eldiń eskilikten qalǵan aýyz ádebıet sózderine óte jaqyn úılesedi. Jáne bergi zamandaǵy noǵaıly-qazaqtyń batyrlary, bıleri, handary týraly áńgime-jyrlar qazirgi noǵaı men Qazaqtyń el ádebıetinde birdeı kez keledi. Tipti keıbir jyrlary eki elde birdeı aıyrmasyz aınymaı aıtylady. Onyń mysalyn tómende keltiremiz.

Qazirgi zamanǵysha noǵaı atymen kelgen eldiń til retiniń qazirgi qazaq ataýly elge qandaı jaqyn ekenine mysal úshin Qyrymdaǵy noǵaı elinen Radlov jınaǵan eski aýyz ádebıetinen Radlovtaǵy sózden buzbaı myna tómendegi sózdi keltireıik.

Saryn

...Terezeden aı kórdim,
Teńbil shubar taı kórdim.
Túneýkúngi úlken toıdyń ishinde,
Tenderinen aırylyp
Jylap júrgen jar kórdim...
Eserǵana janym jel esse,
Qıylar qamystyń bastary.
Basqa qıyn is tússe, —
Tógiler kózdiń jastary...
...Báıterektiń jaıqalmasy jelden dir,
Japyraǵy ol berenniń belden dir.
Aq kıiktiń júgirmesi maıdan dir,
Oınaıyq, dostar, kúleıik,
Ajalymyz Alla biler qaıdan dir!..

Mine, týǵaly óz aýylynan basqa eshqaıda shyqpaǵan qazaqqa oqytsań da osy jyrlardyń ishinde túsinbegen bir sózi bolmas edi. Noǵaı sóziniń qazirgi qazaqqa túsiniktiligi bylaı tursyn, qazaq atanǵan eldiń aýyz ádebıetindegi belgili jyrlar, belgili taqpaqtar noǵaıdyń eski aýyz ádebıetinde Qazaqtikinen aıyrǵysyz aınymaı aıtylǵan túrinde kez keledi. Mysaly, Radlov jınaǵan Qyrym noǵaılarynyń myna bir jyrlaryn keltireıik:

...Jaman atqa jal bitse, —
Janyna torsyq arttyrmas.
Jaman kisige mal bitse, —
Janyna qońsy qondyrmas...
...Qarttar aıtar eken:
Tumańdy kúni túlki ozar,
Borandy kúni bóri ozar,
Jaıda shapsa at ozar,
Bes bózengen toıda ozar,
Belgili arý kúnde ozar,
Jaman bıke toı buzar,
Jaman arba jol buzar...

Saryn (ana)

Tartpaly besik taıanǵan,
Tań mańynda oıanǵan,
Tún uıqysyn tórt bólgen,
Túnde turyp as bergen,
Aıyr emshekten sút bergen,
Qushtaı alyp aıalap,
Aıaly qolda talpyntqan...

Ádil sultan ólgende anasynyń jylaýynda mynadaı jyr bar:

...Etke bitken jez tyrnaq,
Aıdaı betke salaıyn.
Bolat qaıshy kolǵa alyp,
Qara shashym short kesip,
Qanymdy sýdaı isheıin...

Mine, bul jyrlar Qazaq ataýly eldiń aýyz ádebıetinde belgili jyrlar. Bul jyrlardyń qazirgi qazaqtyń da jáne qazirgi noǵaılylardyń da eski el ádebıetterinde birdeı barlyǵy qazirgi qazaq eliniń noǵaıly bolyp dáýir súrgeı zamandarynda shyqqan jyrlar ekendigin kórsetedi. Qyrym noǵaılarynyń el ádebıetindegi osy Ádil sultan týraly jyrly áńgimeniń qazaqtyń el ádebıetinen jınalyp baspaǵa basylyp shyqqanynyń eki túrlisin kórdim. Biri kishi júz Bókeılik aqyn Sháńgereı Bókeıuly tóreniń «Shaıyr» degen kitabynda basylǵan. Ekinshisi Ábdiqadyruly degenniń jınap 1909 jyly bastyrǵan «Shopan ata» degen kitapshasynda. Ekeýiniń jyrlarynyń biraz jeri birdeı shyqpapty.

Radlov jınap bastyrǵan noǵaı eliniń eski el ádebıetindegi áńgimelerdiń, jyrlardyń bári de qazirgi qazaq ataýly eldiń eski aýyz ádebıetinde bar deýge bolady. Radlov jınap bastyrǵan noǵaı eliniń eski el ádebıetindegi áńgime jyrlardyń, «qazaqshalary» noǵaı elindegilerden tolyǵyraq aıtylady. Onan soń qazirgi eki eldikinde de «pálenniń aıtqan jyry» degen jyrlardyń kim aıtqan ekendiginde jańylys alynǵandyqtar kóp.

Mysaly, qazirgi noǵaı atymen otyrǵan eldiń eski ádebıetinde Tarǵyn batyr jaýdan jaraly bolyp ólerinde aıtty degen myna bir jyrdy qazaq ádebıetinde Aımádet er aıtqan eken dep baıandaıdy. Tarǵyn aıtty degen noǵaıdyki mine:

...Qonǵan jerim masaty,
Masatyń oty tátti sý, asty.
Jaradar neshe ekenin sanashy.
Jara qatty, jan tátti,
Jara aýzyna qan qatty.
Jaraqshylar munda joq
Jarlap súıek almaǵa
Jaryp milte salmaǵa...»
Aımádet er aıtty degen qazaqshada:
...Jara qatty, jan tátti,
Jara aýzyna qan qatty.
Jaraqshylar joq pa eken
Jarmaı bilte salarǵa...

dep jyrlap ketedi.

Onan soń Radlov jınaǵan qyrym noǵaıly larynyń eski aýyz ádebıetiniń ishinde qazirgi qazaq elinen basqa túrik elderiniń aýyz ádebıetinde kóp kez kelmeıtin sózder bar. Mysaly:

«Jas «soqta», «Saryn», «Adyra qalǵyr», «Kireýke» degen sózder qazirgi noǵaılar men qazirgi qazaq elderinen basqa túrik elderiniń ádebıetinde kezdesetin sózder. Osy sózder keletin qyrymdaǵy noǵaı eliniń jyrlaryn keltireıin:

«Ádil sultan» jyrynan:
...Jazdyń uzaq kúni edi...
Ábilqasym jas soqta,
Aq qaǵatyny alǵanda,
Qolyna alyp baqty endi,
Baıaý oqyp shyǵardy,
Shyǵardy da ne deıdi...
Ádildiń anasynyń jylaýynan:
Jaratqan qadyr bir táńirim,
Meniń kózim Ádildi
Ázizder jatqan Qyrymǵa
Bir kóterip salǵaı ma?
Adyra qalǵyr saraıdyń
Saltanatyn halyqtan artyq saldyrdym
Shyqpasyn taýdan buryp aldyrdym...
Oraq-Mamaı jyrynan:
...Attan, Attan! degensiz, —
Attanyp jolǵa shyqtyq biz.
Attanyp jolǵa shyqqan soń,
Aýyr áskerge jolyqtyq.
Jolyqtyq ice tolyqtyq,
Etegi altyn, óńi altyn
Aq kireýke tońdarǵa,
Nálet bolsyn degeısiz
Búıtip tapqan maldarǵa!..

Onan soń Qazaq bolǵan eldiń de, noǵaıdyń da el ádebıetinde kúı-jyrdy saryn deıdi. Mine, osy «Jas soqta», «Adyra qalǵyr», «Kireýke», «Saryn» degen sózder qazirgi qazaq pen noǵaı elderiniń aýyz ádebıetinde kóp aıtylatyn sózder ekeni aıqyn bolyp otyr. Al bizde túrik elderiniń ádebıetinde bul sózderdiń aıtylǵanyn men kóre almadym. Jańaǵy keltirgen noǵaı eliniń jyr qylǵan «Ádil sultan» jyryndaǵy hat oqyǵan «Jas soqtany» qazaqtyń el ádebıetinen jınap baspaǵa basyp shyǵarǵan álgi túrli jyrda Ábilqasym demeıdi, Ábilqaıyr dep ataıdy. Sol jas soqtanyń hat oqyǵan jerin «Shopan ata» kitahppasynda bylaı jyrlaıdy:

...Osylaıǵy Hıýa-Buqar elinen,
Alystan nendeı jan kelgen.
Bórte atty búkpesi,
Alma talap qushaqty,
Altyn sapty pyshaqty,
Ábilqaıyr jas soqta, —
Beri ápershi, ápendim,
Biz oqıyq, deı turdy, —
Ejiktedi, qoımady,
Oqyǵan jerin shyǵardy...

Al «Qaıyr» kitapshasynda, sol arasyn bylaı jyrlaıdy:

...Osylaıǵy Hıýa-Buqar elinen,
Búkjek kelgen bórte atty,
Búkpesi altyn erli,
Alma taldy qushaqty,
Shynynda altyn sapty pyshaqty,
Ystambulda oqyǵan,
Oqyǵany bitpegir,
Ábilqaıyr degen jas soqta,
Alyp bershi, ápendim,
Biz oqıyq deı turdy,
Oqydy da shyǵardy...

«Edige batyr» (ıakı Edige bı»), «Qozy Kórpesh — Baıan», «Jırenshe sheshen», «Qobylandy» tárizdi jyrlar túrik elderiniń birsypyrasynyń eski aýyz ádebıetinde bar áńgimeler. Al noǵaılynyń ózge kóp batyrlary, bıleri, ásirese bertingi bıleri men batyrlary, mysaly, Oraq, Mamaı, Qarasaı, Qazy tárizdilerdi, Ádil sultandy jyr qylǵan tárizdi áńgimelerden jyrlar tek búginde noǵaı atymen qalǵan noǵaılylar men qazirde qazaq atalǵan eldiń eski aýyz ádebıetinde ǵana bar. Qazaqtyń belgili aqyny — Murat aqynnyń jyrlarynda jáne basqa aqyndardyń da jyrlaryna noǵaıly batyrlary, bıleri — Oraq, Mamaı, Qarasaı, Qazy, taǵy basqalarynyń attary — «burynǵy ótken batyrlarymyz edi» delinip óleńde qosylyp otyrady. Sol batyrlar, bılerdiń meken qylǵan jerlerin kórsetip jyrlaıdy. Murat aqynnyń «Átteń bir qapy dúnıe-aı» degen jyrynda:

...Jan arystan úsh qımys,
Alshaǵyr hannyń qonysy edi.
Boqshaqtyń boıy boz qamys,
Jańbyrshynyń uly — Telaǵys,
Telaǵys baıdyń qonysy edi.
Arǵy Edilden oq atqan,
Bergi Edilge joǵaltqan,
Mynaý Edil degen sýyqyz, —
Edil baıdyń qonysy edi.
Qabyrshaqty qara sý,
Ol Qaztýǵannyń qonysy edi.
Alty atanyń ar jaǵy,
Tal órkenniń ber jaǵy,
Mynaý Samar sýyńyz, —
Ol Edige bıdiń qonysy edi.
Bes eski Edil betinde,
Bolgar taýdyń shetińde,
Badashy degen keń toǵaı, —
Er Sıdaqtyń qonysy edi.
Adyrmaqty ala tay,
Er Oraqtyń qonysy edi.
Musa bıdiń balasy,
Oraqta Mamaı bar eken.
Aınymaıtyn er eken,
El shetine jaý kelse, —
«Biz baralyq» der eken.
Boqsaqtyń boıy boz qamys,
Edil-Jaıyq arasy,
Eki sýdyń salasy, —
Qarasaı, Qazy teń ósken,
Er Oraqtyń balasy...

degen sózderi bar. Radlov jınaǵan Qyrym noǵaılarynyń eski el ádebıetinde Oraq—Mamaıdy kóp jyr qylǵan kórinedi. Oraq— Mamaı týraly «Úlgir sóz» degen bir jyrynda mynadaı bir sózder bar:

Úlgir sóz:

...Ay, jigitter! Men ósıet aıtamyn,
Ul-ulyńa, qyz-qyzyna qala jaq,
Oraq—Mamaı ólgen dep,
Aǵylǵan qoıdaı aǵylyp,
Aqqan sýdaı shýyldap júrmeńiz.
Bir anadan beseý-altaý barmyz dep
Jalǵyzdyń jaǵasynan almańyz!..

Taǵy Radlov jınaǵan Qyrym noǵaılarynyń eski el ádebıetinde «Ámet» degen áńgimeli-jyrda Alshyn rýynan shyqqan Alý batyr degen men Jánibek handy jáne Jánibek hannyń Aısul degen bıiniń balasy Ámet degendi áńgimelegen jyr bar. Sol jyrda Jánibek han Mutaly degen baıdyń Temir degen balasyna qyzyn bermek bolǵanda, qyzdy burynǵy ýáde boıynsha «Ámetke bermediń» dep, handy, keketip Alshyn Alaý batyr aıtty degen jyry mynaý:

...Usarma, dostar, usarma!
Eger dáýlet bar bolsa,
Eki dáýlet bir kelse,
Arǵymaqty kúmispen matylap,
Shıeıibákten tusarma!
Aısul uly Ámet saýynda,
Han Jánibek padısham,
Muqaly uly Temirge,
Buqasyn baqqan qulyna
Qyzyn bermek usarma!..

Bul «Ámet» degen áńgime-jyr da qazaq ataýly eldiń eskiden qalǵan el ádebıetinde bar. Muny jınap Sháńgereı aqyn belgili «Shaıyr» degen kitabyna bastyrǵan. Biraq qazaqtyń eski el ádebıetindegi «Ámet» jyrynda jańaǵy «usarma, dostar, usarma», — dep bastalǵan jyrdy aıtqan Asan Qaıǵy edi deıdi. Al qazirgi noǵaı eniniń el ádebıetindegi «Ámet» jyrynda Asan Qaıǵynyń aty joq. Onan soń qazaqtikinde «Alshyn» Alaý batyrdyń aty joq. Qazaqtyń el ádebıetindegi «Ámet» jyrynda «Asan Qaıǵy» aıtty degen jańaǵy jyr bylaı aıtylady:

...Usarma, bıler, usarma!
Arǵymaqtyń aıaǵyn,
Altynmenen taǵalap,
Kúmispenen shegelep,
Shıe jibek turǵanda
Arqanmenen tusarma!
Han ótirik aıtar ma?
Han jarlyǵy qaıtar ma?
Áz Jánibek deıin han ıem,
Áýelgi sózin umytyp,
Aısyldyń arý Ámeti turǵańda,
Muqaly baıdyń ulyna,
Buqasyn baqqan qulyna,
Tas Temirdeı jamanǵa
Qaryndasyn bererge usarma?..

Onan soń, Radlov jınaǵan Qyrym noǵaılarynyń eski aýyz ádebıetinde qazirgi Qazaq atanyp otyrǵan eldiń qara óleńiniń yrǵaq mólsherimen aıtylǵan óleń de kez kelgen. Mysaly, mynadaı óleń bar:

...Sen bir jaryq juldyzsyń baqqa týǵan
Kózin jumǵan tash butar belin býǵan...

Mine, bul qazaq bolǵan eldiń qara óleńiniń yrǵaq-mólsherimen aıtylǵan óleń. Túrik elderiniń ózgelerinde qazaqtyń qara óleńiniń býyn mólsherine úılesetin mólshermen aıtylǵan óleńder bar bolsa da, qara óleńniń yrǵaǵymen, ánimen aıtylǵan óleń joq.

Ondaı óleń tek qazirgi noǵaı eliniń eski el ádebıetinde ǵana kez bolyp otyr. Endi bir aıta ketetin sóz: qazirgi qazaq ataýly el men noǵaı atyndaǵy eldiń óleń-jyrdy bastaǵanda «araına» dep, «arıaı» dep bastaýlary. «Kóksilder» kitabynda óleń-jyrdyń basynda keletin «araına» degen sóz týraly mynadaı áńgime bar:

Musa uly Mamaıdyń Araına atty joldasy jaýda jaralanyp, ólerinde: «Keıingi jyrlardyń bári «araına» dep bastalsa eken» dep ósıet qylǵan eken deıdi.

Sonan beri jyrdy «Araına» dep bastaý mıras bolǵan eken deıdi. Musa bı ataqty Edige batyrdyń shóberesi — noǵaılynyń bıi.

Qazaq ataýly eldiń kishi júz rýlarynyń el aqyndarynda jyrdy «araına» dep bastaıtyn ádet bar ekeni ras. Murat aqynnyń Qaztýǵandy áńgimelegen jyrynda jurtqa Qaztýǵan aıtty degen jyrdy bylaı bastaıdy.

...Araına, bıler, araına
Araına desem bolmaı ma?
Araınasyz árqaıda
Erdiń isi ońqaıma?
Araına bolǵan Qaztýǵan
Qaıǵylanyp sonda tolmaı ma?

Onan soń Isataı—Mahambettiń áńgimesinde Mahambet joldastaryna aıtty degen jyry bylaı bastalady:

...Araına, bıler, araına!
Arǵymaǵym jaraı ma?
Astyma mingen arǵymaq,
Kúshigen júndi shal jebe,
Kápirge qaraı boraı ma?
El shegine jaý kelse,
Azamat eldiń balasy,
Namysyna shydamaı,
Jattan kómek suraı ma?
Arǵymaq álsiz, er malsyz
Allanyń ne bereri boljaýsyz,
Joldastarym, muńaıma...

Onan soń qazaqtyń orta júz rýlary men uly júz rýlarynda óleń-jyr aıtqanda óleńdi «Arıdaı» dep bastaıtyn ádet bar:

Mysaly:

...Aıt degende aıtaıyn arıaı-daı
Aq serkeniń múıizi qaraǵaıdaı.
Bir Allaǵa shet bolsań, — bol óziń shet
Áli de bolsa kóńilim baıaǵydaı...
...Aıt degende aıtamyn, arıdaıym,
Aýylyń seniń belde edi, boıdaı talym... —

dep óleń bastaýdy bilmeıtin bala bolmaıdy. Bulaı eleń bastaý — óleń aıtatyn adamda dombyranyń «qulaq kúıi» tárizdi.

Burynnan ádebıet isine qatysyp kelgen Omar Jánibekuly degen muǵalim qazaq arasynan jınap, belgili kitaby Nıazmuhambet Súleımenuly arqyly 1908 jyly Qazanda bastyryp shyǵarǵan — «Qazaq tilinde jumbaqtar, maqalalar» degen kitapshanyń — «Burynǵynyń sózderi» degen bóliminde mynadaı bir sóz bar:

...El shetine jaý kelse,
Arıaıdaı aıbyndy,
Arystannyń bary jaqsy...

Mundaǵy eski emlemen jazylǵan — «arıaıdaı» degen sózi «arı-aıdaı» degen sóz bolýy kerek. Bul aıqyn aıtylǵan sózdiń mánisine Qaraǵanda — el shetine jaý kelse, Arıaı daı (Arıaı tárizdi) aıbyndy batyrdyń «bolǵany jaqsy» deıdi. Bul sóz burynǵy zamanda Arıaı atty bir batyrdyń bolǵanyn kórsetedi. Al orta júz ben uly júz Qazaqtarynyń óleń aıtqanda, jyr aıtqanda:

«Aıt degende aıtaıyn arıaı-daı—..» dep bastap aıtatyn «Arıaıdaıy» osy Omardyń el aýzynan jazyp alǵan, «el shetine jaý kelse — daıar turatyn» «arystandaı aıbyndy Arıaı» batyr-aý deımin. Olaı bolǵanda, «Kóksilder» kitabyndaǵy aıtqan Musa bıdiń uly Mamaı batyrdyń joldasy — Araına batyr men Omardyń el aýzynan jazyp alǵan «Arıaı» batyry bir-aq adam ǵoı dep oılamaımyn. Orta júz ben uly júz qazaqtary sózdi tek buzyp alyp, «Arıaı» dep ketken ǵoı deımin. Al uly noǵaılydan orta júz ben uly júz rýlarynan góri birsypyra ýaqyt keıin bólinip qazaq bolǵan jáne qazaq bolyp ketken soń da uly noǵaılynyń kótentúp elimen birsypyra ýaqyt kórshiles bolyp otyrǵan kishi júz rýlary «Araına» degen qalpynda umytpaı kelgen ǵoı deımin.

Osy kúnge deıin «noǵaı», «noǵaıly» atymen kelgen Qyrymdaǵy noǵaı eliniń eskilikten qalǵan aýyz ádebıetinde de jyrdy bastaǵanda — «Araına» dep bastaıtyn «murasy» bar eken. Radlov jınap bastyrǵan Qyrym noǵaıly eliniń eski el ádebıetinde Oraq-Mamaı jyrynda týysynan jaraly bolyp ólerinde aıtty degen Oraq jyry «Araına» degen sózben bastalady. Jyrynyń bir bólegi mynadaı:

...Araına bolǵan Oraq er
Mamaı myrzaǵa aıtqany:
Kıeli menen ekimiz,
Qarmalasa kirerde,
Sermelese shyǵarda,
Qańly óshli biz túgil,
Baldaǵy jýan aı bolat
Jamandy basqa salarǵa,
Basyn eki bólerge,
Qarmalasam, — qolda joq,
Sermelesem, — qynda joq,
Attan, attan, degensiz,
Attanyp jolǵa shyqqanbyz,
Attanyp jolǵa shyqqan soń
Aýyr áskerge jolyqtyq.
Jolyqtyq, ese tolyqtyq.
Etegi altyn, jıegi altyn,
Aq kireýke tondarǵa.
Nálet bolsyn degensiz.
Búıtip tapqan malarǵa.
Aıry teńde jata almaı,
Manashyǵa ete almaı
Qabyrǵa basy, baýyr et,
Qan tolarǵa usaıdy.
Moıny alasa qarǵalar,
Shaqyldasyp basyma
Uıa teberge usaıdy...

Qyrym noǵaılynyń eski el ádebıet nusqalaryn jınap bastyrǵan kitabynda Radlov noǵaı tili ózge túrik elderiniń tilderinen góri qazaq tiline jaqyn deıdi. Árıne, onysy durys. Biraq noǵaı atymen qalǵan el men qazaq atanǵan eldiń tilderi ózge túrik elderiniń tilderinen góri bir-birine óte-móte jaqyn ekendiginiń sebebin Radlov anyq bilińkiremeıdi. Óıtkeni qazaq atanǵan eldiń birsypyra zaman noǵaıly atanyp dáýir súrip kelip Qazaq bolyp ketkenin bilmeıdi. Qazaq atanǵan el men noǵaı atymen qalǵan eldiń ózi — buryn bir-aq el bolǵandyǵyn bilmeıdi. Noǵaı atymen qalǵan el men qazaq atanǵan eldiń rýlary bir ekenin bilmeıdi. Sondyqtan Radlov jáne sol Radlovtyń sózine súıengen keıbir tarıhshy-ádebıetshiler «Qazaq eliniń eskilikten qalǵan áńgime-jyrlary joq, «ózimizdiki» dep aıtyp júrgen eski batyrlar týraly áńgime-jyrlarynyń bári de noǵaıdyki desedi. Endi Radlovtyń bul jete teksermeı aıtqan sózine súıenip, «qazaqtyń, eskilikten qalǵan áńgimeleri joq», — dep ottaýshylardyń sózderiniń bilmegendik ekenin joǵarǵy keltirgen dálelderdi oqyǵan adam aıqyn kerýge tıis.

Radlov jınap bastyrǵan (VII kitap) Qyrymdaǵy noǵaı eliniń eski el ádebıet nusqalyqtarynyń áńgime-jyrlaryn myna tómende tizip keltirdik. Al Qazaq ataýly eldiń eski el ádebıetinde sol áńgime-jyrlardyń bári de bar deýge bolady. Bar bolǵanda sol áńgime-jyrlardyń qazaqtaǵysy ári tolyq ári ádemileý aıtylady.

Sóz aıqyndy bolýy úshin sol Qyrymdaǵy noǵaı elinen Radlovtyń jınap basqan áńgime-jyrlarynyń bárin de tizimdep keltirip, olardyń qazaq elinde bar-joǵyn aıtaıyn.

1) Oraq—Mamaı — qazaq el ádebıetinde jyrlanady.

2) Dosmambet — qazaq el ádebıetinde kólemdi jyrmen aıtylatyn eki túrlisi bar (Sháńgereıdiń «Shaıyrynda, Maqas Mahmetulynyń «Jaqsy úgitinde» .

3) Edige — qazaq el ádebıetinde kólemdi bólek kitapsha bolyp shyqqan, jyrmen aıtylatyn eki túrlisi bar.

4) Er Tarǵyn — qazaq el ádebıetinde kólemdi jyrmen aıtylatyn bólek kitapsha bolyp shyqqany bar.

5) Jırenshe sheshen — qazaq el ádebıetinde kólemdi bólek kitapsha bolyp shyqqany bar.

6) Qarabas — Abdraman áńgimesi qazaqta bar.

7) Ámet — qazaq el ádebıetinde jyrmen aıtylatynnyń biri — Sháńgereıdiń «Shaıyrynda» basylǵan. Munyń da jyry Qyrym noǵaıynikinen ádemileý. Qyrym noǵaıynyń áńgimeleıtin Alshyn Alaý batyrdyń ornynda qazaqtykinde Asan Qaıǵy bar.

8) Ádil sultan — qazaq el ádebıetinde basylyp shyqqan ádemi jyrly eki túrlisi bar. Biri — Sháńgereıdin «Shaıyrynda», ekinshisi Ábdi Qadyruly bastyrǵan «Shopan ata» degen kitapshada.

9) Shalkıiz — qazaq el ádebıetinde eki túrlisi bar. Maqas Mahmetulynyń jınap bastyrǵan «Jaqsy úgit» degen kitapshada jyrmen aıtylǵany bar. Shalgez jyraýdyń basqa túrli bir áńgimesi Murat aqynda da bar.

Mine, Qyrymdaǵy noǵaı elinen jınap Radlovtyń bastyryp shyǵarǵan kitabyndaǵy kólem retinde kózge kórinerligi osy tizilgen 9 áńgime-jyr. Bulardyń bári de qazirgi qazaq ataýly eldiń eski el ádebıetinde bar bolyp otyr. Bar bolǵanda qazaqtaǵylarynyń jyrlary jınaqtyraq, kólemdirek, kóbirek ekenin kórip otyrmyz...

Mine, aqyry aıtyp kelgende, ertedegi batyrlar jyrlarynyń bári qazaq ataýly eldiń noǵaıly dáýiriniń áńgimesinen shyqqan jyrlar ekeni aıqyn dáleldenedi.

1931 jyl

---