InfoHub Logo

— Jáırem... Jáırem? Maǵynasyn túsindirińizshi, papa?

— Bul ataýdyń qaıdan, qalaı shyqqany týraly aıtys-talas ta kóp. Qıal, boljam da kóp balam. Bireýler "Jaırań" degen sózden týǵan deıdi. Bireýler "jaıylymnan" taratady. Endi birde "kıik" tektes "djeıran" — "jaırannan"da bastaý alǵysy keledi. Túptep kelgende "Jáıremge" qulaq úırenip, kóz qanyp, mashyqtanyp qalǵanymyzdy ábden sezinemiz. Jáıremniń kezinde myńǵyrǵan malǵa jaıylym bolǵany da ras. Mal baqqan qazaqtyń yrysyn aıyrǵan ólke búginde berekesiniń jaıylymyna aınalǵany da ras.

Jáıremniń djeıran bop uzaq jyldar boıy asylyn ustatpaı, qazynasyn kórsetpeı izine túsken geologtardy biraz sharshatqany da aqıqat. Biraq Jáırem jaırań minezin tanytyp bir-aq kún, bir-aq sátte perdesin serpip jiberip, qazynasyn jarq etkizgeni aqıqat.

Jáıremdi bir saǵat, bir sátte týdy deý, árıne, aıtýǵa ǵana ońaı. Jáırem týraly boljamdar osy ǵasyrdyń alǵashqy shıreginde-aq geologtar arasynda jıi aıtylǵan.

Jáırem týraly Qanysh Sátbaev ta kóp qıaldapty.

"Er egiz týady. Alyp alypqa arqa súıeıdi. Oqshaýlyq tabıǵatqa jaraspaıdy. Jezqazǵan syndy qyrýar qazynanyń jalǵassyz, júıesiz kilt úzilip qalýy múmkin emes. Arqa óńiriniń saıy men jyrasy, qyrqasy men tóbesi tunǵan baılyq. İzdeı bilý kerek. Úshqatyn, Bestóbe, Jomart mańaıyn ǵana sharlaı bermeı, Jáırem, Batys Jáıremge jyljý qajet" –degen eken ol.

Soǵystan sońǵy jyldarda Ortalyq Qazaqstannyń ındýstrıasy kúrt órledi. Temirtaýda Qazaqstan Magnıtkasy salyndy. Bul zavodqa qajetti temir kenin Qarajal bere bastady. Biraq Qarajal keni azdyq etetin bolǵandyqtan elýinshi, alpysynshy jyldary Jáırem tóńireginen temir rýdasyn izdegen geologtar Bestóbe, Jomart, Soltústik Qylysh mańyn sharlaı beripti...

Jalpy Jáırem qazynasy da birden el ıgiligine asyryla qoımaǵan. Osyǵan dálel retinde birer derekti áńgime aıtyp bereıinshi saǵan.

1959 jyldyń kúzi. Qarajal geologıa-barlaý ekspedısıasynyń bastyǵy Evgenıı Semenovıch Meerson qolyndaǵy bir japyraq qaǵaz — telegrammaǵa sener emes. Qaıta-qaıta úńilip oqıdy.

"Qarajal. Meersonǵa. Qarjy joq. Ýchastoktyń keleshegi joqtyǵyna baılanysty Jomarttaǵy jumysty toqtatýdy uıǵardyq. SKTGÝ (Qazaqstan geologıa basqarmasynyń ortalyq tresi) Fıshman".

Meerson erteletip Jomarttaǵy geologtar partıasynyń japyraıǵan úıine jetip keldi.

— O, bastyq kelip qalypty, — dep aǵa geolog Anatolıı Aleksandrovıch Rojnov ornynan kúlimsireı turdy.

— Má, oqy.

Meerson Rojnovqa telegrammany usyndy.

— Bári durys. Jomartta biz isteıtin eshteńe qalǵan joq, — dep Rojnov telegrammany qaıtaryp berdi.

— Al analardy qaıtpeksiń? — dep Meerson terezeden kóringen shaǵyn poselkaǵa ıek qaqty. — Adamdardyń taǵdyryn oıladyń ba?

— Biz — geologpyz. Jumyssyz qalmaspyz.

Bulardyń ústine Stroıteleva kirdi. Almatydan kelipti. Meerson endi telegrammany Stroıtelevaǵa kórsetti.

— Antonına Vasılevna, sizdiń degenińiz boldy. Jomartty jappaq.

— Durys istegen. Álginde ǵana kernderdi kórdim. Bul aradan eshnárse tappaısyz.

Árıne, A.V.Stroıtelevaǵa da bul habar ońaı tıgen joq edi. Áreń-áreń qalyptastyrǵan kollektıvten aıyrylyp qalý op-ońaı. Shetinen ábden ysylǵan mamandar. Taratyp jiberýge bolmaıdy.

— Evgenıı Semenovıch, meniń bir belgilep júrgen núktem bar edi. Qane, beri jaqyndańyzdar, — dep Stroıteleva aýdan kartasynyń eki syzyq túıisken tusyna suq saýsaǵyn qadady. — Mine, myna jer — Jáırem!

Jáırem!...

Antonına Vasılevna úshin Jáıremniń mańyzy zor. 1950 jyly kóktemde Atasý geofızıkalyq ekspedısıasynyń birinshi partıasy Jyńǵyldykóldiń jaǵasyna shatyrlaryn tikken-di. Ol kezde A.V.Stroıteleva Atasý ekspedısıasynyń bas ınjeneri edi. Al partıa basshysy Tańsulý Qaımırasova bolatyn. Kóz tireler taýy joq, kóleńke kólbeter tóbesi joq mıdaı jazyq dala kókjıekpen astasyp, "sheksizdik degen men bolam" dep qybyrsyz kósilip jatatyn.

Jaz boıy úzdiksiz jer shuqylaǵan geologtar aqyry temir anomalıasyn tapqan. Ony ózderi Jáırem dep ataǵan.

Endi, mine, Jomarttan otyz shaqyrymdaı jerge Stroıtelevanyń ózi bastap kelip, qolymen bir dóńesti kórsetti.

— Osy arany burǵylańdar. Qaımısarova ekeýmizdiń senimimiz aldamasa, osy jerden temir tabylady.

— Qarjyny qaıdan alamyz?

— Siz, Meerson, ekspedısıa bastyǵysyz. Já, jaraıdy, renjimeńiz. Almatyǵa barysymen qarastyryp kórermin.

Kóp keshikpeı Rojnov Jomarttaǵy bir burǵylaý stanogyn Jáıremge kóshirdi. Ashyq aspan astynda qybyrsyz melshıgen dalaǵa jalǵyz barak ornap, burǵyshylar jumysyn bastap ta ketti.

1959 jyldyń sońǵy kúnderi. Ýildegen boran aptalap soǵyp, aıdaladaǵy burǵyshylardy bylaıǵy ómirden bólip tastady.

Jumysshylar aıazǵa da tózdi — shydady. Burǵyshylar shólge de tótep berdi — qardy eritip, sý aldy — shydady. Azyq-túlik tapshylyǵyna da moıymady. Jumys qarqynyn júrek búlkilindeı dúńk-dúńk urǵylaǵan stanok burǵysymen toqaılastyryp aldy da, tapsyrylǵan isti toqtatpaı júrgize berdi. Stanok mańaıy jer astynan shyqqan kernderge — taý jynysyna tolyp ketti.

Burǵylaý tereńdigi elý metrge jetti. Áli de túk joq. Bos jynys.

Burǵy júz metrlik deńgeıge jetti. Kernderden metal sybysy bilinbeıdi.

Júz elý... eki júz metr boılaǵan burǵy áli de kóńil demdeter emes.

Eki júz elý... Úsh júz metr tereńdegen skvajınadan rýda tabyla qoımady.

"Sonda shynymen-aq Ortalyq Qazaqstan terıtorıalyq geologıa basqarmasy mamandarynyń bul aımaqta ken joq degen qorytyndysy ras bolyp shyqqany ma?" deıtin qaýipti oı Rojnovty qursaı bastady. "Stroıteleva men Qaımırasovalar júrgizgen zertteýler batys jáne shyǵys ýchastokteriniń burǵylaý qajettigin kórsetip bermep pe edi?! 1951 jyly Atasý ekspedısıasynyń aǵa geology Iý.Anashın basqarǵan burǵylaý otrády óndiristik qýaty bar polımetal kenin tapqany qaıda?! Biraq sol aǵa geologtyń jasaǵan aktisine Shyǵys Jáıremniń kórsetilmeı qalýy tegin bolmasa ıgi edi. Stroıtelevanyń barlaý partıasy júrgizgen keni mol degen batys Jáıremniń bes skvajınasynan eshteńe tabylmaýy Jáıremge degen yqylasty sýytyp tastamady ma eken?"

1958 jyly bul óńirdi zertteý qaıtadan qolǵa alyndy. Myna jalǵyz burǵylaý stanogy qystyń qaqaǵan aıazyna qaramastan, damylsyz jer dúńkildetip jatyr. Al biraq áli eshqandaı nátıje joq.

Qys kóktemge qaraı aýnap tústi. Aspannan jaıma shýaqtanǵan kún kózi kóbirek kórine bastady.

Rojnov burǵyshylar otrádyna keldi. Jumysshylar skvajınadan kern kóterip jatyr eken.

— Tereńdik qansha? — dedi Rojnov.

— Úsh júz jetpis metr.

— Qane, kerndi kórelik.

Rojnov óz kózine sener-senbes. Shaıqalyp qalyp, túzeldi. Geologtyń kánigi kózi aldamasa kerek edi.

"Temir! Naǵyz temir!"

Erteńinde Qarajaldan ekspedısıa bastyǵy Meerson da asyǵys jetti. Kerndi kórisimen ol da temirdi birden baıqady. Kóńili kónshigendeı bolǵan Meerson Almatyǵa, geologıa mınıstrligine birden tartyp ketti. Kóp uzamaı taǵy tórt skvajına burǵylaýǵa qarjy bosatqan telegramma keldi.

Burǵyshylar jumysyn toqtatqan joq. Temir qabaty 12 metrge deıin bardy da, kilt úzildi. Taǵy júz elý metr tereńdegen skvajınadan temirdiń álsiz belgileri ǵana bilinip, kernge bos taý jynystary iline berdi.

Rojnov endi burǵyny basqa jerlerden konvert tósilimen salýdy uıǵardy. "Tórt skvajınaǵa ruqsat bergende, besinshisin de bógep qalmas" degen senimi mol.

Endi Jáıremde alty burǵyshylar brıgadasy isteıtin bolǵandyqtan satyp alǵan jıyrma bes qurastyrmaly úıden jáıremdikter qyryq úı turǵyzyp, Jomarttaǵy bala-shaǵalaryn kóshirip ákeldi.

Elsiz dalaǵa bolashaq úlken Jáıremniń alǵashqy kóshesi ornady.

***

Aǵa buryshy — master Kámal Mýsın smenasyn tapsyryp jatyp, aǵa buryshy Ivan Ivanovıch Zlobınge kishirek sılındr tektes kerndi kórsetti.

— Qarashy, kókshil tús anyq baıqalmaı ma?

Zlobın qabaǵyn túıe, bas barmaqtyń tyrnaǵymen kerndi tyrnap ótti. Tyrnaq izi jolaqtanyp tústi.

— Iá-á, temirge onsha uqsaı qoımaıdy. Múmkin, balshyq shyǵar, — dedi de, stanokty iske qosty.

Alǵashqy kern bárin abyrjytyp tastady. Ne temirge, ne bos jynysqa uqsamaıdy.

Zlobın kúlimdep kep, kerndi qolyna aldy.

— Qorǵasyn! Qorǵasynnyń ózi!

Sol bette geolog Valerıı Iakovlevıch Seredaǵa keldi. Seradada kúdik qalǵan joq. Qarajalǵa kerndi ala jóneldi.

Kóp keshikpeı rýdada óte kóp quramy bar qorǵasyn tabylǵany týraly Qaraǵandydan laboratorıa analızi jetti.

Jáıremdegi polımetal keniniń habary tus-tusqa tarap jatty. Biraq sengenderden senbegender kóp edi. Jáıremge bólinetin qarjy da burynǵy kóleminen ósken joq.

Anatolıı Aleksandrovıch Rojnov alǵan betinen qaıtpady. Óz oıyn dáleldep, óz pikirin jetkizip qanshama keńesterde Jáıremniń úlken bolashaǵy týraly qyzyna sóılemep edi ol. Aqyry segiz jyl boıy talmaı eńbektengen jáıremdikter osy tóńirektegi mol baılyqtyń sheksiz mólsherin anyqtap ta, dáleldep te berdi.

— Geolog. Papa, geolog jaqsy mamandyq, á...

— Geolog... Ol qala turǵyzbaıdy. Ken de qorytpaıdy. Biraq geolog júrip ótken jerde úlken qalalar ornaıdy. Alyp zavodtar salynyp, metaldar qorytylady. Jer qoınyndaǵy qazyna el ıgiligine aınalady.

Geolog — úmit pen kúdiktiń aǵaıyny. Onyń kúdiginen úmiti kóp. Úmiti ilgeri súıreıdi. Alǵa jeteleıdi. İzdeý, jalyqpaı talmaı izdeý — geologtyń kúndelikti jumysy. Tabý, ashý –ǵumyrlyq maqsaty. Jer qoınyndaǵy kómbeni kóre bilý, seze bilý ekiniń biriniń qolynan kele bermeıdi. Ol úshin tabandylyq, qaısarlyq, qajyrlylyq qajet.

Geolog...

Ol týraly án de kóp. "Jańbyr men jeldiń baýyry — geolog" sol tópelegen jańbyr men qutyrynǵan jeldiń ótinde qanshama shaqyrymdy jaıaý júrip ótti deısiń?! Qanshama tasty kishkene balǵasymen ýatyp, qanshama tasty jol qapshyǵymen úıshigine tasyǵan?!

Geolog — úmittiń ǵana joldasy. Senimniń ǵana serigi. Úmiti men senimin joǵaltsa, geolog degen ataýdan jurdaı bolady. Sondyqtan da geologtarǵa degen el qurmeti ǵalamat. Kúndelikti isimen geologtar keleshektiń jarqyn kúnderin jaqyndatyp jatady. Keleshekti ıyǵymen kóterip ákele jatady. Al onyń júrip ótken jerlerinde Otan kartasynda besburysh bolyp jarqyraıtyn ekpindi alyp qurylystar samsap boı túzeıdi. Geolog eńbeginiń jeńisin aıǵaqtaıdy.

Oıymyzdy dáleldeý úshin taǵy da sarǵaıǵan dokýmenttiń qurǵaq joldaryna úńileıik, balam. Oqy.

"Qazaqstan geofızıkalyq tresi

komısıasynyń májilis hatynan

kóshirme ".

7 ıýl 1971 jyl.

...Jáırem barıt-polımetall ken ornyn birinshi ashýshylar:

1. Antonına Vaselevna Stroıteleva — Kazgeo-fıztrestiń Atasý geofızıkalyq ekspedısıasynyń burynǵy bas ınjeneri;

2. Tańsulý Gemalovna Qaımırasova — burynǵy Atasý geofızıkalyq ekspedısıasynyń barlaý partıasynyń bastyǵy;

3. Anatolıı Aleksandrovıch Rojnov — Jáırem geofızıkalyq-barlaý ekspedısıasynyń bas geology;

4. D.Evlampıı Ignatevıch Býzmakov — Jáırem geologıalyq-barlaý ekspedısıasynyń aǵa geology;

5. Maǵaýıa Bıǵalıev — Jáırem geologıalyq-barlaý ekspedısıasynyń aǵa geology;

6. Valerıı Iakovlevıch Sereda — Jáırem geologıalyq-barlaý ekspedısıasynyń aǵa geology; dep sanalý týraly májilis qaýly etedi.

Osy atalǵandardy ken ornyn ashyp, óristetýge at salysqandary úshin memlekettik nagradaǵa usyný qajet..."

— Kórip otyrsyń ba, Almas, etken eńbek elenbeı qalǵan emes. El qurmetine bólengen erler mereıi nuryn tek Jáıremge ǵana emes, búkil Otanymyzǵa taratyp turǵan joq pa? Keshegi geolog AA.Rojnov — búgin Sosıalısik Eńbek Eri. Onyń júrip ótken izinde búgin jastyq qalasy — Jáırem ottary jarqyraıdy.

— Búgingi Jáırem — Otan ıgiligine jóneltip jatqan rýda. Zavodtarda Jáırem keninen qorǵasyn men myrysh, molıbden men temir qorytylyp jatsa da, Jáırem tóńiregindegi aıtys-tartys áli kúnge deıin tolastaı qoıǵan joq.

— Nege tolastamaıdy. Kendi alyp ta, paıdalanyp ta jatyr ǵoı.

— Endigi talastyń máni ózgeshe, balam.

Jáırem ken ornynyń qýatyna eshkim shek keltirmeıdi. Ol anyqtalǵan aksıoma. Búgingi talas Jáırem keniniń túzilýi týraly. Talas týdyratyn yńǵaıy da bar.

Jáıremniń ústińgi temir qabatynyń dál astynda quıryq-baýyrdaı aralasa ornalasqan barıt, qorǵasyn, sınkter qalaı paıda bolǵan? Onyń ústine Shyǵys Jáıremdegi ken tereńde jatsa, batys Jáıremdegi rýda jer betine tym jaqyn bolýy nelikten? Múmkin, Shyǵys ýchastoktegi kender shókken taý jynystarynan quralsa, batys bóligindegi rýda výlkandar arqyly týyndaǵan shyǵar.

Geologtar osy sońǵy boljamǵa toqtapty. Sonyń arqasynda Jáırem qazynasynyń kiltin de taýypty.

1971 jyly Jáıremge alǵashqy qurylysshylar otrády kelip, ken baıytý kombınatynyń qurylysyn bastap ta ketti.

Jeńis stansıasynan Jáıremge bet alǵan mashınalar tizbegi alǵashqy alty shatyrdy quryp bola bergende, bolashaq rýdnıktiń dırektory Ivan Petrovıch Babanın de túndeletip jetken edi.

— Al, jigitter, ýaqytty sozbaıyq. Karerdi ashý, arshý jumysy josparǵa kirip te ketti. Neshe ekskavatorshy bar?

— Úsheý. Gennadıı Malsev, Dovgolenko Anatolıı jáne Strokın Nıkolaı.

— Al shoferler she?

— Olar da úsheý — Vetlýgaev, Knázev, Jýgan.

— Bir smena qurastyrýǵa jetedi eken. Shatyrda kóp tura qoımaspyz. Osydan on shaqyrym jerde qurylysshylar ornalasyp jatyr. Uzamaı úıler de biter. Tek, bárin birinshi bop ózimiz bastaıtynymyzdy umytpańdar. Al myna jambasymyzdyń dál astynda jatqan baılyqqa biz birinshi bop jetetinimizdi eskerseńder — odan artyq baqyttyń túrin bilmeımin, dostarym! Osy alapta ornaǵan qalanyń kóshelerinde, bálkim, attaryń da qalar.

Erteńine Babanın, prorab Bobrov jáne partorg Vetlýgaevtar bolashaq karerdiń ornyna kelgende, osy aradaǵy barlyq tehnıka jınalǵan eken.

At baılar qazyqtaı kishkene aǵash syna aq seleýdiń arasynan kóriner-kórinbes qyltıady. Sol aǵash syna — alǵashqy shómish túsetin belgi. Kenshilerdiń kindigimen jalǵasqan at baılar eńbek qazyǵy.

Dırektor qolyn sermep qaldy.

İle motor daýysy gúrildep qosylyp, ekskavator shómishi álgi aǵash syna turǵan tusty túp ornymen qopara kóterip tastady. Ýralaǵan daýys dalany jańǵyryqtyryp jiberdi.

Bul Jáırem dańqynyń alǵashqy ekpini edi. Bul alǵashqy shómish — rýdaǵa jeter joldyń birinshi baspaldaǵy edi.

Jáıremdikter talaı qıyndyqtardy da kórdi.

Karerdi jer asty sýy basyp ketken. BelAZdar toqtap, ekskavatorlar sý ortasynda da qalǵan. Bul kezde rýdnık dırektory bolyp Sadyq Qasymovıch Asatov taǵaıyndalǵan edi. Jańa dırektor eń aldymen barlyq kúshti karerge baratyn joldy jóndeýge saldy. Sodan sońǵy áreket karerdi sýdan tazartýǵa jumsaldy. Óıtip-búıtip júrip ony da jeńgen boldy.

Otanǵa Jáırem rýdasyn beretin kún de alys emes edi. Karer shuńqyry dóńgelenip, aýqymy keńeıip, kólemi kóz tartyp tereńdep barady. Biraq ken qabatyna jetý ońaıǵa túspedi. Óıtkeni ken qabatyn alyp tasbaqadaı baýyryna basyp jatyp alǵan qalyńdyǵy on bes metrge jetetin tas saýytyn tek qana qoparylys jasap bólshekteýge bolatyn edi.

Asatov buryn ózi istegen Soltústik rýdnıgine baryp, Baryshnıkov pen Deev tárizdi asa tájirıbeli eki burǵyshy-masterdi ýaqytsha surap aldy. Keńesshi retinde qoparǵyshshy Vasılıı Ivanovıch Petráevty jáne bosatqanda Sadyqtyń tóbesi kókke jetkendeı qýandy.

Karerge burǵylaý stanogyn ornalastyryp, eki júzge tarta skvajına teskizdi.

Qoparylys Uly Oktábrdiń 58-jyldyǵy qarsańynda ótetin bop uıǵaryldy.

1975 jyldyń 7 noıabri. Qoparylys jasaıtyn qoparǵyshshylar kúndizgi saǵat úshte barlyq daıyndyqty bitirdi. Sol sátte rýdnıktiń bas ınjeneri Erjanov qaýipti aımaqtan jurttyń tez ketýine buıryq berdi.

Saǵat tórtten jıyrma mınýt ótkende jer silkindirgen kúshti dúmpý bilindi de, lezde qulaq tundyrar qoparylystyń daýysy estildi. Aspandap ketken shań-tozań basylmastan-aq asyǵa kútip turǵan halyq BelAZ-darǵa jarmasyp, karerge lap qoıdy. Qýanyshtarynda shek joq edi.

Sol kúngi beıbit qoparylys otyz úsh myń tekshemetr jartasty usaqtap, untaqtap, Jáırem kenine shabýyl jasaǵan alyp ekskavatorlarǵa jol ashyp bergen bolatyn.

1975 jyly Jáırem rýdnıgi ken baıytý kombınaty bop quryldy.

Endigi jumys kólemi de, jaýapkershilik te kúrt ósti.

Jańa qurylysqa degen partıa men úkimetimizdiń qamqorlyǵy kúsheıdi. Kúrdeli qarjy burynǵysynan mol bólinip, bolashaq úlken ken ornynyń tezirek iske qosylýyna qajetti kómek-járdemdi barynsha tez jetkizýge tyrysty.

***

Sý...

Ómir bastaýynyń eki kózi bolsa, ulym bireýi — sý, biri — ot. Ot bar jerde ómir bar. Sý bar jerde tirlik bar. Ata-babalarymyz ot — qudiretke tabynǵan. Sý — qudiretke jalynǵan. Ot pen sý oshaǵyn jylý men jaryqqa bólegen. Nári men qoregin aıyrtqan. "Sýsyz jer –nýsyz".

Qazaqstannyń shóleıtti aımaǵy úshin sýdyń quny altynnan da qymbat. Sýdy tandyry keýip, taqyry tilimdengen dala suraıdy. Sýdy jazyǵyn qum basqan, jýsanyn shań qapqan saǵymdy sahara suraıdy. Tamyp túser tamshysy joq bedeý aspannyń melshıgen aq sur shańyraǵyna arsa-arsa butaǵyn arbıta sozǵan sekseýildi qum jotalary suraıdy.

Sý... Qasqaldaqtyń qanyndaı zárý ol.

Keýip, qatalap jarylǵan erinniń talaı ǵasyr kúbirleı qaıtalaǵan yntyǵy da "sý" bolǵan.

Sýdy anasyndaı qadirlegen halyq. Balasyndaı aıalap mápelegen. Timiskilep izdep júrip, shı túbi men sazdaýyttardan qudyq qazǵan. Ózen tabynan jyrmalap buryp, aryq tartyp, atpa salǵan. Ireleńdetip órge súıregen. Quldılatyp oıpatqa jamyratqan. Óıtkeni sý nári edi, jany edi. Ystyq kúnde denesin salqyndatar, terin úger salqyn sý arabtyń "zámzám" sýynan artyq kórinetin.

Móltildep, móldirep, eljirep, shymyrlap shyǵar kózderge at qoıýda da qazaq aldyna jan salmaǵan ǵoı. Mysaly, bulaq dep te ataǵan. Tuma dep te at qoıǵan. Qaınar dep te azan shaqyrǵan. Bári-bári sý qasıetin júregimen uǵynǵan kóńildiń yqylasy. Bulaǵyn ózen qylýǵa áreket jasaǵan. Tumasyn tuman jutpasyn dep jantalasqan. Qaınaryn aıdynǵa ulastyrýǵa umtylǵan.

Biraq jigerdi qum, talapty tul qylǵan qol qysqalyǵy eriksiz barmaq tistetýmen ǵana kelgen. Úmitin úzbep edi. Aqyry arman oryndalar ýaqytqa da jetti. Ol zaman — búgingi sosıalısik dáýirimiz eken.

Jáıremdikterdi de sý máselesi kóp qınady. Qala turǵyzý úshin de, qala turǵyndary úshin de, kombınatqa da tushshy sý asa qajet bolǵan. Jer asty sýy mıneral tuzy kóp, ájetke jaraǵysyz bolǵan soń, gıdro-geologtar Jáırem tóńireginen tus-tusqa burǵy salyp, sý izdeı bastady.

Aqyry tapty da.

Seleýli dalanyń dál ortasynda tostaǵanǵa quıǵan tosaptaı Tuzkól tunjyrap jatatyn. Túzkóldiń jyrtylyp-aıyrylyp ushyp-qonatyn qusy az. Tuzkóldiń dóńgelengen jaǵalaýyn shıyrlaǵan ańnyń izi sırek.

Tuzkóldiń sýy ashshy.

Tuzkól — tuzdy kól bolatyn.

Biraq Tuzkól — qundy kól eken. Tóbesine tuzy mol sýyn tóńkerip ustap, tómenine tushshy sýyn jasyryp kelgen ǵoı. Múmkin, tushshy sýym býǵa aınalyp quryr, tumanǵa aınalyp seıiler degen malsaq jannyń artyna tyqpalaǵysh minezine saıǵan shyǵar. Áıteýir, baýyryna basqan bazarlysyn balalaryna berer kún týdy.

Tuzkóldiń astynda taǵy da tushshy sýly kól bar eken. Qaraǵandynyń "Soıýzshahtaosýshenıe" basqarmasynyń burǵyshylary ár tustan 26 skvajına burǵylap, olarǵa qýatty nasostar ornatyp, qurylysshylarǵa mol sý kózin taýyp berdi.

Endigi isti Kazmedstroıdyń nomeri altynshy jyljymaly mehanıkalyq kolonnasy qolǵa aldy. Maqsat — Jáıremge qajet gıdrokompleksti tezdetip bitirý. Ol úshin artezıan skvajınalarynan shapshyǵan ómir nári — sýdy qubyr arqyly qalaǵa tartý qajet.

Tabıǵat qurylysshylardyń jospar-jobasymen sanaspaıdy. Ol birde aıazyn qutyryndyrady — túkirigiń jerge túskenshe muzǵa aınalady. Murnyńdy bir ýqalap qoıyp, kúıbeń-kúıbeń qımyldaı ber — úskirigin údetpese, azaıtpaıdy.

Ol birde ańyzaǵyn molaıtyp, aptabyn kúsheıtedi — tańdaıyńa jabysqan tilińdi aýzyńa syıǵyza almaı túkirigińdi tamaǵyńa jutyp — bárbir ılikpeıdi.

Biraq tabıǵatqa tabynǵan talaıynan aıyrylady. Jyljymaly mehanıkalandyrylǵan kolonna jumysshylary Jáıremniń aıazy men aptabyna qaramaı sý qubyryn qalaǵa jetkizdi. Ómir nári ózekterge júgirdi. "Sý" deıtin arman, ǵasyrlar armany krandar arqyly ár oshaqqa kirdi, tútikterde júgirdi, qazandarda býǵa aınaldy, jumysshy bop jegildi.

Trassany salǵan jumysshylardy atap ketýdi paryz sanaımyn, balam. Bul esimder seniń de esinde qalsyn. Olar — M.Iakovıshın basqarǵan baltashylar brıgadasy. Olar — N.Savınov basqarǵan montajshylar brıgadasy. Olar — qubyr salýshylar V.Cherednıchenko men A.Musaevtar, tas qalaýshylar L.Serkova men I.Matachýnas, jumysshylar V.Savchenko, A.Karmyshev, L.Rýsan, Sábıt Nurǵalıev t.b.

Kórip otyrsyń, Almas, ár ulttyń, ár halyqtyń ókilderi taǵy da bas qosqan. Taǵy da tize qosa jumyla jumys istep, abyroı tapqan. El ıgiligin eselegen. Bul da óskeleń sosıalısik zamanymyzdyń qudireti. Halyqtar dostyǵynyń myzǵymas qasıetiniń aıshyqty kýási...

Jáıremniń eń bıik tusyna shyǵyp alyp, asyqpaı otyryp jan-jaǵyma bajaılap kóz jiberip, tamasha bir kórinisterdi kórip, eriksiz kómeıime tyǵylǵan qýanysh jasyn –marqaıý, masattaný jasyn qylǵyna jutyndym...

Tus-tustan taraý-taraý ómir tamyrlaryndaı Jáıremge tik tartyp, at basyn bir-aq tireıtin temir jol ol. Avtotrassa ol. Elektr toraby ol. Tuzkól sý joly ol.

Baǵan bastaryna jelilep symyn tartqan elektr torabymen qala men kombınatqa qýatty joǵary kerneýli tok kelip, kúndiz-túni tynbaı jumys istep jatyr. Ár úıden, ár terezeden ómir shyraǵy bop jarqyrap, keshke qaraı jas qalanyń otaýlarynan kúlki men án jamyratyp, shańyraq ottary tutanady.

— Men bir kezde Kıik rýdnıgindegi "Júnditóbeden" jan-jaǵyma uzaq úńile qaraıtynmyn, balam. Saǵymdy tóbelerdiń tasasynan Balqashty izdeıtinmin. Qıalymmen búkil Otandy kóretinmin. Endi, mine, mynaý bıik tustan aınalama qarap otyryp, sol ulan-baıtaq Otannyń bir arnaǵa toǵysyp jatqan qudiretine kýá bop turmyn. Men ol kezde kishkene tóbeden arman-úmitimdi týǵan jerdiń ózim kórmegen túkpir-túkpirine uzatqan jolaýshy edim. Al búgin sol uly Otannyń teń jartysyn sharlaǵan maǵan Jáıremniń jańa, óskeleń kórinisi erekshe áser qaldyryp tur. Qalaı emirenbessiń! Qaıtip tolǵanbassyń!

Anaý alyp BelAZ-dar — belorýs týysqandardyń, KAMAZ-dar tatar baýyrlardyń, ekskavatorlar orys aǵaıynnyń jibergenderi.

Bizde "Asar" dep atalatyn jaqsy dástúr bar. Asarda bir otaýdyń shańyraǵyn bir aýyl bir-aq kúnde jınalyp kelip, qaýymdasyp kóterip beredi.

Biraq endigi "asarymyzdyń" máni de, maǵynasy da ǵalamat bop ózgergen. Qazirgi asarǵa búkil Otan qatysady. Júzden astam ulttyń ókilderi BAM-dy salyp jatyr. Ondaǵan halyqtyń uly men qyzy shóleıt daladaǵy jastyq qalasy Jáıremniń shańyraǵyn kóterip, ýyǵyn qadady. Anaý temir jolmen –Jáıremge arnaıy tartylǵan ómir jolymen endi Otanymyzdyń túkpir-túkpirine el qazynasy — polımetal aýyr sostav bolyp sherý tartty. Ol — keshegi túıe kerýeni emes, búgingi júıtkigen poezd. Qarqyndy zamannyń qaryshty qadamy — jyldamdyq, moldyq, bereke.

Berekeli Jáıremniń merekesi kóbeıe bersin dep tileıik, balam.

Oblystyń negizgi baılyǵy — mys. Jezqazǵan oblysy atalǵan kezde kóz aldyna mys elestemeıtin sovettik azamat bolmasa kerek. Jezqazǵannyń mys qory odaǵymyzdaǵy aldyńǵy oryndardyń birin alatynyn qaıtalaı berý de artyq. Oǵan Qońyrat pen Saıaqty qossaq — keýdeńde mys teńizi tolqyǵandaı bir áserli kúıge bólenesiń. Ol — eliń men jerińe degen perzenttik maqtanyshtyń sharpýy. Al osy kenderdiń baıytýǵa óte qolaıly sýlfıdti bolatynyn taǵy eskertsek jáne bul mys rýdasynda qorǵasyn men myrysh, temir men altyn, kúkirt pen renıı, ındıı men vólfram sıaqty metaldardyń qaptaldasa júretinin jáne esterińizge salsaq — oblystaǵy ken oryndarynyń qanshalyqty qundylyǵyn óziń de paıymdaı bilersiń, balam...

***

— Mashınamyzdyń endigi baǵyty Atasý — Qarajal, — dep áńgimeni ári jalǵastyrdym. — Bul óńirdi ǵylymı kitaptarda Óspen kendi aımaǵy — kendi belbeýi dep ataıdy. Halyq sharýashylyǵy úshin bul Óspen kendi aımaǵynyń mańyzy eresen. Ol Qarajal rýdnıginen bastalyp Qarqaraly taýlaryna deıin sozylyp, júzdegen kılometr jerdi alyp, baýyryna baılyq bitkendi basyp jatyr.

Jáırem kombınaty da, osy oblystaǵy Aqjal ken baıytý kombınaty da iske qosyldy.

Bul ekeýi respýblıkada aldyńǵy oryndarǵa shyqty.

Al Atasý temir jáne marganes ken oryndaryn atamaı ketýge bolar ma? Uıqyda jatqan bolashaq alypty elemeý qıanat qoı. Aıaq-qolyn jınap, baýyryn kóterip dúr silkingende, bul óńirde ǵajaıyp óndiris oshaǵy qyz-qyz qaınaıtyn kún de alys emes. Ásirese Batys Qarajal tóńiregindegi ken oryndarynyń orny bólek. Olardaǵy magnıt-gepatıt kenderi 50-55 prosentke jetetin temirimen, 25 prosentke deıin jetetin marganesimen baıytýsyz-aq qorytý peshterine suranyp tur. Ekskavatoryńdy ákel de, poezyńa tıep, jónelte ber deıtindeı.

Molıbdendi soǵys qajetine kezinde artyǵymen bergen Shyǵys Qońyrat rýdnıgi áli de qarqynyn tejeı qoıǵan joq. Oǵan Aqshataý molıbdenin qossaq — oblystyń qudireti asqan ústine asa túspek.

Molıbdenniń qasıetin bilesiń, balam. Jezqazǵan oblysynan taǵy bir molıbden ken orny ashyldy. Ol — Kóktińkól. Kóktińkól molıbdeniniń baǵasyn kóteretin artyqshylyǵy — bul kende molıbdenmen birge asa qundy metaldar — mys, vısmýt jáne vólfram bar. Kóp uzamaı Arqanyń tósinde jańa qalanyń juldyzy jarqyraıtyny aqıqat. Ol qala –Kóktińkól qalasy bolmaq. Kóktińkól molıbdeni Otan kádesine asýǵa suranyp-aq jatyr.

Jezqazǵan oblysy — tunyp turǵan ken oryndary. Endigi maqsat — ken bazarlarynyń órkendeýi men shıkizatty daıyndaýdyń arasyndaǵy kereǵarlyqty azaıtý. Ken baıytý fabrıkalaryn jolǵa qoıý. Sonda ǵana mol baılyǵy kezek kútip jatqan Alaıǵyr, Qaraǵaıly, Uzynjal ken oryndaryn paıdalaný múmkindikteri týady. Sonda ǵana kúni keshe jeli azynap, qumy boraǵan, quıyny uıtqyǵan sary dalanyń ár tusynan Balqash pen Jezqazǵandaı záýlim qalalar boı kóteredi.

Sonda ǵana búgingi Kıik sıaqty kishirek poselkalardaǵy qoly bos jastar ekskavator men alyp samosvaldardyń qulaǵynda oınap, Otan baılyǵyn eseleıdi. Sonda ǵana úlken Jezqazǵannyń uly juldyzy barynsha jarqyraıdy. Sonda ǵana elimizdiń mys magnıtkasy atanǵan Jezqazǵan oblysy odan saıyn kemeldenip, kúsh-qýaty tolyp, qazirgi shar tarapqa ketip jatqan ataǵyna ataq qosady. Búgingi Balqash pen Jezqazǵan mysy Polsha stanoktarynda, cheh avtomobılderinde, alystaǵy Kýba men baýyrlas Vetnam, Bolgarıa, Vengrıa zavodtarynda qoldanylyp jatyr. Balqash pen Jezqazǵan mysyn kapıtalıs elder — Anglıa men Fransıa, Belgıa men Golandıa t.b. elder aıaq-qolyn jerge tıgizbeı satyp alyp jatyr. Bul — búgingi sosıalısik ózgeristiń jemisi, oblys eńbekshileriniń aqyl-oıy men qajyrly eńbeginiń nátıjesi. Jerlesterimniń tabysy — meniń mereıim, seniń mereıiń! Meniń maqtanyshym, seniń maqtanyshyń, balam!

Jerlesterim — balqashtyqtar, kıiktikter ǵana emes eken, búgin búkil jezqazǵandyqtar týysyma aınaldy. Satylap ósken bıikten alys aımaq keńeıip kórinedi. Aýylda týǵan azamat aınalasyn keńeıtýge tyrysady.

Ol elimen birge ósedi, elimen birge qanat jaıady. Eliniń dańqymen mártebesin ósiredi. Bir kezde Kıikte týdym dep marqaısam, Balqashta óstim dep qýandym. Jezqazǵandyqpyn dep keýde kersem, qazaqstandyqpen dep mártebelendim. Shetelge shyqsam Sovet Odaǵynanmyn, sovet azamatymyn dep búkil Uly Otandy, alyp elimdi arqa qylamyn. Ol — búgingi qol jetken mereıim. Zamanymnyń jaqsylyǵy. Otan-anasyna emirengen ár azamattyń qulshyna aıtar, qaıtalap otyrar duǵasy, alǵysy. Sovet Odaǵynda týǵanyma búkil ar-ujdanymmen maqtanam!

Menen bireý:

— Otanyńnyń túsi qandaı? — dep surasa.

— Otanymnyń túsi qyzyl! — dep taq ete qalar edim.

— Nege? — dese,

— Týym — qyzyl! Balamnyń moınyndaǵy galstýgy — qyzyl. Kremldiń juldyzdary –qyzyl. Armıamyz da — Qyzyl Armıa. Alańymyz da — Qyzyl alań. Respýblıkanyń alǵashqy astanasy da — Qyzylorda. Qyzyl tús — qanymyzda. Ol týǵan jerdiń oıy men qyryna, taýy men tóbesine saýyldap quıylǵan. Qyzyl tús — martendegi alaýlaǵan metal túsi. Pasportymnyń syrty da al kúreń qyzyl. Qyzyl shuǵylaly tań sáýlesi Otanymdy únemi kómkerip turady. Qyzyl tús — Almatynyń aportynda. Alaýlaǵan shákirtter júzinde. Sondyqtan Otanymnyń túsi qyzyl! — dep taq etip jaýap berem.

Taǵy da menen bireý:

— Qaı jerde týdyń? — dese,

— Kıikte týdym, Balqashta óstim, Qaraǵandydan ushtym, Qazaqstanda qanattandym, Moskvada oqydym, KSRO-nyń azamatymyn, — der edim.

Sebebi, alǵashqy izińnen jolyń bastalady. Sol joldy qaıda tarttyń, qalaı tarttyń — ol azamattyǵyńa baılanysty. Sol jolyńda kóńil qýanyshyńdy bóliser, óz qýanyshyńa ortaqtastyrar týǵan elińniń qapalary men aýyldary bar. Selolary men derevnálary bar. Bári tileýles. Bár-bári tilektes.

Biraq ásirese únemi kózin qadap, jolyńa saryla qarap, tosyp otyratyn anańnyń orny erekshe. Sol anańdaı kórinetin týǵan jer — jáne ystyq. Men Kıikke sondaı saǵynyshpen oralam. Men Jezqazǵanǵa sondaı ańsaýmen jetem. Endi Jáıremim bar. Atasý, Qarajalym bar. Arqam bar.

Arqanyń atyraby — baılyqtyń otany, balam. Qoıny-qonyshyn aqtara bilse, asha salar qazynasynan kóz tunady. Sol baılyqty ashyp jatqan geologtarǵa tántimin. Kendi óndirip jatqan kenshilerge razymyn. Keninen metal qorytyp el yrysyn eselep jatqan metalýrgterge qaryzdarmyn. Eńbekterin jyrlaı alsam deımin. Eline, halqyna jetkize alsam deımin. Balalaryma, uldaryma, urpaqtarǵa úlgisin taratyp, uǵyndyra bersem deımin. Sol úshin taǵy da ekeýmiz saparymyzdy ári qaraı jalǵastyra túseıik, balam.

---