InfoHub Logo

Qazirgi medısınalyq kómektiń eń alǵashqy elementteri — dúnıege sol alǵashqy adamdar qaýymy men birge kelgen kári qubylys. Ejelgi kún — kóris qamy, ań aýlaý, tabıǵat qubylys-tarynyń ártúrli apattary, top-taıpalar arasyndaǵy qaqtyǵysýlar sol qaýym músheleri ishinde jaraqattaný, qantógister týǵyzýy zańdy jaıttar. Osyndaı qaýip-qaterge ushyraǵan óz qandastaryna qoldan kelgen kómegin kórsetý, olarǵa qamqorlyq jasaý qazirgi medısınalyq kómektiń alǵashqy rýhanı, adamgershilik máseleleri de óziniń negizin áriden, sol joǵaryda aıtylǵan alǵashqy qaýym músheleri arasyndaǵy ózara kómek kórsetý áreketinen alady. Árıne, olar qoǵamnyń tarıhı damý barysynda óz mezgiliniń rýhanı deńgeıine, qoǵam músheleriniń talap-tilekterine sáıkes ózgerip otyrýy sózsiz. İzsiz joǵalyp ketpeı, ǵasyrlar perdesiniń sańlaýlarynan ótip, bizdiń ýaqytqa ártúrli qujattar arqyly jetken derekterdiń ózi osyny dáleldeıdi.

Ertedegi Vavılon, Egıpet, Indıa, Qytaı qoljazbalarynda dárigerler, olar-dyń jumystary jáne olarǵa qoıylatyn talaptar jóninde málimetter kezdesedi, Osy turǵyda medısınanyń moraldyq — etıkalyq jaqtaryn zertteýshilerdiń kópshiligi jańa dáýirge deıingi V — IV ǵasyrlar shamasyndaǵy Úndi halyq eposy «Aıýr-Vedy»-ny mysalǵa keltiredi /S.S. Iýdın, 1967, I.A. Kasırskıı, 1970, E.P. Chebotareva, 1970, B.V. Petrovskıı, 1988 t.b./. Osy erte ǵasyrlar kýásinde sol tústaǵy qaýymnyń dárigerler jónindegi kózqarasy berilgen. Dárigerlerdiń negizgi rýhanı, adamgershilk qasıetteri retinde ózgege jańashyrlyq, tilektestik, tózimdilik, ustamdylyq sıaqty sıpattar kórse-tilgen. Dárigerlerdiń eń basty mindeti aýrý adamnyń ómirden úmitin úzbeý, surqostan aıyǵyp ketetine kúmánsiz sendirý dep kórsetilgen. Bulaı bolýy zańdy da. Sebebi qaı ýaqytta, jer sharynyń qaı túkpirinde bolmasyn adam janynyń arasha-lary bolatyn emshilerge qoǵam músheleriniń nemquraıly qaraýy — múmkin emes qubylys. Ondaı jandardy óziniń múqtaj, zardapqa ushyraǵan qandas baýyrlaryna kómek kersetýge ıtermeleıtin kúshtiń ózi olardyń boıyndaǵy abzal adamgershilik qasıetter ekeni de ras.

Medısınanyń, dárigerlik jumystyń kóptegen mańyzdy qaǵıdalary ár túrli eski tarıhı eskertkishterde kezdesken-men onyń belgilİ júıemen jınaqtalǵan, qazirgi medısınanyń deontologıalyq-etıkalyq máseleriniń ǵylymı negizi bolyp sanalatyn, ýaqyt synynan múdirmeı ótip búgingi dárigerler qaýymyna óziniń tolyq maǵynasynda jetken eńbek — ertedegi grektiń ári fılosof, ári ǵalym dárigeri Gıppokrattyń «Klátvasynyń» qazirgi medısınadaǵy mańyzy sonshama, ol ýaqyt alshaqtyǵyna qaramaı /2500 jyl/ sońǵy kezdegi kóptegen deontologıalyq-etıkalyq qujattarǵa negiz bolyp otyr. Mysaly, XX ǵasyrdyń basynda paıda bolǵan Reseı dárigerleriniń «Fakúltetskoeobeshanıe», 1948jyly jaryq kórgen Dúnıejúzi dárigerler Assambleıasynyń «Jeneva deklarasıasy», 1971 jyly jaryq kórgen «Sovetter Odaǵy dárigeriniń anty» barlyǵy da Gıppokrat «Antynyń» kóshir-mesi deýge bolady. 1969 jyly Parıjde ótken medısınanyń deontologıalyq máselelerine arnalǵan Halyqaralyq kongreste «Gıppokrattyń antyna» tek bir ǵana «búkil ómirbaqı oqýǵa ant ótemin» / Klánýs obýchatsá vsú jızn/ degen sóılem qosylǵan. Gıppokrat «Antynyń» óshpes zor mańyzy, qazirgi medısına tájirıbesinde alatyn orny osydan -aq aıqyn kórinip turǵan joqpa?

Orta ǵasyrlarda medısınanyń ortalyǵy birtindep Shyǵys, Orta Azıa, Arab elderine aýysady. Bul elderde medısınanyń teorıalyq-tájirıbelik jaqtarymen qatar rýhanı, etıkalyq-deontologıalyq máseleleri de damý-jetisý tapty. Dúnıe júzi medısına ǵylymyna óshpesi iz qaldyrǵań Abý Alı Hýseın ıbn Abdallah /dúnıe júzine latynsha Avısenna degen esimmen belgili 980-1037 jyldary ómir súrgen/ óziniń medısına salasyndaǵy ǵylymı eńbek-terinde dárigerlik jumystyń etıkalyq – deontologıalyq máselelerine úlken mán bergen. Onyń medısına salasyndaǵy negizgi eńbegi «Dárigerlik ǵylymdar negizi» /Kanon vrachebnoı naýkı/ tek qana óz zamany emes bes ǵasyr boıy Hİİ-HVİİ ǵasyrlar/ búkil Batystyń, Shyǵystyń medısınalyq ýnıver-sıtetteriniń negizgi oqý qúraly bolyp, 35 ret qaıta basylym kórdi. Bes ǵasyr boıy búkil dúnıe júzi medısına ǵylymyna negiz bolǵan ǵalymnyń bul eńbegi búgingi kúnge deıin óz mańyzyn joǵaltqan joq. Ózbekstan ǵalymdarynyń orasan zor eńbegi arqasynda búkil túrik tektes halyqtardyń uly babasy ári maqtanyshy Avısennanyń medısına jónindegi eńbekteri arab tilinen orysshaǵa aýdarylyp 6 tom bolyp, 1954-1960 jyldar arasynda Tashkentte basylyp shyqty. Ǵalymnyń bul eńbeginde dárigerlerdiń adamgershilik, moraldyq qasıetterine úlken mán berilgea Emdeý barysynda dáriger aýrý adamnyń kóńil-kúıine kóńil bólip, onyń boıyndaǵy qorqynysh-ýaıymdy joıý kerek dep sanaǵan. Bul búgingi psıhoterapıanyń eń alǵashqy ǵylymı-praktıka-lyq negizi dep sanaýǵa bolady. Avısenna dárigerlerdiń adam-gershilik, ımandylyq, rýhanı qasıetterimen qatar onyń densaýlyǵyna, aqyl-oı qabiletine, dene músheleriniń sezim—taldyǵyna óte úlken mán bergek Onyń keleshek dárigerlerge: qoıatyn qatań talaptarynyń ishinde búkil dúnıe júzi dáriger-lerine jaqsy belgili, temendegi pikirleri mazmun tereńdigimen de, sheshendik kórkemdigimen de súısindiredi: «Dárigerde qyran búrkittiń kózi, jas qyzdyń jumsaq qoly, jylannyń arbaýshy danyshpandyǵy, arystannyń aıbarly júregi bolýy kerek». Barlyq dárigerlerge, onyń ishinde hırýrgterge qoıylatyn negizgi qatańtalaptar. Babanyń bul talaptary-deontologıa-lyq talaptardyń negizi, onyń óshpes, medısına ǵylymymen birgejasaı beretin ózekti jelisi.

Kapıtalısik qoǵam dáýirinde medısınanyń moraldyq etıkalyq negizine joǵarydaǵy aıtylǵan jalpy talaptarmen qatar dárigerlik tájirıbeniń jeke, tar máseleleri — dárigerdiń kásiptik quqyqtary men mindetteri, olardy atqarýdyń tıimdi joldary, qoǵamǵa qatysy t.b. sıaqty kásiptik júıeler aıqyn dala bastady. Mine, osyǵan baılanysty XIX ǵasyrdyń basynda joǵaryda aıtylǵan móselelerdi qamtıtyn ádeıi «deontologıa» degen /grekshe deon — mindetti, Logos — ýchenıe, ǵylym/ termın paıda boldy. Aǵylshyn fılosofy, quqyq jáne moral zertteýshisi I.Bentam adamnyń belgili kásiptik tártip-áreketterin zertteıtin ǵylym salasyn «deontologıa» dep atap, onyń ár túrli mamandyq salasyna enýine jaǵdaı jasady. /«Deontologıa ılı naýka o moralı».

Sonymen, búgingi kúngi túsinik boıynsha medısınalyq deontologıa dárigerdiń moraldyq, etıkalyq, adamgershilik kelbetiń onyń óz jumysyna baılanysty qoǵam, halyq aldyndaǵy boryshyń aýrý adamdarǵa, óz áriptesterine, aýrýdyń jaqyn-jýyqtaryna qarym-qatynasyń kásiptik ósý, oqyp-úırený joldaryn jáne óz jumysyn aýrýlardyń múddesine sáıkes uıymdastyrý joldaryn qamtıdy. Kórip otyrsyzdar, dárigerlik deontologıa óte mańyzdy jáne kólemdi máselelerdi qamtıdy. Ol jalpy moral týraly ǵylym-etıkamen tikeleı baılanysty, dárigerlik etıka esebin-de túsiniledi. Sondyqtan dárigerlik tájirıbede deontologıa-lyq qaǵıdalardyń saqtalýy ne buzylýy zań júıelerimen emes jalpy moraldyq, adamgershilik talaptarmen, qoǵam-dyq pikir, kózqaras kúshimen retteledi. Soǵan qarap deon-tologıalyq qaǵıdalardy buzý ońaı, qatań saqtalýy mindetti emes talaptar eken degen túsinik týmaýy kerek. Deontologıa-lyq qaǵıdalardyń kúshiniń ózi de osy aıyrmashylyǵynda. Syrttan, zań júıelerimen baqylaý moraldyq, ar-ujdandyq baqylaýdan álde qaıda álsiz, keıde buzylatyn qaǵıda. Zańdy buzý da, onyń tekserýinen ońaı qutylý da ómirde jıi kezdesetin qubylystar. Al naǵyz dáriger úshin óziniń moraldyq, adamgershilik qaǵıdalaryn buzý, ózińiń ar-ujdanyn aldaý, onyń «barlyq ýaqytta saq» tekserýinen qutylý múmkin emes nárse. Naǵyz dáriger úshin medısınanyń deontologıalyq máseleleri kásiptik zańdar, nusqaýlar jıyntyǵy emes, rýhanı, adamgershilik borysh, adam densaý-lyǵyna degen júrek soǵysy, ar-ujdandyq buljymas qaǵıda. Jan Jak Rýsso aıtqandaı, «Konstıtýsıada jazylǵan zańdar emes, ár dárigerdiń júregine jazylǵan» buzylmas qaǵıdalar. Medısınalyq deontologıanyń dáriger úshin sheksiz tájirıbe-lik mańyzy onyń osy ereksheliginde.

XIX ǵasyrda medısınanyń deontologıalyq máselelerine Reseıde de úlken mańyz berilip, aldyńǵy qatarly orys dárigerleri /M.Ia.Mýdrov, N.I.Pırogov, S.P.Botkın t.b./ óz eńbekterinde dárigerlik tájirıbeniń moraldyq-etıkalyq jaqtaryna, dárigerdiń qoǵam aldyndaǵy, muqtaj aýrý kisi aldyndaǵy boryshy týraly óte baǵaly pikirler aıtty. 1917 jylǵy qazan tóńkerisine deıin medısınalyq joǵarǵy oqý ornyn bitirip shyqqan dárigerler «Fakúltettik ýáde» /fakúltetskoe obeshanıe/ qabyldap, onyń óz tájirıbesinde muqıat saqtalýyn qamtamasyz etip otyrdy. Bul «ýádeniń» tolyq tekstisi oqý ornyn bitirgendigi týraly dárigerlik dıplomda jazylatyn. Bizdiń pikirimizshe, bul úlken tárbıelik mańyzy bar, jas dárigerlerge barlyq ýaqytta onyń halyq aldyndaǵy qasıetti boryshyn únemi eske salyp otyratyn jaǵdaı. («Fakúltetskoe obeshanıe» tekstisi qazaq tilinde kitap sońynda keltirildi). Aldyńǵy qatarly orys dárigeri M.Ia.Mýdrov Reseı medısınasy tájirıbesinde birinshi bolyp medısınanyń moraldyq-rýhanı, janashyrlyq, gýmanısik jaqtaryna óte úlken kóńil bóldi. Ol óziniń 1813 jylǵy Moskva Ýnıversıtetinde sóılegen sózinde /«Slovo o blago-chestıı ı nravstvennyh kachestvah gıppokratova vracha»/jáne keıingi eńbekterinde /«Slovo o sposobe ýchıt ı ýchıtsá medısıne praktıcheskoı» t.b./ dárigerlerdiń eń kerekti qasıetteri; «aýrý adamnyń múddesin joǵary ustaý, olarǵa tegin kómek kórsetý, aýrýdy qurmetteı bilý, adaldyq, óte joǵary rýhanı-moraldyq tazalyq, asqan adamgershilik» -dep anyqtady. Dárigerlerge óte joǵary kásiptik bilimdilik kerek ekenin basa kórsetedi. Ol dárigerlerdiń bilim dárejesi jóninde: «ortasha dárejeli bilimdi dárigerdiń paıdasynan zıany kóp» — deıdi. M.Ia.Mýdrov orys ǵalym-dárigerleriniń ishinde alǵash ret emdeý barysynda aýrýdyń psıhologıalyq kóńil-kúıine, onyń jandúnıesine áser etý kerek ekenin, ár aýrýdyń ózine tán erekshelikterin eskere otyryp em jasaý kerektigin talap etti. Qoryta aıtqanda, Matveı Iakovlevıchti orystyń Gıppokraty, Reseılik medısınadaǵy deontologıa negizin qalaýshy deýge tolyq múmkindik bar.

Joǵaryda aıtylǵan deontologıalyq qaǵıdalar keıingi aldyńǵy qatarly orys ǵalymdarynyń eńbekterinde jalǵaý, damý tapty. Bul turǵyda S.P.Botkınniń klınıkalyq leksıa-lary, N.I.Pırogovtiń Derpt hırýrgıalyq klınıkasynyń jumysy jaıly esepteri, ómiriniń sońǵy jyldary jarıalan-ǵan kúndelikteri medısınanyń deontologıalyq máselelerine jan-jaqty jaýap beretin eńbekter. Orystyń ataqty hırýrgi N.I.Pırogov hırýrgıalyq ádebıetterde alǵash ret hırýrgıa tájirıbesinde kezdesetin qate-kemshilikter, dárigerdiń oǵan kózqarasy jaıly óte mańyzdy deontologıalyq máseleni kóterdi. Ol ár hırýrgtiń, onyń ishindegi jas mamandar tárbıeleıtin jetekshi ustaz hırýrgterdiń óz qatesin jasyr-maı jarıa etil otyrýyn sol qatelerdi taldaý negizinde jastardy tárbıeleý, olardy bolashaq qate-kemshilikterden saqtandyrýdy talap etti. Jáne osy qaǵıdany óz tájirıbesin-de buljytpaı saqtap, óz klınıkasynda oryn alǵan qatelerdi mezgil-mezgil jarıalap otyrdy.

Qoǵam ómirinde kapıtalısik, naryqtyq ekonomıkalyq qarym-qatynastardyń damýy medısına salasyna da óz áserin tıgizbeı qoımady. Onyń deontologıalyq negizine medısınalyq kómektiń qarjylaný sharttary, dárigerler eńbeginiń materıaldyq jaqtary da endi. Aqyry, jekemenshik emdeý oryndarymen qatar tegin, memlekettik qarjyǵa negizdelgen emdeý mekemeleri paıda boldy. Mine, osy tustaǵy deontologıalyq qaǵıdalardy taldaǵanda basqa Batys elderimen salystyrǵanda Reseıde moraldyq, demokratıa-lyq aǵymdar basym bolǵanyna kóz jetedi. Bul sol ýaqyttaǵy Reseı qoǵamyndaǵy saıası fılosofıalyq kózqarastardyń, aldyńǵy qatarly ıntellıgensıanyń qoǵamdyq qozǵalys-taryna baılanysty /N.D.Dobrolúbov, N.G.Chernyshevskıı, V.G.Belınskıı, t.b./ progresıvti baǵyttar boldy. Bunyń aıqyn mysaly retinde XIX ǵasyrdaǵy shetki aımaqtardaǵy medısınanyń damýy /Zemskaıa medısına/ eń progresıvti aldyńǵy qatarly orys dárigerleriniń ortalyqtan qashyq, shet aımaqtarda aıanbaı eńbek etýi dálel bola alady. Eń mańyzdysy olardyń óz mindetterine kózqarasy, kúndiz-túni aıanbaı halyq úshin qyzmet etýi, sol kezdegi Reseıdegi eń negizgi top kedeı sharýalarǵa tegin dárigerlik kómek kórsetýi bolady. N.I.Pırogov, S.P.Botkın sıaqty aldyńǵy qatarly dáriger-ler Reseıde medısınanyń moraldyq etıkalyq erejeler júıesin jasaý máselesin kóterdi. — Orys hırýrgteriniń X sezinde hırýrgter arasynda «Ar-ujdan Sotyn» /sýd chestı/ uıymdastyrý máselesi qoıylyp, ol kóptegen qalalarda júzege asyryldy. Kóptegen Shet aımaqtarda «Dárigerlerdiń etıkalyq erejeler jınaqtary» qabyldandy.

1917 jyly Reseı Imperıasynda bolǵan tóńkeris, sonyń nátıjesinde ómirge kelgen Keńester Odaǵy jáne onda ústemdik etken Komýnıstik ıdeologıa medısınanyń deon-tologıalyq máseleleriniń damýyna úlken áser etti. Medısı-nanyń bul tustaǵy moraldyq, etıkalyq, deontologıalyq máseleleriniń damý barysy-oǵan Sovettik memlekettik qury-lystyń, komýnıstik ıdeologıanyń tıgizgen áserleri, ázirge jabýly, zertteýsiz máseleler. Bundaı zertteýler — aldaǵy ýaqyt úlesi, keleshek moralıst zertteýshilerdiń azamattyq boryshy.

---