InfoHub Logo

Búkil organıkalyq molekýlalardyń ishinde, tek qana nýkleın qyshqyldary ózdiginen kóbeıý qabiletińe ıe. Sonymen qatar, nýkleın qyshqyldary kletkalardyń ishinde bolǵanymen, kletkanyń qurylysy men qasıetterin (belsendiligin) baqylap otyrady. Sol sebepti genetıkalyq turǵydan alǵanda, tirshilik ataýlynyń ózindik biregeı ereksheligi nýkleın qyshqyldarynyń jynystyq kletkalar arqyly urpaqtar arasyndaǵy hımıalyq baılanysty qamtamasyz etip otyrýynda. Kóbeıý, tuqymqýalaý jáne ózgergishtik qasıetterdiń arqasynda bıologıalyq túrlerdiń tirshiligi urpaqtardyń úzdiksiz almasyp otyrýy túrinde sheksiz jalǵasyp, urpaqtar arasynda ózara hımıalyq baılanystar saqtalyp otyrady. Tirshilik ataýlynyń biregeı ereksheligi bıologıalyq túrlerdiń turaqtylyǵynda deýge de bolady. Organızmder kóbeıý barysynda árýaqytta ózin-ózi óndirip otyrady. Eki bakterıalyq kletkalar erdaıym olardyń ata-analyq kletkalardyń túrine uqsas keletini sıaqty tyshqandar jubynyń urpaǵy da árýaqytta tyshqandar bolyp shyǵady. Demek, túrlerdiń turaqtylyǵyn ata anasynan urpaǵyna uqsastyqtyń berilip otyrýy, ıaǵnı, ata-analyq qasıetterdiń tuqymqýalaýy qamtamasyz etiledi, sonyń arqasynda, bir bıologıalyq túrdiń ishindegi barlyq urpaqtardyń organızmderine jalpy genetıkalyq nemese tuqym qýalaıtyn minez-qulyq tán bolyp keledi.

Tuqymqýalaýshylyq — bul ata-anasynan urpaǵyna uqsastyqtyń berilýi nemese organızmderdiń óz ata-analary tárizdes bolýǵa beıimdiligi. Tuqymqýalaýshylyq uǵymy anatomıalyq, fızıologıalyq jáne taǵy basqa qasıetter men erekshelikterdiń bir urpaqqa jatatyn organızmderden ekinshi urpaq organızmderine berilýi degen maǵynany bildiredi. Urpaqtar arasyndaǵy baılanys jynystyq kletkalar arqyly júzege asyp otyratyndyqtan, al uryqtaný degenimiz sol jynystyq kletkalardyń ishindegi ıadrolardyń qosylyp, zıgotanyń túzilýi bolyp tabylatyndyqtan, jynystyq kletkalardyń ıadrolary urpaq aralyq baılanystyń fızıkalyq negizin quraıdy. Organızmderdiń tuqymqýalaýshylyǵy degen kezde, ata-anadan urpaǵyna tuqym qýalanyp beriletin bir ǵana genetıkalyq materıaldyń bolatyndyǵyn túsingen jón. Bul genetıkalyq materıal ıadro ishindegi hromosomalarda bolady jáne ol gender nemese tuqymqýalaýshylyqtyń birligi dep atalady. Demek, ata-anasynan urpaǵyna qandaı da bir qasıetter men kórsetkishter emes, sol qasıetter men kórsetkishterdi baqylap otyratyn gender berilip otyrady, sonymen birge, kórsetkishterdiń genetıkalyq sebeptiliginiń (determındelýiniń) birden-bir belgisi olardyń túqymqýalana alýy bolyp tabylady.

Tuqymqýalaýshylyqtyń birneshe túrin ajyratýǵa bolady: a) jynys ereksheligine qatysy joq, táýelsiz tuqym qýalaý á) jynyspen baqylanyp otyratyn tuqym qýalaý b) jynyspen shekteletin tuqym qýalaý v) jynyspen tirkes túqym qýalaý. Jynys ereksheligine qatysy joq tuqymqýalaý degenimiz — belginiń ata-ana nemese urpaq organızmderiniń jynysyna táýelsiz túrde túqym qýalaýy bolyp tabylady. Jynyspen baqylanatyn tuqym qýalaý barysynda genderdiń kórinýi jynystyń eki túrinde de baıqalǵanymen kóriný dárejesi, sıpaty ártúrli bolady. Jynyspen shektelgen túrde tuqym qýalaý kezinde genderdiń kórinýi tek jynystyń bir túrinde ǵana baıqalady. Al jynyspen tirkesip tuqym qýalaý degenimiz belgilerge sáıkes genderdiń jynystyq hromosomalarda ornalasyp tuqym qýalaýy bolyp tabylady. Tuqymqýalaýshylyqtyń joǵaryda atalǵan túrlerinen basqa polıgendik tuqymqýalaý degen túri de kezdesedi, munda belginiń tuqym qýalanýy birneshe genderdiń baqylaýynda bolady.

Alaıda, qandaı da bir ata-ana júbynan taraǵan organızmderdiń barlyǵy tolyq uqsas bola bermeıdi. Bir tólden shyqqan tyshqandardyń arasynda nemese bir bakterıadan órbigen bakterıalyq sebindiniń (kúltýrasynyń) ishinde qandaı da bir kórsetkishter boıynsha ata-analarynan erekshelenetin organızmder men kletkalardy kezdestirýge bolady. Keıde, qandaı da bir urpaqtan onyń túpki atategine ǵana tán bolǵan belgilerdi nemese onyń arǵy atateginde de, ata-anasynda da bolmaǵan, jańa belgilerdi baıqaýǵa bolady. Demek, jeke dara organızmderge belgilerdiń ajyraýy, ózgergishtigi tán. Tuqymqýalaýshylyqtyń qarama-qarsy qasıeti ózgergishtik bolyp tabylady. Ol genetıkalyq materıaldy ózgeriske ushyratyp, organızm belgileriniń ózgerýin súıemeldeıdi. Ózgergishtiktiń nátıjesinde organızmderdiń jańa bir túrleri paıda bolady, tirshiliktiń alýan túrliligi úzdiksiz jalǵasyp otyrady.

---