InfoHub Logo

Tirshiliktiń úzdiksizdigine genetıkalyq sıpat tán deýge bolady, sebebi tuqymqýalaýshylyq pen ózgergishtik organızm qasıetteriniń túraqtylyǵyn jáne olardyń ózgergishtikke qabilettiligin qamtamasyz etedi. Biraq, tirshiliktiń genetıkalyq úzdiksizdigi tek tuqymqýalaýshylyq pen ózgergishtikke ǵana emes, organızmderdiń ómir súrip, damıtyn ortasyna da baılanysty. Barlyq organızmderge olardyń ómir súrý men kóbeıý ortasynyń jaǵdaılary yqpalyn tıgizedi. Organızmniń tirshiligi aıaqtalǵansha onyń tuqymqýalaýshylyq qasıeti qorshaǵan ortamen ózara baılanysta bolady. Qorshaǵan orta tuqymqýalaıtyn belgilerdiń kórinýine áser etedi, olardyń qanshalyqty dárejede kórinetindigine septigin tıgizedi. Organızmniń qandaı ekendigine jáne bolashaqta qalaı damý tıistiligine tuqymqýalaýshylyq pen qorshaǵan ortanyń ózara baılanysy tikeleı sebepker bolady. Tuqymqýalaýshylyq organızmniń qandaı bolatyndyǵyna emes qandaı bolý tıistiligine shamamen boljaý beredi deýge de bolady. Organızmniń shyn máninde qandaı bolyp shyǵatyndyǵyn tuqymqýalaýshylyq pen orta arasyndaǵy ózara baılanys sheshedi.

Genom — bul qandaı da bir bıologıalyq túrge jatatyn organızmderdiń kletkalaryna tán DNQ nemese genderdiń jalpy sandyq mólsheri. Genotıp — bul qandaı da bir organızmdegi genderdiń jıyntyǵy, onyń óz ata-anasynan berilgen jáne onyń jeke ózine ǵana tán bolyp keletin genetıkalyq pishimi. Genotıp jeke tulǵa ómiriniń sońyna deıin turaqty, salystyrmaly túrde alǵanda ózgerissiz qalady. Eresek adamnyń genotıpi onyń jasy qanshada ekendigine baılanysty emes, oǵan jatyrishinde jatqan kezde, balalyq, bozbalalyq, jastyq shaqtarda tán bolǵan genotıp eresek kezeńde de tán bolady.

Fenotıp — bul qandaı da bir organızmge tán syrtqy jáne ishki belgileri men qasıetteriniń jıyntyǵy. Barlyq organızmderdiń belgileri sapalyq jáne sandyq bolyp ekige bólinedi. Sıpattaýǵa, sýretke túsirýge bolatyn belgilerdi sapalyq belgiler retinde qarastyrýǵa bolady, sonymen qatar sıpattamanyń durystyq dárejesi sıpattama berýshiniń biliktiligine baılanysty bolyp keledi. Mysaly, K. Lınneı úı ıtiniń sapalyq belgilerin aıqyn sıpattaǵany sonshalyq, ol sıpattamalar eki júz jyl boıy bir kitaptan ekinshi kitapqa ózgerissiz berilý ústinde. Organızmderdiń múndaı belgilerine jynystyq erekshelikter, deneniń pishini, qurylysy, túsi, ósimdikterdiń gúlderi men jemisteriniń túsi, tuqymdarynyń pishini, t.b. jatady. Ásirese, adamdarda sapalyq belgiler alýan túrli bolady. Olar árbir jeke tulǵada ózdiginshe erekshe bolyp keledi.

Ólsheý jolymen anyqtalatyn belgiler sandyq belgilerge jatady. Mysaly, ósimdikterde tuqymdar men jemisterdiń salmaǵy, japyraqtardyń mólsheri, pishini jáne kólemi, sabaqtardyń bıiktigi, t.b. sandyq belgiler bolyp tabylady. Úı janýarlarynyń sandyq belgileri retinde olardyń ettiligi men súttiliginiń kórsetkishterin, ettiń aqýyzdyq qúramyn, sıyr sútiniń maılylyǵyn, taýyqtardyń jumyrtqalaǵyshtyǵyn, jumyrtqalardyń salmaǵyn ataýǵa bolady. Sandyq belgilerdi esepke alýdyń mal jáne ósimdik sharýashylyq-taryndaǵy mańyzdylyǵy tek turmystyq jaǵynan emes, olardy ósimdikter men janýarlardyń joǵary ónim beretin suryptary men tekterin irikteýde paıdalanyp, sharýashylyq jaǵynan paıdaly belgilerdi tańdap alý jaǵynan da óte zor. Sandyq belgiler ósimdikterde de, janýarlarda da ádette, bir genmen emes, bir baǵytta qyzmet etetin kóptegen genderdiń jıyntyǵymen baqylanady. Adamnyń boıy, dene salmaǵy, bas mıynyń, ishki múshelerdiń kólemderi men salmaqtary, qanyndaǵy pishindi qurylymdardyń mólsheri, terisiniń pıgmenttelý dárejesi, jalpy oı órisiniń damý deńgeıi jáne t.b. sandyq belgiler bolyp tabylady. Adamnyń sandyq belgileri ósimdikter men janýarlardaǵy sandyq belgiler sekildi birneshe genderdiń genetıkalyq baqylaýynda bolady, ıaǵnı, polıgendik bolyp keledi.

Fenotıptiń genotıpten aıyrmashylyǵy kez kelgen organızm ósip, damyp tirshilik etýi barysynda onyń fenotıpi ózgerip otyrady. Mysaly, adam ómiriniń ár túrli kezeńderinde túsirilgen sýretterine qaraı otyryp, onyń jeke tulǵasyna tán fenotıpiniń ózgeriske ushyraǵandyǵyn baıqaýǵa bolady. Organızmniń fenotıpi jeke tulǵanyń jalpy damý úrdisi nemese ontogenezi barysynda, ıaǵnı, uryqtyq kezeńde, týǵannan keıin, jynystyq jetilýi, t.b. kezderde ártúrli bolady.

Organızmniń genotıpin onyń genetıkalyq aqparatty júzege asyrýyn jáne qandaı da bir qorshaǵan orta jaǵdaılarynda fenotıpke tıgizetin yqpalyn baıqaý jolymen anyqtaıdy. Eger de eki nemese birneshe organızmder birdeı orta jaǵdaılarynda ósip, damýyna qaramastan, fenotıpteri ártúrli bolyp shyqsa, bul organızmderdiń genotıpteri de ártúrli degen sóz. Naqty aıtqanda, fenotıpter ártúrli genderdiń (genotıpti quraıtyn bólikterdiń) ózara árekettesýiniń jáne genotıptiń qorshaǵan ortamen baılanysýynyń nátıjesi bolyp tabylady. Sondyqtan organızm nemese organızmdegi qandaı da bir belgiler tek qana genotıpke, ne bolmasa, tek qorshaǵan ortaǵa baılanysty deýge bolmaıdy. Eki birdeı genotıp ártúrli ortada óse kele eki túrli fenotıp berýi múmkin. Dál solaısha, ártúrli eki genotıpter birdeı orta jaǵdaılarynda ósip ónse de, eki túrli fenotıp berýi yqtımal. Sonymen qatar, eger de uqsas nemese ártúrli orta jaǵdaıynda ósip jatqan organızmderdiń fenotıpteri úqsas bolyp shyqsa, olardyń genotıpteri de birdeı degen sóz durys emes. Mundaı jaǵdaılarda belgilerdiń domınanttylyǵy (basymdylyǵy) mańyzdy ról atqarady. Belgilerdiń basymdylyǵy genotıptiń anyqtalýyn qıyndata túsedi. Genotıpi belgili organızmniń fenotıpi tek osy shaqtaǵy belgili bir qorshaǵan orta jaǵdaılarynyń áserinen ǵana emes, organızmniń buǵan deıingi tirshiligi barysynda áser etken jaǵdaılarǵa da baılanysty qalyptasady. Adamdy alatyn bolsaq, kez kelgen jeke tulǵanyń anatomıalyq, fızıkalyq, fızıologıalyq jáne psıhıkalyq qasıetteri belgili bir genotıp septiginen, qorshaǵan ortanyń ártúrli jaǵdaılarynda, áleýmettik ortalarda júzege asatyn ósip, damý barysynyń nátıjesinde qalyptasatyn ónim bolyp tabylady. Basqasha aıtqanda, árbir jeke tulǵa óz genotıpi men ómirlik tájirıbesinen týyndaǵan ónim. Mysaly, AQSH-ta turatyn japondyqtardyń boılary olardyń Japonıadaǵy qandastaryna qaraǵanda bıikteý keledi, bul tamaqtaný saltyna baılanysty dep sanalady. Alaıda, boı kórsetkishteriniń aıasy eki jaǵdaıda da, eń aldymen, genetıkalyq sebepke baılanysty.

Tuqymqýalaýshylyq pen qorshaǵan ortanyń ózara baılanysty ekendiligi bir jumyrtqadan shyqqan egizderde aıqyn kórinedi. Kóptegen dáıektemeler boıynsha, bir jumyrtqaly egizderdiń ártúrli januıalarda jáne ártúrli orta jaǵdaılarynda ómir súrip, tárbıelenýiniń nátıjesinde, olardyń fenotıptik uqsastyǵy saqtalyp, tulǵa retinde bir-birinen erekshelenip ketken; bir jumyrtqaly egizderge qatysty berilgen bul mysal, tuqymqýalaıtyn kórsetkishter tek belgili bir orta jaǵdaılarynda ǵana kórinip, baıqalatyndyǵyna dálel bola alady. Atap aıtqanda, adamnyń oı qabileti genetıkalyq sebepke baılanysty bolǵanymen, onyń damý deńgeıine qorshaǵan orta da áserin tıgizedi.

Qoryta aıtqanda, fenotıp tek genotıpke nemese tek qorshaǵan ortaǵa táýeldi emes, degenmen, fenotıptegi ózgeristerge ortanyń nemese genotıptiń jeke bir ereksheligi, ne bolmasa, birneshe erekshelikteri sebepshi bolýy múmkin, túqymqýalaýshylyq pen orta únemi ózara baılanysta bolyp, organızm qasıetteriniń qalyptasýyna septigin tıgizedi. Biraq, bul barlyq belgilerdiń kórinýine tek qana qorshaǵan orta yqpal etedi degen maǵynany bildirmeıdi. Keıbir belgilerdi ortanyń eshqandaı da jaǵdaıy ózgerte almaıdy, olardyń damýy tek genotıppen shektelgen. Mundaı belgiler qorshaǵan ortanyń alýan túrliligine genetıkalyq jaǵynan alǵanda múlde táýeldi emes. Atalǵan belgilerge mysal retinde qan toptaryn jáne adam kóziniń túsin keltirýge bolady. Sonymen qatar qorshaǵan ortaǵa táýeldi belgiler de bar, mysaly, júkti áıelderdiń spırttik ishimdikterdi nemese ýly zattardy qabyldaýy nátıjesinde, jańadan dúnıege kelgen nárestelerdiń kemistikpen, túrli aqaýlarmen týylýy, bul belgilerdiń tuqymqýalaýshylyqqa tikeleı qatysy joq.

Bıologıada organızmderdiń ózgergishtik tabıǵatyna baılanysty jáne ózgergishtiktiń tuqymqýalaýshylyqqa qatysy týraly suraqtar úlken mańyzǵa ıe, óıtkeni jeke organızmder arasyndaǵy aıyrmashylyqtardy týdyrǵan sebepter árýaqytta birdeı bola bermeıdi, ol aıyrmashylyqtar orta jaǵdaılarynyń sebebinen de, tuqymqýalaýshylyqtyń (genniń) sebebinen de bolýy múmkin.

Bıologıalyq túrlerdiń ishinde fenotıptik jaǵynan eki birdeı organızmdi kezdestirý múmkin emes. Ormanda, jazyq dalada nemese egin alqabynda, ózara jaqyn, qatar ósip turǵan ósimdikterdiń ózderi bir-birinen erekshelenedi, sebebi, olar jaryqty, sýdy, mıneraldy zattardy ártúrli mólsherde qabyldaǵan. Bir túrge jatatyn janýarlardyń da árýaqytta bir-birinen aıyrmashylyǵy bolady, sebebi, birdeı mólsherde azyqtanbaıdy. Demek, genotıpi birdeı organızmder qorektik zattary, jaryǵy, temperatýrasy jáne basqa da syrtqy jaǵdaılary ártúrli ortalarda tirshilik etetin bolsa, fenotıptik jaǵynan árqashan da birine-biri uqsamaı shyǵady. Genotıpi uqsas organızmderdiń arasyndaǵy mundaı aıyrmashylyqtar fenotıptik, ıaǵnı, tuqymqýalamaıtyn ózgergishtik nemese modıfıkasıa dep atalady.

Alaıda, organızmder arasyndaǵy erekshelikter basqa da sebepterge baılanysty bolýy múmkin. Birdeı jaǵdaıda tirshilik etse de kúshikten ıt, al mysyqtan mysyq ósip shyǵady, óıtkeni, bul túrlerge jatatyn organızmderdiń genetıkalyq ózegi ártúrli. Jalpy alǵanda, erkekterdiń boıy áıelderge qaraǵanda bıikteý keletini belgili. Biraq, keıde áıelder erkekterden uzyndaý keledi, ne bolmasa, uzyn boıly ata-analardan alasa boıly balalar týylady. Mundaı erekshelikterdiń bolý sebebi, boıdy anyqtaıtyn bul belgige kóptegen gender jaýap beredi, jáne ol genderdiń aıqyn kóriný nemese ekspressıalaný dárejesi ózgerip otyrady. Sol sebepti, genotıpteri ártúrli, biraq bir túrge jatatyn organızmlar keıbir belgiler boıynsha bir-birinen erekshelenýi múmkin. Tuqymqýalaıtyn jaǵdaılar septiginen týyndaıtyn ózgergishtikti genotıptik nemese tuqymqýalaıtyn ózgergishtik dep ataıdy. Ózgergishtiktiń bul túriniń paıda bolýy gender men hromosomalardaǵy ózgeristerge (mýtasıalarǵa), sondaı aq genderdiń rekombınasıalaryna baılanysty. Sol sebepti atalǵan ózgergishtik túri genderdiń mýtasıalanýyna nemese rekombınasıalanýyna baılanysty mýtasıalyq nemese rekombınasıalyq (kombınatıvtik) ózgergishtik dep te atalady. Mýtanttyq genderdiń mýtanttyq emes gendermen, ne bolmasa, basqa da mýtanttyq gendermen úılesýi, sonymen qatar, genderdiń ártúrli rekombınasıasy jáne hromosomalyq mýtasıalar organızmderdiń genotıptik alýan túrliligin týdyrady.

N. I. Vavılov (1887-1943) astyq dándi ósimdikterdiń jáne olardyń ata tektik jabaıy túrleriniń mýtasıalyq ózgergishtigin zertteı otyryp, tuqymqýalaýshylyqtyń gomologıalyq qatarlary zańyn shyǵardy. Búl zań boıynsha osy atalǵan ósimdikterde mýtasıalyq úrdister paralleldi túrde júrip otyrady jáne paıda bolǵan mýtasıalar bir-birine uqsas bolyp, gomologıalyq qatarlar túzeıdi. N. I. Vavılovtyń tujyrymy boıynsha, tuqymqýalaýshylyqtyń gomologıalyq qatarlary osy qatarlarǵa jatatyn organızmder genotıpteriniń uqsastyǵyn bildiredi. Tuqymqýalaýshylyqtyń gomologıalyq qatarlary zańyna súıensek, organızmderdiń ózgergishtigi barlyq túrlerge tán zańdy qubylys bolyp tabylady. Paıdaly organızmderdy súryptap alý úshin shaǵylystyrýǵa qajet túrlerdi tańdaý barysy osy zańnyń negizinde júzege asyrylǵan.

Ósimdikterge qatysty dáıektelgen tuqymqýalaýshylyqtyń gomologıalyq qatarlar zańy janýarlar men adamdarda da tıisti túrde baıqalady, bul tujyrymdamaǵa aıqyn dálel retinde adamdarda kezdesetin kóptegen aýrýlardy (tuqymqýalaıtyn jáne tuqymqýalamaıtyn) janýarlarda tájirıbe júzinde týdyrýdy keltirýge bolady, óıtkeni kóptegen aýrýlar adamdarda da, janýarlarda da birdeı kezdesedi (antropozoonozdar).

Bir túrge jatatyn dara organızmderdiń fenotıptik aıyrmashylyqtaryna tuqymqýalaýshylyq pen ortanyń árqaısysyn jeke túrde alyp, yqpal etý dárejesin anyqtaýdyń túbegeıli mańyzy bar. Bul másele genetıkada burynnan talqylanyp kele jatqandyǵyna qaramastan, atalǵan eki jaıttyń yqpal etýin naqty túrde baǵalaý búgingi tańǵa deıin qıyndyqtarmen ilesip kelýde jáne árbir jaǵdaıdy arnaıy túrde, jeke qarastyrýdy talap etedi. Degenmen, aýylsharýashylyq tájirıbesi jáne ósimdikter men janýarlardy tájirıbelik zertteý nátıjeleri mundaı anyqtaý ádisin ósimdikter men janýarlarǵa da qatysty qoldanýǵa bolatyndyǵyna dálel bola alady. Kóbeıtý úshin genotıptik múmkinshilikteri asa ońtaıly emes ósimdikter men janýarlardy alsaq, egin alqabyn agrotehnıka jabdyqtarymen jaqsartý sharalaryn jasaý nátıjesinde jáne úı janýarlaryn baǵýǵa qajetti sharttardy jaqsartý ádisteriniń nátıjesinde ósimdikterdiń jemis berý kórsetkishi men janýarlardyń kóbeıý kórsetkishteri shamaly ǵana joǵarylaıdy, onyń ústine, alynǵan kórsetkishter ol ósimdikter men janýarlardyń kelesi urpaqtaryna berilmeıdi. Sonymen birge, ósirilip jatqan ósimdikterdiń ishinen eń kóp jemis beretin genotıptik túrler, al janýarlardyń arasynan sút, et, jún nemese basqa qandaı da bir sandyq sapasy boıynsha kópteý ónim beretin genotıptik túrler árqashan da tabylýy múmkin. Genotıp tipti bolar bolmas jaqsarsa da, sonyń ózi tıimdi áser kórsetetindigi burynnan málim, óıtkeni, genotıpti baqylap otyratyn gender urpaqtan urpaqqa berilip, joǵary sapaly, jaqsy genotıp kóbeıedi. Onyń ústine, astyq ósimdikteri men úı janýarlarynyń ónimdiligin genotıptik turǵydan jetildirý nátıjesinde alýan túrli ósimdik suryptary jáne janýarlardyń asyl tekti tuqymdary týdyryldy. Árıne, ósimdik suryptarynyń sapasy topyraqtyń sapalyǵyna, klımat, aýa raıy sharttaryna, tyńaıtqyshtardyń sapasy men mólsherine, t.b. jaǵdaılarǵa baılanysty, al janýarlardyń asyl tuqymdylyǵy olardy asyraý jaǵdaılary men azyqtaryna baılanysty. Sonymen, aýylsharýashylyq tájirıbesine súıensek, organızmder arasyndaǵy fenotıptik erekshelikterge negizinen alǵanda, olardyń genotıpteri sebepker. Sondaı-aq egin sharýashylyǵynda is júzinde týǵan tájirıbe boıynsha, tyńaıtqyshtar men ártúrli agronomıalyq ádisterdi joǵary surypty ósimdikterge qoldansa asa joǵary nátıje alýǵa bolady. Bul mal sharýashylyǵynda da baıqalady, janýarlardyń asyl tuqymdaryn asa qolaıly jaǵdaıda azyqtandyryp, baqsa, olardyń ónim berý jáne kóbeıý kórsetkishteri eń joǵary dárejege jetedi. Ósimdikterdiń jáne maldardyń joǵary ónim beretin suryptary men tuqymdaryn týdyrý boıynsha jasalynatyn suryptaý jumystary, osyndaı qubylystardy ıgerýdiń arqasynda úzdiksiz júrgizilýde. Ósimdikterdiń joǵary súrypty bolýy, al maldardyń asyl tuqymdylyǵy, sharýashylyq salasyndaǵy keıbir tapshylyqtardyń (tyńaıtqyshtardyń, azyqtyń jetispeýshiligi) ornyn aıtarlyqtaı toltyra alady, biraq mundaı sapaly suryptar men tekti tuqymdardyń tolyq túrde ónim berý, kóbeıý múmkinshilikteri tek joǵary deńgeıdegi agrotehnıka nemese sapaly túrde azyqtandyrý, baǵý jaǵdaılarynda ǵana iske asyrylady. Mysaly, taǵamǵa qoldanylatyn ósimdikterdiń negizgi túrlerinen alynatyn joǵary ónimdilik tek onyń sorttyq qasıetine baılanysty emes, sondaı-aq jerdi tyńaıtýǵa jáne sáıkesinshe sýarýǵa da baılanysty bolady.

Genotıp pen orta faktorlarynyń fenotıpke ártúrli áserin sol ortanyń baqylaýymen jáne taza ınbredti lınıalardyń uqsas genotıpterimen sıpattalatyn klondardy qoldaný arqyly júrgizilgen kóptegen tájirıbelik zertteýlerden kórýge bolady. Klon retinde jeke organızmniń vegetatıvti kóbeıetin urpaǵy bolady, mysaly, bir kletkaly bakterıa kóbeıýiniń nátıjesinde alynǵan bakterıa óskinderin (kúltýralaryn), janýardyń jáne adamnyń bir ǵana somatıkalyq kletkasynan alynǵan somatıkalyq kletkalar óskinderin (kúltýrasyn), bastapqy ósimdiktiń bir kletkasynan alynǵan ósimdikterdi (ósimdikterdiń mıkroklonaldy kóbeıýi), bir ósimdikten alyp qalemshe arqyly kóbeıtilgen aǵashtar men butalardy alýǵa bolady.

Taza lınıa — bul ózdiginen tozańdaný (ósimdikter jaǵdaıynda) nemese ózdiginen uryqtaný (janýarlar jaǵdaıynda) nátıjesinde jeke organızmderden alynǵan urpaqtardy aıtady. Kóptegen aýylsharýashylyq daqyldary (bıdaı, suly, burshaq jáne t.b.) negizinen ózdiginen tozańdaný arqyly kóbeıedi, sondyqtan olardan taza lınıalar alý eshqandaı qıyndyq týdyrmaıdy. Janýarlarda ózdiginen uryqtaný sırek kezdesetin qubylys, mysaly, ulýlarda. Klondar jaǵdaıyndaǵy sıaqty, barlyq bir lınıaǵa jatatyn organızmder genetıkalyq birkelki bolady. Olardyń genetıkalyq birkelkiligi aıqas tozańdaný nátıjesinde alynǵan ártúrli organızmdermen salystyrǵanda aıqyn kórinedi.

Inbredti lınıalar — bul ártúrli jynysty janýarlardy bir-birimen birneshe ret qaıtalap shaǵylystyrý arqyly alynǵan organızmderdi aıtady (jaqyn lınıalardy). Inbredti janýarlardyń genotıptik ártúrliligi ár shyǵylystyrýdan anyq kórine bastaıdy. Mysaly, teńiz shoshqasynyń, egeýquıryqtardyń jáne tyshqandardyń ınbredti lınıalary belgili. Organızmderdiń taza jáne ınbredti lınıalaryn zertteý syrtqy orta faktorlarynyń áserin baǵalap qana qoımaı, sonymen birge genotıptiń fenotıptik ártúrlilikke áserin baǵalaýǵa da múmkindik berdi. Bul salada alynǵan ǵylymı jetistikter jáne nátıjeler aýyl sharýashylyǵynda alynǵan málimettermen saı keledi.

Genotıp jáne syrtqy ortanyń kóptegen túrlerge áserin zertteý nátıjeleri genotıp arqyly kórinetin fenotıp sıpatyn anyqtaýǵa múmkindik beredi. Qandaı-da bolmasyn genotıptiń syrtqy orta faktorlarymen áserlesýi áserinen týyndaıtyn fenotıpter ártúrliligin genetıkter atalǵan genotıptiń reaksıa normasy dep ataıdy.

Organızmderdiń kóptegen syrtqy orta faktorlaryna jaýaby retindegi genetıkalyq determındelgen reaksıalary beıimdelgishtik sıpatqa ıe. Bul óz kezeginde organızmdi aýyspaly syrtqy orta áseri kezinde ómirin jáne ári qaraı kóbeıýin qamtamasyz etedi. Mundaı beıimdelý reaksıasy ishinde fızıologıalyq jáne damý gomeostazdaryn bólip qaraıdy. Fızıologıalyq gomeostaz — bul aýyspaly syrtqy orta faktorlaryna organızmniń qarsy turýynyń genetıkalyq determındelgen qasıeti. Sútqorektilerde, sonyń ishinde adamda da, fızıologıalyq gomeostazdyń mysaly retinde kletkadaǵy osmostyq qysymnyń turaqtylyǵy jáne qandaǵy sýtek ıondarynyń jáne býferlik sýbstansıanyń konsentrasıasyn alýǵa bolady. Damý gomeostazy — bul organızmderdiń keıbir reaksıalardy ózgertýiniń (munda organızmniń negizgi qyzmeti saqtalady) genetıkalyq determındelgen qasıeti. Mysaly, organızmde eki búırektiń biriniń isten shyǵýy, ekinshisine eki esege deıin salmaqty beredi, ıaǵnı ekinshi búırek jumysty eki esege artyq atqarady. Damý gomeostazynyń mysaly retinde qandaı da bolmasyn juqpaǵa organızmdegi ımýnıtetiniń paıda bolýyn da aıtýǵa bolady.

Fızıologıalyq jáne damý gomeostazdary arasynda aıyrmashylyqty tabý óte qıyn, sondyqtan kóptegen beıimdelgishtik reaksıalary aralyq sıpatqa ıe. Mundaı beıimdelgishtik reaksıasynyń mysaly retinde adamnyń qanyndaǵy erıtrosıtter sanynyń teńiz deńgeıinen joǵary turǵandaǵy ózgerisin alýǵa bolady. Ártúrli teńiz deńgeıinde turatyn adamdarda erıtrosıtter sany ártúrli ózgerip otyrady. Bul atmosferada ottegi mólsheriniń azaıýyna baılanysty otteginiń erıtrosıtter arqyly qarqyndy tasymaldaýyna negizdelgen. Eger adamdy taýly aımaqtan tómengi aımaqqa jetkizse, onda organızmde erıtrosıtter sany azaıady.

Fenotıptik ártúrliligine baılanysty ár organızmniń reaksıa normasy (shamasy) qandaı da bolmasyn shekke ıe bolady. Mysaly, kóptegen tropıkalyq ósimdikter ystyq klımattyq jaǵdaıǵa tán joǵary temperatýrada ósedi. Olar sýyq klımatty jaǵdaıda ólimge ushyraıdy. Adamda beıimdelgishtikke jaýapty genderindegi mýtasıalar nátıjesinde olarda qarapaıym syrtqy ortanyń faktorlary áserinen tuqym qýalaıtyn aýrýlardy týdyrýy múmkin.

Tuqym qýalaý men syrtqy ortanyń faktorlarynyń baılanysyn baǵalaý arqyly fenotıp emes genotıp tuqym qýalaıtynyn kórýge bolady, ıaǵnı gender tuqym qýalaıdy, al belgiler men qasıetter tuqym qýalamaıdy. Ári qaraı, adamdaǵy belgiler men qasıetter organızmniń jeke damýy kezeńinde qalyptasady, bul prosestiń ózi de genderdiń jáne syrtqy orta faktorlarynyń baqylaýynda bolady. Syrtqy orta faktorlary reaksıa normasymen anyqtalatyn belgilerdiń kórinýin ózgertýi múmkin. Sonymen organızmniń ár belgisi tuqym qýalaýmen de, syrtqy orta faktorlarymen de tikeleı baılanysty bolady.

---