InfoHub Logo

Bizge beımálim bir álemniń áıteýir bir jerinde bizge odan ármen beımálim bir álem bolypty desedi. Ol álemde alty qurylyq jáne olarǵa qosa jetinshi qurlyq bar eken, jetinshiniń baryn alty qurylyq adamdarynyń eshqaısysy bilmeıdi eken. Al jetinshi álemde bir el bar eken, onyń baryn ol qurylyqtyń tiri jany jáne bilmeıdi eken. Beımálim álemniń beımálim qurylyǵyndaǵy sol beımálim elde eshkimge beımálim bir adamdar turypty.

Kúnderdiń bir kúninde beımálim álemdegi sol beımálim elge jurtqa málim eldiń bir kisileri barypty.

— Ýa, beımálim álemniń beımálim elinde beımálim mezgilden beri turyp kele jatqan beımálim halaıyq! — depti olar. — Biz — barshaǵa aıan álemniń barshaǵa aıan elinde ómir súrip kele jatqan adamdarmyz. Biz sizderdiń osynshama órkendemeı qalǵandaryńyzǵa qaıranbyz. Nege órkendemeı qaldyńyzdar?

Beımálim álemniń adamdary bul suraqqa qatty shamdanypty.

— Biz órkendemeı qalǵan joqpyz, — depti.

— Órkendemeı qalǵan joqpyz dep qalaı aıtasyzdar? — depti barǵandar.

— Sebebi biz ań aýlaımyz, balyq ustaı alamyz.

— Balyq ustaý budan bes myń jyl buryn bastalǵan.

— Sonsoń biz mal ósiremiz. Bizde otar-otar qoı, tabyn-tabyn sıyr bar. Sút saýyp, aıran uıytamyz.

— Mal ósirý budan tórt myń jyl buryn bastalǵan.

— Biz aýyl sharýashylyǵy jumystarymen de shuǵyldanamyz. Tuqym sebemiz, egin oramyz. Astyq óndiremiz, — dep beımálim álemniń adamdary da berispeýge tyrysty.

— Onyń bári budan úsh myń jyl buryn bastalǵan, — desti barǵandar.

— Biz maqta ósiremiz. Temeki sebemiz. Qyzylsha otyrǵyzamyz. Jańǵaq jınaımyz.

— Ol kásipter de budan eki myń jyl buryn bastalǵan.

Beımálim álemniń beımálim adamdary oıǵa batty, qatty abyrjydy. Birine-biri qarap:

— Bizdiń elimiz shynymen damymaı, órkendemeı qalǵany ma? — desti.

Sonsoń óz suraqtaryna ózderi jaýap berip:

— Sirá, solaı shyǵar. Sonda órkendeý úshin ne isteýimiz kerek? — dep olar barshaǵa málim álemnen barǵandardan aqyl surady.

Barǵandar olarǵa:

— Bizdiń jaqqa kelińder, kórińder. Bizden úlgi alyńdar, sonsoń sender de órkendeıtin bolasyńdar, — degendi aıtty.

Ol usynys beımálim álemniń adamdaryna unaı ketti. Sóıtip, olar barshaǵa málim elge bardy, onda istelip jatqan istermen jaqsylap tanysty. Óz elderine basqalardan buryn qaıtyp oralǵandar:

— Máseleniń nede ekenin túsindik. Olarda mashına bar eken, — desti.

Olardan soń oralǵandar da:

— Ondaǵylardyń nelikten órkendegenderin uqtyq. Ondaǵylarda mashınalar bar eken, — degendi aıtty.

Barshaǵa málim elge baryp qaıtqandardyń bári de:

— Másele — mashınada... — dep uıǵarysty.

— Órkendep damý úshin mashına jasaýymyz kerek...

— Mashına jasamaıynsha órkendeı almaımyz...

Olar aqyrynda:

— Mashına jasaý kerek! — degen toqtamǵa keldi.

Eldiń túkpir-túkpirine jarshylaryn attandyrdy.

Al jarshylar:

— Barshaǵa málim elge baryp mashınalardy kórgender, mashına jasaýdy bilip qaıtqandar dereý jınalsyn, bas qossyn. Bizdiń elimizde de mashına bolýǵa tıis! — dep aıǵaılaýdan jalyqpady.

Shaqyrylǵandar ortalyqta bas qosty.

— Sizderdi ne qajettiń bárimen túgel jabdyqtaımyz. Bizdiń elimiz damýdyń dańǵyl jolyna túsýi úshin sizder mashına jasap shyǵýǵa mindettisizder! — delindi olarǵa.

Mashına jasaý qolǵa alynyp, talaı jyldarǵa sozylyp, aqyrynda mashına ázir boldy.

Mashınany jasaǵandar ony aldynan, artynan, ústinen, astynan, alystan, jaqynnan qarap kórip, birine-biri jymyńdaı qarap:

— Iá, qalaı, qatyrdyq pa? — desti.

Barshaǵa málim elge baryp mashınany kórip qaıtqandar:

— Bárekeldi! Bul bir ǵajap mashına boldy. Biz kórgennen tıtteı de aınymaıdy! — dep kúpildesti.

Búkil elge jar salynyp:

— Mashına jasalyp bitti. Pálenbaı kúni, pálenbaı saǵatta ony saltanatty túrde júrgizemiz. Ony kórgisi kelgender túp-túgel jınalatyn bolsyn! — delindi.

Mashınany kórýge asyǵyp apyr-topyr júgirgen jurttyń ekpininen jer solqyldap ketti.

— Mashına jasalyp boldy. Endi biz myqtap órkendeımiz! — Dedi aýzy ýáli ulyqtardyń bireýi.

Sol kezde álgi barshaǵa málim elge baryp kelgenderdiń biri turyp:

— Mashınamyz jaman bolmaýǵa tıis. Alaıda munyń bir mini bar. Áli esimde, men kórgen mashınalar shotaıaq bolatyn, al mynaý shotaıaq emes, — dedi.

— Iá, ıá, ras aıtady. Ondaǵy mashınalardyń dóńgelekteriniń syrty irkis-tirkis temir tis bolatyn. Mynada ol joq, — dep quptady bireýler.

Júmysshylar men sheberler mashınanyń minin túzetýge jumyla kirisip ketti. Shot tisti temir dóńgelekterdiń birnesheýin jasap, mashınanyń o jer, bu jerine ornatyp qoıdy. Az bolyp júrmesinshi dep taǵy da álde nesheýin jasap ornatty. Mashına qalbıyp úlkeıe tústi.

Dóńgelek ataýlynyń biliksiz turmasy, bekimesi málim. Sondyqtan júmysshylar men sheberler mashınanyń óne boıynda qaı jerge ornatýǵa bolatynyna qaraı úlkendi-kishili bilikterdi jasap-jasap, ornatyp-ornatyp tastady. Bilikterdiń kóp ornatylǵany sonshama, mashına qalanyń ishine syımaýǵa aınaldy.

Zeńbirekter zirkili japandy jańǵyrtyp, mashınanyń daıyn bolǵanyn pash etti. Mashına júrgiziletin kún meıram dep jarıalanyp, oǵan búkil eldiń kári-jasy túgel jınaldy.

— O, mine, mashına dep mynany aıt! Netken úlken mashına! — dep tań qaldy, aýzy ýáli ulyqtardyń biri.

— Mashınamyz ádemi-aq! Biraq, menińshe, munyń bir mini bar. Munyń sılındri joq, — dedi ekinshisi.

— Iá, ıá, ras, ras. Eske salǵanyń jaqsy boldy, táńir jarylqaǵyr. Sılındrsiz mashınada ne qasıet bolýshy edi, onysyz biz de órkendeı almaımyz. Mashınaǵa dereý sılındr ornatý kerek! — desti kópshilik.

Qarbalas jumys bastaldy. Sılındr jasaýǵa birneshe jyl ketti. Asty-ústine, jan-jaǵyna samsatyp sılındr ornatylǵannan keıin mashına eldiń jer kóleminiń úshten birin alyp arbaıyp turdy. Ony kórgen kisiler aýyzdaryn ashyp, kózderin jumyp:

— Qudaıym-aý! Mynaý qandaı ǵajap ádemi mashına edi! — desti.

Toı degende qý bas domalaıdy degendeı, mashınany tamashalaýǵa eldiń taıly-taıaqtysy túgel jınaldy.

— Kóz toıǵysyz kórkem eken jaryqtyq! Budan artyq eshteńe bola qoımas! — dep aýzy ýáli ulyqtar teksi tamsandy.

— Meniń qatelesip turýym da múmkin, óıtkenmen, álgi biz kórip qaıtqan mashınalardyń, menińshe, qazandary da, ottyqtary da bar, — dedi olardyń bireýi.

— Iá, ıá, durys aıtasyń. Bizdiń mashınamyzǵa nemene jetpeı tur dep men de baǵanadan beri oılanyp otyr edim. Qazansyz, ottyqsyz mashınany mashına deýge bolmaıdy. Qazan men ottyǵyn dereý jasaý kerek! — dedi ekinshi bir ulyq.

— Ámirińizge quldyq! — dep jumysshylar men sheberler zyr júgirip jóneldi.

Olar birneshe jyl boıy tańnyń atysy, kúnniń batysy jantalasyp jumys istedi. Aqyrynda mashınanyń aldy-arty, asty-ústi qazan men ottyqqa toldy.

— Mashınanyń ıne shanshar bos jeri qalmady. Mashına júrgizýge daıar! — delindi.

Halyq taǵy da jınaldy.

— Mynaýymyz mashınanyń kókesi boldy! Damýdyń dańǵyl jolymen zyrlaýymyzǵa endi eshteńe de bóget bola almaıdy! — dep jelpinisti olar.

Biraq, sol áredikte álde kim:

— Sizder baıqadyńyzdar ma, bul mashınanyń bir kemshiligi bar sıaqty. Biz kórip kelgen mashınalardyń barabandary bar bolatyn. Al mynanyń barabandary qaıda? — dep qaldy.

— Táńir tileýińdi bergir, sen bolmaǵanda baraban múlde umyt qalatyn edi. Káne, baraban jasaýǵa dereý kirisińder! — dep ámir berildi.

Jumysshylar men sheberler taǵy da talaı jyl ter tókti. Barabannyń túr-túrin kóptep jasap, mashınanyń ústine sıǵanynsha ornatyp tastady. Mashına endi eldiń týra jarty jerin alyp turdy.

Jurt meıramǵa taǵy da jınaldy. Syrnaılatyp-kerneıletip aǵylǵan halyq mashınanyń mańaıyna áreń syıdy. Mashınany kórgen ulyqtar shattana daýryǵyp:

— Allanyń bergenine shúkir, mashınamyz daıyn boldy. Endi biz eshteńeden seskenbeımiz: kórkeıgenniń qandaı bolatynyn kórsetemiz! — desti.

Sol kezde bireý turyp:

— Eger men esimnen jańylmasam, sol álgi biz kórgen mashınalarda bir nárseler bar edi... e, ıá, olardyń turbalary bar bolatyn, esime túse qalǵanyn qarashy... Al mynanyń turbalary qaıda? Turbasyz mashına bolyp kórgen emes, — dedi.

— Aqylyńnan sadaǵa ketsekshi! Qaıdan ǵana bile qoıdyń? — dep bireýler oǵan qatty rıza boldy. — Biz ne oılaǵanbyz?!. Ras aıtady, turbasyz mashına bolýy múmkin emes. Baıaǵydan bergi qanshama eńbegimiz zaıa kete jazdaǵanyn qarashy!.. Turba jasaýdy dál qazir qolǵa alýymyz kerek!..

Jumysshylar men sheberler iske taǵy da kirisip ketti. Olar uıqy kórmeı, kúlki kórmeı, kúndiz-túni jumys basynda arpalysty. Birisin — bir, ekisin — eki jasap, mashınanyń ústi-basyna syıǵanynsha saýsyldatyp turba ilip tastady. Bir mashına endi bir eldiń jerine áreń syıyp turdy.

Qumary tasyǵan jurt merekege taǵy da jınaldy.

Aýzy ýáli ulyqtar mashınany ary qarap kórip, beri qarap kórip:

— Endi ábden boldy. Mashınamyzda endi eshqandaı min joq. Erteńnen bastap órkendeýge kirisemiz, — dep bas shulǵysa ýáj qylysty.

— Áı, bilmeımin, bilmeımin. Menińshe, osyǵan áli de birdeńe jetispeıtin sekildi, — dep bireý taǵy da kılige qaldy.

— Jetispeıtin dáneńesi joq. Bul mashına bizdiń jerimizge qazirdiń ózinde áreń syıyp tur, endeshe, munda áli de jetispeıtin birdeńe bolýy múmkin emes. Sen óıtip basymyzdy qatyrma! — dedi oǵan basqalar.

— Erikteriń bilsin, — dedi anaý. — Biraq, mashınanyń birdeńesi jetispeı turǵany daýsyz. Biz kórip kelgen mashınanyń daýysy qandaı ekeni esterińde me? Tars-turs, saldyr-gúldir etpep pe edi?! Sılındrde porshenderi pyshyldap, dóńgelekter shıqyldap-shaqyrlap, qospa-tirkeme qaıystar ysyldap, mahovıkter syryldap, qazandary qaınap, ottyqtan tútin býdaqtap jónelgen. Ol mashınanyń daýysy qulaq tundyrǵan. Al bizdiń mashınamyz mylqaý-meńireý birdeńe sıaqty.

Ulyqtar men sheberler ary oılanyp, beri oılanyp:

— Mynanyń sóziniń jany bar, — desti. — Ana jaqtyń mashınalary shynynda saldyr-gúldir etip júrgen bolatyn. Dóńgelekteri shıqyldap, mahovıkteri syryldap, qaıystary ysyldap turǵan. Oqasy joq, biz mashınamyzdy jasaýyn jasap boldyq, tek endi daýysyn shyǵarýymyz ǵana qaldy. Al daýysyn shyǵarý op-ońaı, ol qoldan keledi.

Sóıtip, júmysshylar men sheberler mashınanyń daýysyn shyǵarýǵa kiristi. Arada kóp jyl ótti. Aqyrynda mashına daıyn boldy. Barlyq bólshekteri qıýlasyp ornalasty. Ottyǵyna ot jaǵylyp, qazan toly sý burq-sarq qaınady. Qaıystar ysyldap, irkes-tirkes dóńgelekter zyryldap, porshender pyshyldap qoıa berdi. Mashınanyń daýysynan jer qozǵalyp ketkendeı, aspan qań aıyrylǵandaı boldy. Jurtshylyq qýanǵandarynan eńirep jylap, mashınany qaýmalap qorshap aldy. Tamashaǵa kelmegen tiri jan qalmady.

Ulyqtar birin-biri quttyqtap máre-sáre.

— Taǵy bir ret jaqsylap qarap shyǵyńdar, ony-muny kem-ketigi bolyp júrmesin. Mashınamyzdyń tileýin tilep, allaǵa minájat etińder! — desti olar birine-biri.

Mashınanyń eshqandaı kem-ketigi joq sekildi. Ózderi kórip qaıtqan mashınadan múlde aınymaıdy, bir qalyptan shyqqandaı.

— Mine, mashınamyz osymen daıyn boldy. Munyń boıynda artyq turǵan birdeńeler bolýy múmkin, al endi jetpeı turǵan eshteńesi joq. Kem-ketigi bolsa, bul búıtip kúrkiremes edi. Sonsoń bizdiń mashına ana jaqtaǵylardan áldeqaıda úlken. Daýysyn aıtsańshy, shirkin! Kereń qulaqtyń da quryshyn qandyratyn daýys qoı! — dep nasattandy áldekim.

— Iá, mashınamyz jasalyp bitti. Bul endi kúndiz-túni óstip jumys istep tursyn, al biz órkendeýge kiriseıik! — dedi ekinshi bireý.

Ottyqqa otyn úzdiksiz toltyrylyp, mashına kúrkiredi de turdy.

Halyqtyń shattyǵynda shek bolmady. Mal jaıylatyn, egin salatyn, ovosh ósiretin jer de bolmady, — bir eldiń jerin bir mashına jalǵyz ózi jaılap turdy.

— Oqasy joq. Onyń esesine bizde mashına bar. Elimiz endi órkendeı bastaıdy! — dedi halyq.

Bir kúni olarǵa baıaǵy barshaǵa málim eldiń kisileri taǵy da bara qaldy.

— Jer men kókti titiretip turǵan mynaý ne kúrkir? — dep tańdandy meımandar.

— Bul — bizdiń mashınamyzdyń daýysy. Biz órkendeýge kiristik, — dep jaýap berdi turǵyndar.

— Órkendeýge kiristik deısińder me? Kiriskenderiń káne? Turmystaryń burynǵydan da tozyp ketipti ǵoı? Mynaý nendeı mashına? — dep meımandar tańdana tústi.

— Bul — senderdiń mashınalaryńnyń dálme-dál kóshirmesi, tek úlken etip jasadyń. Munda: turba da, shotaıaq dóńgelek te, baraban da, qazan da, ottyq ta, mahovık te, sılındr de — búkil qajet bólshekterdiń bári de bar. Minekı, kórińder, múltiksiz júrip tur, — desti beımálim álemniń adamdary.

— Sonda sizderdiń bul mashınalaryńyz ne isteıdi? Bul ne jasap shyǵarady, ne óndiredi? — dedi meımandar.

— E, bul ne jasaýǵa tıis, ne óndirýge tıis? — dep tańdandy mashına ıeleri.

— Eshteńe jasap shyǵarmaıtyn, eshteńe óndirmeıtin mashınanyń keregi ne?

— Solaı eken-aý... Mashınany jasaǵan soń, muny endi birdeńege paıdalanamyz ǵoı, — desti beımálim álemniń turǵyndary.

Al meımandar ketip, ózderi ǵana qalǵan kezde:

— Buǵan birdeńe istetip nesine áýrelenemiz? Kúrkirep tura bersin. Daýysyn-aı jaryqtyqtyń! Paı-paı-paı-o-o-oı! — dep súısinisti.

Orysshadan aýdarǵan Ǵabbas Qabyshev

---