InfoHub Logo

L.N. Gýmılev atyndaǵy
Eýrazıa Ulttyq ýnı versıteti
Tarıh fakúltetiniń 2 kýrs magıstranty
Ormanova Gýljan Qýandyqqyzy

Qazaqstan Rspýblıkasy óziniń táýelsizdigin alǵan soń oryn alǵan eleýli oqıǵalardyń biri – sheteldegi qazaqtardyń ózderiniń tarıhı Otandaryna oralýy boldy. Buǵan, árıne, dúnıejúzi qazaqtarynyń quryltaılarynyń jumystary orasan zor áser etkeni anyq. Sebebi barlyq ótken bes quryltaıda syrttaǵy qazaqtardyń Qazaqstanǵa kelýi basty másele boldy. Sondyqtan da bul elimizdiń etnıkalyq saıasaty úshin óte mańyzdy úrdis boldy.

Jalpy bundaı repatrıasıa (latynsha repatriate – Otanyna oralý) saıasaty birneshe álem memleketterinde júrgizilgen. Izraıl memleketi shet memleketterdegi evreı halyqtaryna arnap «Alıa» («Jańǵyrý») atty baǵdarlama júrgizip, otandastarynyń kelýin «Oralý týraly Zańymen» rettep otyrsa, Armenıada osyǵan uqsas «Erkır» atty baǵdarlama bar. Polsha, Germanıa, Latvıa memleketteri de ózderiniń otandastaryn elderine qaıtarýǵa baılanysty memlekettik saıasat júrgizedi. Reseıdiń «Sootechestvennıkı» baǵdarlamasy da osy ispettes. Al Orta Azıa memleketteriniń ishinde qandastaryn qaıtarý saıasaty Qazaqstan men Qyrǵyzstanda belsendi júrgiziledi. Qyrǵyzdar repatrıanttaryn «Qaırylman» dep atasa, bul kategorıa Qazaqstanda «Oralman» degen ataýmen atalady [1].

Alaıda osy «Oralman» ataýy qazirgi qazaq qoǵamynda qyzý talqylaýǵa túsýde. Keıbir ult zıalylary, aqyn-jazýshylar men jýrnalıster, t.b. shyǵarmashylyq adamdary «Oralman» sózi «Repatrıant» sózimen para-par, sondyqtan bul ataý óte oryndy dese, ǵalymdar men túrli zertteýshilerdiń kópshiligi bul ataýǵa qarsy. Olardyń oıynsha, birinshiden, «Oralman» kategorıasy qazaqtardy biriktirý úshin emes, kerisinshe, bólekteý úshin qoldanylyp keledi, maǵynasy mándi burmalaıdy dep aıtsa, ekinshiden, halyqaralyq termın – «repatrıant» sóziniń ózi durys degendi aıtady[2]. Qalaı degenmen de, alǵashynda dúnıejúzilik qazaqtar qaýymdastyǵy qabyrǵasynda talqylanǵan jańa «Halyqtyń kóshi qony týraly» Zań jobasynda shetelden kelgen qazaqtardy «otandas» dep ataý usynyldy. Alaıda artynsha depýtattar keńesinde bul «oralman» bolyp ózgerip, 1997 jyldyń 13 jeltoqsanyndaǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń «Halyqtyń kóshi-qony týraly» zańynyń 1-shi babyna sáıkes oralmandar degenimiz – Qazaqstan Respýblıkasy egemendik alǵan kezde onyń shetinen tys jerlerde turaqty-* turǵan jáne Qazaqstanǵa turaqty turý maqsatymen kelgen ulty qazaq sheteldikter nemese azamattyǵy joq adamdar degen quqyqtyq mártebege ıe boldy [3].

*Osylaısha, Qazaqstanǵa shet memleketterden qazaqtardyń kóshi bastaldy. Oralmandar memlekettiń kómegimen nemese keıbir bóligi óz kúshterimen Qazaqstanǵa qonys aýdara bastady. Eń alǵashqy bolyp kelgen kósh 1991 jyly keldi. Olar, árıne, júıeli túrde kóshpedi. Eshqandaı zańnamalyq negiz bolmaǵandyqtan ol kezde bul proses uıymdasqan sıpatta bolmady.

Degenmen de egemendiktiń alǵashqy jyldarynda memlekettik júıeli baǵdarlama bolmasa da, óz betimen kelgen sheteldik qazaqtardyń kelýine esh kedergiler keltirmedi. Sondyqtan da bolar táýelsiz Qazaqstannyń alǵashqy úsh jyly ishinde memleketke barlyǵy TMD, Mońǵolıa, Túrkıa, Iran sıaqty elderden 164 myń etnıkalyq qazaq kóship keldi [4].

Al zańnamalyq negizde oralmandar máselesi 1991 jyly 18 qarashadan bastap rettele bastady. Sebebi bul kúni Qazaq SSR Mınıstrler Kabınetiniń №711 «Basqa respýblıkalardan jáne shetelderden selolyq jerlerde jumys isteýge tilek bildirýshi baıyrǵy ult adamdaryn Qazaq SSR-inde qonystandyrý tártibi men sharttary týraly» atty Qaýlysy shyqty[5; 15-18 bb.]. Bul qujat boıynsha áli «oralman» ataýy qoldanysta bolmaı turyp, «baıyrǵy ult adamdary» dep atalǵan. Onymen qosa atalǵan zań tek qana qazaqtardy Qazaqstanǵa qaıtarýǵa ǵana emes, memlekettegi kúrdeli jaǵdaıda turǵan aýyl sharýashylyǵy máselelerin de sheshý kózdeldi. Sol maqsatta sheteldik qazaqtardy eldegi agrarlyq aýdandarǵa ornalastyrý men olardyń jaǵdaılaryn jasaýǵa baılanysty naqty sharalardy júzege asyrý josparlandy [5]. Sonymen qatar osy sharanyń jalǵasy retinde Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Á. Nazarbaev óziniń 1991 jyly  31 jeltoqsandaǵy radıodan sheteldik qazaqtarǵa arnap sóılegen sózinde «Qymbatty  otandastar!  Ejelgi  atamekeninen  jyraqtap  qalǵan  Sizderdi  keshegi  kúnge  deıin  ata-baba  jerine  qaıtyp  kele  alamyz  ba  degen  suraqtyń  alańdatyp  kelgenin men jaqsy bilemin. Týǵan jerdiń tútini de ystyq deıdi halqymyz. Qandas baýyrlarymyzdy  baıyrǵy  ata  qonysyna  tartý  maqsatynda  adam  pravosy  týraly  elaralyq  erejelerdi  basshylyqqa  ala  otyryp,  Qazaqstan  Úkimeti  «Basqa  respýblıkalardan  jáne  shetelderden  selolyq  jerlerde  jumys  isteýge  tilek  bildirýshi  baıyrǵy  ult  adamdaryn  Qazaqstanda  qonystandyrý  tártibi  men  sharttary  týraly» arnaıy qaýly qabyldady. Sondyqtan ata-mekenge kelemin deýshi aǵaıyndarǵa jol ashyq» dep atap ótti [6].

Shet memleketterdegi etnıkalyq qazaqtardy Qazaqstanǵa kóshirip alyp kelýdiń kelesi zańnamalyq qadamy 1992 jylǵy 26 maýsymdaǵy «Kóship kelýshiler týraly» zań boldy. Bul qujatta birinshi ret «oralman»kategorıasy qoldanylyp, respýblıkada kóship kelýshilerdiń sany men olarǵa arnalǵan materıaldyq-qarajattyq resýrstar shegi belgilengen. Sonymen qatar olardy ornalastyrý aımaqtary anyqtalyp, áleýmettik beıimdelýlerine jaǵdaı jasaǵan. Osy kezden bastap oralmandarǵa arnalǵan kvota uǵymy paıda bola bastady [7].

Al Qazaqstan Respýblıkasy Mınıstrler Kabınetiniń 1992 jylǵy 3 shildedegi №578 «Óziniń tarıhı otanyna, onyń ishinde qalalyq jerlerge qaıtyp kelýge tilek bildirgen baıyrǵy ult adamdaryn uıymshyldyqpen qabyldaý jónindegi 1992 jylǵa arnalǵan baǵdarlama týraly» qaýlysy boıynsha shet memleketterden, kóbinese, Mońǵolıa elinen kelgen qazaqtardyń jaǵdaılaryn jasaý, kóship kelýge nıet bildirgenderdiń júkterin tasymaldaýǵa baılanysty kóliktik qamtamasyz etilý kózdeldi [8]. Oǵan qosa atalǵan qaýly mazmuny boıynsha 1991 jylǵy 18 qarashadaǵy №711 qaýlysyna sáıkes ýaqtyly zeınetaqy men járdemder taǵaıyndap, tóleý uıymdastyryldy [9].

1993 jyly 15 sáýirde «Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń   «Iran Islam Respýblıkasynan jáne basqa memleketterden otandastardyń kóship kelý kvotasy jáne qonys aýdarýyn uıymdastyrý jónindegi sharalar týraly»№1184 Qaýlysy shyqty. Bul zańnama boıynsha shetelden keletin qazaqtarǵa arnalǵan kvotalar berilý kózdeldi. Osy qaýlyny oryndaýǵa baılanysty sol jyly 27 mamyrda Qazaqstan Respýblıkasy Mınıstrler Kabınetiniń №437 Qaýlysy naqty is-áreketterge kirisip ketti [10].

Osylaısha alǵash ret Qazaqstanda oralmandarǵa arnalǵan kvotalar oblys-oblystarǵa bólindi. 1993 jyly barlyǵy 10 000 otbasy memlekettegi barlyq 19 oblys aýmaǵyna Mońǵolıa (3000), Iran (2000), Reseı (2950), Tájikstan (500), Ózbekstan (750), Túrikmenstan (800) sıaqty elderden kóshirilip alyp kelý josparlandy [11].Alaıda, osy kezde táýelsizdigin endi alyp, naryqtyq ekonomıkaǵa ótý jolyndaǵy jas Qazaqstan memleketiniń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıynyń qıyn bolǵanyna jáne basqa da sebepterge baılanysty belgilengen barlyq kvota júıesi osy jyly tolyq júzege asyrylmady. Mejelengen 10 000 otbasynyń ornyna 9441 otbasy (nemese 45632 adam) kvotamen kóship keldi [7].

Budan keıingi jyldary da jyl saıyn arnaıy Prezıdent jarlyǵymen kvotalar belgilenip otyrdy. Alaıda, memlekette saıası, ekonomıkalyq, áleýmettik daǵdarystyń ulǵaıýyna baılanysty jyl saıyn kvotalar sany azaıa berdi. Bul jaǵdaıtek 2000 jyldankeıin ǵana ózgerip, kvotalar sany óse bastady.

Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń 1994 jylǵy  18 mamyrdaǵy №1701 «1994 jylǵy kóship kelý kvotasy týraly» Qaýlysy boıynsha 7000 otbasyny kóshirip alyp kelýge jaǵdaı jasaý josparlandy. Bul jylǵy kvotalardyń ereksheligi onyń 1993 jyly qamtylǵan memleketterden bólek, Qytaı, Aýǵanstan, Tájikstan, Túrkıa qazaqtaryn da qamtydy [12].Al olarǵa memleket tarapynan jaǵdaılardyń jasalýy Qazaqstan Respýblıkasy Mınıstrler Kabınetiniń  1994 jylǵy 2 tamyzyndaǵy  №868 «Kóshi-qon jer qoryn qurý tártibin bekitý týraly» qaýlysynda keńinen kórinis tabady [13].

Budan keıingi jyldary da oralmandarǵa beriletin kvotalardyń sany jyl saıyn azaıa beredi. 1995 jyly kvotalar sany 5000 bolsa [14], 1996 jyly – 4000 [15]; 1997 jyly – 2180 [16]; 1998 jyly –3000 [17]; al 1999 jáne 2000 jyldary – tipti, 500 otbasyǵa ǵana kvota qarastyryldy [18].

Al 2001 jyldan bastap bul jaǵdaı memlekettegi saıası-ekonomıkalyq turaqtylyq pen damýǵa baılanysty ósim kórsete bastady. Osylaısha 2001 jyly– 600 kvota, 2002 jyly– 2655, 2003 jyly– 5000, 2004 jyly– 10000, 2005-2008 jyldary – 15000 kvotany qurasa [7],2009-2011 jyldary – 20 000 kvotadan bólingen bolatyn [19]. Bul oń ózgerister, birinshi kezekte, Qazaqstandaǵy ekonomıkalyq reformalardyń júrgizilýi men áleýmettik jaǵdaılardyń ósýimen baılanysty bolǵany anyq. Alaıda, bólingen kvotalar barlyq jyly tolyq ıgerildi deýge bolmas. Sebebi keıbir jyldary bólingen barlyq kvotalardyń bir bóligi oryndalmaı qalatyn kezderi de bolǵan.

Sonymen qatar Qazaqstanǵa kóship kelgen qazaqtardyń sany kvota sanymen sáıkes degen oı qate. Sebebi naqty kóship kelgen oralmandar sany men kvota sanynda aıyrmashylyqtar boldy. Mysaly, 2000 jyldarǵa deıin kvotalar tolyq ıgerilmegendikten nemese basqa da sebeptermen repatrıanttar sany kvotalar sanynan az bolsa, 2000 jyldan keıin bul kórsetkish áldeqaıda artty. Oǵan qosa óziniń resýrstarymen, memlekettiń kómeginsiz kóship kelgen qazaqtardyń sany da kúrt artty. Al 2012 jyldan bastap kvota máseleleri úkimet tarapynan qaıta qarastyrylyp, basqa memlekettik baǵdarlamalar sheńberinde sheshiletin boldy [20].

Sonymen qatar Qazaqstan Respýblıkasy oralmandardyń memleketke kelýine baılanysty quqyqtyq bazaǵa shet elderdegi qazaq dıasporalaryn qoldaý jumystaryna baılanysty sharalardyń josparlaryn daıyndady. Mysaly, 1995 jyly jobasy jasalynǵan zańnama QR Prezıdenti 1996 jyly 31 jeltoqsanda №3308 «Shetelde turatyn otandastardy qoldaýdyń memlekettik baǵdarlamasy týraly» Jarlyǵymen bekitildi. Jańa zań jobasy etnıkalyq qazaqtardyń basty máseleleriniń biri – azamattyq alý prosesin birshama jeńildetti. Osy maqsattarǵa saı Reseı, Ýkraına, Belarýs elderimen ekijaqty kelisimder jasalyndy [7].

Baǵdarlama keshendi is-sharalardy qamtydy jáne negizgi alty bólimnen turdy: ǵylymı qamtamasyz etý; normatıvtik-quqyqtyq negiz; bilim  berý; mádenıet, týrızm jáne sport;  kitap shyǵarý jáne buqaralyq aqparat quraldary máseleleri; uıymdastyrý sharalary[21].
Sonymen qatar Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń 1997 jylǵy 30 qyrkúıektegi №1388 «Bosqyn-repatrıanttardyń qonys aýdarýyn uıymdastyrý jónindegi qosymsha sharalar týraly» qaýlysy da repatrıanttardyń ómiri úshin eleýli ózgerister alyp keldi. Atap aıtqanda, bul qujat boıynsha Úkimet quramyndaǵy barlyq vedimistar men komıtetterge oralmandardy ornalastyrý boıynsha erekshe jaǵdaılar jasaý boıynsha naqty tapsyrmalar kórsetildi.

Al 1998 jyldyń  28 shildesindegi №707 «Eńbek kóshi-qony jáne qonys aýdarý tártibimen tarıhı otanyna oralǵan ulty qazaq adamdardyń quqyqtaryn qamtamasyz etý jónindegi sharalar týraly» qaýlysy oralmandardyń qujattaryn zańdastyrý men olardy rásimdeýge baılanysty naqty sharalar júrgizildi [22].

Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń 2000 jylǵy 5 qyrkúıektegi №1346 qaýlysymen maquldanǵan Qazaqstan Respýblıkasy kóshi-qon saıasatynyń Tujyrymdamasy boıynsha oralmandarǵa tolyqqandy kómek kórsetý kózdeldi [23].Al 2001 jylǵy 4 mamyrdaǵy №605  «Repatrıanttardyń (oralmandardyń) otbasylary úshin turǵyn úı satyp alý erejesin bekitý týraly» qaýly repatrıanttardyń áleýmettik máselelerin sheshýge baǵyttaldy. Atap aıtqanda, turǵyn-úı máselesi qolǵa alyndy [24]. Keıinirek bul másele Qazaqstan Respýblıkasy  Úkimetiniń 2002 jylǵy 9 shildedegi  No 748 «Oralmandarǵa jeke turǵyn úı salý úshinjer telimderin berý erejesin bekitý týraly» qaýlysynda da kórinis tapty [25].

Osylaısha dúnıejúzi qazaqtarynyń quryltaılarynda qarastyrylǵan máseleler shetinen óz sheshimderin taýyp jatty. Bul óz kezeginde Qazaqstanǵa kelýshi sheteldik qazaqtardyń sanyn arttyrdy. Jan-jaqtaǵy qazaq dıasporalary Qazaqstanǵa kelip, bas qosyp, olardyń birigý prosesi bastaldy.

Oralmandardyń kóship kelýinen bastap ornalasýy, quqyqtyq mártebege ıe bolýy sıaqty ótkir máseleler ózindik zańdyq negizderin ala bastady. Barlyq máseleler arnaıy qabyldanǵan zaǵnamalyq qujattar sheńberinde qarastyrylyp, sheshimin tabýy oralmandar úshin eleýli oqıǵa bolǵany anyq.

1. Repatrıasıa // https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B5%D0%BF%D0%B0%D1%82%D1%80%D0%B8%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F
2. “Oralman” sózin olqy kórmeıik // http://anatili.kazgazeta.kz/?p=1492
3. QR «Halyqtyń kóshi-qony týraly» Zańy // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31037885#pos=7;-57
4. Chem sýltanom na chýjbıne byt, lýchshe slýgoı na rodıne slýjıt // Dıapazon. - №79. - 4 oktábrá 2002 g.- S.5.
5. QR PM. 7-q. 1-t. 203-is. 55–60-pp.
6. Alysta júrgen aǵaıyndarǵa aq tilek // Egemen Qazaqstan. 1992. 1 qańtar. 1 b.
7. Almýhambetov Ý. Repatrıasıa kazahov – vajnoe napravlenıe gosýdarstvennoı nasıonalnoı polıtıkı // https://articlekz.com/article/7384
8. QR PM. 5–N-q. 1-t. 96-is. 159–160-pp.
9.. Shapaq Ý.Sh. Oralmandardy áleýmettik beıimdeý jáne yqpaldastyrý qyzmetin uıymdastyrýdyń quqyqtyqproblemalary // Kuqyq jáne memleket.– 2013. - №1 (58). – 20-23 bb.
10. QR PM. 5–N-q. 6-t. 1108-is. 1-3-pp.
11. Qazaqstan Respýblıkasynyń PÚAJ-y. 1998 j., №24. 209-qujat
12. Qazaqstan Respýblıkasynyń PÚAJ-y. 2000 j., №38-39. 449-qujat.
13. Qazaqstan Respýblıkasynyń PÚAJ-y. 2001 j., №16. 216-qujat.
14. QazaqstanRespýblıkasynyń PÚAJ-y. 2002 j., №22. 231-qujat.

 

---