InfoHub Logo

(Arqaly aqyn Qalbaı Ábdiramanov jaıly úzik syr)

Aqıqatqa eń jaqyn adamdar — aqyndar.
M.Gandı

"Qaraqalpaqstannan bir aqyn kelipti, jıyn-toılarda ańqyldap óleń oqıdy eken", — degendi estıtinmin. Poezıa óleminde juldyz bolyp jarqyraǵan, jyr aqıyǵy Tólegen Aıbergenov týyp-ósken ólkeden nebir júırikterdiń shyǵýy zańdy ǵoı. Bir kúni jumysyma qaratory óńdi, jigit aǵasy izdep keldi. Burynnan tanys-bilis adamsha ishi-baýyryma kirip barady. "Men Qalbaı Ábdiramanov degen aǵańmyn ǵoı. Aqyndy aqyn izdemese bola ma? Men ólgende sender bolmasańdar kim kómedi?" — deıdi. Áp-sátte sózimiz jarasa ketti. Bir sózdi bir sóz qýyp, syr-suhbatymyz qyza túskende: "Tyńdasań óleń oqyp jibereıin!", — deıdi."Oqyńyz!", — deımin.

Jyr tıegin aǵytyp, óleńdi túıdektetedi. Sóıtip, otyrǵanda jumys kúniniń jartysy óte shyǵypty. Araǵa kún salyp ol taǵy keldi. Áńgime ádetteginshe qaıta órbidi, Qalekeń jyrlaryn tógip-tógip jiberip, tynyshtalyp, qaıta jadyraıdy. Beıne bir nil aspan aıaq astynan bult qursamalanyp, qaıta jadyraǵandaı áserge bólenesiń.

Erteńine úıine izdep bardym. Báz bireýlerge syrt qaraǵanda kóp sózdileý, qojanasyrlaý kórinetin aqjúrek aqynnyń jan-dúnıesine úńilgendeı boldym. Týǵan halqyna degen saǵynyshy, kirshiksiz mahabbaty baýrap aldy.

Jaýqazyn gúldeı búr ashyp,
Dalada týdym ózim men,
Oınaqtap óstim qyr asyp,
Sonaý bir jastyq kezimnen.
Kórmedim jasyp, jaltaqtap,
Syndarǵa talaı tústim de,
Shalqaıa bastym shalqaqtap,
Keń dala seniń ústinde.
Aqyrǵy demim jetkende,
Topyraq qylyp tók meıliń,
Sonda da solmaı kóktemde,
Japyraq bolyp kókteımin.

Osy bir jaýqazyn jyrdan-aq týma darynnyń aıaq alysy bilinbeı me?! Bul aqynnyń otyz jeti jyl buryn (10.09.65 j.) "Qazaq ádebıeti" gazetinde jarıalanǵan óleńi. Qalekeń ol kezde on segiz-aq jasta eken. Sol jyldardaǵy óleńderiniń ózinen órshil rýh baıqalyp, azammattyq áýenniń lebi esedi.

1947 jyly Qaraqalpaq eliniń Bırýnı aýdanynda dúnıege kelgen Qalbaı mektep qabyrǵasynda júrgende-aq, "Qazaq ádebıeti" gazeti men respýblıkalyq "Ámýdarıa" jýrnalynda balaýsa jyrlarymen kórindi. Onyń 1965 jyly Almatyǵa oqýǵa túsýge barǵanda aqıyq aqyn Tólegen Aıbergenovpen kezdesip, dámdes bolýy, bir páterde turýynyń ózi bólek áńgime.

1966 jyly "Baldyrǵan" jýrnalynyń birinshi sanynda aqynnyń "Qys" atty óleńi jarıalandy:

Kelip jetti qys taǵy.
Kúnder ótip shýaqty.
Qarly boran tystaǵy,
Qys ashýy sıaqty,
Tońyp qalar deneńiz,
Keldi qystyń kezegi.
Kúnge kúıgen denemiz.
Sýyqqa da tózedi.

Jup-jumyr osy eki shýmaq qazaq mektepterindegi birinshi synyptyń "Ana tili" oqýlyǵyna enip, 28 jyl boıy oqylyp keledi.
"Qys" atty kitapsha shyqty. Mundaǵy Abaı bastaǵan alty aqynnyń biri — Qalbaı Ábdiramanov.

Aqynnyń qaraqalpaq tilinde jaryq kórgen "Júrektegi jazýlar"(1977 jyl) atty jınaǵyn oqyp shyqtym. Shaǵyn kitapsha salmaqty kórindi. Alǵashqy bettegi "Kúmis qońyraý" óleńinde ózi aıtqandaı eshkimge uqsamaıtyn óz daýsymen tanylýdy maqsat tutady.

Al, "Áke meıirimi" óleńin oqyǵanda eriksiz ezý tartasyń. Oqıǵa bylaı óriledi. Sharýaǵa qolǵabysyn tıgizip júrgen Qalbaıdy ákesi: "Meniń balam azamat bolǵan eken", dep qaıta-qaıta madaqtap qoıady. Onan saıyn maqtaý estigisi kelgen bala baqshadaǵy áli pispegen kók túınekterdi julyp alyp jınap qoıady. Mundaı "qyzyl qyrmandy" kórgen áke qatty ashýlanyp, aıqaılap tura umtylǵanda bala qasha jóneledi:

Men zyp berdim aıdalaǵa laǵyp,
Myna sózdi estidi tek qulaǵym.
— Aıaǵyńa tiken kirip ketpesin,
Abdyramaı jazyqqa qash, shyraǵym,

Jınaqtaǵy mahabbat, dostyq, kóńil-kúı lırıkalary tartymdy oqylady. Júrekti selt etkizer órshil rýhtan jańylmaıdy.

Barlyq nárse bermeıdi ǵoı biline,
Men ǵashyqpyn óz taýymnyń gúline.
Jyr jazǵanda qandaı til bar qanekı,
Jetetuǵyn meniń ana tilime.
Árkimge uly ata jurty, Otany,
Basyńyzǵa kún týmaǵaı qapaly.
Kóp taýlardy mensinbeımin keıde men,
Óz taýymdy kótersem dep joǵary.

Alǵashqy jınaǵynan-aq, jyr súıer qaýymǵa tanylǵan Qalbaı 1981 jyly qaraqalpaq tilinde "Keleshekke sapar" atty ekinshi jyr kitabyn usyndy.

Aqyn bolsam, sózderim jetse deımin,
Batyr bolsam, jaýyńdy óksheleımin,
Sen degende joıylyp shekaralar,
Qulaǵyńa daýysym jetse deımin.

— dep aǵynan jarylady aqyn. Nemese "Áke ketti ómirden" óleńinde bylaı deıdi.

Jeńis keldi, halyqtyń quty keldi,
Muńaıady kim aza tutyp endi.
Azamattar ólgen joq bostan-bosqa
Bizge kelgen ajaldy jutyp óldi.

Kitaptyń alǵy sózinde aıtylǵandaı aqynnyń lırıkasy jigerliligi, oı-órisiniń keńdigimen tartymdy. Otan, týǵan jer, adamgershilik, adamnyń bir-birine degen meıir-shapaǵaty-negizgi taqyryp.

Qalbaı Ábdiramanov qaraqalpaq jerinde keńinen tanylǵan úlken aqyn. Onyń jyrlary 1980 jyly Qazan qalasynda shyqqan "Aral tolqyndary" atty qaraqalpaq poezıasynyń antologıasynan, kóptegen ujymdyq jınaqtardan oryn aldy. Pýshkın, Esenın, Isakovskıı, Tvardovskıı sıaqty poezıa alyptaryn, birqatar ázirbaıjan, bashqurt, tatar, qazaq aqyndaryn qaraqalpaq tilinde sóıletti. Ózbekstan jáne Qaraqalpaqstan halyq jazýshysy Jolmurza Aımurzaevtyń munan jeti jyl buryn bedeldi jýrnalǵa bergen suhbatynda: "Qalbaı keremet aqyn edi. Maǵan onsyz qazirgi poezıamyz qańyrap bosap qalǵandaı bolyp seziledi", — deýi tekten emes. Bul onyń qazaqtyń Tólegen syndy jyr jampozyn dámetken topyraqtan taǵy bir talantty aqynnyń shyqqanyn aıtqany bolsa kerek.

Qalbaıdyń aıtýynsha ol on segiz jyl baspasózge shyǵarma bermegen.

Aqyn degen shabyt bulaǵy,
Bógeı berseń tesip shyǵady.
Túrtkileme óz balańdy sen,
Onda aqyndar qaıdan shyǵady?
Tek aqymaqtar isher sýyna
Kirlep ketken qolyn suǵady.
Aqyndarǵa tımeń, adamdar!

— dep aqynnyń ózi jazǵandaı bireýler onyń kirshiksiz adal janyn jaralap, jyryna qol suqqan. Ondaıdy kótere almaǵan márt aqyn mort ketken. Endi mine, boıyndaǵy arqyraǵan jyr tasqyny arnasyna syımaı atajurtyna taban tirep otyr. Qalbaıdyń shyǵarmashylyǵyn shaǵyn maqalaǵa syıǵyzý múmkin emes. Biz tek elim dep eńirep kelgen arqaly aqyn jaıyndaǵy úzik syrdy kópke usyndyq. Onyń:
Gúl bolyp shyqty óleńim.

Qulpyryp tastyń ústine, — dep jazǵanyndaı jyrlary Mańǵystaýǵa kelgen soń qaıta jańǵyrdy. "Aqyny kóp eldiń rýh-jigeri asqaq bolatyny haq." Endeshe Qalbaı Ábdiramanov syndy jyr júıriginiń ólkemizge kelýi-úlken qýanysh. " Qudaıdyń bir esimi-halyq, odan úlken qudaı joq", — dep Qalekeń ózi aıtqandaı, onyń eńbegin baǵalaıtyn, baǵamdaıtyn halqy bar. Dana halqymyz bolat kezdiktiń qyl túbinde jatpaıtyndyǵyn, al shyn asyldy tot baspaıtyndyǵyn aıtyp ótken. Endeshe, onyń jyrlarynyń da kómeski tartyp, muqalmasy anyq.

---