InfoHub Logo

(Arqaly aqyn Qalbaı Ábdiraman týraly ekinshi syr)

Ol asqaraly Alpysqa sharshap-shaldyqqan keıipte emes, muzart shyńda túlegen muzbulaqtaı, kemeline kelip, shabytty qabat-qabat kóktasy arǵymaqtaı alshańdap jetti.

Alpysynshy jyldardyń bel ortasynda poezıa aspanynda jaryq juldyzdaı jarq etken ol, kómeski tartqandaı kórinbeı qalady. Tek toqsanynshy jyldardyń sońyna qaraı uıqydan oıanǵandaı, silkinip, shıryǵyp qaıta turady. İshteı tynyp jatsa kerek. "Bolat kezdik qyn túbinde jata ma", sodan jyr nópiri bir tolastar emes.

Munan alty-jeti jyldaı buryn, ol Qaraqalpaq elinen Mańǵystaýǵa omyraýyn ashyp, arqyrap kelgende aldynan shyǵyp, "Dúrkirep jetken jyr-nóser" atty maqalammen oblystyq gazette lebizimizdi bildirgen edik. Endi mine, Qalbaı aqyn týraly iltıpatpen sóz saptaýdyń sáti túsip otyr.

1947 jyldyń mamyr aıynda Qaraqalpaqstannyń Berýnı aýdanynda dúnıege kelgen Qalbaı jyrsúıer qaýymǵa erte tanyldy. Mektep oqýshysy kezinde-aq "Qazaq ádebıeti" gazeti men Qaraqalpaqstanda shyǵatyn "Ámýdarıa" jýrnalynda onyń jaýqazyn jyrlary jarıalana bastady. 1966 jyly "Baldyrǵan" jýrnalynda jaryq kórgen "Qys" atty óleńi 1995 jylǵa deıin qazaq mektepteriniń birinshi synybyna arnalǵan "Ana tili" oqýlyǵynan túspedi. 1977 jyly "Baldyrǵan" jýrnalynyń birinshi sanynda "Baldyrǵannyń kitaphanasy" serıasymen Abaı bastaǵan Alty aqynnyń "Qys" atty óleńderi kitapsha bolyp shyqty. Kitapshada Qalbaıdyń da óleńi bar.

Halqymyzdyń kórnekti aqyny Muzafar Álimbaev 1978 jyly "Qazaq ádebıeti" gazetinde jarıalanǵan bir maqalasynda: "Q. Ábdiramanovtyń aıyryqsha aýyzǵa alar bir qyryn ózinshe aıtyp, oqys túıinder jasaýy, jumylǵan judyryqtaı shymyr, tegeýrindi sózge boı urýy unaıdy", — dep jazypty. Ádebıetimizdiń aqsaqaldarynyń biri — Muzaǵań pikiriniń dóp basyp aıtylǵandyǵyn Qalbaıdyń jyrlaryn oqyǵannan-aq baıqaýǵa bolady. Sózimiz dáleldi bolýy úshin onyń "Mańǵystaý" dep atalatyn, úsh-aq shýmaqtyq óleńin keltire keteıik.

Mańǵystaý, aınalaıyn, — Atameken,
Qısaısam qaı qyrynda jatam eken?!
Sen meniń zar kúnimsiń, Taǵdyrymsyń,
Men sensiz sóz sóılesem qate ketem
Sen desem alyptardaı eńselimin,
Bir ýys topyraǵyń — jolserigim!
Týǵan jer!
Týyńdy izdep nege keldim,
Jyrymmen aqtamasam el senimin?!
Teńizim aspanmenen keregeles,
Ómirim ómirińnen bólek emes.
Aınalaıyń qazaqtyń mań dalasy,
Senen ózge Jeruıyq kerek emes!

Muny júrekjardy perzenttik mahabbat, azamattyq áýen, bıik otanshyldyq rýh demeske bola ma? Jáne bul jalań aıqaı emes. Qalbaıdyń qaı óleńin alyp qarasańyz da ózindik úni, aıtary, máneri bar. Týǵan jer, atameken óte aýqymdy, keń uǵym. Ár aqyn ózinshe jyrlaıdy. Al, Qalbaıda búkpe, myna sózime, oıyma kim qalaı qaraıdy eken dep tosylý nemese jyltyraq sózge áýestik, buryn kóp eshkim aıtpaǵan tirkes izdep áýrelený atymen joq. Aqyndyq jyrlarynan lúpil qaqqan úlken júregi kórinip tur. Qursaýly qoǵamda ómir súrip aıtaryn ashyq aıta almaǵan Muqaǵalı:

...Aıtaryn ashyp aıtqan abaılamaı,
Darıǵa-aı,
Mahambetter, Abaılar-aı!!!

dep armandap ketpep pe edi. Sondyqtan bolar, ózine tán órlikpen ádebıettiń esigin qaqqan Qalbaıdyń jyrlaryn kezinde Muqaǵalı da tańyrqap oqyǵan kórinedi. Ol 1966 jyly "Juldyz" jýrnalynyń 8-sanynda besinshi bette jarıalanǵan bas maqalasynda Qalbaı Ábdiramannyń jyrlary týraly pikir aıtqan.

1977 jyly Qalekeńniń qaraqalpaq tilinde "Júrektegi jazýlar", 1981 jyly "Keleshekke sapar" atty jeke jyr jınaqtary jaryq kórdi. 1980 jyly Qazan qalasynda tatar tilinde shyqqan "Aral tolqyndary" atty qaraqalpaq poezıasynyń antologıasynda oryn aldy. Kóptegen ujymdyq jınaqtarda jyrlary shyqty. Pýshkın, Esenın, Isakovskıı, Tvardovskıı sıaqty alyptardyń, birqatar ázirbaıjan, bashqurt, tatar, qazaq aqyndarynyń jyrlaryn qaraqalpaq tiline aýdarýǵa at salysty.

Qalbaı Ábdiramannyń 2005 jyly Almatydaǵy "Úsh qıan" baspasynan jaryq kórgen "Qazaqnama". "Qazaǵyma hat" degen kitabyna jazǵan alǵy sózinde qalamdas inisi Begeabat Uzaqov: "1982 jyldan bastap onyń shyǵarmalaryn tunshyqtyrý áreketi bastaldy. Teksterine qol tıgizildi, sondyqtan Ábdiramanov 18 jyl baspasózge shyǵarma berýdi múldem toqtatty. Ol óz óleńderiniń burmalanyp shyǵýyna qarsy edi. Biz uzaq jyldar boıy jalyndy aqynnan aıyrylyp qaldyq", — dep jazdy. Muny Qalekeń óz oqyrmanyna arnaǵan óleńinde ózi de aıtady:

Men qalaısha senderdi tolqytamyn,
Men sóılesem ólerdeı qorqytamyn!
Jumys joq, ne qolymda qalamym joq,
On segiz jyl muzhana, morgtamyn!
Senińder meni tastan berik dese,
Men munda otyrǵam joq kelip keshe!
Men senderdi qalaısha tolqytamyn
Eshkim kelip muzymdy eritpese?!...
Bul dene sosyn qalaı qozǵalady,
Qozǵalǵan soń bir shyndyq sóz bolady.
Men tirilsem tarylyp myna maıdan
Úlesine quzǵynnyń az qalady!...

Degenmen, Qalbaı aqyn qarap jatpapty. Halqymyzdyń ádebıeti úshin ter tógip, 38 jylda jazǵan 70 tomdyq qoljazbasy sonyń aıǵaǵy.
Búginde Qalekeńniń ózi turǵynyna aınalǵan súıikti qalasy Aqtaýǵa arnaǵan óleńinde mynadaı shýmaqtar bar:

...Aq shaǵala, irge tep Aq qaladan,
Qazaǵymnan aınaldym baq qaraǵan!!
Adaılarym qoldy ber, Adaılarym,
Juldyzdarmen tildesken shaqta maǵan!
Jelpineıin, Aq qala jelpin deseń,
Taýǵa shyǵam, teńizde tolqyn keshem!
Qolyńdaǵy senderdiń dombyrańmyn,
Aragidik bolmaıdy shertilmesem!

Biz bul shaǵyn maqalamyzda Qalbaı Ábdiramannyń shyǵarmalaryna jan-jaqty toqtalýdy maqsat tutpadyq jáne ony gazet kólemi kótermesi anyq. Aıtarymyz aramyzda júrgen talantty aqynnyń áli de bermegi kóp.

Ýy da bar sózimniń, sýy da bar,
Aqıqattyń tóbemnen týy baǵar.
Tóte tarttym, tike sóz unamasa,
Ózge Qalbaı qazaǵym týyp alar,

— deıdi ol "Atameken" atty óleńinde. Shyndyǵynda da "Aqıqatqa eń jaqyn adamdar — aqyndar"(M. Gandı) dep tekke aıtylmaǵan. Endeshe onyń jyrlaryndaǵy taýyp aıtylǵan, tike aıtylǵan, tilip túser semser sóz qashan da qajet.

---