InfoHub Logo

Mańǵystaý tarıhta óziniń eldigimen, el qorǵaǵan batyrlarynyń erligimen, búgingi mol qazynasymen ǵana emes, ózindik aıshyqty ónerimen de erekshelengen ólke. Sazgerlik pen ánshilik, aqyndyq pen kúıshilikti sheber ushtastyryp, halyqtyń iltıpatyna bólengen "Adaıdyń jeti qaıqysynyń" ózi nege turady?

Mańǵystaýlyq shaıyrlar — osydan eki júz jyl buryn ómir keshken Abyl Ótembetulynyń odan keıingi Nurym Shyrshyǵululynyń, Aqtan Kereıulynyń, Qashaǵan Kúrjimanulynyń, onymen úzeńgiles Sáttiǵul Janǵabylulynyń shyǵarmalary búkil qazaq ádebıetiniń altyn qoryna qosylyp, urpaq murasyna aınaldy.

Osynaý uly babalarymyzdyń jyraýlyq jazba ádebıeti arasyndaǵy altyn kópiri, ólkemizdiń búgingi aqyn-jyraýlarynyń aqsaqaly, soǵys jáne eńbek ardageri, qadirmendi aǵamyz Esenǵalı Bókenbaev 2001 jyly 80 jasqa toldy.

Esaǵańnyń ómir joly onyń óleń-jyrlarynan kórinisin tabady.

Aqyn áıgili Muryn jyraýdyń 130 jyldyq merekesine arnaǵan tolǵaýynda:

Muryn ata men ózim,
Mańǵystaýda týǵanmyn,
Jetim qalyp ákemnen
Kózdiń jasyn jýǵanmyn,
Ólmestiń kúnin kórýge,
Belimdi bekem býǵanmyn.
Otyzynshy jyldary
Asharshylyq zarpynan
Kórshiles túrikmen eline,
Jańǵaqtynyń jerine,
Jaǵdaısyzdan ketkenmin.
Erte eseıip, es kirip,
Qıyndyqtan ótkenmin,
Aınalaıyn aǵaıyn,
Aıtaıyn nesin ótkenniń,
Yssyly-sýyq ómirdiń
Bárin tastap sońyma,
Bul kúnderge jetkenmin,

— dep ózi aıtqandaı, Esaǵań Mańǵystaýdyń Jetibaı mańyndaǵy "Aırantaqyr" degen jerde dúnıege kelgen. Qasiretti 1932 jyly on bir jasar ol ákesi Jadyrasynnan aıyrylady. Onyń ústine ózine súıenish tutyp júrgen ákesiniń aǵasy Otarbaı da dúnıe salady. Anasy Bıbish úıelmeli-súıelmeli, ul-qyzdary Esenǵalı, Talshyn, Úzil men Ulbópeni ertip, kórshiles túrkimen eliniń Krasnovodsk qalasyna kóship barady. Áýeli týǵan jeri Qyzyq mektebinde, odan keıin Krasnovodskidegi qazaq ınternatynda oqyǵan balań Esenǵalı otbasynyń kúnelitisi úshin jastyǵyna qaramastan jumysqa turyp, anasyna súıenish bolady. Sóıtip, júrgende soǵys bastalady.

Bala kezinen jyr jattap, Abyl men Aqtanǵa, Qashaǵan men Sáttiǵulǵa eliktep ósken, kókireginde aqyndyqtyń oty, qudaı bergen týma daryny bar Esenǵalıǵa uly dúrbeleń, aýyr syn kezeń áser etpeı qoımaıdy. Sóıtip, 1941 jyly Krasnovodskidegi "Jumysshy" gazetinde onyń alǵashqy "Joıamyz jaýdy" atty óleńi jaryq kóredi.

1942 jyly nebári jıyrma bir jasynda Uly Otan soǵysyna attanǵan Esaǵań Evropanyń kóptegen qalalaryn jaýdan azat etýge qatysady. 1944 jylǵy qyrkúıekte "Maıdan aqıqaty" gazetinde jarıalanǵan óleńinde aqyn:

Shynyqtyryp quryshtaı
Meni Otan ósirdi.
Óz jerinde dushpanǵa,
Salmaqshymyn kesirdi.
Qarapaıym qazaqpyn,
Súımeıtin men maqtaýdy,
Qaıyra tasqa salǵandaı,
Qarýym saıly saptaýly.
Uıasynda nemistiń,
Aıanbaı soǵys salamyz,
Tyrnaǵynan jaýyzdyń
Tutqyndardy alamyz,

— dep jazady. Sol bir jaraly da jalyndy jyldarda el úshin ot keshken aǵamyzdyń óńirindegi qos "Qyzyl Juldyz" ordeni men kóptegen medaldar jaýyngerlik erlikteriniń aıqyn kýási.

Uly Otan soǵysy aıaqtalyp, maıdannan Krasnovodskige oralǵan Esaǵań beıbit eńbekke aralasyp, halyq sharýashylyǵynyń túrli salasynda abyroımen eńbek etedi. Arada tórt-bes jyl ótkennen keıin ǵana óziniń kindik qany tamǵan Mańǵystaýyna jol túsedi. Sonaý balapan basyna, turymtaı tusyna ketken aýyr jyly ata jurtynan aýyp ketken Esenǵalı aǵamyz óziniń júrekjardy saǵynyshyn "Týǵan jerim — Mańǵystaý" atty tebireniske toly tolǵaýymen jetkizedi.

1948 jylǵy qazanda Kaspıı teńizi shyǵys jaǵalaýyndaǵy sharýashylyqtarynyń bir top balyqshylary teńiz tósinde surapyl daýylǵa ushyrap, adýyn tolqynmen, arystansha alysady. Teńiz dúleıine qarsy tura almaı toǵyz qaıyq sýǵa ketip, alpys úsh adam mert bolady. Aqyn balyqshylardyń osy erligin baıandaıtyn "Toǵyz qaıyq" dastanyn jazyp, erlerge óleńmen eskertkish soǵady. Bul dastan el arasyna keńinen taraıdy.

Esenǵalı aqyn alǵashqy balapan jyry jaryq kórgen sonaý 1941 jyldan beri óleń órnektep, jyr tolǵap keledi. Jyrlarynyń taqyryby da, syr-sıpaty da, qurylymy da ár qıly. Naqyldyq termeler, arnaýlar, tebirenisti tolǵaýlar, tórt taǵandar sıaqty júrekke jyly dúnıeler.
Kez kelgen óner túri, onyń ishinde óleń de tárbıe quraly. Aqynnyń jaman ádetterden jırendiretin, jaǵymsyz qylyqtardan boıdy aýlaq salýǵa shaqyratyn, adamgershilik pen adaldyqqa úndeıtin týyndylary jetkilikti.

Sáttiǵuldan bata alyp,
Elime aqyn atanyp,
Jyr nóserin tókkenmin,
Baspalarǵa bastyryp,
Jyr súıetin qaýymǵa,
Sóz uryǵyn sepkenmin,

— dep aqyn ózi jyrlaǵandaı Esenǵalıdyń óleńderi baspasóz betterinde 60 jyldan beri jarıalanyp keledi. 1977 jyly el aqyndarynyń "Shuǵyla" atty jyr jınaǵyna toptama óleńderi enedi. 1991 jyly "Jazýshy" baspasynan "Toǵyz qaıyq" dep atalatyn jyr kitaby shyqty. Ǵalym, ólkemizdiń ónerin zertteýshi Qabıbolla Sydıyqov: "Atyraýdaǵy jyraýlyq dástúr men jazba ádebıeti arasyndaǵy Halyq aqyny", dep baǵalaǵan Esenǵalı Bókenbaevtyń esimi Mańǵystaý asyp, túrikmen, qaraqalpaq elderine máshhúr boldy. Tolǵaýlar men termelerin jyrshylar toı-merekelerde de jıi oryndaıdy. Aqynnyń qysqasha ómirbaıany "Qazaq Sovet ensıklopedıasyna" jáne "Mańǵystaý" ensıklopedıasyna endi. Belgili jyrshy Maqsat Aıapov oryndaǵan Esaǵańnyń jyr-dastandary "Toǵyz qaıyq" degen atpen úntaspaǵa jazylyp, kópshilikke taraýda.

...Esaǵańdy men bala kezimnen bilemin. Al, jaqyn qarym-qatynasymyz jetpisinshi jyldardyń basynda bastaldy. Áli esimde bir kúni ol "Jumysshy" redaksıasynda qyzmet istep júrgen jýrnalıs Esbergen İńirbaev ekeýmizge telefon shaldy. Batys Túrikmenstandaǵy iri óndiris oshaǵy, qazir úlken oblystyń ortalyǵy — Nebıttaý qalasynyń telestýdıasy shaǵadamdyq qazaq aqyndaryn qonaqqa shaqyryp otyr, soǵan barýymyz kerek eken. Bizdi sol qalada turatyn aqyn Ravel Maıdanov qarsy alyp, úıinde qonaqasy berdi sonda Esaǵań. Jigitter basqa ulttyń arasynda búkil qazaqtyń týyn kóteremiz, abaılańdar", — dep eskertýmen boldy. Tipti bizdiń oqıtyn óleńderimizge deıin tyńdap kórip, saralap, tómendeý degenin oqytpady. Bul onyń óleń ónerine nemquraıly qaramaıtyndyǵynyń bir ǵana mysaly. Jalpy Esaǵań túrikmen elinde qazaq tilinde shyǵatyn birden-bir gazet — "Jumysshyǵa" úlken janashyrlyqpen qarap, onyń betinen jylt etken jaqsy nárse kórse, qýanyp qalatyn. Keıde "Bala myna óleńińe Lenın komsomoly syılyǵyn berý kerek", — dep telefon shalady, bul onyń rıza bolǵandaǵy ádeti. Al, jarıalanǵan tatymsyz nársege, óleńde ketken árip qatelerge renishin jasyra almaıtyn.

Qaıda júrsem de qyzmet babymen Aqtaýda, Beıneýde, Jańaózende júrip, Krasnovodskidegi Esaǵańmen aradaǵy hat-habarymyz úzilgen emes.

Shaǵadamda turyp, qyzmet istegen jyldary eńbek demalysyn týǵan jeri Mańǵystaýda ótkizetin Esaǵańnyń týǵan jerine arnalǵan jyr-tolǵaýlary kóp-aq Soǵys kezinde jazǵan sondaı bir óleńi Fort-SHevchenko qalasynyń ólketaný murajaıynda kópten beri tur.

Órletip, alyp ushyp jigerimdi,
Barady shattyq kernep júregimdi,
Ózińnen týyp-ushqan perzentińmin,
Tabamyn týǵan jerden tiregimdi.
Jetibaı, Ózenim men arý Teńge,
Qalalar sap túzegen quba dóńde.
Sanasam san jetpeıdi baılyǵyna
Mańǵystaý máshhúr boldy barlyq elge,

— dep jyrlaıdy ol "Mańǵystaý kóterdi altyn shańyraǵyn" degen óleńinde.

1985 jyldyń tamyz aıynda men Krasnovodskiden Aqtaýǵa kóship kelip, oblystyq "Komýnıstik jol" qazirgi "Mańǵystaý" gazetine jumysqa turdym. Úsh jyldan keıin jańa qyzmetke úırenisip, gazettiń mádenıet bólimine meńgerýshi bolyp júrgenimde Mańǵystaý oblysy taratyldy. Bul páterdiń kezeginde úsh jyl tursam da, úı ala almaı, páter jaldap, baspanasyz júrgen maǵan ońaı tımedi. Qatty qınalyp, kóńildi muń basyp, "Týǵan jerdi ańsaý nemese aqyn aǵa Esenǵalı Bókenbaevqa hat" degen tolǵaý óleń jazdym. Saǵynyshqa toly bul óleń kóp uzamaı-aq "Jumysshy" gazetinde jaryq kórdi. Keshikpeı sol gazette Esaǵańnyń "Aqyn inime" atty jaýap óleńi de jarıalandy

.. .Aqyndar qaıda júrse de,
Qyzmetin etken eliniń.
Armany bolmas adamnyń,
Aqtasa eldiń senimin.
Toǵyshar men menmenniń,
Basa bilse jeligin.
Qamqorshysy halqynyń,
Qıyndyqtan qaımyǵyp,
İzdemes istiń jeńilin...

— degen jyr joldary maǵan kúsh-jiger berip, kezdesken qıynshylyqtarǵa moıymadym.

1991 jyldyń kúzinde Krasnovodsk qalasy men aýdanynda aqyn Esenǵalıdyń 70 jyldyq mereıtoıy dúrkirep ótti. Áli esimde qarashanyń 8-inde Jańaózen qalasynyń ákimi Sultan Noǵaev, qalalyq keńes tóraǵasy Rahman Isaev bastaǵan otyzǵa jýyq aqyn-jyrshy, termeshi-ánshiler toıǵa qatynastyq. Qala ortalyǵyndaǵy Mádenıet saraıynda merekelik jıyn, erteńine aýdannyń Hasan aýylynyń janynda at báıgesi ótti.

Tómendegi arnaý óleńim aqynnyń sol toıynda oqylyp edi:

Til men din, ónerine alyp teńdik,
Tanytqan qaı kezde de baıypty eldik,
Shashý ǵyp toıyńyzǵa, aqyn aǵa
Sálemin Mańǵystaýdyń alyp keldik.
Jasynda qımaı ony kóshken ediń,
Sıynyp arýaǵyna ósken ediń,
Ulyna aq sálemin aıtyp qaldy
Kir jýyp, kindigińdi kesken eliń.
Baılyqtyń "qara altyndy" ózeginen,
Aqyn men batyr shyqqan kezegimen
Jıylyp aqyn, jyrshy kelip qaldyq,
Álemge áıgili qala Ózenimnen.
Shaldarym aq tileýin arnap qaldy,
Áýlıem úsh júz alpys qoldap qaldy.
Bul toıdyń dúbiri jetip túbegime
Ataǵyń aspanymda samǵap qaldy.
Tizginin bekem tutyp tekti jyrdyń,
Sózderiń urpaǵyńa jetti búgin,
Shynaıy izbasary óziń aǵa
Qashaǵan, Aqtan, Nurym, Sáttiǵuldyń
Aqynnyń olqy túspes qandaıynan,
Jyrshynyń jyr bop aqqan tańdaıynan.
Ózińdeı perzenti bar halqymyzdyń
Eshqashan baǵy taımas mańdaıynan.
Janyńdy baýrap ylǵı óristi óleń,
Ár tańda jyr-pyraqpen kóris der em,
Shabytyń qart Kaspııdeı býyrqanyp,
Ár kúniń óte bersin jeńispenen,

— degen tilegimiz qabyl boldy ǵoı deımin mine, odan beri on jyl óte shyǵypty. Aqyn qazir munaıshylar qalasynda turady. Seksenniń seńgirine kelse de, Esaǵań qalamyn tastaǵan joq. Jasynyń ulǵaıǵanyna, densaýlyǵynyń keıingi jyldary syr bere bastaǵanyna qaramastan gazet-jýrnaldardy qalt jibermeı oqyp, qolyna qalamyn alyp, óleń joldaryn tizbektep otyrady.

Kezinde Adaıdyń Sáttiǵul syndy jyr dúldúlinen bata alyp, el arasynda "Esenǵalı shaıyr" atanyp, alpys jyldan astam ýaqyt boıy jyr tolǵaǵan jaýynger aqyn Esenǵalı Bókenbaev mine, taǵy bir beleske kóterilip otyr. Elimen birge tynystap, halqynyń jaqsysyna súıinip, jamanyna kúıinip, jas urpaq tárbıesine óziniń óleń-jyrlarymen, aqyl-keńesimen úles qosyp kele jatqan qadirmendi Esaǵańa bar jaqsylyqty tileı otyryp, sekseniń qutty bolsyn, áli de jastan jasqa jete ber, Mańǵystaý aqyndarynyń aqsaqaly degimiz keledi.

Qyrkúıek, 2001 j.

---