InfoHub Logo

Atyraýdan «AN-24» degen ushaqqa minip, Astrahanǵa qaraı , ushsańyz, sonaý bıikten «qoǵaly kólder, qom sýlardy» Kóresiz. de sol baıaǵy babalar eline: Asan Qaıǵy men Qaztýǵan, Shalkıiz ben Dospanbet jyraýlar eline kele jatqanyńyzdy sezesiz.

Edildiń boıy en toǵaı ekeni de ras. Edil Kaspııge quıar shamada shartarapqa shashyrap, taram-taram bolyp, Kaspıı — júrek, Edil — kúretamyr sıaqty bolyp ketedi eken. Qaztýǵan jyraý

Alań da alan, alań jurt,
Aq ala ordam qonǵan jurt,
Atamyz bizdiń bu Súıinish,
Kúıeý bolyp barǵan jurt,
Anamyz bizdiń Boztýǵan,
Kelinshek bolyp túsken jurt.
Qarǵadaı mynaý Qaztýǵan
Batyr bolyp týǵan jurt,
Kindigimdi kesken jurt,
Kir-qońymdy jýǵan jurt, —
deıdi,

Aınala sý. Qudaı o basynda yrys-bereke bergen jer. Aınala toǵaı «Jabaǵyly jas taılaq», jardaı atan bolǵan jer, jatyp bir toqty, jaıylyp myń qoı bolǵan jer».

Qaztýǵan jyraý muny aıtqanda qaı zaman? Sol Kaztýǵannyń ózine júginsek, «balyǵy taıdaı týlaǵan, baqasy qoıdaı shýlaǵan» sol Edilden keterinde:

Qaıran meniń Edilim,
Men salmadym, sen saldyń,
Qaıyrly bolsyn sizderge
Menen qalǵan mynaý Edil jurt!.. —
deıdi,

«Qaıyrly bolsyn» dep kimderge aıtty? «Men salmadym, sen saldyń» degeni nesi?

Sirá, Edilden ajyraǵan kez shyǵar.

Qajy Tarhan shaharyna shirkeýler salynyp, qońyraýlary sańǵyrlap, kreshteri jarqyraǵan tús bolar.

Áne, ushaqtan, aspannan qaraǵanda Astrahan Kremlindegi shirkeýlerdiń kúmbezi kúnge shaǵylysyp jarq-jurq ete qaldy.

***

Qurmanǵazy kesenesi ashylǵan saltanatta qazaqtan bireý aıtty: Qurmanǵazy Qazaqstan jerinde týyp, Reseı jerinde qaldy dep.

Al Astrahan gýbernatory Gýjvın aıtty: Qurmanǵazy óziniń týǵan topyraǵynda jatyr dep.

Sirá, ıman sońǵysynda bolar.

Máseleni basynan bastap aıtar bolsaq, umytpasam, sol sekseninshi jyldardyń ishinde aqyn Ábý Sársenbaıuly maǵan úlken maqala ákelip, gazetke bastyrtty. Onda Astrahan oblysynda turatyn qazaqtardyń hal-jaıy, ásirese mádenı, rýhanı ómiri sóz boldy. Oblysta júz elý myńǵa jýyq qazaq tursa da, ana tilinde óz gazeti joq eken, radıo, teledıdar joq, mektep te osal. Ári dese búkil qazaqtyń daýylpaz piri Qurmanǵazy beıiti jalańash jatyr.

Sonda sol Ábý Sársenbaıuly jeke basyna paıda izdep júrgen joq qoı. Beride toqsanǵa tolyp, dúnıeden ótti-ketti. Al artynda bir kezde ózi joqtaǵan zárýlikterdiń iske asqan izderi qaldy. Mysaly, qazir Astrahan qazaqtary óz ana tilinde «Aq arna» atty gazetti oqıdy. Teledıdarda, radıola kazak tilinde efırge shyǵatyn baǵdarlamalary bar. Astrahan oblysynda jetpis eki mektepte kazaq tilinde sabaq kestesi endirilgen.

Al búgingi saltanattyń sebebi — Astrahan oblysy, Volodar aýdany, Altynjar aýylynda Qurmanǵazy beıitiniń basyna aq shańqan aq kesene ornatyldy. Sony ashý rásimi. Bul saltanatqa Qazaqstan memleketiniń prezıdenti Nursultan Nazarbaı men Reseı úkimetiniń basshysy Vıktor Chernomyrdın qatysty.

Buryn bireý bilse, bireý bilmeıtin alystaǵy Altynjar aýyly bir kúnniń ishinde jarty álemge áıgili bolyp shyǵa keldi. İri-iri eki memlekettiń patshalary osy jerge kelip toǵysqandaı ne jaǵdaı?

Árıne, memleketaralyq máselelerdi sheshý úshin Nursultan Nazarbaı men Vıktor Chernomyrdın kezdesetin jer jetedi ǵoı.

Bulardy bul jerge alyp kelgen Uly pyx! Búlikshil, daýylpaz kompozıtor Qurmanǵazy rýhy. Eger patshalar osylaısha uly rýhanıat pirleriniń basyna kelip, taǵzym ete beretin bolsa,zaman túzeler. Bul jaqsy nyshan.

Onyń ber jaǵynda eldiń eńsesi bir kóterilip qaldy.Júz elý myńǵa jýyq, qazaq, Astrahan oblysyn mekendeıtin kóp ultty halyqtardyń ishinde orystardan keıin ekinshi orynda tur.Bulardy dıaspora deýge kelmeıdi. Dıaspora, mysaly, Parıjde, Germanıada turatyn qazaqtar.

Astrahan qazaqtary ózderiniń ejelgi ata-babalarynyń jerinde ómir súrip jatyr. Basqa jaqtan aýyp kelgender emes, — deıdi oblys gýbernatory Anatolıı Petrovıch Gýjvın myrza.

Naǵyz shynshyl, adal orys osy. Orysta osyndaı adal adamdar kóp bolsa, Gýnkın, Sýprýnúk sıaqty báleqorlar joq bolsa shirkin, irgemizden oqpaq jel soqpastan, jaıdarman jaqsy zaman ornar edi-aý... Biraq gýnkınder munda da bar sıaqty.

Bizdiń Prezıdentimizge qalyn. nópir ishinen bireý aıqaılap suraq qoıdy.

Ermakqa eskertkishti nege qulattyńdar?
Ermaktyń eshqandaı eskertkishi joq.
Endeshe bolady!

Ashyq aspan astyndaǵy sahnada úlken konsert júrip jatyr.Kórermen kóp. Kóńil kókke deıin kóterilip tur. Sol sátte kazak ansambli shyǵyp, qylyshtaryn bıletip, qamshylaryn úıirip, ejelgi kazak ánin áńkildetip ala jóneldi:

Basýrmanov pobıvat!,
Skoty ýgnaty
Ihıyh devok ýmykaty...

Bul án ertede, baıaǵy zamanda aıtylǵan. Biraq mynalar sony jańǵyrtyp, qaı-qaıdaǵyny eske salyp tur.

Jalpy,mundaǵy qazaqtarǵa tıisip jatqan eshkim joq.Qazaqtar óz sybaǵasynan qur qalmaıtyn sıaqty. Tek bizdiń respýblıka oqýlyqtar, kórkem ádebıet kitaptaryn, gazet, jýrnaldaryn jetkizý amalyn qarastyrsa, baýyrǵa tartyp, jyly qabaq tanyta bersek, aralas-quralas,barys-kelis, alys — beris bolsa,mundaǵy qazaqtar baýyrmaldyqtan qashpaıdy.

Al endi bıik tóbe basyndaǵy kúndiz Kún sáýlesine, túnde Aı nuryna shaǵylysqan aq kesenege kelsek, munyń avtory mańǵystaýlyq Maqsut Nurqabaev. Kesene qurylysyn qolǵa alǵan qazaq mádenıeti men tili jónindegi «Joldastyq» atty qoǵam. Onyń tizgini Nıkıta Seıituly Isqaqov degen azamattyń áleýetti qolynda eken. Ózi bankır. Eger qazaqtan shyqqan bankırler qandastaryna osyndaı jaqsylyq jasaı berse, qazaqtyń murtyn balta shappas edi.

İzderi, surary bolsa arýaq azbas. «Joldastyq» jalǵyz ne bitiredi, myna jaqtan Atyraý, ana jaqtan Mańǵystaý, Astrahan oblystyq ákimshiligi, Almatydan Mádenıet mınıstrligi bári-bári qol ustasqanda, myna zaman qansha kıyn degenmen, myńjyldyq eskertkish telegeı teńizdegi aq kemedeı kerbezdenip, eldiń sánin kirgizedi.

Prezıdent Nursultan Nazarbaıdyń aıtýy boıynsha, bul ıgi is aldaǵy 1998 jyly etetin úlken múshel toıdyń tusaýkeseri. Osy jyly Qurmanǵazynyń týǵanyna 175 jyl tolady. Ólmegen qulǵa ol kúnde alys emes.

Premer-mınıstr Vıktor Chernomyrdınniń aıtýy boıynsha, uly adamdar tek bir halyqtyń ǵana maqtanyshy emes, ondaı danalar kúlli adamzatqa ortaq. Qurmanǵazy sondaı.

— Men ózim bala kezimde Orynbor dalasynda kazak balalarymen birge oınap, solardyń arasynda óstim,—deıdi Chernomyrdın. Balalar násilge bólinbeıdi, perishtedeı adal bolady. Sol qasıet úlkenderde de saqtalsa, jaqsylyq zaman bolady.

Osydan otyz jyldaı buryn «Qurmanǵazy» atty poema - dastan jazyldy. Avtory — Hamıt Erǵalı. Dál búgin jasy seksenge tolyp, toı toıǵa ulasyp jatyr.

Osydan otyz jyl buryn Qurmanǵazynyń qabiri júdeý ǵana jabyrqap jatatyn. Biraq Hamıt aqyn kóregen eken, sol kóripkeldikpen bylaı dep jazdy:

... Aq kúmbez aq Edildik qulamasy,
Zıratqa kóship bardy gúl anasy.
Halyqtar mahabbaty shýaǵynda,
Ónerdiń uıyqtap jatyr ǵulamasy.

Aqynnyń aıtqany keldi. Aq kúmbezdiń aınalasy gúlge tolyp ketkeni ras. Jalǵyz qazaq emes, orysy, noǵaıy, tatary, qalmaǵyna qalmastan myńdaǵan jan jınalyp, Qurmanǵazy degende mahabbat yqylasy tógilip, óner qudiretiniń kushaǵyna bári syıyp ketti.

Óıtkeni Qurmanǵazy óneri halyqtardyń basyn biriktirýge, áýeli qazaqtyń basyn biriktirýge adal kyzmet etti. Ózi Bókeı ordasynda týa tura, ol qazaqtyń Saryarqasyn, Alataýyn dabyldatty, Qazaqtyń Shyǵysy men Batysyn, Ońtústigi men Soltústigin tutas kórdi, birdeı kórdi. Bólmedi, bólshektemedi.

Bul ulylarǵa tán qasıet.

---