InfoHub Logo

Ejelgi Mysyr óneriniń tarıhy 4 myń jyldan astam ýaqytty qamtıdy. Sol sebepti Mysyr óneri úlken qyzyǵýshylyq týǵyzady. Óıtkeni adamzat tarıhyndaǵy birinshi taptyq qoǵam ónerdiń damýyn anyqtaýmen qatar, Mysyr qulıelenýshi qoǵamynyń ómirindegi ózgeristerdi tolyǵymen zertteýge múmkindik beredi. Osyǵan baılanysty, ejelgi Mysyr óneri tarıhy mynandaı kezeńderge bólinedi:

1. Dınastıalyqqa deıingi kezeń nemese Erte patshalyq (b.z.d 4 m.j.)
2. Ejelgi patshalyq (b.z.d 3200-2400 jj.)
3. Orta patshalyq (b.z.d XXI — XIX ǵg. basy)
4. Jańa patshalyq (b.z.d XVI — XII ǵǵ.)
5. Keıingi ýaqyt (b.z.d XI ǵ. — 332 jj.) — elınızm mádenıetine kóshý kezeńi.

Ejelgi Mysyrda rýlyq qurylys ydyraǵannan keıin úlken ózender boıynda paıda bolǵan qulıelenýshi memleketterdiń arasynda Mysyr órkenıeti birinshi bolyp, damyǵan ákimshiligi ortalyqtandyrylǵan uly derjavaǵa aınalady. Endigi jerde, Mysyr memleketiniń joǵarǵy ókimeti halyqtyń sana-sezimine sińirýge tıisti, birjolata belgilengen túsinikter men senimderdiń bolýyn talap etti. Osyǵan oraı, bul jerde memleket basshylaryń ıaǵnı perǵaýyndardy — qudaı dep sanaıtyn ustanymdardy qabyldady. Demek, sonshama qudiretti bıleýshiler ıaǵnı perǵaýyndar qudaı sanatynda bolsa, olar ólmeý kerek, osydan baryp ólgen adam tiriledi degen dinı túsinik paıda bolady. Osynyń saldarynan búkil óner, onyń ishinde sáýlet, músin, keskindeme, ádebıet, mıfologıa osy dinı kózqaraspen tikeleı baılanysta bolady. Iaǵnı, óner o dúnıelik ómirge arnalady. Taqyryptardyń barlyǵy derlik, dinı-mıfologıalyq janr teńireginde tarqatylady. Biraq, sonymen qatar,  týyndylarda  halyqtyń ómiri,  tynys-tirshiligi, kásibi men turmysy jáne batyrlardyń erligi sıpattalatyn beıneleý ónerindegi kórinister de óz úlesin alady. Máselen, mysyrlyqtar alǵashqy qaýym adamdary tárizdi dinı kózqarastaryn totemızmmen baılanystyrady. Biraq munda qudaılardy tek qana janýarlar beınesinde ǵana kórsetpeı, antropomorftyq obrazdar túrinde somdaıdy, ıaǵnı jartylaı janýar, jartylaı adam — tańǵajaıyp eki beıneniń qosyndysyn kóremiz. Mysyrlyqtar Kúndi eń basty, eń qudiretti kórkem qudaıymyz dep sanady. Ony Amon-Ra qudaıy dep atap, ol suńqar basty adam beınesinde beınelenedi. Aqyl men esep qudaıyn Tot dep atap, onyń denesi adam, basyn ıbıs qusynyń basymen beıneleıdi. Ólgenderdiń qudaıy Anýbıs — ıt nemese qorqaý qasqyr basty jaýynger beınesinde músindeledi. Ańyz boıynsha eń birinshi mýmıany Anýbıs jasaǵan dep aıtylady. Qasıetti janýarlardyń ishinde Kókqutan qusy Bený, Kún qudaıy Amon-Ranyń janyn saqtaýshy dep sanalsa, buqa Apıs beınesi qunarlylyq pen jemistiliktiń belgisi retinde qabyldanady. Perǵaýyndardy Kún qudaıy balalary dep eseptedi. Sondyqtan kún sımvolıkasy barlyq jerde beınelenedi. Kún qudaıy nemese jaryq dúnıe qudaıynyń ekinshi ataýy Gor-sýńqar dep atalady. Mıfologıa boıynsha, onyń ákesi Osırıs tabıǵat qunarlylyǵy qudaıy, bir kezdegi Mysyr patshasy bolyp, mysyrlyqtardy jer óńdep, baqtar salýǵa úıretipti-mys. Óziniń baýyry Settiń qolynan qaza bolady. Set — zulymdyq qudaıy bolyp esepteledi. Osırıstiń balasy Gor, Setti jekpe-jekke shaqyryp, ony jeńip shyǵady. Ańyz jelisi boıynsha, Gor óziniń bir kózin ákesine berip, ony tiriltip alady-mys.Sondyqtan, kózdiń beınesi de Kún beınesi tárizdi kıelilik sımvoli rótinde kóp jerlerde beınelenedi. Biraq, tirilgen Osırıs jaryq dúnıege qaıtyp oralmaı, o dúnıeniń patshasy bolyp qala beredi. Onyń murageri Gor — jaryq dúnıeniń patshasy bolady. Bul jerde Ejelgi Egıpet perǵaýyndary ózderiniń ómirleriniń úlgisin osy mıfologıaǵa sáıkestendirýge umtylýy týraly aıtady. Sóıtip, endigi jerde perǵaýyndarǵa máńgi ómir qamtamasyz etý úshin olardyń múrdesin saqtap, tirlikte kerek bolǵan nárseniń bárimen qamtamasyz etý qajettiligi týady. Endi, ólgen perǵaýyndardyń múrdesin bálzamdap mýmıaǵa aınaldyryp, onyń denesine uqsas statýıasyn jasaıdy jáne sonymen birge qyzmetshileriniń statýıasyn jasap, birge jerleıdi. Olardy «Ýshebtı» dep ataǵan. Aıta ketetini, basqa Shyǵys elderinde, mysalǵa ejelgi Vavılonda baı, ataqty adam qaıtys bolsa, onymen birge onyń áıeliń qyzmetshileriń maldaryn birge óltirip jerleıtin óte qatygez rásim bolǵan. Osyǵan qaraǵanda, Mysyr dininde adam ómirine qıanat jasaý rásimderi bolmaǵan degen tujyrymǵa kelýge bolady. Sol sıaqty, Ejelgi Mysyrda sáýletshi men músinshini «sanh» dep ataǵan. Ol «ómirdi qaıta jasaýshy» degen maǵynany bildirgen. Ólgen adamnyń beınesin jasaı otyryp, tirshiliktiń ózin qaıta jasaıdy degen túsinik bolǵan. Ejelgi Mysyrda adamnyń «ka» dep atalǵan ekinshi jany óziniń ıesin tabý qajet bolǵan sondyqtan adamnyń músini ózine uqsas bolýy mindetti sharttardyń biri boldy. Osyǵan oraı, portrettik plasıkanyń joǵary deńgeıde damýy óz-ózinen túsinikti. Ǵasyrdan-ǵasyrǵa. urpaqtan-urpaqqa esh ózgerissiz berilip, myńdaǵan jyldar boıy ustanyp kelgen dinı kózqarastar, salt-dástúrler, kanondardyń (qatal qaǵıda-erejeler) saldarynan Ejelgi Mysyr mádenıeti baıaý damydy dese bolady. Birtalaı ǵasyrlar boıy Mysyr ónerinde kóbinese beıneleý óneriniń jetik ádisteri men máneri, quraldary tańdalyp alynyp otyrǵan. Sheberler, kúrdeli de, aıbyndy adam keskinin kanondar sheginde tamasha beıneleýimen, mıfologıalyq kórinisterdiń baılyǵyn áserlep beredi.

Erte patshalyq (b.z.d. 4-5 m.j)

Ejelgi Mysyrda erte patshalyq kezeńinde b.z.d. 4-5-myńjyldyqtardyń sońyna taman bılik basyna alǵashqy iri memlekettik basshylar kele bastaıdy. Dál osy ýaqytta pıktografıalyq, erte beıneli jazýlar túri qalyptasady. Osyndaı beıne jazý túriniń naǵyz úlgisi perǵaýyn Narmerdiń taqtasy, shamamen b.z.d. 3-myńjyldyqta jasalǵan, bıiktigi 64 sm taqta Kaır mýzeıinde saqtalǵan. Bul releftİk kórkem týyndynyń mazmuny — jeńiske jetken perǵaýyn Narmerdiń ulylyǵyn baıandaý. Sonymen, relefti sıpattaıtyn bolsaq, Mysyr ámirshisiniń qýattylyǵyn kórsetedi, onyń janyndaǵy jaqyn shonjarlary odan úsh-tórt  ese kishireıtilip beınelengen. Qudaı beınesindegi suńqar Narmer patshaǵa jaýyn jeńýge óz kómegin kórsetip turǵan sáti beınelengen. Taqtanyń astyńǵy bóliginde jaýlardyń aldy-artyna qaramaı qashqan beıneleri sýretteledi. Taqtanyń ekinshi jaǵynda beınelengen eki qabylannyń uzartylǵan moıyndary kompozısıanyń negizgi ortalyq bóligin quraıdy. Ózderińizge belgili, aldynda aıtylyp ótken adamnyń denesi saqtalyp, ony neǵurlym tolyq uqsastyqpen beınelese, ólgen adamnyń jany oǵan qaıtyp keledi degen túsinik bolǵan. Sondyqtan ol dóńgelek músinde ózinen-ózi túsinikti bolsa, bederli sýrette belgili bir tásilderdi zańdylyqqa engizý qajettiligi týyndady jáne sonyń naqty úlgisin osy taqtada kóremiz. Ol deneni tutas kórsetý úshin deneniń joǵarǵy jaǵyn ıyqty, qoldy aldynan, aıaqtary men bas pishini janynan beıneleý ádisteri. Bul jerde kanondyq beıneleý men ıeroglıftik jazýlardyń alǵashqy qadamdary dınastıalyqqa deıingi kezeńde qalyptasty degen tujyrym aıtýǵa bolady.

Ejelgi patshalyq (b.z.d 3200-2400 jj.)

Ejelgi patshalyq Mysyr óneriniń negizin salǵan ónerdiń klasıkalyq kezeńi dep sanalady. Bul kezeń, monýmentaldy ónerdiń gúldengen ýaqyty bolyp tabylady. Ol sáýlet, keskindeme, músin ónerlerinde óziniń keremet kórinisterimen tańǵaldyrady.  Sonyń  ishinde,  ásirese  sáýlet  ónerinde

—  pıramıdalar birinshi kezekte turady. Jer betindeginiń bári ýaqyttan qorqady, al ýaqyt pıramıdadan qorqady dep aıtylady. Mysyr pıramıdalarynyń ishindegi eń kónesi

—  perǵaýyn Joser pıramıdasy. Ony salýshy sáýletshiniń esimi Imhotep. Ejelgi Mysyrda ony tek sáýletshi retinde ǵana emes, sonymen birge astronom, danyshpan retinde bilgen. Joser pıramıdasy satyly bolyp kelgen. Ony arab tilinde «mastaba» dep ataıdy, ol oryndyq degen maǵynany bildiredi. Qazirgi kezde bul sóz qabirlik qurylystardy ataý úshin paıdalanady, Bıiktigi 60 m bul pıramıda joǵarylaǵan saıyn kishireıe túsetin birneshe mastabadan turady. Osydan keıin salynǵan pıramıdalar tegis, úshkir formaly bolyp kelgen. Osylardyń ishindegi eń ataqtysy jáne kólemi jaǵynan eń irisi IV patsha áýletinen shyqqan — perǵaýyn Hýfýdyń nemese Heops pıramıdasy. Qurylys avtory Hemıýn. Onyń bıiktigi — 147 metr kólbeý betiniń uzyndyǵy 235 metr, turǵan jeriniń kólemi elý bes myń sharshy metr. Pıramıdanyń ózi 20 jyl al tas kesekterin tasıtyn jol 10 jyl salynǵan. Qurylystyń beriktigi sonshalyq, 4-7 ǵasyrlar ishinde eń tóbesi ǵana shetilgen. Ekinshisi Menkaýra (Mıkerın) pıramıdasy, bulardy Gıze pıramıdalary dep ataıdy. Olardy «álemniń jeti keremeti» qataryna jatqyzady. Sol sıaqty múlgigen shól dalada perǵaýyn Hefrenniń sfınksi kórinedi. Ol tutas jartastan qashalyp jasalǵan. Onyń basy adam basynan otyz ese úlkeń denesiniń uzyndyǵy elý jeti metr. Aldyńǵy aıaqtary tuǵyrda sımmetrıaly ornalasqan aıbyndy alyp, budan keıingi ǵasyrlarda ǵıbadathanalarǵa aparatyn aleıalardyń boıyndaǵy sansyz sfınksterdiń aldynda ornalasqan. Perǵaýyn Hefrenniń taqta otyrǵan úlken statýıasy Mysyrdyń monýmenttik-portrettik músininiń kanony. Beıne barynsha tip-tik jáne sımmetrıaly etip kórermenge qaratyp músindelgen Sonymen birge atap ótetin taǵy bir statýıa erli-zaıypty Rahotep pen Nofrettiń beıneleri. Olardyń otyrysy da shartty, daǵdyly boıaýy da shartty (ol kezde er adamdardyń denesi qyzyl qońyr, áıelderdiń denesi qyzǵylt sary, shashtary qara, kıimderi aq bolǵan). Beınelerdiń bet-júzderine jáne oryndalý plasıkasyna qarap, olardyń tek qana sımvol emes ekendigine, olardyń ómirde bolǵan adamdar ekendigine kóz jetkizemiz. Sol sıaqty, áıgili músin Lývr hatshysy beınesiniń de asa áserli, tereń maǵynaly ekendigin kóremiz. Mine, ejelgi patshalyq sýretshileriniń kanon sheginde músindep, beınelegendigimen de sol kezdegi alyp pıramıdalardyń da, patshalardyń monýmentti statýıalarynda da, san alýan qyzmetkerlerdi beıneleıtin «Ýshebtı» dep atalatyn sansyz statýetkalarda da ortaq stıl bar dep aıta alamyz.

Orta patshalyq (b.z.d XXI — XIX ǵǵ. basy)

Orta patshalyq dáýiri keıbir dinı negizderdiń álsireý dáýiri bolady. Alaıda orta patshalyq tusynda da perǵaýyn burynǵysynsha qudaı sanalady. Endigi jerde, pıramıdalar tastan emes, shıki kesekten turǵyzyla bastaıdy. Perǵaýyndardyń jeke basy Ejelgi patshalyqtaǵydan da kórneki dáripteledi. Patshalardyń statýıalary endi tek mazarlarda ǵana emes, ǵıbadathanalar men jaı ashyq alańdarda ornatyla bastaıdy, munyń ózi olardy halyq kórip, olardyń sanasyna patsha ókimetiniń myzǵymastyǵyn kúshtirek sińirý úshin jasalady. Óıtkeni bul kezeńderde patsha ókimetiniń myzǵymastyǵyna senim birshama báseńdep ketken edi. Ermıtajda biz perǵaýyn III Amenemhettiń qara granıtten jasalǵan statýıasyn — Orta patshalyq tusyndaǵy músin óneriniń osynaý asa tamasha úlgisi retinde kórip, súısine alamyz. Onyń basynda perǵaýyndardyń bas kıimi — mańdaı aldynda qasıetti jylannyń bederli beınesi bar jolaqty oramal. Ejelgi patshalyq perǵaýyny Hefren syndy ol da patsha taǵynda otyrǵan keıpinde beriledi. Biraq ol Hefrenge qaraǵanda anaǵurlym dara beınelengen, kózderiniń tik qaraýy jáne iri jaq súıekti bet-júzindegi jigerlilik, bul patshanyń adýyndylyǵyn tanytady. Sóıtip, biz úshin músinderdegi túsiniksiz tustar birte-birte joıyla bastaıdy. Orta patshalyq músinderiniń bizdiń zamanymyzǵa deıin jetkenderiniń ishindegi teńdessiz kórkem týyndy — perǵaýyn III Senýserttiń basynyń beınesi. Bir kezde sabyrly (emosıasyz) beıneletin patsha júzderine uqsamaıdy. Qara tastaǵy jaryq pen kóleńkeniń tez almasýy bul ámirshiniń dara qasıetterin tereń asha túskendeı, odan áldebir ishki kúmán men syrt kózge eleýsiz jabyrqaýlyq ańǵarylady. Hramdar men saraılar adynda qudaılar men patshalardy dáripteıtiń tóbesi ıeroglıftermen toltyrylǵan bıik juqa obelıskiler — «tas ıneler» barǵan saıyn kóptep turǵyzyla bastaıdy, Ieroglıftik jazýlar Egıpet ónerinde asa mańyzdy rol atqarady, óıtkeni árbir ıeroglıfter áýelgi kezde bir uǵymdy nemese zatty bildirgen syndy sýret. Keıinirek, ıeroglıftik jazýlar, sýrettiń negizgi maǵynasynan táýelsiz, belgili bir máni bar júıeli jazýǵa aınalady. Biraq grafıkalyq turǵydan sýret qalpynda qala beredi. Orta patshalyq óneriniń taǵy bir kórnekti eskertkishi — aqsúıek Hýnenniń qulpytasy, ol Máskeýdegi beıneleý óneri múzeıinde saqtalǵan. Aqsúıektiń ózi men áıeliniń beıneleri sol jaq tómengi jaqta bederlenedi. Kanon boıynsha, olardyń bet álpetteri men aıaqtary qyrynań keýdeleri aldyńǵy jaǵynan beınelenedi. Olardyń bet-júzderineń otyrystarynań saltanattylyq aıqyn baıqalady, Al olardyń qarama-qarsysynda úlken alańda dinı mátinder jazylǵan. Ondaǵy adamdar, jemister, ósimdikter, qustar, janýarlar beınesindegi ıeroglıftik jazýlarda ólgenderdi jerlegen kezde olarǵa ne qurban etilgendigi jaıly habar beredi. Sonymen orta patshalyq ejelgi patshalyq kezeńinde qudaı dep tanylǵan perǵaýyndar bıleıtin birtutas Mysyr derjavasyn ornyqtyrý dáýiri boldy.

Jańa patshalyq (b.z.d. XVI — XII ǵǵ.)

Jańa nemese Gúldený kezeńindegi patshalyq dáýiri — ornyqqan Mysyrdyń qýat-kúshiniń saltanat qurǵan dáýiri boldy. Osy dáýirde ónerde asa bir náziktilikpen sulýlyqqa umtylý paıda boldy. Endi pıramıdalar múlde salynbaıtyn boldy. Perǵaýyndardyń mazary «Júz qaqpaly Fıvynyń» qarsy aldyndaǵy «Patshalar alqaby» dep atalatyn jerde turǵyza bastady. Bul kezde pıramıdalar ornyna hramdar salyna bastady. Bul hramdar: b.z.d. XVI ǵasyrdyń aıaǵyndaǵy hanym Hatshepsýt hramy, Deıl-El-Bahrıdegi Lýksor hramdary. Olar jartasty oıyp jasalynyp,ishki kórinisi qabyrǵa keskindemelerimen jáne músindermen bezendiriletin bolǵan. Bir hramda 200-den astam jekelep alyp aıtqanda mysalǵa, Kaır murajaıynda saqtalǵan ataqty perǵaýyn Týtanhamon men onyń áıelin beıneleıtin bederleri tabylǵan ol b.z.d. XIV ǵasyrdyń bastapqy kezeńine jatady. Osy kezeńniń áıgili saıasatker, reformator patsha ataǵyna ıe bolǵan Ehnaton patshanyń áıeli Nefertıtıdiń basynyń beınesi,  osy  kúnge  deıin  áıel  sulýlyǵynyń  úlgisi  bolyp tabylady. 1922 jyly qarashada aǵylshyn arheology Karter «Patshalar alqabynan» Týtanhamonnyń qabirin tabady. Onda Týtanhamonnyń altyn maskasy, kóptegen qoldanbaly-sándik buıymdar, statýetkalar, músinsheler jáne taǵy sol sıaqty kóptegen buıymdar tabylady. Mine, osynyń bári qolóner men beıneleý óneriniń naǵyz bıik úlgileri bolyp tabylady. Baǵa jetpes bul qazynalardyń bári, qazir Kaır murajaıynda saqtalǵan. Jańa patshalyqtaǵy eń qudiretti perǵaýyndardyń biri II Ramsestiń tusynda Abý-Sımbeldegi jartastyq hram men Karnak hramynyń gıpostıldik alyp, kolonnalary turǵyzyldy. Jartastyq hramǵa kire beristegi statýıalardyń bıiktigi 20 metrge deıin jetken. B.z.d. 1-myńjyldyqta Mysyr derjavasynyń túpkilikti quldyraǵanyn beıneleıdi, Tutas alǵanda tek qana gúldený dáýirindegi ónerdi qaıtalap, burynǵy dárejesine jete almaıdy. Áýeli assırıalyqtar, onan soń eki ret parsylar jaýlap alǵan Mysyr b.z.d. IV ǵasyrda jańa jaýlap alýshylar grek-makedonıalyqtarǵa baǵynady, jáne osy kezden bastap jańa ellındik dúnıege qosylady.

---