InfoHub Logo

Erozıa jer betimen aǵatyn sýdyń áserinen bolatyndyqtan, barlyq agrotehnıkalyq sharalar sýdy topyraqtyń tereń qabattaryna sińirýge baǵyttalý kerek. Erigen qar sýy, jańbyr sýy topyraqqa tezdep sińip jatsa, onda jer betinen sý aqpaıdy. Dóńes jerdi jyrtýdy tek qana eńiske kóldeneń júrgizedi, jyrtý tereńdigi 25-27 sm-den kem bolmaýy kerek.

Kontýrlap jyrtý. Múmkindik bolsa jyrtý jumysyn kontýr boıynsha júrgizý qajet. Bul úshin teodolıt, ne nıvelır arqyly bıiktigi bir deńgeıde bolatyndaı etip qazyqtar qaǵyp, belgilep shyǵady. Tanapty jyrtqan kezde alǵashqy soqa sol qagylǵan qazyqtar boıymen júrip ótedi, ıaǵnı bul kontýrdy syzyp ótti degen sóz. Qalǵan agregattardyń da basy osy kontýrǵa paralel bolýy tıis. Bul jumystyń bir qıyndyǵy — jyrtylǵan jerge tuqym sebilip, ol ósip shyqqan soń álgi júrgizilgen kontýrly syzyqtan adasyp qalýy múmkin. Bulaı bolmaýy úshin kontýrlyq syzyqtyń boıymen kóldeneńi 3-4 metr etip kóp jyldyq shóp egip tastaǵan da oryndy. Sodan keıin de jyrtý jumysy sol jolaqtyń boıymen júrgiziledi. Kóp jyldyq shópterden jasalatyn jolaqtardyń kóldeneńi dánsepkishtiń bir júrip ótetin alymyndaı bolýy tıis. Mundaı jolaqtardy ádette ár 100 metr saıyn júrgizip otyrady.

Jolaqtap jyrtý. Kúzde keıbir sebeptermen dóńes jerde ornalasqan tanaptardy túgel jyrtýǵa múmkindik bolmasa, onda mindetti túrde egiske kóldeneń jolaqtap jyrtyp tastaý kerek. Jolaqtyń kóldeneńi traktor soqasynyń bir, ne eki alymyndaı bolýy tıis, bir jolaq pen ekinshi jolaqtyń arasy men uzyndyǵy jerdiń eńistigine baılanysty ózgerip otyrady. Jerdiń dóńestigi onsha kóp bolmasa, eńistigi 2°-tan kem bolsa, jolaqtardyń arasy 10-15 metr bolýy kerek. Kóktemde erigen qar sýyn jerge sińirýge ádette osynyń ózi jetkilikti bolady. Qar sýy jyrtylǵan jerdiń bos topyraǵyna tez sińip, erozıa bolmaıdy.
Eger dóńes jerdiń eńistigi 2°-tan artyq bolsa, ony tek tereń etip kóld eneń jyrtý jetkiliksiz. Qar sý ynyń jer betimen aǵýyna jol bermeý úshin ár túrli sý ustaıtyn mıkrobederler jasaý kerek. Jerdi ár túrli jaldar, satylar paıda bolatyndaı etip jyrtqan jón. Arnaýly quralmen sý toqtaıtyn ár túrli shuńqyrlar jasaıdy.

Jaldap kóldeneń jyrtý. Bul jumysty kádimgi soqamen júrgizýge bolady. Ol úshin tórt aýdarǵyshynyń bireýin 40-50 sm etip uzartyp qoıady. Jyrtý kezinde bul aýdarǵan topyraqty aldyńǵy aýdarylǵan jerge tastaıdy, sodan bıiktigi 12-16 sm jal paıda bolady. Onyń ústine topyraq túspeı qalǵan júıe aryq tárizdi arna bolyp qalady. Qar sýy osylarǵa tońtap, topyrańtyń tereń qabattaryna sińe beredi. Shuńqyrlar jasaý kúzde súdiger kóterilgen jerlerde júrgiziledi. Bul úshin DT-75 traktoryna tirkelgen arnaýly shuńqyr jasaıtyn LODÚ quraly qoldanylady.

Syzat jasaý — eń kóp taraǵan paıdasy mol tásil. Munda bir jańsy jeri, jyra jasalǵannan keıin de ár túrli dańyldardy kútýge arnalǵan agrotehnıkalyń sharalardy júrgize berýge bolady. Syzat SHP-3-70 markaly quralmen 40-50 sm tereńdikke arasy 1,4 metr, kóldeneńi 3-5 sm etip jasalady. Syzat jasaý kezinde jylda jyrtylyp júrgen qabattyń astyndaǵy tyǵyzdalyp qalǵan topyraq qopsytylady. Sondyqtan qar sýy topyrańńa ońaı sińedi de, jer betimen sý ańpaıdy. Jerdiń eńistigi 10° bolǵanǵa deıin syzat jasaý jumysy jaqsy nátıje beredi. Syzat jasaý jumysyn tek ńana súdiger kóterilgen tanaptarǵa ǵana emes, sonymen qatar kóp jyldyq shópter egilgen jerlerge de, kúzdik bıdaı sebilgen tanaptarǵa da, tipti shabyndyqtar men jaıylymdarda da júrgizýge bolady. Sý erozıasyna qarsy jasalǵan ár túrli shuńqyrlar, jaldar kóktemde tegisteledi. Jerdi tegisteý úshin DT-75 traktoryna tirkeletin KPS-4 qopsytqyshy ZBTS-1,0 aýyr tyrmalarmen bir agregat retinde qoldanylady, jer tegistegish NPN-5,6 A quralyn, MN-6,0 mala tegistegishin de qoldanýǵa bolady.

Tyńaıtqyshtardy qoldaný. Erozıa kezinde topyraqtyń qunarlylyǵy qatty kemıtindikten, mundaı jerlerge organıkalyq jáne mıneraldy tyńaıtqysh berýdiń mańyzy zor. Tyńaıtqyshtar topyraqtyń qunarlylyǵyn qalpyna keltiredi, erozıaǵa ushyraǵan jerlerge egilgen daqyldardyń ónimi kóteriledi.

Topyraq qorǵaıtyn aýyspaly egister. Sý erozıasy bar jerge otamaly daqyldardy egýge bolmaıdy. Sebebi, otamaly daqyldardyń bári derlik topyrańtyń ńopsyp jatńanyn qalaıdy. Sýdy kóp kerek etedi. Sondyqtan, otamaly daqyldardy eńistigi 1-1,5 gradýstan aspaıtyn  jerlerge ornalastyrý kerek. Erozıaǵa beıim jerlerge dándi-shópti aýyspaly egisin qoldanǵan durys.

Orman — melıorasıalaý sharalary. Erozıaǵa qarsy otyrǵyzylatyn orman alqaptary topyraqtyń buzylmaı saqtalýyna kóp septigin tıgizedi. Bul orman alqaptary tómendegideı bolyp bólinedi:
— sý bólinetin, qyrda otyrǵyzylatyn orman alqaby qardyń kóp jınalýyna áserin tıgizedi jáne jel ekpinin báseńdetedi;
— sý shaıyp saı, jyraǵa aınalǵan jerlerge egiletin aǵashtar tanaptyń shetine deıin sozylýy tıis. Bul aǵashtar sol saıdyń jyralanǵan jaǵasyn bekitedi, jyranyń úlkeımeýine, erozıanyń azaıýyna septigin tıgizedi;
— sý aǵatyn saılardyń, ózenderdiń jaǵasyna otyrǵyzylatyn orman alqaptary sol arnalardyń boıyndaǵy topyraqtyń erozıaǵa ushyramaýyn qamtamasyz etedi;
— saıdyń, jyranyń tabanyna otyrǵyzylatyn orman alqaby olardy ári qaraı tereńdep shaıylýdan saqtaıdy.
Topyraq erozıasy bolmaý úshin dóńes jerlerge orman jolaqtaryn jasaıdy. Bul jolaqtardyń araqashyqtyǵy jerdiń eńistigine qaraı ózgerip otyrady. Eger eńistik 2-3° bolsa, bir jolaq pen ekinshi jolaqtyń arasy — 300-400 m bolady, eńistik 3-4° bolsa- 250-300 m, eńistik 5°-tan kop bolsa — 150-200 m bolýy tıis. Orman alqabynyń kóldeneńi 12-20 metr bolǵanda dóńes jerlerden aqqan sýdy topyraq tolyq sińire alady.

Irrıgasıalyq erozıaǵa qarsy kıres sharalary. Qazirgi kezde Qazaqstanda sýarylatyn jerlerdiń kólemi 2 mln gektardan 0,81,0 mln gektarǵa deıin kemidi. Munyń 80%-dan astamy respýblıkamyzdyń ońtústik jáne ońtústik-shyǵysyndaǵy oblystarynda ornalasqan. Bul jerdiń ishinde eginjaı retinde paıdalanyp júrgen dóńes bokterler de az emes. Dóńes jerde sý aǵysy qatty bolǵandyqtan, sýarmaly jerdiń kóbisi erozıadan úlken zardap shegýde. Ǵalymdardyń esebine qaraǵanda, jer sýarý erejesi men tásili buzylyp júrgizilse, bir ret sýarǵannyń ózinde ǵana ór gektardan 40-50 tonna topyraq shaıylyp ketedi eken.

Irrıgasıalyq erozıa topyraqqa keltiretin zıanyna qaraı ekige bólinedi:

a) sýarý erozıasy, ıaǵnı jaıdaq erozıa — daqyldardy sýarý kezindegi bolatyn tanaptaǵy topyraqtyń shaıylýy;

b) júıeler erozıasy, ıaǵnı syzyqtyq erozıa — aryqtar men kanaldardyń sýdyń áserinen qazylyp shaıylýy. 

Erozıanyń birinshi túri — sýarý erozıasy kezinde topyraqtyń maıda, jeńil, qunarly bóligi tanaptyń bıik jerinen sýmen tómengi jerine aǵyp barady da, tanaptaǵy topyraqtyń qunarlylyǵynyń ár túrli bolýyna ákep soǵady. Jyl ótken saıyn tanaptyń bıik bóliginiń qunarlylyǵy kemı túsedi. Sý erozıasyn boldyrmaý úshin tómendegideı sharalar qoldanylady:
— sýdy aǵyzyp sýarýdyń ornyna jańbyrlatqysh tehnıkalardy qoldaný kerek;
— eginshilikte jańa dıskretti sýarý ádisin qoldaný sý erozıasyn boldyrmaýǵa septigin tıgizedi;
— topyraqty tek jer astynan sýlandyratyn arnaýly tútikter júıesin qoldaný óte jaqsy nátıje beredi;
— sý júretin aryq júıeleriniń ishin sýǵa ezilmeıtin zattarmen jabady, ár túrli temirbeton qubyrlar, naýalar qoldanylady;
— sý júretin júıekterdiń uzyndyǵy, tereńdigi, onyń ishimen júretin sý mólsheri topyraqtyń túrine baıla-nysty, ol shaıylmaıtyndaı etilip ózgerip turýy tıis;
— erozıaǵa ushyraǵan jerlerge kóp jyldyq shópteri basym egiletin aýyspaly egister qoldaný kerek;
— erozıadan qatty zardap shekken tanaptarǵa kóp jyldyq shópter egilip, bul tanaptar aýyspaly egis júıesinen shyǵarylyp tastalýy tıis;
— erozıaǵa ushyraǵan jerlerge organıkalyq tyńaıtqyshtar qoldaný jaqsy nátıje beredi. Ár gektarǵa 40-45 tonna kóń sińirilse, topyraqtyń fızıkalyq qasıetteri edáýir jaqsarady.
— jerdiń qunarlylyǵyn kóterý úshin burshaq tuqymdas daqyldardy jasyl tyńaıtqysh (sıderattar) retinde qoldaný kerek.

Osy sharalardyń bastylary mynalar:

Topyraqty aýdaryp jyrtpaı, onyń betinde ańyz ńaldyrý jáne basqa da ósimdik qaldyqtaryn saqtaý. Joǵaryda atalǵan ǵylymı-zertteý mekemeleriniń derekteri boıynsha, óńdegennen keıin tanapta barlyq ańyz ben ósimdik qaldyqtarynyń 70% -y saqtalsa, jel erozıasy bolmaıdy eken. Ol úshin topyraqty arnaýly quraldarmen óńdeý kerek. Olarǵa topyraqty sydyra qopsytatyn, tanap ústindegi ańyzdarǵa onsha kóp zaqym keltirmeıtin, jerdi tereń óńdeýge arnalǵan KPG-250, KPG-2-150, taıaz óńdeýge arnalǵan KPİP-5, KPSH-9, sydyra tilgish qopsytqyshtary, kóktemde ylǵaldy jabýǵa arnalǵan BIG-3, BIG-6 tyrmalary, ańyzǵa tuqym sebetin SZS-9, SZS-2,1 A dánsepkishteri jatady. Jel erozıasy bolyp turatyn dalalyq aımaqtaǵy tanaptarda jerdi sydyra qopsytatyn quraldarmen súdiger kótergende soqamen aýdaryp jyrtqan jerlerge qaraǵanda qar qalyń toqtaıdy. Kóktemde sydyra qopsytylǵan súdigerde topyraqtaǵy ylǵal mólsheri aýdarylyp jyrtylǵan súdigerge qaraǵanda edáýir mol bolady. Osynyń áserinen ár gektardan jylyna 1,5-3 s ónim artyq alynady. Ańyzy saqtalǵan tanaptarda kóbine jeltoqsan aıynyń basynda-aq qalyńdyǵy 20-30 sm qar toqtaıdy, al aýdarylyp jyrtylǵan tanaptarda qar kóbine qystyń ekinshi jartysynda ǵana toqtaıdy jáne qalyń bolmaıdy. Ańyzy saqtalǵan tanaptarda qar erte toqtaıtyn sebepti, jerdiń tońy juqaraq bolady, kóktemde qar sýy topyraqqa jaqsy sińedi.

Zertteýler boıynsha, orta eseppen 5 jyl ishinde jerdi soqamen aýdaryp jyrtqanda tanaptaǵy qardyń qalyńdyǵy 17,4 sm, al jazyq taban sydyra tilgish qopsytqyshymen tereń qopsytyp óńdegende — 33,7 sm, ıaǵnı qar eki ese kóp jınalǵan. Sonyń nátıjesinde, topyraqtaǵy ylǵal qory 512 m3/ga jáne 978 m/ga, al jazdyń bıdaı ónimi 9,5 s/ga jáne 12,8s/ga bolǵan.

Jel erozıasy bar aımaqtarda erte taza súri jer qoldanǵan durys, ıaǵnı súri jerge qaldyrǵan tanaptardy óńdeýdi kóktemde bastaý kerek. Bul óńdeýler sydyra qopsytatyn quraldarmen júrgizilýi tıis. Osylaı etkende jaz boıy jer betinde ańyzdar saqtalady da, topyraq erozıasy bolmaıdy. Ǵalymdar júrgizgen kóp jyldyń zertteýler jerdi sydyra qopsytqanda kúz, qys kezinde túsetin ylǵaldyń topyraqqa tolyq sińýine múmkindik týatynyn kórsetip otyr. Tanapta jataǵan bıdaıyq sıaqty kóp jyldyq aramshópter bolsa, sydyra óńdeıtin quraldardy qoldanǵan saıyn bul aramshópterdiń sany arta túsedi. Sondyqtan mundaı tanaptardy súri jerge qaldyryp, jaz boıy jerdi 4-5 ret sydyra qopsytqyshpen óńdep, aramshópterdi tanaptan ketirý kerek. Súri jerge qaldyrylǵan tanap jaz boıy birneshe ret óńdeletin bolǵandyqtan, jazdyń ekinshi jartysynda jer betindegi ańyzdyń azaıýy sebepti jel erozıasy bolý qaýpi týady. Sondyqtan súri jerge qaldyrylatyn tanapqa oraq kezinde astyń sabanyn jınamaı, shashyp ketý kerek, óıtkeni ol topyraqty erozıadan saqtaýǵa septigin tıgizedi.

---