InfoHub Logo

Halyqaralyq marketıńtiń róli men mańyzy

Ekonomıkalyq júıede oryn alyp jatqan ózgerister syrtqy naryqtaǵy halyqaralyq bıznes sýbektileriniń ózara árekettesýine yqpal etýde. Post keńestik memleketter keńistigi, sonyń ishinde otandyq uıymdar úshin halyqaralyq marketıńtiń róli men mańyzy artýda.  Internasıonalızasıanyń damýy men óndiristiń jahandanýy, halyqaralyq saýda kóleminiń ulǵaıýy, tikeleı ınvestısıalardyń ósýi kompanıalardy basqarýdaǵy halyqaralyq marketıńtiń rólin arttyrýǵa septigin tıgizdi. Osylaısha, XX ǵasyrdyń 90-jyldarynda halyqaralyq saýdanyń damý kórsetkishteri álemdik óndiristiń qarqynynan shamamen 5 esege artyq bolsa, 1996 jylǵa qaraı álemdik taýarly saýda-sattyq kólemi 1950 jylmen salystyrǵanda 16 esege ósken, osy kezendegi JÚ 5,5 esege artqan. Álemdik saýda-sattyqtyń qarqyndy damýy Halyqaralyq marketıń róliniń sapaly ózgerisine alyp kelip, qazirgi kezeńniń negizgi marketıń túri retinde onyń baǵasyn esirýde.

Búkil álemdik ekonomıkanyń damýynyń búgingi kezeńinde ulttyq ekonomıkalardyń jıyntyǵy, sondaı-aq olardyń ekonomıkalyq jáne saıası turǵyda ózara árekettesýi múldem ózge uǵym qalyptastyrady. Ǵalamnyń barlyq elderiniń jahandaný úrdisi árdeńgeıli jaýlap alǵanyn eskersek, áńgime rasynda da mańyzdy qubylystar jaıynda bolyp otyr: ekonomıkanyń ınternasıonalızasıasy, halyqaralyq sharýashylyq qatynastardyń biryńǵaı júıesiniń damýy, memleket qyzmetiniń elsizdenýi men ózgerýi, transulttyq korporasıalardyń belsendi qyzmeti jáne t.s.s. 1997 jyly «Jahandaný observatorıasy» (jahandanýdyń negizgi ortalyqtaryn baqylaýshy Fransıadaǵy úkimettik emes uıym) «sharýashylyq jyldy» taldaı otyryp, kelesideı qorytyndy jasady: TUK-pen baqylanatyn álemdik óndiristiń jalpy kólemi 51% quraǵan, ıaǵnı óndiris qaramaǵynda tek 49% qalǵan. Quldyraý myńjyldyq aýysqanǵa deıin oryn alǵan. Biraq jahandaný belgileri budan erterek oryn alǵandyǵyn qarastyratyn taǵy bir kózqaras bar. Bul kózqarastyń negizgi ustanymdaryn qozǵamaı-aq, XX ǵasyrdyń ekinshi jartysy óndiristiń ınternasıonalızasıasyn qalyptastyrǵan, biryńǵaı álemdik sharýashylyq júıesiniń qalyptasýyna negiz bolǵan ulttyq ekonomıkalardyń kúsheıýimen sıpattalǵanyn aıqyndaı ketsek deımiz. Bul kezeńde kóptegen elder ıntegrasıalyq atanǵan óndiristiń halyqaralyq qoǵamdanýynyń jańa tıpine kóshe bastaǵan. Bundaı qadam, álemdik ekonomıkanyń damýynyń qarqynymen sharttaldy, onyń negizinde ózekti máseleler týyndady jáne olardy memleketter jeke dara nemese halyqaralyq eńbek bólinisiniń eski júıesi negizinde sheshe almaıdy.

Jahandaný fenomeni — oqýlyqtyń bul taraý sheńberinen shyǵyp ketýi arnaıy zertteýdiń páni ekendigin túsine otyryp, ósip kele jatqan búkil álemdik ekonomıkalyq júıeniń jahandanýy XX ǵasyrdyń sońǵy onjyldyǵynda aıqynyraq kóringen tereń ózgeristeriniń tabıǵatyn rasıonaldy uǵynýdy talap etetindigin uǵa otyryp, ózindik damýdyń makroekonomıkalyq silteýishterin durys tańdaý maqsatynda búl úrdisterdi zertteý kez kelgen el úshin asa mańyzdy demekpiz. Álemdik ekonomıkada oryn alyp jatqan serpindi ózgerister damyǵan jáne damýshy elderge, sondaı-aq jańa qalyptasyp jatqan naryqtarǵa tán. Ádette, ekonomıkanyń jahandaný uǵymy astarynda taýar aǵymdarynyń, ınvestısıalar, nesıeler, aqparattar, ıdeıalar men adam aıyrbasy qarqynynyń ulǵaıýy, sondaı-aq olardyń taralýynyń geografıalyq keńeıýi túsindiriledi.

Ulttyq ekonomıka ózara táýeldi bolǵan kezde, bul aǵymdardyń enýiniń jyldamdyǵy, ıntensıvtiligi jáne tereńdeýi deńgeıine deıin ósedi. Ulttyq ekonomıkanyń elementteri (ulttyq óndirýshiler, tutynýshylar, qarjylyq jáne ózge ınstıtýttar) tikeleı álemdik ekonomıkalyq keńistikte ıntegrasıalanady. Nátıjesinde, ulttyq óndirýshilerdiń sheteldik tutynýshylarmen baılanysy nyǵaıa túsedi. Eger buryn ulttyq ekonomıkalardyń árekettesýiniń sandyq ulǵaıýy taýar, kapıtal jáne ınvestısıa aǵymdary kólemderiniń artýy túrinde kóringen bolsa, búginde olardyń árekettesýiniń sapalyq ózgerisi oryn alýda. Biz quramyna enetin, jahandy sharýashylyqtyń sapaly kezeńiniń erekshelikterin qarastyrsaq:

1)  Ashyq ekonomıka, kez kelgen eldiń álemdik qaýymdastyqpen árekettesýindegi basty prınsıp, syrtqy ekonomıkalyq qyzmettiń belsendi lıberalızasıasy kezindegi álemdik saýdanyń keńeıtilýi.
2)  Bólek toptaǵy memleketter ekonomıkasyna ıntegrasıalyq túrde áser etetin aımaqtyq qúrylymdardy qalyptastyrý, elder arasyndaǵy sharýashylyq seriktestikti retteýdiń aıtarlyqtaı senimdi jáne tıimdi mehanızmderin qoldaný.
3)  Halyqaralyq ınvestısıalyq jáne saýda-sattyq saıasatta aıqyndaýshy rólge ıe bolyp kele jatqan TUK-dyń paıda bolýy men keń etek alýy.
4)  Eńbek ónimdiligin arttyrýshy, bólek elder men aımaqtardyń naryqtarynyń tyǵyz baılanysyn qamtamasyz etetin tehnologıalar men tehnıkalardyń, ınformatıkanyń qarqyndy damýy.
5)  Búkil álemdik ekonomıka men ulttyq ekonomıkanyń qalypty jáne balansty damýyn qamtamasyz etetin halyqaralyq uıymdardyń biryńǵaı júıesin qurý (BUU, HVQ, Búkilelemdik Bank, DSU jáne t.b.).
6)  Halyqaralyq qaýymdastyqtyń qabyldaǵan erejeleri men tártibindegi eńbek kúshi, kapıtal men tehnologıanyń elaralyq mıgrasıasyna negizdelgen halyqaralyq saýda-sattyq júıesin qurý.
7) Syrtqy saýda jáne halyqaralyq óndiris faktorlarynyń ıntegrasıalyq oryn aýysýyna tikeleı baılanysy joq ortaq qarjylyq sala qurý.

Kórsetilgen úrdisterdiń belsendi júzege asýy negizindegi ótken ǵasyrdyń 80-jyldarynda búkil álemdik sharýashylyqtyń jahandanýynyń búgingi kezeńi týyndady. Nátıjesinde, ekonomıkalyq qatynastardyń jańa sapaly deńgeıin qamtamasyz etetin álemdik transulttyq kapıtal men jańa tehnologıalar naryǵynyń ári qaraı damýy biryńǵaı bútin keńistiktiń paıda bolýyna alyp keldi. Jahandanýdyń kúshti faktorlarynyń qataryna, burynǵy komýnıstik jáne sosıalısik rejımdegi úshinshi álem elderiniń kópshilik damýynyń eski modelinen bas tartýy jatady. Jahandanýdyń álemdik ekonomıkaǵa áser etý úrdisin dástúrli makroekonomıkalyq kórsetkishter arqyly baqylaımyz. Biraq biz, bul áserdiń analızin jańa zamannyń mańyzdy mazmundyq qubylystary arqyly júrgizýdi mándirek dep esepteımiz.

Aqparattyq jáne tehnologıalyq tóńkerister jańa ekonomıkanyń katalızatoryna aınalyp, oǵan jahandy sıpat bere tústi. Aqparattyq tóńkeris kompúter paıda bolǵan kezden bastaý alsa, al onyń búgingi kezeńi Internet tehnologıasynyń qalyptasýynan bastama alady. Aqparattyq tóńkeris qarjylyq ekonomıkalyq tranzaksıanyń júrgizilýin sapalyq jene sandyq túrde ózgerte otyryp, tehnıkalyq aqparattar, ınovasıalar men noý-haýlardyń ashyqtylyǵyn qamtamasyz etti. Rasyndada, elektronıka, kıbernetıkanyń damýy men ǵaryshtyq baılanys serikter sanynyń ósýi telekomýnıkasıa quraldarynyń tóńkerisine alyp keldi. 1910 jyly dúnıe júzi boıynsha 7 mln. telefon bolsa, 1950 jyly olardyń sany — 51 mln. deıin ósip, al XX ǵasyrdyń sońynda — 100 mln. jetti.

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi:

Marketıń: Oqýlyq/Jalpy redaksıasyn basqarǵan: Á.Á. Ábishev, V.V. Gerasımenko, S.A. Kalenova. — Almaty: Ekonomıka, 2014. — 616 b. Málimet oqýlyqtyń 513-shi betinen alyndy.

---